Grzegorz Motyka, Nieudana książka, Nowa Europa Wschodnia 2/2012:

Transkrypt

1 Szukanie winnego Wołodymyr Wiatrowycz Sprowadzenie wielowymiarowego konfliktu wyłącznie do etniczno-politycznego służy do poszukiwań konkretnej siły politycznej winnej jego rozpaleniu. Historycy polscy taką siłę upatrują w OUN. Nie pozwala to na zrozumienie przyczyn i istoty konfliktu. Przekazując do druku monografię Druga wojna polsko-ukraińska oraz uzupełniający ją dwutomowy zbiór dokumentów 1, oczekiwałem, że praca wywoła żywe dyskusje. Przecież na obiekt badań wybrano słabo zbadany przez naukowców temat, który budzi duże zainteresowanie społeczne zarówno na Ukrainie, jak i w Polsce. Atrakcyjności publikacji dodawało wykorzystanie w pracy do niedawna zamkniętych archiwów KGB, z których większość była niedostępna dla polskich i ukraińskich badaczy. Oczekiwania sprawdziły się książka wywołała burzliwe spory. Przyznam, że czekałem zwłaszcza na reakcję Grzegorza Motyki polskiego historyka, obecnie słusznie uważanego za jednego z czołowych badaczy konfliktu polsko-ukraińskiego. Oczekiwanie pobudzał fakt, że wiele tez zawartych w mojej książce bezpośrednio dotyczy wniosków formułowanych w pracach Motyki. Jednak recenzja Grzegorza Motyki opublikowana w Nowej Europie Wschodniej (nr 2/2012) była niemiłą niespodzianką. Nieudana książka w tak bezapelacyjny sposób polski badacz już w tytule określił swój stosunek do recenzowanej publikacji. Grzegorz Motyka, Nieudana książka, Nowa Europa Wschodnia 2/2012: Na Ukrainie pojawiła się książka opowiadająca o budzącej nadal wiele kontrowersji działalności OUN i UPA. Autora niezbyt interesuje, jak było naprawdę. Próbuje natomiast obronić UPA przed zarzutem prowadzenia zorganizowanych antypolskich czystek. Autor opowiada się za popularną w ukraińskiej historiografii tezą, jakoby konflikt polsko-ukraiński rozpoczęli w 1942 roku Polacy na Ziemi Chełmskiej. To twierdzenie oderwane od faktów. 1 W. Wiatrowycz, Druha polśko-ukrajinśka wijna , Kyjiw 2011; Polśko-ukrajinśki stosunky w rokach u dokumentach UON ta UPA u 2 t., Widp. red. ta uprojad. W. Wiatrowycz, Lwiw, Centr doslidżen wyzwolnoho ruchu, 2011.

2 90 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego Historyk nie wykorzystał okazji, by zaprzeczyć argumentom, które podawały w wątpliwość jego koncepcje, i nawiązać przedmiotową dyskusję wokół kontrowersyjnych kwestii. Natomiast spróbował przypisać mi tezy, których nie stawiałem, aby potem skutecznie im zaprzeczyć. W efekcie tych dziwnych dla naukowca manipulacji Motyka doszedł do wniosku, że Druga wojna polsko-ukraińska jest szkodliwa dla dialogu polsko-ukraińskiego, pogłębi bowiem tylko wzajemne rozbieżności. Mam wątpliwości, czy możliwy jest dialog bez dyskusji, w których rozpatrywane są właśnie same rozbieżności. I udawanie, że nie ma żadnych różnic w interpretowaniu przyczyn i skutków konfliktu między Ukraińcami i Polakami, że niby osiągnięto konsensus w jego ocenie, raczej nie przybliży nas do prawdziwego porozumienia. Siedem tez głównych Historiografia polska jest znacznie bardziej zaawansowana, jeśli chodzi o badania konfliktu polsko-ukraińskiego. Jej przedstawiciele włożyli dużo wysiłku w znalezienie i analizę źródeł, to właśnie polscy historycy pierwsi doszli do poziomu konceptualizacji problemu. W historiografii ukraińskiej ten temat nadal pozostaje na marginesie badań przez ostatnie dwadzieścia lat pojawiło się zaledwie kilku historyków specjalizujących się w tej problematyce. Warto zaznaczyć, że w wyniku dysproporcji ucierpiały obydwie historiografie. Wiele przypuszczeń i hipotez sformułowanych przez historyków polskich nie przeszło weryfikacji poprzez omówienie oraz dyskusje i przekształciło się w dogmaty, które stały się podstawą koncepcji historiograficznych. Główne założenia historiografii polskiej w tej kwestii brzmią: 1. Konflikt polsko-ukraiński miał charakter etniczno-polityczny. 