Posłuchaj, co mówią ściany

Transkrypt

1 sciany:gimnazjum :50 Page 37 Posłuchaj, co mówią ściany To hasło międzynarodowego internetowego projektu edukacyjnego realizowanego przez uczniów Gimnazjum nr 1 oraz młodzież z różnych stron świata, m.in. z Kanady, Szwajcarii, Holandii, Stanów Zjednoczonych. Projekt polegał na tym, że młodzi ludzie szukali w swoim najbliższym otoczeniu domów, których ściany mogły opowiedzieć im Realizatorzy projektu jakąś ciekawą historię. Tę właśnie historię młodzi badacze starali się opisać i zilustrować, rozmawiając ze starszymi osobami, członkami swoich rodzin, sąsiadami, szperając w archiwach, fotografując. Młodzież z Koluszek działała w kilku grupach. Zajmowała się, m.in.: 1. Domem przy ulicy Słowackiego, w którym w okresie międzywojennym żył i tworzył Władysław Strzemiński, 2. Pałacykiem przy ulicy 11 Listopada, w którym obecnie znajduje się Miejska Biblioteka Publiczna, niegdyś należącym do znaczącej w Koluszkach rodziny Borwańskich, 3. Neogotyckim domem parafialnym przy kościele Niepokalanego Poczęcia NMP, 4. Domami na starym, stuletnim już kolejarskim osiedlu w rejonie ulicy Kolejowej i wieży ciśnień, 37

2 sciany:gimnazjum :50 Page Domem przy ulicy Polnej, niegdyś własnością ziemiańskiej rodziny Turobojskich, 6. Pałacem w podkoluszkowskich Lisowicach, 7. Dworkiem w Węgrzynowicach (gmina Budziszewice), który należał niegdyś do Jana Chryzostoma Paska. W zespołach zadaniowych powstały barwne albumy, zawierające bardzo ciekawe, czasem nawet nigdzie wcześniej niepublikowane informacje historyczne i fotografie dotyczące przeszłości naszego miasta, rodzin, ludzi, którzy zostawili w tym mieście swój ślad. Wszystkie prace wykonane przez uczniów były prezentowane na międzynarodowej stronie internetowej projektu. Poszukiwanie informacji, poznawanie starych rodzinnych historii, tajemnic, było dla uczniów ciekawym, badawczym doświadczeniem. Pozwoliło im też nabrać przekonania, że nasze miasto, nasze domy, rodziny mają swoją historię i że nie zaczęła się ona wczoraj. Poniżej prezentujemy najciekawszą pracę, wykonaną przez Joannę Kawecką. 38

3 sciany:gimnazjum :50 Page 39 Turoboyscy Ludzie żyją często nieświadomi historii swojej rodziny. Ich wiedza kończy się na znajomości imion dziadków, pradziadków. Ze mną było podobnie. Zupełnie niedawno i całkiem przypadkowo poznałam dzieje mojej rodziny, tak bardzo związane z dziejami mojego miasta. Wpatrując się w stary dworek na obrazie, który odkąd pamiętam, wisiał w pokoju mojego dziadka, nieoczekiwanie dla samej siebie zapytałam o jego historię. Dziadek, jakby od dawna czekał na to moje pytanie, zaczął opowiadać... Widzisz, Asiu, ten dworek należał kiedyś do Turoboyskich. Dworek w Natolinie W rodzinnym albumie zachowała się jedyna, mocno pożółkła już fotografia przedstawiająca jego pierwotny wygląd. Rodzina Turoboyskich była to familia zamożna i herbowa. Twój praprapradziadek, Władysław Turoboyski herbu Bończa, był powstańcem z 1863 roku, człowiekiem powszechnie szanowanym, sędzią ziemskim. Babcia, Natalia z Ulatowskich herbu Jastrzębiec, zajmowała się domem i wychowywaniem dzieci. Posiadali oni duży majątek, byli właścicielami najstarszej części dzi- 39

