ZESZYTY HISTORYCZNE ZIEMI GARWOLIŃSKIEJ

Transkrypt

1 Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Oddział w Garwolinie ZESZYTY HISTORYCZNE ZIEMI GARWOLIŃSKIEJ Zeszyt Nr 20 Publikacja została sfinansowana przez Zarząd Powiatu Garwolińskiego GARWOLIN 2015

2 Projekt okładki: szkic Iwony Jończyk inspirowany obrazem Józefa Chełmońskiego pt. Modlitwa przed bitwą. Zespół redakcyjny: Zbigniew Węgrzynek Sławomir Zawadka Mariola Kostyra-Talarek Adres redakcji: Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Oddział w Garwolinie ul. Staszica 10, Garwolin tel , ludowegarwolin@gmail.com Współpraca: Starostwo Powiatowe w Garwolinie ul. Staszica 15, Garwolin tel./fax: (25) promocja@garwolin-starostwo.pl Copyright by Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Garwolin ISBN Wydanie I Druk i oprawa: USŁUGI POLIGRAFICZNO - INTROLIGATORSKIE Wygoda 39, Pilawa tel

3 SPIS TREŚCI M. Chciałowski, Wstęp M. Rombel, Insurekcja kościuszkowska w okolicy Sobień-Jezior, Karczewa i Góry Kalwarii...6 W. Kostecki, Insurekcja kościuszkowska na ziemi stężyckiej...21 R. Mazek, Generał Dwernicki odpoczywa w Parysowie M. Rombel, Konfidenci rosyjscy w Powstaniu Styczniowym na przykładzie Powiśla Garwolińsko-Otwockiego...33 W. Kostecki, I wojna światowa...39 M. Matosek, Wojennego Sobolewa dzień powszedni...42 M Kalbarczyk, Bataliony Chłopskie w powiecie garwolińskim. Struktury, działalność i współpraca z Armią Krajową Obwód "Gołąb" Garwolin...63 Z. Węgrzynek, Forsowanie Wisły przez wojska radzieckie i polskie w 1944 r. w rejonie Wilgi M. Rombel, Bitwa na Kępie Radwankowskiej (sierpień1944 r.)..104 S. J. Siudalski, Broń partyzancka w okolicach Garwolina M. Rombel, Sebastian Jędrych, Ludzie z Garwolina i okolic, B. Węgrzynek, Termopile polskie.176 B. Węgrzynek, Skazanemu B. Węgrzynek, Jak Rudy B. Węgrzynek, Pieśń z łagru. 179 A. Paduch, *** [Chmury błękitne ] 180 A. Paduch, *** [W pogoni za lepszym światem] In memoriam,..181

4 Pamięć jest niezbędnym składnikiem małej ojczyzny. Pozwala nam zachować ją we wspomnieniu, nawet jeżeli utracimy z nią kontakt bezpośredni. Tak długo jak żyjemy i gdziekolwiek jesteśmy, pozostaje ona cząstką naszej tożsamości, naszym znakiem identyfikacyjnym. Ma to szczególną wartość dziś Kapuściński R., 2007: Rwący nurt historii - zapiski o XX i XXI wieku. Wydawnictwo Znak, Kraków, s Szanowni Państwo! Powiat Garwoliński położony blisko Warszawy, przy głównej drodze do Lublina, na prawym brzegu Wisły, zawsze narażony był na działania wojenne. Każde z nich pozostawiało ślady na naszej ziemi. Ginęli nasi mieszkańcy, palone były miasta i wsie, a urodzajne pola zamiast rodzić chleb leżały ugorem, porośnięte chwastami i krzakami. Ta sytuacja kształtowała twardą postawę naszych mieszkańców, wytrwałość, gotowość do walki z przeciwnościami, jakie niosły za sobą trudne doświadczenia. To wszystko spowodowało, że Powiat Garwoliński zamieszkują ludzie, którzy od pokoleń mają mocno ukształtowane poczucie patriotyzmu i miłości do swojej ziemi ojczystej. Dziś, gdy żyjemy w zjednoczonej Europie, bez granic, łatwo i często podróżujemy oraz zmieniamy miejsce zamieszkania, ogromną wartością jest przekazanie informacji o naszej małej Ojczyźnie Powiecie Garwolińskim. Naprzeciw tym potrzebom wyszło Ludowe Towarzystwo Naukowo Kulturalne, tworząc Zeszyty Historyczne. Przybliża w nich historię wsi i miast, wydarzeń historycznych, które rozgrywały się na naszym terenie, ma również bogaty wkład w spisanie wielu pieśni, przyśpiewek, przekazania tradycji związanych z etnografią i kulturą materialną. Poprzedni zeszyt ukazał się w 150 rocznicę Powstania Styczniowego, przypomniał wydarzenia, które rozgrywały się na naszym terenie i przybliżył nam udział naszych przodków w niepodległościowym zrywie. Obecny, szerszy tematycznie, przenosi nas w czasy bardziej odległe Insurekcji Kościuszkowskiej, bitwy pod Maciejowicami, Powstania Listopadowego, ale również pokazuje historię bliższą, czasy naszych dziadków i ojców. 4