2. Jego główną przyczyną była antypolska ideologia nacjonalistów ukraińskich, która zakładała masowe wyniszczenie Polaków. Ktoś niezorientowany w zawiłościach stosunków polsko-ukraińskich po przeczytaniu wołyńskich fragmentów książki może wręcz odnieść wrażenie, że w ogóle nie było żadnych zorganizowanych mordów na Polakach. A jeśli nawet były, to tak naprawdę nie wiadomo, kto i co zrobił. Wszystkie retoryczne chwyty Wiatrowycza, jak również posługiwanie się przez niego terminem wojna, wynikają, jak się domyślam, z próby zanegowania zbrodniczości antypolskiej akcji UPA. Dlatego już we wstępnych rozdziałach odrzuca on termin ludobójstwo, przeciwstawiając mu właśnie wojnę. Wbrew jednak temu, co pisze, użycie określenia wojna bynajmniej nie wyklucza jednoczesnego zastosowania pojęcia ludobójstwo.

3 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego Konflikt zbrojny rozpoczął się wiosną 1943 roku na Wołyniu wyniszczeniem ludności polskiej, którego dokonali żołnierze utworzonej Ukraińskiej Powstańczej Armii. 4. Front antypolski był pierwszym i głównym frontem dla UPA w ciągu całego okresu drugiej wojny światowej. 5. Istniało swego rodzaju ostateczne rozwiązanie kwestii polskiej, przygotowane przez zarząd OUN. Dlatego wyniszczenie ludności polskiej było systematyczne i zaplanowane, odbywało się według precyzyjnych wskazówek kierownictwa podziemia ukraińskiego oraz było przez nie koordynowane. 6. Dowodem istnienia takiej decyzji jest szeroko zakrojona operacja przeciwko Polakom przeprowadzona w nocy z 11 na 12 lipca 1943 roku, która objęła niemal sto miejscowości. 7. Akcje podziemia polskiego przeciwko ludności ukraińskiej miały prawie wyłącznie charakter obronny lub odwetowy, czego dowodem jest wielka dysproporcja w liczbie ofiar, których większość stanowili przedstawiciele ludności polskiej. Te tezy w różnych interpretacjach powtarzają się w większości polskich opracowań. Najdokładniej są one przedstawione i argumentowane właśnie w pracach Grzegorza Motyki 2. Moje wnioski, do których doszedłem podczas analizy dostępnych materiałów, znacznie różnią się od tych wymienionych wyżej. Dlatego zanim zacznę odpowiadać na zarzuty Motyki, chciałbym przybliżyć czytelnikom kluczowe założenia moich badań, aby kontekst dysputy był bardziej zrozumiały. Rozkazu nie było W swej monografii piszę: pomimo że walka między Ukraińcami i Polakami miała bez wątpienia podłoże etniczno-polityczne, nie mniej istotnym jej przejawem był Nie tylko nie znamy przypadku, aby chłopi samodzielnie dopuszczali się masowych mordów, ale często można było zaobserwować sytuacje, kiedy to UPA mobilizowała miejscową ludność do napadów na polskie osady. Wiatrowycz nie wspomina rownież, że pomimo oficjalnych instrukcji nakazujących zabijanie wyłącznie mężczyzn przebieg akcji UPA w Galicji nierzadko był tak okrutny, że nawet niektórzy nacjonaliści nieśmiało sugerowali, by wstrzymać dalsze napady. Jeśli rzeczywiście polskie szacunki ofiar są tak przesadzone, to czemu niemal wszystkie prośby o zgodę na dokonanie ekshumacji osob zamordowanych przez UPA spotykają się z negatywną reakcją ukraińskich władz? 2 Najnowszym podsumowaniem badań historyka dotyczących tej problematyki jest książka: G. Motyka, Od rzezi Wołyńskiej do akcji Wisła. Konflikt polsko-ukraiński , Kraków 2011.

