Stan siedlisk napiaskowych na Pustyni Błędowskiej i możliwości ich ochrony

Transkrypt

1 Stan siedlisk napiaskowych na Pustyni Błędowskiej i możliwości ich ochrony Warsztaty konsultacyjne dla NGO: Optymalizacja metod ochrony aktywnej siedlisk przyrodniczych na Pustyni Błędowskiej w ramach projektu Czynna ochrona kompleksu priorytetowych siedlisk napiaskowych w obszarze Natura 2000 na Pustyni Błędowskiej LIFE09 NAT/PL/ Klucze, dr Kamil Kulpiński Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego Ilustracje autor (jeśli nie podano inaczej)

2 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu Od Ostrożeńca do Olkusza ta sama ciągnie się wyniosłość gorzysta. Już zdaleka okazują się smutne wielkiego miasta rozwaliny. Otacza je w koło, okiem nieprzeirzłe piaskow morze, po ktorem ledwo gdzie niegdzie zaczepić się doła poziomei paproci krzewie... Stanisław Staszic O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski, Warszawa, 1815 według: Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek Wycieczka na pustynię, 1920

3 Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek Powstanie Pustyni Kotlina Błędowska została wypełniona piaskami pod koniec zlodowacenia odry (około 150 tys. lat temu) Od m piasku w częściach zewnętrznych do 45 m w pobliżu Białej Przemszy Zmiany roślinności wraz z glacjałami i interglacjałami, ostatecznie (ok. 10 tys. lat temu) teren opanowany przez las

4 Czasy historyczne górnictwo ołowiu i srebra w Olkuszu przynajmniej od XIII - XIV w. pustynia wtórnie odlesiona murawy napiaskowe i luźne piaski Widok rynku w Olkuszu. Zygmunt Vogel, Następny slajd: Plan opuszczonych kopalń na terenie królewskich kopalń miasta Olkusza, wsi Starczynów, królewskiej wsi Bukowno oraz prywatnych dóbr Ujkowa i Bolesławia (według Rensch a z 1769 roku, uzupełnione przez Gartnera w 1821 r.) Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. 2006

5

6 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu XX wiek wykorzystywana jako poligon uznana za nieużytek i zalesiana w okresie powojennym obecnie pokryta głównie zaroślami i lasami sosnowymi Widok w kierunku Błędowa, 1960.

7 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu. 2001

8 Stan w 2009 r.

9 Klimat Pustyni Błędowskiej Średnia roczna temperatura: 7 o C Średnie roczne opady: 700 mm Najwięcej opadów czerwiec, lipiec i sierpień Najmniej luty, marzec Długość wegetacji: dni

10 Roczne opady (mm) Średnia temperatura roczna ( o C) Porównanie z Saharą i Gobi Sahara od 1 do 100 mm opadu rocznie średnia roczna temp o C opady marzec-kwiecień i wrzesień-październik Błędowska Sahara Gobi Gobi od mm opadu rocznie średnia roczna temp. 2-4 o C opady czerwiec-sierpień Błędowska Sahara Gobi Efekty Pustynia Błędowska: obecność wody pokrywa roślinna brak fragmentów kamienistych

11

12

13

14 Erozja na Pustyni Błędowskiej Procesy eoliczne Erozja wodna na prawdziwych pustyniach ograniczona

15 Procesy eoliczne ripplemarki zmarszczki pagórki fitogeniczne wydmy pola deflacyjne

16

17 Pagórek fitogeniczny z wierzbą płożącą piaskową Salix repens subsp. arenaria

18

19

20

21 Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu Formy eoliczne na Pustyni Błędowskiej w 1987 r.