4 sciany:gimnazjum :50 Page 40 siejszych Koluszek, tzw. Starych Koluszek. Ich posiadłości obejmowały obszar od dzisiejszej stacji kolejowej aż do Bogdanki. Turoboyscy mieli liczne potomstwo: trzy córki Helenę, Zofię, Stefanię oraz czterech synów Zygmunta, Witolda, Ryszarda i Czesława. Helena otrzymała od ojca folwark Natolin, Stefania wyszła za mąż za Ludwika Graczyka, właściciela pobliskiego Władysław Turoboyski sędzia ziemski powiatu brzezińskiego, powstaniec z 1863 r. Dworek w Natolinie przed przebudową, rok ok majątku Przanowice, Zofia wraz z mężem Zygmuntem Topolewskim gospodarowała w majątku Koluszki Stare. Z czterech synów Władysława tylko jeden, Witold, pozostał na tzw. ojcowiźnie, jego własnością był majątek Rochna. Witold Turoboyski był człowiekiem surowym. Z wielką czarną brodą, barczysty, z fuzją na ramieniu miał w sobie coś niesamowitego. Budził postrach wśród okolicznych mieszkańców. Zaczepiał każdego, kto wkroczył na jego terytorium. Miał duże obszary lasów, w których często polowali kłusownicy. W rodzinie krąży opowieść, że Witold często jeździł konno po swojej okolicy i strzelał z dwururki, aby wypłoszyć nieproszonych gości. Znana jest także inna historia. Majątek Rochna sąsiadował z majątkiem Lisowice. Na granicy Lisowic z dawien dawna stał młyn. Szło się do niego drogą okoloną żywopłotem akacji. Ukryty w głębokiej zieleni, omszały od starości, tkwił nad gęstą od 40 Dworek myśliwski Witolda Turoboyskiego - stan obecny, Rochna

5 sciany:gimnazjum :50 Page 41 Bronisław Pawłowicz ( ) jako generał broni WP Ukończył Gimnazjum Realne w Warszawie i wyjechał na studia inżynierskie do Rygi. Znał biegle język rosyjski, francuski i niemiecki. W Rydze należał do polskiej korporacji studenckiej Arkonia. Po powrocie do kraju w wieku 30 lat ożenił się z Heleną Turoboyską. Po ślubie podjął pracę w Pabianicach. Potem z żoną i dwiema córkami Marią i Janiną wyjechali do Rosji. Tam urodziły się im dwie córki: Helena i Irena. Po powrocie do Polski rodzina Pawłowiczów zamieszkała w Łodzi. Bronisław pracował jako profesor matematyki w Szkole Handlowej, a także jako inżynier w fabryce Endera. W 1914 r. w warunkach wojennych jako inżynier powołany został do wojska rosyjskiego, otrzymując stopień pułkownika. Wraz z żoną i dwiema młodszymi córkami wyjechał do Kijowa. Szczęśliwie, w związku z wybuchem rewolucji 1917 r., udało mu się wrócić z rodziną do kraju. Do wojska polskiego przeszedł w randze pułkownika, a następnie awansował do stopnia generała brygady. Po odzyskaniu niepodległości przeprowadzał inspekcje w Gdyni, pracując w zespole kontrolerów na terenie budowy stoczni. cienia wodą. Był dziwny, budził lęk. Obok młyna mieszkał młynarz. W jego chacie zbierali się nocami karciarze i hulacy. Rej wśród nich wodził młody pan Turoboyski. Grano na pieniądze. Kiedyś Witoldowi wyjątkowo szła karta. Młynarz przegrał z nim znaczną sumę. Wówczas młody Turoboyski zaproponował, aby młynarz jako stawkę postawił swoją żonę, piękną podobno kobietę. Witold wygrał. Najstarsza z córek, Helena Anna Turoboyska, twoja praprababcia, otrzymała od ojca duży majątek Natolin, 200 mórg ziemi i 20 mórg placów w Koluszkach. To ona połączyła ze sobą rodzinę Turoboyskich z równie bogatym rodem Pawłowiczów herbu Przyjaciel, wychodząc za mąż za Bronisława Tadeusza Filomena Pawłowicza. Urodził się on 5 VI 1863 r. w Warszawie jako najstarszy z pięciorga dzieci Józefy i Mścisława. 41 Bronisław Pawłowicz w mundurze pułkownika wojska rosyjskiego Płaskirów 21 VI 1915 r.

