Wirusy w systemie Linux. Konrad Olczak

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Wirusy w systemie Linux. Konrad Olczak"

Transkrypt

1 Wirusy w systemie Linux Konrad Olczak

2 Plan prezentacji Różnice w bezpieczeństwie Windowsa i Linuxa. Pokazanie możliwości implemetacji wirusa.

3 Windows vs. Linux Uruchamianie plików. Różnorodność oprogramowania. Uprawnienia administracyjne. Ilość odwołań systemowych. Źródła. Popularność. Społeczność użytkowników. Zbytnia pewność bezpieczeństwa.

4 Uruchamianie plików LINUX WINDOWS Zapisanie pliku. Zapisanie pliku. Nadanie praw. Uruchomienie go. Uruchomienie pliku.

5 Różnorodność oprogramowania LINUX WINDOWS Dużo różnych programów. Brak standardów. Rozproszone cele dla atakującego. Większość użytkowników korzysta z tego samego oprogramowania. np. Outlook korzysta z mechanizmów IE.

6 Uprawnienia administracyjne LINUX WINDOWS Każde odwołanie do zasobów systemowych jest uwierzytelniane. Pod systemem Windows programy instalowane przez nieuprzywilejowanego użytkownika nadal mogą dodawać DLL'e i inne pliki systemowe.

7 Ilość odwołań systemowych LINUX WINDOWS

8 Źródła LINUX Otwarte. Każdy może zrobić i przesłać łatkę. Różne pomysły zabezpieczenia systemu. WINDOWS Zamknięte. Stała zamknięta grupa programistów. Nie trzeba dekompilować i szukać dziur na poziomie asemblera.

9 Popularność

10 Społeczność użytkowników LINUX WINDOWS Zaawansowani użytkownicy. Znający się na działaniu systemu. Każdy, kto zaczyna przygodę z komputerem.

11 Zbytnia pewność bezpieczeństwa Brak zwyczaju korzystania z jakiegokolwiek oprogramowania antywirusowego i zbytnie poczucie bezpieczeństwa większości użytkowników "pingwina" sprawia, że raz zainstalowany rootkit może egzystować w systemie znacznie dłużej, niż na przeciętnym komputerze z Windowsem, gdzie program antywirusowy to wymuszona codzienność.

12 Scott Granneman z Security Focus Żeby zepsuć system Linux trzeba nad tym popracować. Żeby zepsuć system Windows wystarczy popracować na nim.

13 Tworzenie prostego wirusa.

14 Co trzeba wiedzieć Zdecydować się na konkretną architekturę. Znać strukturę plików wykonywalnych ELF. Wywołania systemowe. Znać asemblera.

15 ELF (Executable and Linking Format) Stosowany w różnych systemach uniksowych. Odmiana 32-bitową oraz 64-bitowa. Zasięg: Pliki wykonywalne. Biblioteki dynamiczne. Zrzuty pamięci. Pliki obiektowe.

16 Budowa ELF Nagłówek zawiera przesunięcie ważnych tablic. Tablica nagłówków - decydują o kształcie i treści przestrzeni adresowej tworzonego procesu. segmenty typu PT_LOAD tworzą i inicjalizują segmenty w pamięci wirtualnej. Tablica sekcji.

17 Nagłówek ELF Najważniejsze pole e_entry jest adresem wirtualnym punktu wejścia programu. Od instrukcji, która się tam znajduje, rozpocznie się jego wykonywanie. Pole to będzie nam przydatne, gdyż za jego pomocą przekierujemy wykonanie do kodu wirusa.

18 Wykorzystanie tablicy sekcji Tablica sekcji może zostać usunięta bez wpływu na działanie programu. Duży rozmiar (ok jednego kilobajta) na końcu pliku. Można rozszerzyć ostatni segment typu PT_LOAD, tak aby swoim zasięgiem objął dodatkowy obszar pliku, w którym umieścimy wirusa, co umożliwia załadowanie do pamięci danych, które nie powinny się tam znaleźć.

19 Wywołania systemowe Przerwania o wektorze 128. Identyfikator przerwania należy umieścić w rejestrze EAX przed wywołaniem przerwania (identyfikatory są w pliku nagłówkowym syscall.h), a jego argumenty w innych rejestrach. Użycie otoczek odpowiada ona za przygotowanie argumentów i wywołanie przerwania 128 oraz obsługę błędów. Stworzenie wirusa wymaga stworzenia własnych otoczek.

20 Przykładowa otoczka _exit, biblioteki libc.so.6 mov 0x4(%esp),%ebx mov $0xfc,%eax ;kod zakonczenia ;procesu zapisany w ;EBX ;nr wywolania sys. int $0x80 ;przerwanie 128 hlt

21 Otoczki wywołań w wirusie Główną funkcją wirusa będzie rozmnażanie się poprzez infekcję innych plików. Otwieranie i zamykanie plików i katalogów (open, close). Wyliczanie zawartości katalogu (getdents). Pobieranie informacji o obiektach systemu plików (stat). Wczytywanie i usuwanie plików z pamięci (mmap, munmap).

22 Odsyłacz Po szersze informacje wraz z implementacją odsyłam do czasopisma HACKIN9 z października 2010.

23 Bibliografia Hackin

24 Dziękuje PYTANIA?

Programowanie niskopoziomowe

Programowanie niskopoziomowe Programowanie niskopoziomowe Programowanie niskopoziomowe w systemie operacyjnym oraz poza nim Tworzenie programu zawierającego procedury asemblerowe 1 Programowanie niskopoziomowe w systemie operacyjnym

Bardziej szczegółowo

Procesy pojęcia podstawowe. 1.1 Jak kod źródłowy przekształca się w proces

Procesy pojęcia podstawowe. 1.1 Jak kod źródłowy przekształca się w proces Procesy pojęcia podstawowe 1 1.1 Jak kod źródłowy przekształca się w proces W języku wysokiego poziomu tworzy się tak zwany kod źródłowy który po zapisaniu będzie plikiem z programem źródłowym. Plik źródłowy