4 92 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego długotrwały konflikt w sferze socjalnej. Ta płaszczyzna ma znacznie głębsze korzenie niż etniczno-polityczna i sięga zamierzchłych czasów sprzed XX wieku, kiedy zostały sformułowane dążenia narodowe Ukraińców. Poza tym, konflikt na terenie Chełmszczyzny i Wołynia znacznie zaostrzała wielowiekowa kwestia stosunków religijnych prawosławnych Ukraińców i Polaków katolików. Sprowadzenie wielowymiarowego konfliktu wyłącznie do etniczno-politycznego jest podstawą do poszukiwań konkretnej siły politycznej winnej jego rozpaleniu. Historycy polscy taką siłę upatrują w OUN, której istotą działalności, ich zdaniem, była ideologia antypolska. Głównym argumentem na korzyść tej tezy jest decyzja I Kongresu OUN z 1929 roku o tym, że organizacja dąży do całkowitego usunięcia wszystkich okupantów z ziem ukraińskich. Różnica między tezą o całkowitym usunięciu wszystkich okupantów (charakterystyczną dla jakiegokolwiek ruchu wyzwoleńczego) i postulatem całkowitego usunięcia przedstawicieli innej narodowości (w tym przypadku polskiej) pozostała niezauważona przez historyków powołujących się na tę deklarację. Wiele przypuszczeń historyków polskich nie przeszło weryfikacji poprzez dyskusje i przekształciło się w dogmaty. Dalsze przedstawianie konfliktu polskoukraińskiego jako zainicjowanego przez podziemie ukraińskie było dla polskich badaczy impulsem do poszukiwań rozkazu, na podstawie którego rozpoczęto operację masowego zniszczenia Polaków. Według stanu na dziś, głównym argumentem na korzyść istnienia takiego rozkazu są zeznania jednego z dowódców UPA na Wołyniu Jurija Stelmaszczuka zaczerpnięte z dokumentu opisanego jako wypis z protokołu jego przesłuchania z 28 lutego 1945 roku. Jednak z archiwalnej sprawy karnej Stelmaszczuka dowiadujemy się, że przesłuchania tego dnia nie było i, odpowiednio, nie ma żadnego protokołu z informacją, którą cytują historycy 3. Jeszcze jednym argumentem na korzyść istnienia rozkazu o zniszczeniu Polaków jest teza o szeroko zakrojonej akcji w nocy z 11 na 12 lipca, która jakoby objęła od 60 do 167 polskich wsi. Jednak żadnych udokumentowanych śladów tak szerokiej operacji nie znaleziono ani w polskich, ani w ukraińskich, ani w niemieckich czy radzieckich archiwach. Analiza dokumentów nie daje żadnych podstaw do twierdzenia, że istniało rozporządzenie wyższego kierownictwa podziemia ukraińskiego dotyczące masowej likwidacji ludności polskiej na Ukrainie Zachodniej. Ale istotne jest nie tylko to, że takiego rozkazu nie znaleziono (przecież decyzja Hitlera o wyniszczeniu Żydów 3 Szerzej na ten temat patrz: W. Wiatrowycz, Nakaz, jakoho ne bulo, [w:] Istorija z hryfom sekretno. Archiwy KGB rozpowidajut, Lwiw 2012.