5 Cieszę się bardzo, że naszą ziemię zamieszkują ludzie z PASJĄ, a do nich zaliczają się członkowie LTN-K. Życzę, aby publikacja, która została wydana przy pomocy środków Samorządu Powiatu Garwolińskiego, spełniła Państwa oczekiwania i stała się źródłem inspiracji do spisywania historii naszych rodzin czy miejscowości. Niech słowa naszego rodaka, Świętego Jana Pawła II będą przesłaniem dla nas wszystkich:,,pamięć o przeszłości oznacza zaangażowanie w przyszłość''. Z wyrazami szacunku Marek Chciałowski Starosta Powiatu Garwolińskiego 5

6 dr Mariusz Rombel Insurekcja kościuszkowska w okolicy Sobień-Jezior, Karczewa i Góry Kalwarii 1 W kadłubowej Rzeczypospolitej po II rozbiorze narastała chęć walki z zaborcami, którą rozpoczął w marcu 1794 r. gen. Antoni Madaliński, przeciwstawiając się planom rozwiązania armii polskiej. Także w stacjonujących w powiecie garwolińskim oddziałach polskich powstał popłoch przed spodziewanym wcielaniem do armii rosyjskiej. Zaczęły się masowe dezercje do tworzonych oddziałów powstańczych. 24 marca w Krakowie przysięgę powstańczą złożył gen. Tadeusz Kościuszko, wskutek czego wybuchła insurekcja, która objęła resztki kraju. 4 kwietnia Komisja Wojskowa Insurekcji przeniosła część pułku 4 straży przedniej z Ryk do Góry Kalwarii 2, w wyniku czego okolica Sobień została jako tako wyzwolona z oddziałów rosyjskich, choć jeszcze 16 kwietnia w Karczewie na drogach prowadzących z Lublina grasowali kozacy gen. W. Denisowa. 17 kwietnia około 4000 Rosjan pod gen. Nowickim uciekło z Warszawy, a idąc od Raszyna w stronę Wisły naprzeciw Karczewa, gdzie zbudowano Wagenburg, czyli barykady z wozów i furgonów, bezlitośnie mordowali miejscowych chłopów 3. Za nimi ruszył Hauman z Działyńczykami przez Czersk i Warkę (1 maja), gdzie rozpędzał kozaków i brał do oddziału licznych ochotników kwietnia Kwaśniewski z 300 jazdy ochotniczej ścigał kozaków od Pragi do Karczewa 5, zaś 28 kwietnia mieszkańcy miast Góry i Czerska już samodzielnie odpędzili wchodzącego nieprzyjaciela 6. Wreszcie 18 kwietnia wygnano z Warszawy oddziały rosyjskie. Tłum odnalazł archiwum ambasady rosyjskiej z dokumentami kompromitującymi 1 Artykuł był wygłoszony podczas XXX Międzynarodowego Sympozjum Kościuszkowskiego w Maciejowicach, w dniu 5 października 2013 r. 2 Z. Gnat-Wieteska Powiat garwoliński w Powstaniu Kościuszkowskim 1794 roku, s. 88 /w/ Garwolin dzieje miasta i okolicy, Warszawa 1980, s [dalej: Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński]. 3 K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Wiedeń, b. d. w., s. 197, 201 [Dalej: K. Bartoszewicz, Dzieje insurekcji]. 4 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