22 Siedliska przyrodnicze na Pustyni Błędowskiej Łącznie 1 963,9 ha Kod Natura Nazwa siedliska 2000 Wydmy śródlądowe z 2330 murawami napiaskowymi Ciepłolubne, śródlądowe 6120 murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) % pokrycia Stopień reprezentatyw ności 91D0 Bory i lasy bagienne 0,25 D Łęgi wierzbowe, topolowe, 91E0 olszowe i jesionowe 1,2 D Względna powierzchnia Stan zacho wania Ocena ogólna 12 C C C C 25 A C B B Źródło danych: Standardowy Formularz Danych dla obszaru PLH Pustynia Błędowska

23 Murawy Zbiorowiska zdominowane przez trawy i dwuliścienne rośliny zielne. Powstały na skutek działalności człowieka (wyjątkiem są murawy wysokogórskie, powyżej granicy lasu). W odróżnieniu od łąk, były wypasane, a nie koszone Porzucone zarastają krzewami i drzewami Murawa nawapienna, Wyżyna Miechowska Murawa naskalna, Jerzmanowice Bogata ciepłolubna murawa napiaskowa, Jaworzno

24

25 2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Spergulo vernalis-corynephoretum) Podłoże piasek Dużo światła Odpowiednia ilość opadów w ciągu roku (zwłaszcza latem) Konieczne utrzymanie dynamicznej równowagi pomiędzy niszczeniem roślinności a zarastaniem

26 Szczotlicha siwa Corynephorus canescens Najważniejsze gatunki

27 Porosty: chrobotki Cladonia i płucnica kolczasta Cetraria aculeata Płonnik włosisty Polytrichum piliferum

28

29

30 Maty glonowe warstwa próchniczna dużo azotu (sinice) dalsza stabilizacja powierzchni dogodne miejsce do kolonizacji przez porosty i rośliny

31 Gatunki bardziej zwartych etapów Czerwiec trwały Scleranthus perennis Czerwiec polski Porphyrophora polonica Breyn, Johann Philip (1731). Historia naturalis Cocci Radicum Tincttorii quod Polonicum vulgo audit.

32 Mrówkolwy Wildfeuer; Wikipedia Wildfeuer; Wikipedia Fritz Geller-Grimm; Wikipedia Euroleon nostras

33 Gatunki bardziej zwartych etapów Macierzanka piaskowa Thymus serpyllum Jasieniec piaskowy Jasione montana

34

35

36 6120 Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Siedlisko priorytetowe Zwarte darnie, bez ruchomego piasku Do utrzymania zwykle wymaga wypasu Na Pustyni ubogie w gatunki, słabo wykształcone (nieco lepsze w części północnej) Strzęplica sina Koeleria glauca

37 Bory bagienne - 91D0 Siedlisko priorytetowe Drzewa: sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza omszona Betula pubsecens, świerk pospolity Picea abies Krzewy z rodziny wrzosowatych: bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum Podmokłe gleby, często torfowe Najwięcej w klimatach borealnych Niezbyt dobrze wykształcone, na skraju Pustyni Bór bagienny w okolicach Myszkowa

38 H. Zell; Wikipedia H. Zell; Wikipedia Wierzba krucha Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Siedlisko priorytetowe Tworzą oazę w środku Pustyni, nad Białą Przemszą Drzewa: olsza czarna Alnus glutinosa wierzba krucha Salix fragilis (i inne wierzby) czeremcha zwyczajna Padus avium jesion wyniosły Fraxinus excelsior Częste są pnącza chmiel zwyczajnyhumulus lupulus psianka słodkogórz Solanum dulcamara

39 Znaczenie łęgów Zbiorowisko klimaksowe dla brzegów rzek Miejsce gniazdowania ptaków Duża rola w ochronie przeciwpowodziowej i retencji wody Często niszczone przy umacnianiu brzegów i inwestycjach przeciwpowodziowych Zagrożenie obniżenie poziomu wody w Białej Przemszy na skutek eksploatacji rud pod Pustynią

40

41 Program Natura 2000 Sieć obszarów chronionych obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) Gatunki roślin grzybów zwierząt W Polsce 823 obszary siedliskowe 11% powierzchni Łącznie w UE 18%.