5 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego 93 także nie istnieje), ale również to, że odszukane dotychczas materiały zaprzeczają możliwości istnienia takiego dokumentu. To była wojna Ze względu na to, że polskie argumenty nie pozwalają na zrozumienie przyczyn i istoty konfliktu polsko-ukraińskiego, postanowiłem sformułować własny punkt widzenia. Istota mojego spojrzenia na konflikt polsko-ukraiński jest pokrótce przedstawiona już w samym tytule książki. Otóż należy mówić o drugiej wojnie polskoukraińskiej, której głównymi uczestnikami było podziemie polskie i jego struktury wojskowe (zwłaszcza Armia Krajowa) oraz podziemie ukraińskie wraz z Ukraińską Powstańczą Armią. Ta wojna była w istocie przedłużeniem walki zbrojnej między Polską i Zachodnioukraińską Republiką Ludową, która zakończyła się w 1919 roku. W obu przypadkach głównym celem walczących stron było ustanowienie własnej kontroli nad spornymi terytoriami. Osobliwością drugiej wojny było to, że była ona konfliktem zbrojnym nie między regularnymi wojskami, a między oddziałami partyzanckimi, zaś aktywny udział brała w nich ludność cywilna, która popierała jedną ze stron albo nie miała jasno określonej orientacji politycznej i wykorzystywała konflikt do rozwiązania własnych nieporozumień. Grzegorz Motyka w obszernej recenzji uchylił się od dyskusji dotyczącej najważniejszego wysuniętej w książce koncepcji. Jednocześnie publikacja polskiego historyka zawiera konkretne uwagi, których wyjaśnienie może wzbogacić dyskusję naukową. Dla Motyki nie do przyjęcia są zawarte w książce Dokumenty nie dają podstaw do twierdzenia, że istniało rozporządzenie dotyczące likwidacji Polaków na Ukrainie Zachodniej. argumenty dotyczące początku krwawej walki już w 1942 roku na Chełmszczyźnie. Pisze on: pierwsze masowe mordy [Ukraińców przyp. W.W.] dokonane polskimi rękami w tym rejonie zostały odnotowane dopiero w maju 1943 roku. Być może przywołane w książce fakty nie wystarczyły, dlatego mogę dodać informację zaczerpniętą z dokumentacji Ukraińskiego Komitetu Centralnego (UKC). Według sprawozdań tej instytucji, pierwsze zabójstwa aktywistów ukraińskich na Chełmszczyźnie rozpoczęto jeszcze w listopadzie 1941 roku, w ciągu 1942 roku zanotowano napady podziemia polskiego na wsie ukraińskie i masowe zabójstwa. Sprawozdanie Hrubieszowskiego Ukraińskiego Komitetu Pomocowego mówi o tym, że w latach na tych terenach (czyli nie na całej Chełmszczyźnie, więc cyfry nie są pełne) zabito 258 Ukraińców 4. W pierwszych miesiącach 1943 roku urzędnicy UKC 4 J. Makar, M. Nahornyj, W. Makar, A. Saliuk, Wid deportaciji do deportaciji. Suspilno-polityczne żyttia chołmśko- -pidliaśkych Ukrajinciw ( ), Czerniwci 2011.