7 zdrajców i jurgieltników carskich 7. Powieszono kilku zdrajców, reszta uciekła i trzeba było się zadowolić powieszeniem ich portretów na szubienicach. Oskarżany o konfidencję kasztelan łukowski, Jacek Jezierski, ofiarowywał wyrób broni w swych fabrykach, m. in. w Sobieniach Jeziorach i Trzciance, lecz władze powstańcze z propozycji nie skorzystały kwietnia dwa razy Lud Warszawy nachodził jego mieszkanie przy ul. Bednarskiej, które zabezpieczyła milicja miejska przysłana przez prezydenta Zakrzewskiego. Wśród tłumu chodziły pogłoski, iż miał być przeciwny równouprawnieniu mieszczan na Sejmie 9. Istotnie bowiem, jeszcze 15 grudnia 1789 r. Jezierski sprzeciwiał się Dekertowi, nazywając go hersztem spiskowym, domagał się kary za pisanie listów cyrkularnych bez wiedzy zwierzchności i bardzo wiele mówił z wielką obelgą dla miasta Warszawy 10. Jeden z jego domowników donosił, iż Jezierski ukradkiem wywiózł ze stolicy wielkie ilości złota i srebra oraz korespondował skrycie z królem pruskim. Później, w sierpniu kasztelan figurował na liście podejrzanych o szpiegostwo, poszukiwał go nawet Wydział Bezpieczeństwa Rady Najwyższej Narodowej. Po bitwie racławickiej, a szczególnie uniwersale połanieckim, w którym Naczelnik obiecywał wolność od poddaństwa dla chłopów, którzy będą walczyć dla Ojczyzny, powstanie poparł lud wiejski. Już 13 kwietnia Kościuszko wystosował ordynans na rozpoczęcie powstania w ziemi czerskiej, w której powiat garwoliński miał się organizować samodzielnie. 28 kwietnia Rada Zastępcza Tymczasowa wydała list polecając, aby powstała w powiecie garwolińskim Komisja Porządkowa, ludzie zaciągali się do wojska i ponosili inne ofiary: Ufa zaś Rada po gorliwości 7 Cztery wieki Mazowsza, Szkice z dziejów , J. Gieysztorowa, A. Zahorska, J. Łukaszewicz, red. S. Herbst, Warszawa 1968, s. 210 [dalej: Cztery wieki Mazowsza]. 8 Cztery wieki Mazowsza, s J. M. Cygan OFMCap., Dzieje parafii Sobienie Jeziory, Biała Podlaska 2001, s T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta Poniatowskiego, t. 2, 1897, s K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981, s. 16. S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 36. K. Bauer, Blaski i cienie insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1982, s. 13. A. Zahorski, Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w Powstaniu Kościuszkowskim, Warszawa 1957, s A. Czaja, Lata wielkich nadziei. Walka o reformę państwa polskiego w drugiej połowie XVIII w., Warszawa 1992, s Historia Kultury Materialnej Polski w zarysie, t. IV Od połowy XVII do końca XVIII wieku, 1978, s W. Mikuła, Maciejowice 1794, Warszawa 1991, s. 269 [dalej: W. Mikuła, Maciejowice]. 10 W. Smoleński, Mieszczaństwo Warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1917, s. 118, 122,

8 obywatelów tegoż powiatu, iż tam, gdzie idzie o ich własne i ich pokoleń losy, pamiętając, iż ocalenie Ojczyzny przedsięwzięte samą tylko jednością i wspólnym ratunkiem do pomyślnego skutku doprowadzone być może, wezmą się ciż obywatele jak najdzielniej do pomienionych celów 11. Rosjan w powiecie garwolińskim już wówczas nie było, bowiem uciekli za Wisłę do Ryczywołu i Magnuszewa, dokąd ściągnęli jak najwięcej promów. Tymczasem jeszcze w Tarnowie, mjr Antoni Hussarzowski Moskalów resztę, przeprawiających się przez Wisłę, na galarze zastał, kilku ich ubił, przez obopólny ogień w swojej komendzie konia ma jednego tylko ranionego maja 1794 r. zebrała się w Stężycy Komisja Porządkowa Cywilno -Wojskowa Ziemi Czerskiej Powiatu Garwolińskiego, wśród jej członków był przyszły dzierżawca Sobień Biskupich, ks. Baltazar Tarkowski. Wezwała ona do ogólnej obrony Ojczyzny oraz likwidowania błąkających się po okolicy i szkody czyniących niedobitków rosyjskich. Jedynie szlachta zobowiązała się do dostarczenia rekruta, bowiem chłopów jakby ograniczano przed uzbrojeniem. Najbogatszy w powiecie magnat, Franciszek III Bieliński obiecał wystawić 10 zbrojnych ludzi z furażem na 8 dni. Łącznie powiat wystawił około 50 żołnierzy milicji powstańczej na czele, której stanął gen.-mjr. Antoni Skilski. W skład Komisji Czerskiej wchodził także Karol Jezierski, syn Jacka i dziedzic z Sobień Szlacheckich, jednak władze w Warszawie uznały, że lepiej będzie przyłączyć Komisję Garwolińską do Ziemi Stężyckiej, co też uczyniono 13. Postanowiono też pobór chłopski po 1 żołnierzu z 5 dymów nadzorowany przez komendy, ponieważ np. w starostwie osieckim lud do tego upatrzony i zdatny ukrywa się. Mimo tego chłopi odmawiali szpiegostwa na rzecz okupantów rosyjskich i brali udział w obronie własnych wsi czerwca Rada Najwyższa Narodowa wydała uniwersał, w którym nakazywała w każdej wsi i mieście uzbroić mężczyzn od 18 do 40 lat w jakąkolwiek broń i co niedzielę przeprowadzać ćwiczenia wojskowe. Wszyscy mieli stawać na pospolite ruszenie, z czego tylko połowę wysyłano 11 Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s. 90, cytuje Akty powstania Kościuszki, t. 1, s Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s W skład Komisji Stężyckiej weszli m. in. ks. B. Tarkowski, F. Bieliński i K. Jezierski. Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s J. Leskiewiczowa, Dobra osieckie w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej XVI-XIX w., Wrocław 1957, s. 113 [dalej: J. Leskiewiczowa, Dobra osieckie]. 8