Bardziej szczegółowo

Komputery przemysłowe i systemy wbudowane

Komputery przemysłowe i systemy wbudowane Komputery przemysłowe i systemy wbudowane Systemy operacyjne w systemach wbudowanych 2 KSEM WETI PG October 7, 2015 System operacyjny System operacyjny (OS) - opcjonalny w systemach wbudowanych. zbiór

Bardziej szczegółowo

Expo Composer. www.doittechnology.pl 1. Garncarska 5 70-377 Szczecin tel.: +48 91 404 09 24 e-mail: info@doittechnology.pl. Dokumentacja użytkownika

Expo Composer. www.doittechnology.pl 1. Garncarska 5 70-377 Szczecin tel.: +48 91 404 09 24 e-mail: info@doittechnology.pl. Dokumentacja użytkownika Expo Composer Dokumentacja użytkownika Wersja 1.0 www.doittechnology.pl 1 SPIS TREŚCI 1. O PROGRAMIE... 3 Wstęp... 3 Wymagania systemowe... 3 Licencjonowanie... 3 2. PIERWSZE KROKI Z Expo Composer... 4

Bardziej szczegółowo

Bezpieczeństwo systemów komputerowych. Java i JavaScript. Java i JavaScript. Java - historia. Język Java. Bezpieczeństwo języka Java

Bezpieczeństwo systemów komputerowych. Java i JavaScript. Java i JavaScript. Java - historia. Język Java. Bezpieczeństwo języka Java Bezpieczeństwo systemów komputerowych i Script używane w celu dodania cech interaktywności do stron WWW mogą być wykonywane w przeglądarce jak i na serwerze WWW i Script mgr Katarzyna Trybicka-Francik

Bardziej szczegółowo

1.1 Definicja procesu

1.1 Definicja procesu 1 Procesy pojęcia podstawowe 1 1.1 Definicja procesu Proces jest czymś innym niż program. Program jest zapisem algorytmu wraz ze strukturami danych na których algorytm ten operuje. Algorytm zapisany bywa

Bardziej szczegółowo

Programowanie w asemblerze Linkowanie

Programowanie w asemblerze Linkowanie Programowanie w asemblerze Linkowanie January 17, 2017 Problem rozmieszczenia (relokacji) Ponieważ w pamięci równocześnie może znajdować się kilka programów, nie można w trakcie kompilacji przewidzieć

Bardziej szczegółowo

SYSTEM OPERACYJNY. Monika Słomian

SYSTEM OPERACYJNY. Monika Słomian SYSTEM OPERACYJNY Monika Słomian CEL znam podstawowe zadania systemu operacyjnego porządkuję pliki i foldery KRYTERIA rozumiem zadania systemu operacyjnego potrafię wymienić przykładowe systemy operacyjne

Bardziej szczegółowo

Włączanie/wyłączanie paska menu

Włączanie/wyłączanie paska menu Włączanie/wyłączanie paska menu Po zainstalowaniu przeglądarki Internet Eksplorer oraz Firefox domyślnie górny pasek menu jest wyłączony. Czasem warto go włączyć aby mieć szybszy dostęp do narzędzi. Po

Bardziej szczegółowo

Necurs analiza malware (1)

Necurs analiza malware (1) Necurs analiza malware (1) CERT OPL, Analiza Necurs; Autor: Tomasz Sałaciński Strona 1 z 9 W trakcie analizy powłamaniowej w systemie jednego z klientów Orange Polska uzyskano nową próbkę złośliwego oprogramowania.

Bardziej szczegółowo

Skrócona instrukcja obsługi programu. Mediamanager

Skrócona instrukcja obsługi programu. Mediamanager Skrócona instrukcja obsługi programu Mediamanager Spis treści : 1. Informacje podstawowe 2. Logowanie 3. Tworzenie własnej struktury katalogowej 4. Dodawanie dokumentów do systemu 5. Udostępnianie dokumentów

Bardziej szczegółowo

Analiza możliwości złośliwego oprogramowania vjw0rm w kampanii phishingowej PayU

Analiza możliwości złośliwego oprogramowania vjw0rm w kampanii phishingowej PayU Warszawa, 16.03.2016 Analiza możliwości złośliwego oprogramowania vjw0rm w kampanii phishingowej PayU CERT OPL, Analiza vjw0rm; Autor: Iwo Graj Strona 1 z 14 W pierwszej połowie marca w polskim internecie

Bardziej szczegółowo

UMOWY CYWILNOPRAWNE Instalacja, rejestracja i konfiguracja programu

UMOWY CYWILNOPRAWNE Instalacja, rejestracja i konfiguracja programu UMOWY CYWILNOPRAWNE Instalacja, rejestracja i konfiguracja programu 1. Wersje i warianty programu Nr wersji programu składa się z trzech liczb oddzielonych kropkami: człon pierwszy oznacza główny nr wersji

Bardziej szczegółowo

Adam Kotynia, Łukasz Kowalczyk

Adam Kotynia, Łukasz Kowalczyk Adam Kotynia, Łukasz Kowalczyk Dynamiczna alokacja pamięci Alokacja pamięci oraz dezalokacja pamięci jest to odpowiednio przydział i zwolnienie ciągłego obszaru pamięci. Po uruchomieniu, proces (program)

Bardziej szczegółowo

SYSTEMY OPERACYJNE I SIECI KOMPUTEROWE

SYSTEMY OPERACYJNE I SIECI KOMPUTEROWE SYSTEMY OPERACYJNE I SIECI KOMPUTEROWE WINDOWS 1 SO i SK/WIN 007 Tryb rzeczywisty i chroniony procesora 2 SO i SK/WIN Wszystkie 32-bitowe procesory (386 i nowsze) mogą pracować w kilku trybach. Tryby pracy

Bardziej szczegółowo

APLIKACJA SHAREPOINT

APLIKACJA SHAREPOINT APLIKACJA SHAREPOINT Spis treści 1. Co to jest SharePoint?... 2 2. Tworzenie nowej witryny SharePoint (obszar roboczy)... 2 3. Gdzie znaleźć utworzone witryny SharePoint?... 3 4. Personalizacja obszaru