6 94 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego informują o jeszcze prawie setce zabitych aktywistów z Chełmszczyzny. Oczywiście, liczba ta jest niewspółmierna z tysiącami zabitych Polaków w kolejnych miesiącach 1943 roku, jednak w skrajnie napiętej sytuacji dojrzewającego konfliktu do rozpalenia walki na Wołyniu wystarczyły te informacje. Tym bardziej, że zanim one tam dotarły, zostały znacznie wyolbrzymione. Ile wsi wymordowano Inny ważny element, który ignoruje Motyka, odnosi się to moich zastrzeżeń wobec wspomnianych już zeznań Jurija Stelmaszczuka. Motyka pisze: Autor stara się ( ) podważyć na przykład zeznania Jurija Stelmaszczuka»Rudego«, jednego z organizatorów antypolskich czystek w zachodnich powiatach Wołynia. Mnoży w tym miejscu wątpliwości, sugerując manipulację przesłuchujących»rudego«oficerów sowieckiego aparatu bezpieczeństwa. Tymczasem książka zawiera konkretną tezę: zeznania Jurija Stelmaszczuka o istnieniu rozkazu Zarządu Głównego OUN o wyniszczeniu Polaków, na które powołują się historycy polscy, zwłaszcza Motyka, nie istnieją. Można to łatwo sprawdzić, biorąc do rąk archiwalną sprawę karną Jurija Stelmaszczuka 5, czego najwyraźniej polski historyk dotąd nie uczynił, chociaż wielokrotnie pracował w archiwum, w którym jest ona zachowana. Polski badacz skrajnie krytycznie odniósł się do tezy o tym, że rozmiary akcji w nocy z 11 na 12 lipca, które stały się podstawą do wniosków o skoordynowanej operacji antypolskiej, są w historiografii wyolbrzymione. Z przywołanych w książce sprawozdań OUN, pisze Motyka: wynika, że tego dnia ofiarą ukraińskich nacjonalistów padła jedna polska wioska. W badaniu przywołuję także dokumenty polskie, które wymieniają siedem miejscowości zaatakowanych tej nocy. Nigdy nie napisałem, że wówczas została zniszczona tylko jedna wieś. Kolejne badania tej ważnej kwestii pozwoliły odkryć dodatkowe dokumenty ukraińskie, polskie i radzieckie na temat tych wydarzeń. Jest to przede wszystkim sprawozdanie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych polskiego rządu emigracyjnego, które mówi o zabójstwach ludności polskiej w kilkunastu wsiach Powiatu Włodzimierskiego lipca 6. Jest to również sprawozdanie z działalności oddziału UPA Sicz, w którym mowa jest o masowym zabójstwie Polaków w dwóch miejscowościach, którego ofiarami 5 Resortowe Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (dalej: HDA SBU), sygn. f. 5, spr Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Wydział Społeczny, Sprawozdanie sytuacyjne z Ziem Wschodnich nr 8/44, listopad, grudzień 1943, styczeń 1944, Londyn 1994, s. 40; Archiwum Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego, sygn. f. 13, k. 10.

7 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego 95 było blisko trzy tysiące osób 7. To straszne wydarzenia, które spowodowały wielkie straty. Ale nigdzie nie ma mowy o zniszczeniu kilkudziesięciu czy ponad stu wsi. Być może pominąłem jakieś ważne źródła, które mogłyby opisać rozmach geograficzny operacji w nocy z 11 na 12 lipca. Pozostaje jednak pytanie: dlaczego Grzegorz Motyka nie wymienił źródeł, na których się opiera, wspominając o dziewięćdziesięciu sześciu zaatakowanych tej nocy polskich wsiach. Siekiernicy Zasadniczym elementem mojej książki jest teza o wydarzeniach na Wołyniu z lata 1943 roku jako wojnie wiejskiej, swego rodzaju żakerii. Motyka pisze: Zdaję sobie sprawę, że hipoteza»buntu ludowego«nie tylko na Ukrainie cieszy się sporą popularnością, tym bardziej więc zwracam uwagę na jej podstawową słabość nie ma na nią dowodów. Jestem wdzięczny Motyce, że zmusił mnie do głębszego podejścia do problemu i odszukania nowych