6 sciany:gimnazjum :50 Page 42 W 1929 r. Bronisław w randze generała brygady przeszedł na emeryturę. We wrześniu 1939 r. generał emeryt (już wówczas 76 letni) goni wojsko polskie do Lwowa, bezskutecznie chcąc uczestniczyć w naszej wojnie obronnej. Podczas okupacji rodzina Pawłowiczów została przez Niemców wysiedlona z Natolina. 27 VI 1943 r. generał umiera w domu swej córki Heleny i jej męża Mieczysława Kaweckiego. Przez całe życie głęboko pobożny, u jego schyłku lubił słuchać różnych pieśni religijnych śpiewanych przez wnuczkę Pusię (Halinę Maruszewską). Zmarł w wieku 80 lat i pochowany został na cmentarzu w Koluszkach. Jego żona Helena zmarła w roku 1970 w domu swej córki Marii w Gdańsku, przeżywszy 97 lat. Obie pochowane są w Koluszkach w grobie Bronisława Pawłowicza. Maria Pawłowiczówna dwukrotnie wychodziła za mąż. Nie miała jednak potomstwa, gdyż była bardziej kobietą interesu niż kurą domową. Emerytowany generał Pawłowicz z żoną Heleną Turoboyską na wczasach w Krynicy 26 IX 1926 r. W czasie wojny działała m.in. w oddziale konspiracyjnym Dysk w dywersji wojskowej. Pracowała również jako kierownik zakładów ceramicznych Natolin. Od 6 XII 1943 r. do 19 XI 1944 r. przebywała w dyspozycji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Pawilonie Izolacyjnym na terenie Mokotowa. Druga córka, Janina, wyszła za mąż za Józefa Zalewskiego (zamordowanego w Ostaszkowie). Mieli oni dwoje dzieci: córkę Halinę (Pusię), która aktualnie mieszka w Warszawie, oraz syna Jerzego, który zginął podczas Powstania Warszawskiego. Najmłodsza córka Pawłowiczów, Irena, poślubiła Jana Stawianego. Mieli oni trzy córki: Lucynę, Natalię i Annę. Stawiani byli właścicielami koluszkowskiego kina Odeon. Irena z Janem i dziećmi wyjechali do Stanów Zjednoczonych, zaś koluszkowskie kino, podobnie jak majątek rodzinny, stało się własnością państwa. Natalia i Anna nadal mieszkają w Chicago, utrzymują z rodziną kontakt listowny. Lucyna zmarła 8 IV 1999r. Przedostania córka Heleny i Bronisława, Maria Korytowska, córka Heleny i Bronisława Pawłowiczów również Helena, twoja prababcia, wyszła za mąż za Mieczysława Kaweckiego. Mieli oni dwóch synów: starszego Mieczysława i młodszego Ta- 42