Bardziej szczegółowo

Dodawanie stron do zakładek

Dodawanie stron do zakładek Dodawanie stron do zakładek Aby dodać adres strony do zakładek otwieramy odpowiednią stronę a następnie wybieramy ikonę Dodaj zakładkę Po wybraniu ikony otworzy się okno umożliwiające dodanie adresy strony

Bardziej szczegółowo

Java jako język programowania

Java jako język programowania Java jako język programowania Interpretowany programy wykonują się na wirtualnej maszynie (JVM Java Virtual Machine) Składnia oparta o język C++ W pełni zorientowany obiektowo (wszystko jest obiektem)

Bardziej szczegółowo

Dodawanie stron do zakładek

Dodawanie stron do zakładek Dodawanie stron do zakładek Aby dodać adres strony do zakładek otwieramy odpowiednią stronę a następnie wybieramy ikonę Dodaj zakładkę Po wybraniu ikony otworzy się okno umożliwiające dodanie adresy strony

Bardziej szczegółowo

Usługi sieciowe w kontenerach systemu operacyjnego CoreOS

Usługi sieciowe w kontenerach systemu operacyjnego CoreOS Uniwersytet Mikołaja Kopernika Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Maciej Janczyk nr albumu: 259014 Praca inżynierska na kierunku informatyka stosowana Usługi sieciowe w kontenerach systemu

Bardziej szczegółowo

Jak wiemy, wszystkich danych nie zmieścimy w pamięci. A nawet jeśli zmieścimy, to pozostaną tam tylko do najbliższego wyłączenia zasilania.

Jak wiemy, wszystkich danych nie zmieścimy w pamięci. A nawet jeśli zmieścimy, to pozostaną tam tylko do najbliższego wyłączenia zasilania. Jak wiemy, wszystkich danych nie zmieścimy w pamięci. A nawet jeśli zmieścimy, to pozostaną tam tylko do najbliższego wyłączenia zasilania. Dlatego trzeba je zapisywać do pliku, a potem umieć je z tego

Bardziej szczegółowo

finiownia loginów. W zależności od ustawionej opcji użytkownik login:

finiownia loginów. W zależności od ustawionej opcji użytkownik login: SYSTEM INFORMATYCZNY KS-ASW 2016 z dnia 2016-01-19 Raport Nr 1/2016 MODUŁ ksasw.exe OPIS ZMIAN, MODYFIKACJI i AKTUALIZACJI 1. Wersja 2016 modułu aswplan.exe 1. Wersja 2016 programu aswzsby.dll 1. Wersja

Bardziej szczegółowo

Diagnostyka komputera

Diagnostyka komputera Diagnostyka komputera Lista prawdopodobnych przyczyn usterki komputera na podstawie opisu objawów System może być zainfekowany szkodliwym oprogramowaniem np. wirusy, spyware, adware, robaki, trojany, keyloggery.

Bardziej szczegółowo

SYSTEMY OPERACYJNE: STRUKTURY I FUNKCJE (opracowano na podstawie skryptu PP: Królikowski Z., Sajkowski M. 1992: Użytkowanie systemu operacyjnego UNIX)

SYSTEMY OPERACYJNE: STRUKTURY I FUNKCJE (opracowano na podstawie skryptu PP: Królikowski Z., Sajkowski M. 1992: Użytkowanie systemu operacyjnego UNIX) (opracowano na podstawie skryptu PP: Królikowski Z., Sajkowski M. 1992: Użytkowanie systemu operacyjnego UNIX) W informatyce występują ściśle obok siebie dwa pojęcia: sprzęt (ang. hardware) i oprogramowanie

Bardziej szczegółowo

Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Windows

Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Windows Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Windows Spis treści Rozdział 1. Przegląd......... 1 Wstęp................. 1 Wdrażanie technologii Data Access........ 1 Źródła danych

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu Układ graficzny CKE 2016 Nazwa kwalifikacji: Montaż i eksploatacja komputerów osobistych oraz urządzeń peryferyjnych Oznaczenie

Bardziej szczegółowo

Norton 360 TM Instrukcja instalacji, aktywacji i dezinstalacji aplikacji

Norton 360 TM Instrukcja instalacji, aktywacji i dezinstalacji aplikacji Norton 360 TM Instrukcja instalacji, aktywacji i dezinstalacji aplikacji Spis treści: 1. Pobranie aplikacji... 2 2. Proces automatycznej instalacji i aktywacji... 5 3. Instalacja z użyciem kodu PIN...

Bardziej szczegółowo

Aktualizacje oprogramowania Instrukcja obsługi

Aktualizacje oprogramowania Instrukcja obsługi Aktualizacje oprogramowania Instrukcja obsługi Copyright 2007 Hewlett-Packard Development Company, L.P. Windows jest zastrzeżonym znakiem towarowym firmy Microsoft Corporation, zarejestrowanym w USA. Informacje

Bardziej szczegółowo

Oczyszczanie dysku. Zobacz również: 6 sposobów na zwolnienie miejsca na dysku twardym

Oczyszczanie dysku. Zobacz również: 6 sposobów na zwolnienie miejsca na dysku twardym Kilka sposobów na szybkie zwolnienie miejsca na partycji systemowej. {reklama-artykul} Choć nie jest to regułą, dysk C jest zazwyczaj partycją systemową, na której zainstalowany jest Windows. W związku

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Rozdział 1. Wprowadzenie, czyli kilka słów o komputerze / 11

Spis treści. Rozdział 1. Wprowadzenie, czyli kilka słów o komputerze / 11 Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie, czyli kilka słów o komputerze / 11 Spis treści 1.1. Czym zajmuje się informatyka? / 12 1.1.1. Bezpieczna praca z komputerem / 13 Pytania i zadania / 15 1.2. Komputer

Bardziej szczegółowo

PROBLEMY TECHNICZNE. Co zrobić, gdy natrafię na problemy związane z użytkowaniem programu DYSONANS

PROBLEMY TECHNICZNE. Co zrobić, gdy natrafię na problemy związane z użytkowaniem programu DYSONANS PROBLEMY TECHNICZNE Co zrobić, gdy natrafię na problemy związane z użytkowaniem programu DYSONANS Jeżeli stwierdziłeś występowanie błędów lub problemów podczas pracy z programem DYSONANS możesz skorzystać

Bardziej szczegółowo

Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Linux

Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Linux Instrukcje instalacji pakietu IBM SPSS Data Access Pack dla systemu Linux Spis treści Rozdział 1. Przegląd......... 1 Wstęp................. 1 Wdrażanie technologii Data Access........ 1 Źródła danych

Bardziej szczegółowo

-Próba otworzenia pliku bezpośrednio z płyty CD także kończy się niepowodzeniem, pojawia się komunikat System Windows nie może otworzyć tego pliku.