9 na walki poza powiat. Uniwersał obowiązywał do 18 września, kiedy Rada wycofała się z planów używania pospolitego ruszenia. Rada Najwyższa Tymczasowa Insurekcji poleciła Komisji Ziemi Czerskiej zabezpieczyć żeglugę na Wiśle, lecz było to utrudnione przez częste napady kozackie. Dowództwo pospolitego ruszenia czerskiego objął niechętny chłopom gen-mjr. Karol Wodziński. Ziemia ta nie dostarczała broni do Warszawy, bowiem kuźnice zostały zniszczone przez Rosjan. Natomiast w ziemi liwskiej gen Ignacy Hryniewicz donosił, że wszystko co żyje w tej ziemi liwskiej, orężem ręcznym, to jest pikami bądź kosami, jest uzbrojonym, lecz szlachta liwska słabo na pospolite ruszenie wychodziła, a wyszedłszy, bezwstydnie do domów uciekała czerwca mieszkańcy wsi nadwiślańskich obserwować mogli transporty zaopatrzenia wojskowego płynące Wisłą z Austrii do Gdańska na pomoc armii austriackiej walczącej z rewolucyjną Francją. Na szczęście wszystkie statki zarekwirowano w Warszawie. 23 czerwca korpus gen. Sierakowskiego przemieścił się ze stolicy na Karczew, gdzie uzupełniony został licznymi ochotnikami. Naczelnik rozkazał mu przeciąć drogę korpusowi gen. Ottona Derfeldena idącego z Puław przez Łuków na Brześć. 26 czerwca Sierakowski ruszył na Garwolin z 1500 jazdy i 2966 piechoty, przechodząc groblą przez Karczew, Łukówiec, Podbiel i Osieck. W Garwolinie spotkał pospolite ruszenie i milicję garwolińską w sile 1300 piechoty i 30 koni 16. Taką wielką siłę zawdzięczać należy ochotnikom chłopskim, którzy licznie zasilili oddziały w Karczewie. Szlachta jednak nie zmniejszała pańszczyzny włościanom, tak, że do komisarza żywnościowego ziemi stężyckiej Mikołaja Witthoffa z płaczem przychodzili, żądając jego pomocy 17. Wzywano więc Radę Najwyższą do wydawania kolejnych uniwersałów w obronie chłopów. W czasie letniego oblężenia Warszawy przez siły prusko-rosyjskie, pojawiały się problemy z aprowizacją miasta, które rozwiązywano poprzez przymusowy skup żywności na Mazowszu Wschodnim i Podlasiu. 15 Cztery wieki Mazowsza, s. 211, W. S. Mikuła, Działania wojenne na ziemiach wschodnich w okresie powstań narodowych, s. 201 /w/ Działania militarne na Mazowszu i w Polsce Północno-Wschodniej, red. W. Wróblewski, Warszawa 2000 [dalej: W. S. Mikuła, Działania wojenne]. G. Nowik, Tradycje podlaskich formacji Wojska Polskiego, s. 30 /w/ E. Kospath-Pawłowski, S. Maksimiec, B. Martowicz, P. Matusak, G. Nowik, D. Radziwiłowicz, 9 Dywizja Piechoty w dziejach Oręża Polskiego, Pruszków K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Wiedeń, s Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s