argumentów. Nie było to łatwe. Przecież udział w walce polsko- -ukraińskiej na Wołyniu niekontrolowanych przez żadną siłę polityczną w połowie kryminalnych, a w połowie politycznych ugrupowań nie został zbadany ani w polskiej, ani w ukraińskiej historiografii. Ale trudno się dziwić: takie grupy praktycznie nie pozostawiały śladów swojej działalności. Ich ataki na wsie nie wymagały żadnej koordynacji czy rozkazów, nie były one zobowiązane do składania sprawozdań wyższemu kierownictwu, dlatego że go nad sobą nie miały, nie usiłowały w jakiejś formie (ulotek agitacyjnych lub gróźb) wyjaśniać motywów swoich działań. Jest oczywiste, że grupy te nie miały stałego członkostwa ich uczestnicy mogli zbierać się w dowolnej liczbie i w dowolnym czasie, a potem rozchodzić się do domów. Wśród nich byli zarówno dawni jeńcy wojenni, którzy nie mieli dokąd wracać, jak i lokalni mieszkańcy. Niekontrolowana przez nikogo sytuacja stwarzała możliwości łatwego zarobku na czyjejś krzywdzie. I często, zupełnie nieważne czyjej Ukraińca, Polaka, Żyda czy Czecha. Później, w okresie powojennym, podczas śledztw w sprawie wydarzeń z lat prowadzonych przez czekistów wiele osiągnięć takich ugrupowań przypisywano formacjom politycznym polskim lub ukraińskim. Przypisywali je sami czekiści, którzy usiłowali wykorzystywać to do wojny propagandowej przeciwko nacjonalizmowi, jak również ludność miejscowa. Członkowie takich grup pochodzący z okolicznych wsi mogli teraz zepchnąć wszystkie możliwe oskarżenia w kierunku UPA czy AK. 7 HDA SBU, sygn. f. 13, spr. 376, t. 66, ark. 7.

8 96 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego Jednak pomimo historiograficznego pominięcia tego czynnika nie warto o nim zapominać, opisując wydarzenia związane z krwawymi zabójstwami. Tym bardziej, że przynajmniej niektóre ślady takie formacje pozostawiły, na przykład w dokumentach partyzantów radzieckich. Relacjonując wydarzenia w jednej ze wsi wołyńskich w czerwcu 1943 roku, dowódca partyzantów Fiodorow mówi o zabójstwach dokonanych przez grupę: Nacjonaliści ukraińscy,»siekiernicy«(tak nazywa ich ludność miejscowa) we wsi Zhuszcza zabili 45 osób Polaków w różnym wieku. Wszystkim zabitym odrąbano głowy. Z życiem uszli tylko ci, którzy uciekli do lasu ( ). We wsi Zamoriczczia [Zamoroczennia przyp. W.W.] 16.5 siekiernicy spalili budynek czterech niewinnych mieszkańców wsi. Mieszkańcowi Myronowi Bandurze odrąbali głowę, wbili na pal i postawili we wsi. Ciało spalili w płonącym budynku. Winą obarczyli partyzantów. W takim też celu, czyli kompromitacji partyzantów, siekiernicy 17.6 zarżnęli mieszkańca wsi, położyli go na wozie, na jakim jechał, i puścili przez wieś 8. Udział w walce na Wołyniu niekontrolowanych przez żadną siłę polityczną ugrupowań nie został zbadany ani w polskiej, ani w ukraińskiej historiografii. Znacznie dokładniejsze dane o siekiernikach i innych nieznanych grupach znajdujemy w informacjach dowódców partyzantów Aleksieja Fiodorowa i Władimira Drużynina z 20 lipca 1943 roku: Według danych, którymi dysponujemy?, wiadomo, że oprócz»banderowców«i»melnykowców«w obwodach Ukrainy Zachodniej istnieją»zieleniowcy«i»siekiernicy«, którzy są niby podgrupą nacjonalistów ukraińskich, istnieją i działają zorganizowanymi grupami.»zieleniowcy«pojawili się jeszcze za czasów władzy radzieckiej z obcych socjalnie elementów, osób, które nie chciały służyć w Armii Czerwonej, które przed wojną były bazą dla wywiadu niemieckiego. Przed okupacją niemiecką Ukrainy Zachodniej ich celem było: zniszczenie aktywu partyjnego i radzieckiego, kołchoźników, Żydów. Potem, kiedy Niemcy zastosowali terror wobec ludności, który w znacznej mierze