-Próba otworzenia pliku bezpośrednio z płyty CD także kończy się niepowodzeniem, pojawia się komunikat System Windows nie może otworzyć tego pliku. 1.Tytuł: Lokalizacja i usunięcie usterek na komputerze klienta. 2.Założenia: -Użytkownik komputera korzystając z własnego konta księgowa nie może skopiować do folderu Moje dokumenty pliku podatki.tar z

Bardziej szczegółowo

Technika mikroprocesorowa. Języki programowania mikrokontrolerów

Technika mikroprocesorowa. Języki programowania mikrokontrolerów Języki programowania mikrokontrolerów Przed rozpoczęciem pisania kodu źródłowego programu należy zdecydować się na wybór określonego języka programowania. Stosuje się dwa rodzaje języków programowania

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2019 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2019 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu Układ graficzny CKE 2019 Nazwa kwalifikacji: Montaż i eksploatacja komputerów osobistych oraz urządzeń peryferyjnych Oznaczenie

Bardziej szczegółowo

2 INSTALACJA OPROGRAMOWANIA. 3 3 GŁÓWNE OKNO PROGRAMU 3 4 MODUŁ OBSŁUGI ARCHIWUM 7

2 INSTALACJA OPROGRAMOWANIA. 3 3 GŁÓWNE OKNO PROGRAMU 3 4 MODUŁ OBSŁUGI ARCHIWUM 7 LUBUSKIE ZAKŁADY APARATÓW ELEKTRYCZNYCH LUMEL S.A. W ZIELONEJ GÓRZE PROGRAM DO KONFIGURACJI KONCENTRATORA DANYCH TYPU PD22 PD22Wiz.exe INSTRUKCJA OBSŁUGI Zielona Góra 2007 2 SPIS TREŚCI: 1 WSTĘP. 3 2 INSTALACJA

Bardziej szczegółowo

Temat: Windows 7 Centrum akcji program antywirusowy

Temat: Windows 7 Centrum akcji program antywirusowy Instrukcja krok po kroku Centrum akcji program antywirusowy. Strona 1 z 9 Temat: Windows 7 Centrum akcji program antywirusowy Logowanie do konta lokalnego Administrator Start Panel sterowania Widok według:

Bardziej szczegółowo

PROGRAMY NARZĘDZIOWE 1

PROGRAMY NARZĘDZIOWE 1 PROGRAMY NARZĘDZIOWE 1 Kompresja plików Pojęcie kompresji i dekompresji Kompresja plików polega na zmniejszenie rozmiaru pliku na dysku. Potocznie nazywa się to pakowaniem. Jej odwrotnością jest dekompresja

Bardziej szczegółowo

Inteligentne sterowanie ruchem ulicznym- ISRU

Inteligentne sterowanie ruchem ulicznym- ISRU Politechnika Wrocławska Wydział Elektroniki Projekt zespołowy Ogólny opis projektu Inteligentne sterowanie ruchem ulicznym- ISRU Autorzy: Kmieć Robert 171711 Majchrzak Dawid 171709 Urbanowicz Piotr 171756

Bardziej szczegółowo

dr inż. Jarosław Forenc

dr inż. Jarosław Forenc Informatyka 2 Politechnika Białostocka - Wydział Elektryczny Elektrotechnika, semestr III, studia stacjonarne I stopnia Rok akademicki 2010/2011 Wykład nr 7 (24.01.2011) dr inż. Jarosław Forenc Rok akademicki

Bardziej szczegółowo

Programowanie obiektowe

Programowanie obiektowe Programowanie obiektowe Laboratorium 1. Wstęp do programowania w języku Java. Narzędzia 1. Aby móc tworzyć programy w języku Java, potrzebny jest zestaw narzędzi Java Development Kit, który można ściągnąć

Bardziej szczegółowo

Kontrola topto. 1. Informacje ogólne. 2. Wymagania sprzętowe i programowe aplikacji. 3. Przykładowa instalacja topto. 4. Komunikacja.

Kontrola topto. 1. Informacje ogólne. 2. Wymagania sprzętowe i programowe aplikacji. 3. Przykładowa instalacja topto. 4. Komunikacja. Kontrola topto Obsługa aplikacji Kontrola topto 1. Informacje ogólne. 2. Wymagania sprzętowe i programowe aplikacji. 3. Przykładowa instalacja topto. 4. Komunikacja. 5. Dodawanie, edycja i usuwanie przejść.

Bardziej szczegółowo

Orange Polska S.A. Bezpieczeństwo Systemów Teleinformatycznych / Wydział Operacji Bezpieczeństwa

Orange Polska S.A. Bezpieczeństwo Systemów Teleinformatycznych / Wydział Operacji Bezpieczeństwa Warszawa, dnia 05.02.2016 Analiza kampanii złośliwego Oprogramowania E-Faktura Orange Win32.PWSZbot.fc CERT OPL analiza malware; autor: Iwo Graj Strona 1 z 7 1. Wstęp Znaczna liczba polskich internautów

Bardziej szczegółowo

Przed rozpoczęciem kompresji musimy pobrać program w wersji odpowiedniej dla naszego systemu.