10 Zarządzono, aby do 5 września chłopi zwieźli zboże i siano dworskie do magazynów powiatowych w Garwolinie. 23 lipca na skutek braków w magazynie garwolińskim nakazano z każdego dymu przekazać po 4 garnce owsa, garniec kaszy i 8 funtów chleba. Pobór do wojska opóźnił prace przy żniwach i jeszcze w połowie sierpnia dużo zboża stało na polach. Do tego doszła zaraza na bydło oraz na ludzi, którzy jedli zarażoną wołowinę. Sprowadzeni z Warszawy lekarze nakazali w powiecie garwolińskim izolację chorego bydła i zabronili jego jedzenia. W sierpniu przeprowadzono też zbiórkę kożuchów, butów, sukman i koszul dla wojska. 11 sierpnia każde 200 dymów miało wystawić 1 bryczkę i 2 konie. Wcześniej na potrzeby Skarbu Narodowego 8 lipca znacjonalizowano dobra biskupa poznańskiego na Mazowszu. Przeprowadzono licytację, w której za zł dobra Sobienie Biskupie obejmujące jeszcze Sobienki i Szymanowice wydzierżawił ks. Baltazar Tarkowski lipca koło Karczewa gen. Skilski otoczył konwój rosyjski prowadzący 276 wołów, furaże i pontony naładowane na 44 wozach oraz wziął do niewoli 50 jeńców 19. Przeorganizowano też wojska polskie nad środkową Wisłą. Na linii od Warszawy do Kazimierza stacjonowało 1750 ludzi. Nad rzeką stało 500 chłopów zbrojnych w kosy i piki. W każdej wsi nadwiślańskiej, prawdopodobnie także w Radwankowie, Gusinie, Wysoczynie, Piwoninie i Dziecinowie, wydzielono w dzień po dwóch, a w nocy po czterech strażników chłopskich do obserwowania nieprzyjaciela 20. Od Tarnówka do Karczewa brzegi obsadziła milicja garwolińska mjra Skilskiego stojąca w obozie naprzeciw Góry Kalwarii (ok. 500 ludzi). 29 czerwca gen. Skilski i gen. Stanisław Zgliczyński zwołali pospolite ruszenie ziemi garwolińskiej i stężyckiej, lecz stawiło się na nie niewielu ludzi, zaś po kilkunastu dniach i oni rozeszli się do domów. Potem milicję Skilskiego przyłączono do oddziałów Sokolnickiego, który wyruszył na wschód. Od 5 lipca pospolite ruszenie miało strzec brzegów Wisły. W początkach lipca odcinek Wisły od Maciejowic do Ostrówka pod Górą Kalwarią obsadził 400 osobowy oddział gen. Piotra Potockiego. Potocki osłaniał brzegi patrolami i ustawił jeden posterunek w Wildze. W pierwszej dekadzie lipca nakazano Potockiemu przesunąć się na Lublin, lecz ten domagał się powrotu milicji Skilskiego podkreślając wagę przeprawy pod Górą. Od zachodu, nad Wisłą pojawiły 18 Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s , K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s Chłopów powołano w maju 1794 r. W. S. Mikuła, Działania wojenne, s

11 się bowiem silne oddziały kozackie i komendy pruskie. Potocki 11 lipca był pod Maciejowicami, nazajutrz przybył do Wilgi, lecz po kilku dniach poszedł na Lublin, a nad rzeką zostały słabe placówki. W lipcu najwięcej potyczek stoczono w rejonie Góry Kalwarii 21. W połowie lipca pod Górę Kalwarię powrócił gen. Skilski, po czym w Wólce Gruszczyńskiej założył placówkę strażniczą. Wojska polskie zaczęły nękać nieprzyjaciół okupujących lewy brzeg Wisły. Na północ od Góry, aż do samej stolicy, brzegi obsadzał na pięciu posterunkach mjr Tomasz Gąsiorowski. Po dwóch miesiącach obrony umocniły się placówki w Siekierkach, Karczewie, Ostrówku, Radwankowie, Leśnikach, Tarnowie (Tarnówku) i Maciejowicach, Tyrzynie, Stężycy, Dęblinie i Puławach. Wzdłuż rzeki sypano umocnienia. Insurgenci niszczyli też lub przeciągali na swój brzeg łodzie i promy zdobyte na nieprzyjacielu. 3 sierpnia pod Górę podszedł gen. Ignacy Hryniewiecki z pospolitym ruszeniem ziemi liwskiej (970 ludzi) 22. W tym dniu pełnomocnik Rady Najwyższej Narodowej, Jan Horain zwołał pospolite ruszenie nad Wisłę do Dęblina, Stężycy, Maciejowic, Tarnówka i Ostrówka, ale szlachta rozeszła się po 10 dniach bezczynnego stania nad rzeką. Podobnie samowolnie odchodzili uzbrojeni chłopi, a dowódcy oddziałów nie mogli w żaden sposób im się przeciwstawić, ponieważ paradoksalnie oddziały chłopskie były od nich silniejsze sierpnia gen. Jasiński przeorganizował odcinki obronne tworząc cztery ich części. Odcinek od Kazimierza do Gołębia objął gen. Adam Baranowski, od Stężycy do Maciejowic gen. Radzimiński, od Maciejowic do Wólki Gruszczyńskiej płk Ignacy Boski, od Wólki do Karczewa gen. Skilski, a za nim mjr Gąsiorowski. W Tarnówku stanęło 600 kantonistów milicji stężyckiej płk Ignacego Boskiego, uzbrojonych w kosy i piki. Odcinki miały składać raporty co 24 godziny sierpnia, na polecenie Naczelnika, insurgenci atakowali pod Górą Kalwarią, przemieszczające się z południa w kierunku stolicy oddziały rosyjskie 25. Na obóz znajdujący się za miastem uderzał mjr Przebendowski z kawalerią brygady Jaźwińskiego i 50-konnym oddziałem milicji garwolińskiej. Czekano jednak na jazdę garwolińską ppor. Bernarda Boboli 21 W. S. Mikuła, Działania wojenne, s K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s W. Mikuła, Maciejowice, s W. Mikuła, Maciejowice, s Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s W. Mikuła, Maciejowice, s W. S. Mikuła, Działania wojenne, s