42 Obszary Natura 2000 źródło mapy: GDOŚ, warstwy WMS Zadania Mają przyczyniać się do ochrony lub odtworzenia siedliska przyrodniczego Zachowanie spójności sieci Obszary ptasie są miejscem lęgów lub żerowania Regulacje (obowiązują dla siedlisk również poza ostojami) Regularna ocena Zapobieganie pogorszeniom Obowiązek aktywnej ochrony

43 Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS

44 Źródło: geoportal.gov.pl; GDOŚ, warstwy WMS

45 Monitoring Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych z uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk - GIOŚ 2011 inicjalne murawy napiaskowe (siedlisko 2330) Kamil Kulpiński, Anna Tyc Metodyka 8 transektów Każdy z 3 zdjęciami fitosocjologicznymi Notowanie wskaźników stanu siedliska w transekcie 3 transekty w części północnej, 5 w południowej Zróżnicowane w celu oddania stanu na całym obszarze

46 Położenie transektów

47 Ocena wskaźników Skala: FV (dobrze), U1 (średnio), U2 (źle) Gatunki charakterystyczne Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Obce gatunki inwazyjneekspansja krzewów i podrostu drzew Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki ekspansywne Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzosowiska 0 FV U1 U2 Gatunki charakterystyczne gorzej w części południowej Gatunki ekspansywne, gatunki muraw i wrzosowisk brak istotnych różnic FV U1 U2 Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie wyraźna różnica między częściami

48 FV U1 U2 Występowanie procesów eolicznych lepiej w części północnej 0 FV U1 U2 Ekspansja krzewów i podrostu drzew Fv w części północnej i na terenie odlesionym FV U1 U2 Rozjeżdżenie generalnie lepiej w części południowej, ale też U FV U1 U2 Obce gatunki inwazyjne wierzba ostrolistna

49 Stan siedliska r. Ocena ogólna stanowisk: Fv U1 U2

50 Zagrożenia dla Pustyni Błędowskiej 1. Zarastanie Ogranicza wpływ wiatru zanikają procesy eoliczne Zacienianie Gromadzenie się materii organicznej Zmiana roślinności zanikanie muraw napiaskowych Brak otwartej przestrzeni (ważna dla ptaków!)

51 Kępy wierzby płożącej piaskowej

52

53

54 2. Wprowadzone sztucznie gatunki utrwalają powierzchnię (zarastanie!) utrata pustynnego charakteru wypierają rodzime gatunki Wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius Naturalnie występuje na wybrzeżach północnej i zachodniej Europy, w tym nad Bałtykiem Wierzba ostrolistna, wierzba kaspijska Salix acutifolia Naturalnie występuje od Finlandii po Tadżykistan

55 3. Rozjeżdżenie Część Pustyni od strony Chechła

56 Dwie strony sportów motorowych Rozjeżdżanie roślinności niszczenie muraw Blokowanie możliwości dalszej sukcesji Za i przeciw dla wydm śródlądowych Negatywne dla reszty siedlisk

57 Część pustyni od strony Chechła, rozjeżdżona wydma

58

59 Jak ochronić Pustynię Błędowską? Usunięcie drzew i dużych krzewów! Pozwoli wiatrowi na ruch powrócą procesy eoliczne Brak zacienienia pozwoli rozwinąć się murawom Otwarta przestrzeń siedliskiem ptaków Zostawienie grup drzew (biogrupy) zwiększy różnorodność Nie można wycinać drzew nadrzecznych (łęgi) Problemy: Odrośla drzew Ściółka

60 Odlesienie w południowej części Pustyni Błędowskiej 2011 wykonane przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego

61

62

63 Wypas po wycince Usuwanie odrośli drzew Niszczenie siewek drzew Niszczy niepożądane rośliny zielne Poprawia wzrost muraw Zgryzione odrośla leszczyny pospolitej Corylus avellana

64 Wypas na Pustyni Błędowskiej zgryziona młoda sosna zwyczajna Pinus sylvestris Na tym etapie wypas w dużej mierze zbędny Usuwa odrosty brzóz na PB niezbyt liczne Sosna nie daje odrostów Wierzby i osika niechętnie zjadane zgryzione odrośla brzozy brodawkowatej Betula pendula

65 Martwa materia organiczna gałęzie, szyszki, igły sosnowe stabilizują piaski nie pozwalając na ich ruch ograniczają wzrost roślin rozkładając się powodują wzbogacenie podłoża i wkraczanie niepożądanych gatunków Ogromne ilości!