Przed rozpoczęciem kompresji musimy pobrać program w wersji odpowiedniej dla naszego systemu. Tworzenie napisów za pomocą Avidemux (również w systenie Linux) Wstęp Użytkownicy systemu Windows mogą bez problemów tworzyć napisy w formatach tekstowych za pomocą programu SubRip. Na szczęście sympatycy

Bardziej szczegółowo

sprawdzonych porad z bezpieczeństwa

sprawdzonych porad z bezpieczeństwa 65 sprawdzonych porad z bezpieczeństwa 65 sprawdzonych porad z bezpieczeństwa 65 sprawdzonych porad z bezpieczeństwa 65 sprawdzonych porad z bezpieczeństwa O niebezpieczeństwach czyhających na użytkowników

Bardziej szczegółowo

Instrukcja obsługi notowań koszykowych w M@klerPlus

Instrukcja obsługi notowań koszykowych w M@klerPlus Instrukcja obsługi notowań koszykowych w M@klerPlus 1 Spis treści: 1. Wymagania systemowe.. 3 2. Tworzenie koszyka notowań.. 10 3. Modyfikowanie koszyka notowań. 11 4. Uruchamianie tabeli notowań.. 12

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA INSTALACJI I PIERWSZEGO URUCHOMIENIA APLIKACJI Rodzajowa Ewidencja Wydatków plus Zamówienia i Umowy

INSTRUKCJA INSTALACJI I PIERWSZEGO URUCHOMIENIA APLIKACJI Rodzajowa Ewidencja Wydatków plus Zamówienia i Umowy INSTRUKCJA INSTALACJI I PIERWSZEGO URUCHOMIENIA APLIKACJI Rodzajowa Ewidencja Wydatków plus Zamówienia i Umowy Instalacja systemu Rodzajowa Ewidencja Wydatków plus Zamówienia i Umowy System Rodzajowa Ewidencja

Bardziej szczegółowo

- komputer (stacja robocza) ma być naprawiony i skonfigurowany w siedzibie firmy,

- komputer (stacja robocza) ma być naprawiony i skonfigurowany w siedzibie firmy, 1. Projekt realizacji prac prowadzących do zlokalizowania i usunięcia usterek systemu komputerowego, zgłoszonych do serwisu InfKomp przez właściciela firmy ROLMASZ, w zakresie: diagnozowania wstępnego,

Bardziej szczegółowo

Programowanie Niskopoziomowe

Programowanie Niskopoziomowe Programowanie Niskopoziomowe Wykład 11: Procedury zaawansowane Dr inż. Marek Mika Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego W Lesznie Plan Wstęp Ramki stosu Rekurencja INVOKE, ADDR, PROC,

Bardziej szczegółowo

Wymagania techniczne dla programów antywirusowych. Oprogramowanie dla serwerów i stacji roboczych będących w sieci - ilość 450 sztuk:

Wymagania techniczne dla programów antywirusowych. Oprogramowanie dla serwerów i stacji roboczych będących w sieci - ilość 450 sztuk: Nr Sprawy KP- 42 /2006 Załącznik nr 1 Do Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia Wymagania techniczne dla programów antywirusowych Oprogramowanie dla serwerów i stacji roboczych będących w sieci - ilość

Bardziej szczegółowo

Pliki. Funkcje tworzące pliki i operujące na nich opisane są w części 2 pomocy systemowej. Tworzenie i otwieranie plików:

Pliki. Funkcje tworzące pliki i operujące na nich opisane są w części 2 pomocy systemowej. Tworzenie i otwieranie plików: Pliki W celu wykonania jakiejkolwiek operacji na istniejącym pliku, plik ten musi zostać otwarty, natomiast jeśli plik jeszcze nie istnieje, to musi zostać utworzony. Plik może zostać otwarty w trybie:

Bardziej szczegółowo

Usuwanie blokady komputera przez policje - czyli trojana weelsof.

Usuwanie blokady komputera przez policje - czyli trojana weelsof. Sonda - oceń to sam // Usuwanie blokady komputera przez policje - czyli trojana weelsof. UWAGA: Nie należy wpłacać pieniędzy na wskazane konta - to próba wyłudzenia przez blokadę komputera niby przez policję.

Bardziej szczegółowo

ArchTour Documentation

ArchTour Documentation ArchTour Documentation Wydanie 0.0.1a Norbert Bolanowski February 19 2017 Spis treści: 1 Wstęp 1 1.1 Przedmowa................................................ 1 1.2 Przygotowanie..............................................

Bardziej szczegółowo

KATEGORIA OBSZAR WIEDZY NR ZADANIA. 2.1.2. Podstawowe informacje i czynności

KATEGORIA OBSZAR WIEDZY NR ZADANIA. 2.1.2. Podstawowe informacje i czynności Moduł 2 - Użytkowanie komputerów - od kandydata wymaga się zaprezentowania wiedzy i umiejętności w zakresie wykorzystania podstawowych funkcji komputera klasy PC i jego systemu operacyjnego. Kandydat powinien

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu Układ graficzny CKE 2016 Nazwa kwalifikacji: Montaż i eksploatacja komputerów osobistych oraz urządzeń peryferyjnych Oznaczenie

Bardziej szczegółowo

Plan na dziś. Co to jest wirus komputerowy? Podział wirusów komputerowych Jak działają wirus komputerowe? Jak zabezpieczyć się przed wirusami?

Plan na dziś. Co to jest wirus komputerowy? Podział wirusów komputerowych Jak działają wirus komputerowe? Jak zabezpieczyć się przed wirusami? Wirusy komputerowe Plan na dziś Co to jest wirus komputerowy? Podział wirusów komputerowych Jak działają wirus komputerowe? Jak zabezpieczyć się przed wirusami? Co to jest wirus komputerowy? Wirus komputerowy-program

Bardziej szczegółowo

IdyllaOS. Prosty, alternatywny system operacyjny. www.idyllaos.org. Autor: Grzegorz Gliński. Kontakt: milyges@gmail.com

IdyllaOS. Prosty, alternatywny system operacyjny. www.idyllaos.org. Autor: Grzegorz Gliński. Kontakt: milyges@gmail.com IdyllaOS www.idyllaos.org Prosty, alternatywny system operacyjny Autor: Grzegorz Gliński Kontakt: milyges@gmail.com Co to jest IdyllaOS? IdyllaOS jest to mały, prosty, uniksopodobny, wielozadaniowy oraz

Bardziej szczegółowo

Jak Windows zarządza pamięcią?