był skierowany do rodzin»zieleniowców«, ci częściowo przeszli na służbę do policji, częściowo wypełnili podstawowe kadry nacjonalistów, a część z nich nadal funkcjonuje jako niewielkie grupy bandyckie. Nazwę»zieleniowcy«wzięto od warunków przebywania w lesie.»siekiernicy«uformowali się w końcu 1942 roku jako nieznaczne grupy, istnieją przede wszystkim w rejonie wsi Zołote i Stepancza Hrutśka [być może, Huta Stepańska przyp. W.W.], z kułaków. Ich działalność praktyczna grabież i zabójstwa spokojnej ludności, przede wszystkim Polaków. Nazwa»siekiernicy«jest związana z ich metodami zabijania siekierami. To przezwisko dała im ludność. 8 Centralne Państwowe Archiwum Stowarzyszeń Społecznych Ukrainy (dalej: CPASSU), sygn. f. 62, op. 1, spr. 1622, ark

9 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego 97 Obydwie grupy są ściśle powiązane z nacjonalistami ukraińskimi i prowadzą walkę z partyzantami i Niemcami 9. Jak zatem wynika z przywołanej informacji, mowa jest o jeszcze jednym ważnym czynniku eskalacji konfliktu na Wołyniu wiosną i latem 1943 roku. Boroweć także winny Niewystarczająco przekonująca dla Grzegorza Motyki okazała się teza, że pierwszych masowych zabójstw Polaków na Wołyniu dokonały oddziały zbrojne pod kierownictwem Tarasa Borowcia Bulby. Teza opiera się na polskich dokumentach o tym niejednokrotnie informowano w sprawozdaniach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych rządu emigracyjnego, analogiczne stwierdzenia spotykamy w sprawozdaniach generała Stefana Grota-Roweckiego. Informacje podziemia polskiego potwierdzają przekazy partyzantów radzieckich. Sydor Kowpak w swoim pamiętniku z dnia 17 czerwca 1943 roku tak pisał na temat terenu Rokitnianszczyzny: Za koleją zaczęły się pasy nacjonalistów-bulbowców. Niemcy podsycają wrogość między narodami. Już wiele wsi polskich zostało spalonych przez bulbowców, a rodziny wyrżnięte 10. Z dalszych zapisów dowódcy partyzantów wynika, że on dobrze rozróżniał oddziały bulbowskie i banderowskie. Przy dacie 24 czerwca pisze o tym, że na dalszym szlaku po wsiach bulbowcy są zamieniani przez banderowców 11. Z innych dokumentów partyzantów radzieckich wynika, że wiedzieli oni, które tereny Wołynia są kontrolowane przez poszczególnych nacjonalistów ukraińskich. Nie ma podstaw, by stwierdzać, że podziemie polskie działające na obszarze Wołynia dłużej aniżeli partyzanci radzieccy było słabiej zorientowane w tej kwestii. Niekiedy w recenzji Motyki dochodzi do przekręcania przywołanych w książce faktów, co przekształca się w zarzuty wobec autora za coś, czego nie napisał: Broniąc członków pierwszej sotni przed zarzutem napadu na wioskę, Wołodymyr Wiatrowycz w swym retorycznym zapędzie przekracza granicę dobrego smaku. Pisze, że oddział miał na wyposażeniu zbyt mało broni, by napaść na polską wieś twierdzi Motyka. Ze zdumieniem czyta się takie rzeczy, bo o braku uzbrojenia jako argumencie w ogóle nie piszę. W rzeczywistości, sprostowując wersję Motyki, pokazałem, że jest ona oparta na zeznaniach powstańca Petra Wasyłenki, który wskazuje, że wieś Parośla była zniszczona przez upowców, ale z innej sotni i co najistotniejsze nie w lutym 1943 roku, lecz nie wcześniej niż w sierpniu owego roku. Dlatego też wersja 9 CPASSU, sygn. f. 62, op. 1, spr. 1622, ark ; CPASSU, sygn. f. 62, op. 1, spr. 247, ark Dniewnik S.A. Kowpaka, [w:] Dniewniki komandirow partizanskich otriadow i sojedinienij , Moskwa 2010, s Ibidem, s. 48. Precyzyjne rozróżnienie dwóch grup nacjonalistów ukraińskich można znaleźć także w pamiętniku innego dowódcy partyzantów S. Rudniewa. Patrz: Dniewnik S.W. Rudniewa, [w:] Dniewniki komandirow, op. cit., s. 99.