7 sciany:gimnazjum :50 Page 43 Irena Stawiana, córka Heleny i Bronisława Pawłowiczów, z mężem Janem i najmłodszą córką Anną w Chicago rok 1962 deusza. Starszy syn dwukrotnie się ożenił i ma dwoje dzieci. Młodszy to ja, Tadeusz, ożeniłem się z Janiną Wosik i doczekałem się dwóch synów: Zbigniewa i Jerzego. Jerzy ożenił się z twoją mamą Jadwigą Augustowską. Na Tobie, Asiu, na razie, kończy się historia naszej rodziny. Na pewno dopiszesz jej kolejne karty... Niestety, nie przetrwał do dziś majątek Turoboyskich. O jego losach możesz przeczytać w dostępnych dziś opracowaniach historycznych. Spójrz: Podczas budowy końcowej stacji kolei fabryczno - łódzkiej w drodze wykupu przymusowego na podstawie decyzji Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z 14 I 1866 r. Towarzystwo Łódzkiej Fabrycznej Drogi Żelaznej przejęło 2 VII 1870 r. 11 mórg ziemi z majątku Koluszki, który był własnością rodziny Turoboyskich. Na obszarze tym stanęły zabudowania stacji końcowej kolei fabryczno-łódzkiej, tory, wieża ciśnień i pętla kolejowa oraz budynki mieszkalne pracowników. Właściciel dóbr Koluszki obejmujących wsie Koluszki, Rochna, Wypalenisko i Żakowice, a później jego spadkobiercy od 15 V 1900 r. rozpoczęli wyprzedaż działek budowlanych z obszaru położonego najbliżej działek kolejowych. Proces parcelacji trwał nieprzerwanie do 1939 r. Jej największe nasilenie przypadało na lata oraz 1908, Wznowienie wyprzedaży nastąpiło w 1919 r. Dopiero w 1929 r. przy okazji podziału dóbr Koluszki na trzy samodzielne wówczas już niewielkie (ogółem 423,7 hektara) folwarki: Natolin, Rochna, Koluszki Stare, uregulowano na tym obszarze sieć uliczną. Podstawowa część tak utworzonej osady weszła w skład wsi Koluszki Kolonia i utworzyła osadę przy stacji kolejowej, gęsto zabudowaną, gdyż nabywcy parceli dzielili je z reguły na mniejsze działki. Proces osadniczy prowadzony przez Turoboyskich przypomina na mniejszą skalę działalność Ostrowskich w Tomaszowie Maz. Majątek Turoboyskich przestał istnieć w wyniku reformy rolnej w kwietniu 1945 r. Dziś pozostały jedynie nagrobne epitafia, wspomnienia najbliższych i stare, pożółkłe fotografie Helena Pawłowicz c. Bronisława i Heleny, Odessa 25 IV 1917 r.

8 sciany:gimnazjum :50 Page 44 Grób małżonków Natalii i Władysława Turoboyskich cmentarz parafialny w Brzezinach 2003 r. Siedzą od lewej: Bronisław Pawłowicz, Zofia Topolewska, siostra Bronisława, Antonina Kopeć z d. Pawłowicz, żona Bronisława, Helena, stoją od lewej: Irena Pawłowicz c. Bronisława (Stawiana), Helena Pawłowicz c. Bronisława (Kawecka), Witold Turoboyski s. Władysława, Janina Pawłowicz, c. Heleny i Bronisława (Zalewska), Józef Zalewski, mąż Janiny 44

9 sciany:gimnazjum :50 Page 45 Dworek Stare Koluszki, stoją od lewej: Irena Pawłowicz, osoba niezidentyfikowana, Józef Zalewski, gen. Bronisław Pawłowicz, Ludwik Graczyk (właściciel majątku Przanowice), Helena Pawłowicz, osoba niezidentyfikowana. Siedzą od lewej: Zofia Topolewska siostra Heleny Pawłowicz, Janina Pawłowicz-Zalewska, Helena Pawłowicz, Stefania Graczyk Stoją od lewej: Czesław Turoboyski s. Władysława, 3 od lewej Zygmunt Topolewski, mąż Zofii, Helena Pawłowicz i jej córka Helena, Irena Pawłowicz, Janina Pawłowicz, Józef Zalewski, Ludwik Graczyk, siedzą od lewej: 2 od lewej gen. Pawłowicz, Zofia Topolewska, 6 od lewej Antonina Kopeć z d. Pawłowicz, ostatnia Stefania Graczyk 45

10 sciany:gimnazjum :50 Page 46 Stoją od lewej: Helena Pawłowicz, Maria Pawłowicz (Korytowska), Janina Pawłowicz (Zalewska), siedzą od lewej: Irena Pawłowicz, Helena Pawłowicz, żona Bronisława, Zofia Topolewska Budynki gospodarcze folwarku Natolin (obecnie Centrala Nasienna przy ul. Polnej) 46