Jak Windows zarządza pamięcią? Jak Windows zarządza pamięcią? System Windows definiuje dwa typy pamięci, często mylone przez użytkowników. Pamięć fizyczna (pamięc RAM zainstalowana w komputerze) Pamięć widziana przez daną aplikację

Bardziej szczegółowo

System operacyjny UNIX system plików. mgr Michał Popławski, WFAiIS

System operacyjny UNIX system plików. mgr Michał Popławski, WFAiIS System operacyjny UNIX system plików System plików systemu UNIX (s5fs) System plików ma strukturę drzewa. Na samym szczycie znajduje się korzeń (root), symbolicznie przedstawiany jako /. Z punktu widzenia

Bardziej szczegółowo

Acronis Universal Restore

Acronis Universal Restore Acronis Universal Restore Update 4 PODRĘCZNIK UŻYTKOWNIKA Spis treści 1 Czym jest narzędzie Acronis Universal Restore...3 2 Instalowanie narzędzia Acronis Universal Restore...3 3 Tworzenie nośnika startowego...3

Bardziej szczegółowo

U M L. System operacyjny Linux zagnieżdżony w zewnętrznym systemie operacyjnym (Linux)

U M L.  System operacyjny Linux zagnieżdżony w zewnętrznym systemie operacyjnym (Linux) http://user-mode-linux.sourceforge.net/ System operacyjny Linux zagnieżdżony w zewnętrznym systemie operacyjnym (Linux) Autor: Jeff Dike Koncepcja powstała w 1999 r. Początkowo jako patch do jądra 2.0

Bardziej szczegółowo

DBE DataBase Engineering

DBE DataBase Engineering Loader PI dla mmedica Instrukcja instalacji interfejsu Przychodni Internetowej (Loader PI) w wersji DEMO dla programu mmedica. DBE DataBase Engineering Firma z którą pracują najlepsi Wrocław 2009 PL-PI-INS001-122009

Bardziej szczegółowo

Zadanie 1 Treść zadania:

Zadanie 1 Treść zadania: Zadanie 1 Treść zadania: 1 2 Komentarz do zadania: Ocenie podlegały następujące elementy projektu: 1. Tytuł pracy egzaminacyjnej. 2. Założenia do projektu. 3. Lista prawdopodobnych przyczyn usterki systemu

Bardziej szczegółowo

HELIOS pomoc społeczna

HELIOS pomoc społeczna Instrukcja przygotowania pliku wsadowego do zasilenia SEPI przy pomocy dodatkowej aplikacji HELSepi 1. Instalacja aplikacji Pobieramy plik instalacyjny HelSEPIsetup.exe ze strony internetowej www.ops.strefa.pl

Bardziej szczegółowo

IBM SPSS Statistics - Essentials for Python: Instrukcje instalacji dla Windows

IBM SPSS Statistics - Essentials for Python: Instrukcje instalacji dla Windows IBM SPSS Statistics - ssentials for Python: Instrukcje instalacji dla Windows Przedstawione poniżej instrukcje dotyczą instalowania IBM SPSS Statistics - ssentials for Python w systemach operacyjnych Windows.

Bardziej szczegółowo

Koncepcja wirtualnej pracowni GIS w oparciu o oprogramowanie open source

Koncepcja wirtualnej pracowni GIS w oparciu o oprogramowanie open source Koncepcja wirtualnej pracowni GIS w oparciu o oprogramowanie open source Dr inż. Michał Bednarczyk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Katedra Geodezji

Bardziej szczegółowo

Narzędzie konfiguracji rozruchu

Narzędzie konfiguracji rozruchu Narzędzie konfiguracji rozruchu 1. By skorzystać z narzędzia konfiguracji rozruchu na początek konieczne jest utworzenie płyty ratunkowej bądź wykorzystanie narzędzia IT Edition i uruchomienie maszyny

Bardziej szczegółowo

Zmiana logo. Dziękujemy za wybór naszych rozwiązań. apjoo od Apláuz. Wspólnie przebrniemy przez proces konfiguracji strony www i wstawiania treści.

Zmiana logo. Dziękujemy za wybór naszych rozwiązań. apjoo od Apláuz. Wspólnie przebrniemy przez proces konfiguracji strony www i wstawiania treści. Użytkownicy i hasła Dostęp do zaplecza umożliwia rozbudowany system zarządzania użytkownikami. 1. Konta użytkowników tworzy się wybierając z menu Użytkownicy > Menedżer użytkowników na stronie głownej

Bardziej szczegółowo

Cel wykładu. Przedstawienie działania exploitów u podstaw na przykładzie stack overflow.

Cel wykładu. Przedstawienie działania exploitów u podstaw na przykładzie stack overflow. Exploity w praktyce Plan prelekcji Powtórka assembly x86 32. Pamięć uruchamianych programów. Prosty stack overflow exploit. Tworzenie shellcode i jego uruchomienie. Wstrzykiwanie shellcode wykorzystując

Bardziej szczegółowo

obszar bezpośrednio dostępny dla procesora rozkazy: load, store (PAO rejestr procesora)

obszar bezpośrednio dostępny dla procesora rozkazy: load, store (PAO rejestr procesora) Pamięć operacyjna (main memory) obszar bezpośrednio dostępny dla procesora rozkazy: load, store (PAO rejestr procesora) cykl rozkazowy: pobranie rozkazu z PAO do rejestru rozkazów dekodowanie realizacja

Bardziej szczegółowo

Instrukcja obsługi systemu exchange:

Instrukcja obsługi systemu exchange: Instrukcja obsługi systemu exchange: Skrzynka odbiorcza. Spis treści 1. Skrzynka odbiorcza... 1 a. Wyślij/Odbierz ustawienie czasu automatycznego pobierania wiadomości.... 1 b. Redagowanie wiadomości....