10 98 Wołodymyr Wiatrowycz, Szukanie winnego Motyki, który wiąże pierwszą akcję pierwszej sotni UPA z zabójstwami Polaków, pozostaje nieudowodniona, a zbudowana przez niego zgrabna symboliczna konstrukcja, której zadaniem jest pokazanie, że właśnie front antypolski był głównym dla podziemia ukraińskiego, zawisła w powietrzu. Polski historyk bardzo krytycznie odniósł się do przywołanej w książce informacji o ukaraniu niektórych dowódców UPA za przeprowadzenie samowolnych akcji antypolskich. Z pewnością Grzegorz Motyka powinien uważniej przeczytać książkę, bo w niej przywołany jest obszerny cytat z wyroku Mykoły Olijnyka Orła, z którego można się dowiedzieć, że przyczyną rozstrzelania było naruszenie subordynacji organizacyjnej i anarchiczne zachowanie, a argumentami na korzyść oskarżenia było zwłaszcza to, że na własną rękę wydał ulotki do Polaków, w których nakazywał ludności polskiej opuścić teren, na którym operował jego oddział, nieposłusznym grożąc karą śmierci. Dialog potrzebny Przywołałem wystarczająco argumentów i faktów, by pokazać, że historycy ukraińscy i polscy mają jeszcze wiele przestrzeni do ciekawych i owocnych dyskusji. Jeśli więc moja książka da im początek, to będę z tego tylko zadowolony. Jak dotąd moją odpowiedzią (poza tą publikacją) na reakcje innych badaczy na Drugą polsko-ukraińską wojnę był udział w forum organizowanym na stronach magazynu rosyjskiego Ab Imperio 12. Zresztą w 2012 roku przygotowałem drugie poprawione wydanie książki, gdzie starałem się wziąć pod uwagę zastrzeżenia kolegów czy też uwypuklić swoje wcześniejsze tezy, przywołując mocniejsze argumenty 13. Mam nadzieję, że również Grzegorz Motyka będzie kontynuował własne badania, a także będzie gotowy do dalszej dyskusji tak zaocznej, jak być może w formie debat bezpośrednich, dla których polem mógłby być któryś z ukraińskich lub polskich uniwersytetów. Jestem przekonany, że tylko w taki sposób możemy prowadzić prawdziwy dialog tak potrzebny zarówno Ukraińcom, jak i Polakom do zrozumienia trudnych kwestii naszej przeszłości. Uda nam się odejść od wzajemnych ostrych ocen i uprzedzeń, jeśli zdołamy dostrzec w publikacjach drugiej strony nie tylko nieudane książki, ale również okazje do przedyskutowania i sprawdzenia własnych twierdzeń. Wołodymyr Wiatrowycz jest ukraińskim historykiem, dyrektorem Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego we Lwowie. W latach był dyrektorem Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. 12 W. Wiatrowycz, Wtoraja polsko-ukrainskaja wojna i dyskussii wokrug niejo, Ab Imperio 2012, nr 1, s Idem, Druha polśko-ukrajinśka wijna , wydannia druhe i wyprawlene, Kyjiw 2012.