12 oraz piechotę 3 i 16 regimentu, która przeprawiała się przez Wisłę. Jednak Rosjanom przybyły w pomoc 3 roty piechoty i 200 kozaków, którzy zmusili powstańców do wycofania się za rzekę. 26 Środkową Wisłę obsadził wówczas oddział gen. Adama Ponińskiego, a na lewym brzegu pod Górą Kalwarią stanął z silniejszą komendą Aleksander Różniecki 27. Rosjanie pojawiali się również i od wschodu, gdzieś na początku października powstańcy stoczyli potyczkę w samym Osiecku 28. Powstanie spotkało się z poparciem duchowieństwa parafialnego. Na każdej Mszy św. proboszczowie czytali zarządzenia Rady Najwyższej Narodowej i Komisji Porządkowej. Na kilka dni przed własną śmiercią administrator warszawski Prymas Michał Poniatowski nakazał odprawiać po kościołach diecezji nabożeństwa żałobne za poległych powstańców 29. Wraz z ubożeniem społeczeństwa rekwizycje, za które dawano kwity (pierwsze banknoty polskie), objęły kościoły parafialne. 6 sierpnia nakazano przejąć srebra, żelazka, miedź, cynę i ołów z parafii oraz 26 dzwonów z terenu powiatu. Dzwony te na początku września przesyłano do stolicy września oddział rosyjski gen. Fersena odszedł spod Warszawy na południe, ciężko ostrzeliwując komendę Skilskiego pod Ostrówkiem. Posterunki mjra Gąsiorowskiego meldowały wówczas o przesuwaniu się Rosjan w stronę Góry Kalwarii, a od 5 września w kierunku Warki. W tym samym czasie Prusacy zwinąwszy oblężenie Warszawy, odchodzili też z pozycji nadwiślańskich w Ryczywole i Magnuszewie w stronę Piotrkowa. Kościuszko zaczął więc obawiać się, że Rosjanie przeprawią się pod Górą Kalwarią i zaatakują Pragę od wschodu 31. Gąsiorowski nakazał wtedy, aby kpt. Melfort wraz z załogą posterunku Świdry, skierował się do Karczewa, a stamtąd razem z mjrem Przebendowskim do Ostrówka w celu wsparcia posterunku przy przeprawie. 11 września w Ostrówku stanął sam Gąsiorowski. Świdry obsadziła wówczas część oddziału stojącego w obozie pod Zbytkami, gdzie została jedynie milicja warszawska. Obawy okazały 26 W. Mikuła, Maciejowice, s T. Rawski, Warszawa Mazowsze czasu powstania 1794 r. Aspekty militarne, s. 45 /w/ Warszawa i Mazowsze w walce o niepodległość kraju w latach , red. A. Kosecki, A. Stawarz, Warszawa B. Strzeżysz, Dzieje Osiecka, Osieck 2001, s. 50 powołuje się na Gazetę Rządową, nr 91, 3 X 1794 r., s Zmarł w nocy z 12 na 13 VIII 1794 r. J. Wysocki, Powstanie diecezji warszawskiej, Leszno k. Błonia 1998, s Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s W. Mikuła, Maciejowice, s