Bardziej szczegółowo

Instrukcja konfiguracji programu Fakt z modułem lanfakt

Instrukcja konfiguracji programu Fakt z modułem lanfakt Instrukcja konfiguracji programu Fakt z modułem lanfakt (wersja 2012.07) Fakt Dystrybucja Sp. z o. o. 81-552 Gdynia, ul. Wielkopolska 21/2 www.fakt.com.pl serwis@fakt.com.pl Spis treści 1. Moduł lanfakt...

Bardziej szczegółowo

[1/15] Chmury w Internecie. Wady i zalety przechowywania plików w chmurze

[1/15] Chmury w Internecie. Wady i zalety przechowywania plików w chmurze Chmury w Internecie Nota Materiał powstał w ramach realizacji projektu e-kompetencje bez barier dofinansowanego z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa działanie 3.1 Działania szkoleniowe na rzecz rozwoju

Bardziej szczegółowo

Tomasz Greszata - Koszalin

Tomasz Greszata - Koszalin T: Konfiguracja usługi HTTP w systemie Windows. Zadanie1: Odszukaj w serwisie internetowym Wikipedii informacje na temat protokołów HTTP oraz HTTPS i oprogramowania IIS (ang. Internet Information Services).

Bardziej szczegółowo

Wyświetlanie publikacji w formacie DjVu. Wyświetlanie publikacji w Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej można realizować na 3 sposoby:

Wyświetlanie publikacji w formacie DjVu. Wyświetlanie publikacji w Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej można realizować na 3 sposoby: Wyświetlanie publikacji w formacie DjVu Wyświetlanie publikacji w Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej można realizować na 3 sposoby: 1. Za pomocą wbudowanego apletu DjVu (na komputerze wymagana jest Java).

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA I WSKAZÓWKI

INSTRUKCJA I WSKAZÓWKI INSTRUKCJA I WSKAZÓWKI korzystania z maszyny wirtualnej Oracle VirtualBox 4 Michał Karbowańczyk, wrzesień 2011 Spis treści 1 Informacje wstępne...4 1.1 Nazewnictwo...4 1.2 Legalność...4 1.3 Instalacja

Bardziej szczegółowo

Architektura komputerów

Architektura komputerów Architektura komputerów Tydzień 4 Tryby adresowania i formaty Tryby adresowania Natychmiastowy Bezpośredni Pośredni Rejestrowy Rejestrowy pośredni Z przesunięciem stosowy Argument natychmiastowy Op Rozkaz

Bardziej szczegółowo

Laboratorium Systemów Operacyjnych. Ćwiczenie 4. Operacje na plikach

Laboratorium Systemów Operacyjnych. Ćwiczenie 4. Operacje na plikach Laboratorium Systemów Operacyjnych Ćwiczenie 4. Operacje na plikach Wykonanie operacji wymaga wskazania pliku, na którym operacja ma zostać wykonana. Plik w systemie LINUX identyfikowany jest przez nazwę,

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA

EGZAMIN POTWIERDZAJĄCY KWALIFIKACJE W ZAWODZIE Rok 2017 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu Układ graficzny CKE 2016 Nazwa kwalifikacji: Montaż i eksploatacja komputerów osobistych oraz urządzeń peryferyjnych Oznaczenie

Bardziej szczegółowo

PCPR. Konfigurator programu. www.pcpr.tylda.eu

PCPR. Konfigurator programu. www.pcpr.tylda.eu PCPR Konfigurator programu TYLDA Sp. z o.o. 65-001 Zielona Góra ul. Wazów 6a tel. 68 324-24-72 68 325-75-10 www.tylda.pl tylda@tylda.pl wersja 2.1 2011.07.28 2 Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Konfiguracja

Bardziej szczegółowo

CEL zapoznanie z programem do tworzenia rysunków i ukazanie możliwości Edytora obrazów do sporządzania rysunków i ikon.

CEL zapoznanie z programem do tworzenia rysunków i ukazanie możliwości Edytora obrazów do sporządzania rysunków i ikon. Konspekt lekcji informatyki Rok szk. 2003/2004 Temat: Tworzenie ikon z wykorzystaniem Edytora obrazów Hasło programowe: Czas: Klasa: Nauczyciel: Rysowanie w Edytorze grafiki 45 min I Gimnazjum mgr inż.

Bardziej szczegółowo

Logiczny model komputera i działanie procesora. Część 1.

Logiczny model komputera i działanie procesora. Część 1. Logiczny model komputera i działanie procesora. Część 1. Klasyczny komputer o architekturze podanej przez von Neumana składa się z trzech podstawowych bloków: procesora pamięci operacyjnej urządzeń wejścia/wyjścia.

Bardziej szczegółowo

ang. file) Pojęcie pliku (ang( Typy plików Atrybuty pliku Fragmentacja wewnętrzna w systemie plików Struktura pliku

ang. file) Pojęcie pliku (ang( Typy plików Atrybuty pliku Fragmentacja wewnętrzna w systemie plików Struktura pliku System plików 1. Pojęcie pliku 2. Typy i struktury plików 3. etody dostępu do plików 4. Katalogi 5. Budowa systemu plików Pojęcie pliku (ang( ang. file)! Plik jest abstrakcyjnym obrazem informacji gromadzonej

Bardziej szczegółowo

Architektura komputerów

Architektura komputerów Architektura komputerów Wykład 3 Jan Kazimirski 1 Podstawowe elementy komputera. Procesor (CPU) 2 Plan wykładu Podstawowe komponenty komputera Procesor CPU Cykl rozkazowy Typy instrukcji Stos Tryby adresowania

Bardziej szczegółowo

ZAJĘCIA KOMPUTEROWE DLA KLASY 4 - ZASADY OCENIANIA

ZAJĘCIA KOMPUTEROWE DLA KLASY 4 - ZASADY OCENIANIA ZAJĘCIA KOMPUTEROWE DLA KLASY 4 - ZASADY OCENIANIA 1. Nauczyciel na zajęciach komputerowych stosuje dwie formy oceniania: a) ocenianie sumujące wyrażona stopniami w skali 1-6 b) ocenianie kształtujące