66 Biogrupy Pozostawione podczas wycinki niewielkie grupy drzew (sosny, duże jałowce) Miejsca gniazdowania i schronienia dla zwierząt Chroniące stanowiska cennych gatunków roślin Rola krajobrazowa

67 John Gould: The Birds of Great Britain, vol. 1, 1908 Ptaki chronione w ramach programu Natura gatunków podanych z Pustyni Błędowskiej: Trzmielojad zwyczajny, pszczołojad Środowisko: Lasy sąsiadujące z Pernis apivorus terenami otwartymi Dzięcioł czarny Dryocopus martius Dzięcioł średni Dendrocopos medius Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Dzięcioł białoszyi, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus Jarzębatka Sylvia nisoria zakrzewienia i polany, zwłaszcza w pobliżu rzek Ortolan, trznadel ortolan Emberiza hortulana tereny uprawne z zadrzewieniami

68 Naumann, Naturgeschichte der Vögel Mitteleuropas, 1901 Lelek zwyczajny, lelek, lelek kozodój Caprimulgus europaeus Środowisko: świetliste bory, suche polany, wrzosowiska

69 Magnus von Wright Svenska fåglar, efter naturen och på sten ritade Dûrzan cîrano; Wikipedia Lerka, skowronek borowy Lullula arborea Środowisko: ciepłe, suche, piaszczyste równiny z pojedynczymi drzewami, brzegi lasów Świergotek polny Anthus campestris Środowisko: tereny otwarte, suche, piaszczyste

70 Kaeptn chemnitz ; Wikipedia Luc Viatour; Wikipedia? Gąsiorek, dzierzba gąsiorek Lanius collurio Środowisko: nasłonecznione otwarte tereny ze skupiskami kolczastych krzewów Dudek zwyczajny, dudek Upupa epops Środowisko: ciepłe, otwarte przestrzenie z urozmaiconą roślinnością

71 Ryan Cheng; Wikipedia Zimorodek zwyczajny, zimorodek Alcedo atthis Środowisko: nad rzekami o wysokich brzegach (gnieździ się w norach)

72 Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens Ochrona ścisła Storczyki Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim V (narażony) Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim R (rzadki)

73 Pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata Ochrona ścisła Gatunek lasów sosnowych Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim V (narażony) Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska (Parusel J. B., Wika S., Bula R. (Red.) 1996)

74 Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis Kategoria zagrożenia w dawnym woj. katowickim R (rzadki) Ochrona ścisła Idealnym rozwiązaniem byłoby pozostawienie biogrup Storczyki i dziewięćsił prawdopodobnie można przenieść (brak możliwości w przypadku pomocnika)

75 Podsumowanie Najważniejsze jest usunięcie drzew i krzewów! Problemem jest duża ilość materii organicznej Biogrupy możliwe rozwiązanie: - problemu roślin chronionych, które zginęłyby po usunięciu wszystkich drzew - negatywnego wpływu odlesienia na zwierzęta Wypas obecnie niepotrzebny (możliwe wprowadzenie po odtworzeniu muraw 6120) Problem gatunków obcych Rozjeżdżanie może być intensywniejsze po odlesieniu

76 Pustynia Błędowska fenomen polskiego krajobrazu Unikalna! Cenna pod względem przyrodniczym (Natura 2000): 4 siedliska przyrodnicze 12 gatunków ptaków 4 gatunki roślin objęte ochroną ścisłą Mimo wszystkich różnic, pewne podobieństwa do prawdziwych pustyń Jest świadectwem historii regionu wartość kulturowa To, co mogłoby ją zastąpić, jest mniej cenne