13 się daremne, ponieważ 12 września Gąsiorowski doniósł o wycofaniu się Rosjan z Góry Kalwarii i spaleniu przez nich kilku budynków. Okazało się również, że 13-letni Dominik Wrzesiński, pochwycony przez żołnierzy Skilskiego 11 września, obiecał kozakom spalić Czersk i Górę września Fersen zaatakował pod Czerskiem, zaś 17 kozacy mjra Adriana Denisowa zaatakowali komendę rtm Rożnieckiego, która przeszła na prawy brzeg pod Góra Kalwarią. Denisow wysłał pod Górę Kalwarię 150 kozaków mjra Wasyla Tiemirowa i mjra Piotra Grekowa, którzy rozbili tam oddział polski września Rosjanie atakowali także inne posterunki polskie nad rzeką. 34 Jednocześnie Rosjanie rabowali na lewym brzegu co popadnie. Według ks. Jana Nepomucena Mędzyrzeckiego proboszcza Mniszewa kościół [mnieszewski] przez tygodni 16 [od 15 października] po wyłamaniu okien y drzwi otwarty, codziennie przez Moskali odwiedzany y rabowany, nawet z organów przez strącenie ich z chóru, tak, że ofiary mszy św. nie mogłem odprawić, i aż z dalekich kościołów pożyczać musiałem apparamentów i przyzwoitych do św. ofiary naczyń 35. Na początku października Fersen przeprawił się pod Holendrami na prawy brzeg Wisły odrzucając siły Ponińskiego. Zareagował na to Kościuszko, który szybko, wyruszył na południe, aby osobiście mieć wpływ na wydarzenia. O okolicznościach nagłego wyjazdu Naczelnika z Warszawy wspominali świadkowie i historycy. W niedzielny wieczór, 5 października, jak twierdzą Wacław Tokarz, Bartłomiej Szyndler i Alex Storożyński, po 32 Tamże, s Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s M. Kukiel, Maciejowice, s. 20 /w/ Rozprawy Polskiej Akademji Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, ser. II, t. 42, Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane W. Mikuła, Maciejowice, s. 67 [dalej: M. Kukiel, Maciejowice]. W. Mikuła cytuje Zapiski dońskiego atamana Denisowa, Russkaja Starina, 1874, t. XI, s Mjr Adrian Karpowicz Denisow ( ), synowiec gen. Fiodora Denisowa, który brał udział jako dowódca pułku kozaków m. in. w bitwie pod Racławicami, zdaniem Bartłomieja Szyndlera (Racławice 1794, Warszawa 2009, s. 35) w pamiętnikach spisanych kilka lat po insurekcji usiłował bronić swego wuja za to, że nie przyszedł w pomoc gen. Tormasowowi i umożliwił zwycięstwo Naczelnikowi Kościuszce. Polskiego tłumaczenia, które według B. Szyndlera znajduje się w Przeglądzie Archeologicznym (Lwów 1882) nie znalazłem w tym tomie. 34 Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s M. Kukiel, Maciejowice, s Ks. J. Wiśniewski, Dekanat Kozienicki, Radom 1913, s. 95. Od sierpnia do października 1794 r. zarząd nad zawiślańską częścią parafii Mniszew przekazano marianom z Goźlina, którzy w tey mierze najprzychylniejszą ku błędnym owieczkom okazali czułość. 13

14 odesłaniu dwóch regimentów na wschód, Kościuszko zjadł kolację w domu prezydenta Warszawy, Zakrzewskiego razem z ks. Hugonem Kołłątajem, Ignacym Potockim, Tadeuszem Mostowskim, Michałem Kochanowskim, członkami RNN i kilkoma przyjaciółmi. Tajemnicę wyjazdu przekazał wyłącznie ks. Kołłątajowi i gen. Zajączkowi, któremu też powierzył zastępstwo naczelnego dowództwa 36. Zdaniem J. U. Niemcewicza, kolacja przedłużyła się do pierwszej w nocy 37. Tymczasem inny świadek zdarzenia, Jan Kiliński, wspominał, iż Kościuszko wyjechał (...) o dwunastej w nocy, przy pożegnaniu się z nami zalecając nam wielką pilność i gotowość do marszu 38. Wczesnym poniedziałkowym rankiem, prawdopodobnie o godzinie piątej, 6 października Kościuszko razem z Julianem Ursynem Niemcewiczem 39, zdał oficjalne dowództwo na Zajączka i mówiąc, że wyrusza do Warszawy, wymknął się z obozu pod Mokotowem, przejechał mostem na Pragę i pojechał na wschód. Jak pisze Alex Storożyński, ze względu na rześkość dnia galopowali ile konie mogły wytrzymać, często je 36 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko , Warszawa 1991, s. 253 [dalej: B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko]. Por. W. Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, t. I, s. 114 A. Storożyński, Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011, s. 284 [dalej: A. Storożyński, Kościuszko]. Podobnie: K. Koźmiński, Kościuszko. Opowieść, Warszawa 1963, s K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s J. U. Niemcewicz, Bitwa pod Maciejowicami /w/ Kościuszko. Listy, odezwy, wspomnienia, zebr. H. Mościcki, Warszawa 1917, s [dalej: J. U. Niemcewicz, Bitwa]. Listy Kościuszki do Jenerała Mokronowskiego i innych osób pisane, zebr. L. Siemieński, Lwów 1877, s. 51. T. Korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków-Warszawa, [b. d.], s. 433 [dalej: T. Korzon, Kościuszko]. K. [T. Korzon], Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków 1894, s. 433). 37 J. U. Niemcewicz, Bitwa, s J. Kiliński, Maciejowice i Praga /w/ Szturm i rzeź Pragi 1794 r. Antologia tekstów historycznych i literackich, opr. M. M. Drozdowski, Warszawa 1994, s Zdaniem L. Wegnera (Bitwa pod Maciejowicami, dnia 10 października 1794, według źródeł mniej przystępnych, Poznań 1863, s [dalej: L. Wegner, Bitwa]) towarzyszył im adiutant Kościuszki o nazwisku Fiszer. Z kolei (Usque ad finem. Żywoty Narodowe z ostatnich lat stu ozdobione portretami, rękopisami i pomnikami wydane staraniem Młodego Pokolenia Polaków. Tadeusz Kościuszko, Paryż 1859, s. 41 [dalej: Usque ad finem]) podają, iż dopiero w drodze spotkali się ze Stanisławem Fiszerem i Józefem Drzewieckim. Tymczasem Listy Kościuszki do Jenerała Mokronowskiego i innych osób pisane (zebr. L. Siemieński, Lwów 1877, s. 53 [dalej: Listy Kościuszki) wskazują, że Kościuszko pojechał z dwoma swymi adiutantami, Niemcewiczem i Fiszerem. Z kolei T. Korzon (Kościuszko, s K. [T. Korzon], Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków 1894, s. 435) twierdzi, że Fiszer był przez Kościuszkę uprzednio wysłany do Sierakowskiego. 14