Bardziej szczegółowo

Obiektowy PHP. Czym jest obiekt? Definicja klasy. Składowe klasy pola i metody

Obiektowy PHP. Czym jest obiekt? Definicja klasy. Składowe klasy pola i metody Obiektowy PHP Czym jest obiekt? W programowaniu obiektem można nazwać każdy abstrakcyjny byt, który programista utworzy w pamięci komputera. Jeszcze bardziej upraszczając to zagadnienie, można powiedzieć,

Bardziej szczegółowo

5.2. Pierwsze kroki z bazami danych

5.2. Pierwsze kroki z bazami danych 5.2. Pierwsze kroki z bazami danych Uruchamianie programu Podobnie jak inne programy, OO Base uruchamiamy z Menu Start, poprzez zakładkę Wszystkie programy, gdzie znajduje się folder OpenOffice.org 2.2,

Bardziej szczegółowo

Instrukcja instalacji oprogramowania Systemu e-kt

Instrukcja instalacji oprogramowania Systemu e-kt Instrukcja instalacji oprogramowania Systemu e-kt Proces instalacji oprogramowania Systemu e-kt... 2 Konfiguracja programu Java... 9 Konfiguracja Systemu e-kt w przeglądarce Mozilla Firefox... 10 Konfiguracja

Bardziej szczegółowo

Instrukcja użytkownika

Instrukcja użytkownika Instrukcja użytkownika Bydgoszcz 2017 Strona: 1/12 Spis treści 1 Konfiguracja i obsługa funkcjonalności... 3-1.1 Wstęp... 3 1.2 Konfiguracja stacji klienckiej... 3 1.3 Weryfikacja istniejącego dokumentu...

Bardziej szczegółowo

Współpraca z platformą Emp@tia. dokumentacja techniczna

Współpraca z platformą Emp@tia. dokumentacja techniczna Współpraca z platformą Emp@tia dokumentacja techniczna INFO-R Spółka Jawna - 2013 43-430 Pogórze, ul. Baziowa 29, tel. (33) 479 93 29, (33) 479 93 89 fax (33) 853 04 06 e-mail: admin@ops.strefa.pl Strona1

Bardziej szczegółowo

Programowanie niskopoziomowe

Programowanie niskopoziomowe W. Complak, J.Kniat, M. Antczak, K. Kwarciak, G. Palik, A. Rybarczyk, Ł. Wielebski Materiały Programowanie niskopoziomowe http://www.cs.put.poznan.pl/arybarczyk/c_w_0.pdf Spis treści 1. Instalacja środowiska

Bardziej szczegółowo

Szkolenie obejmuje zagadnienia związane z tworzeniem i zarządzaniem bazą danych Oracle, jej zasobami i dostępem do danych.

Szkolenie obejmuje zagadnienia związane z tworzeniem i zarządzaniem bazą danych Oracle, jej zasobami i dostępem do danych. Program szkolenia: Administracja Oracle Informacje: Nazwa: Kod: Kategoria: Grupa docelowa: Czas trwania: Forma: Administracja Oracle ora-admin Oracle admini 4 dni 50% wykłady / 50% warsztaty Szkolenie

Bardziej szczegółowo

Wymagania systemowe dla Qlik Sense. Qlik Sense February 2018 Copyright QlikTech International AB. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Wymagania systemowe dla Qlik Sense. Qlik Sense February 2018 Copyright QlikTech International AB. Wszelkie prawa zastrzeżone. Wymagania systemowe dla Qlik Sense Qlik Sense February 2018 Copyright 1993-2018 QlikTech International AB. Wszelkie prawa zastrzeżone. Copyright 1993-2018 QlikTech International AB. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Bardziej szczegółowo

Zadanie programistyczne nr 3 z Sieci komputerowych

Zadanie programistyczne nr 3 z Sieci komputerowych Zadanie programistyczne nr 3 z Sieci komputerowych 1 Opis zadania Celem tego zadania jest napisanie prostego serwera WWW, wyświetlającego strony z zadanego katalogu. W tym celu wykonaj następujące czynności

Bardziej szczegółowo

I. Uruchomić setup i postępować według instrukcji

I. Uruchomić setup i postępować według instrukcji I. Uruchomić setup i postępować według instrukcji 1 Wybrać INSTALUJ Program domyślnie podpowiada, które programy należy zainstalować. Uruchom program Sterowniki do czytnika kart wybrać jeżeli czytnik został

Bardziej szczegółowo

Oprogramowanie antywirusowe musi spełniać następujące wymagania minimalne:

Oprogramowanie antywirusowe musi spełniać następujące wymagania minimalne: ZAŁĄCZNIK NR 1 do specyfikacji OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA SPECYFIKACJA ILOŚCIOWO-JAKOŚCIOWA Oprogramowanie antywirusowe na komputery i serwery Windows klasy Internet Security lub równoważny Lp. Opis Oferowane

Bardziej szczegółowo

Na komputerach z systemem Windows XP zdarzenia są rejestrowane w trzech następujących dziennikach: Dziennik aplikacji

Na komputerach z systemem Windows XP zdarzenia są rejestrowane w trzech następujących dziennikach: Dziennik aplikacji Podgląd zdarzeń W systemie Windows XP zdarzenie to każde istotne wystąpienie w systemie lub programie, które wymaga powiadomienia użytkownika lub dodania wpisu do dziennika. Usługa Dziennik zdarzeń rejestruje

Bardziej szczegółowo

GIT. Rozproszony system kontroli wersji

GIT. Rozproszony system kontroli wersji GIT Rozproszony system kontroli wersji Co to jest system kontroli wersji? System kontroli wersji śledzi wszystkie zmiany dokonywane na pliku (lub plikach) i umożliwia przywołanie dowolnej wcześniejszej

Bardziej szczegółowo