15 też zmieniali. Jechali na chłopskich konikach bez strzemion używając najczęściej liny, jako uzd i wędzidła. Około godz. 16 i przejechaniu około 118 km (15 mil) dotarli do pierwszych patroli oddziału gen. Sierakowskiego, a godzinę później o samego obozu w okolicach Korytnicy i Okrzei 40. Pisał o tym Julian Ursyn Niemcewicz: przebyliśmy most na Pradze; o trzy mile od Warszawy zostawiliśmy nasze konie, a wzięliśmy chłopskie. Jadąc wciąż galopem, musieliśmy często zmieniać konie. Częste przechody wojska, a bardziej jeszcze łupiestwa nieprzyjaciół, zniszczyły do szczętu okolicę; koni chłopskich same kości i skóra, siodła bez strzemion i nieraz powróz, w pysk włożony, służył nam za munsztuk. Z tem wszystkiem nie złamaliśmy karku, przeznaczenie bowiem zachowało nas na coś gorszego. O czwartej godzinie po południu spotkaliśmy pierwsze czaty wojska generała Sierakowskiego, a o piątej stanęliśmy w głównej kwaterze jego 41. Tymczasem Kazimierz Bartoszewicz 42 podał wyjazd z Mokotowa na godz. 4 rano, spotkanie z pierwszymi czatami Sierakowskiego na 16 wieczorem, zaś na 17 dotarcie do kwatery. Inaczej pisał gen. Franciszek Maksymilian Paszkowski. 43 Jego zdaniem Kościuszko wymknął się z Warszawy potajemnie w nocy z 7 na 8 października. Trasę, jaką mogli jechać z Pragi do Okrzei wielokrotnie próbowano wyznaczać, opierano się jednak na badaniach Mariana Kukiela 44, który 40 A. Storożyński, Kościuszko, s M. Kukiel, Maciejowice, s. 20. B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990, s. 62 [dalej: A. Zahorski, Naczelnik]. W. Mikuła, Maciejowice, s. 96. K. Koźmiński, Kościuszko. Opowieść, Warszawa 1963, s F. Koneczny, Tadeusz Kościuszko na setną rocznicę zgonu Naczelnika. Życie Czyny Duch, Poznań 1917, s P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Dzieje agonii, s K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s A. Śliwiński, Powstanie Kościuszkowskie, Poznań-Łódź-Lublin-Wilno 1920, s Listy Kościuszki, s T. Korzon, Kościuszko, s K. [T. Korzon], Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków 1894, s J. Marcinkowska, Powstanie Kościuszkowskie w roku 1794-ym, Warszawa 1907, s J. U. Niemcewicz, Bitwa, s Podobnie L. Wegner, Bitwa, s K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s Autor powołuje się na raport Sierakowskiego u T. Korzona na s Tymczasem T. Korzon (Kościuszko, s K. [T. Korzon], Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków 1894, s. 436) wskazał konsekwentnie na godzinę 5 jako czas wyjazdu Kościuszki i Niemcewicza. 43 F. M. Paszkowski, Dzieje Tadeusza Kościuszki, Pierwszego naczelnika Polaków, Kraków 1872, s. 159 [dalej: F. M. Paszkowski, Dzieje]. Podobnie Usque ad finem, s. 41. Listy Kościuszki, s. 54, ) zawierają list z obozu pod niezidentyfikowanymi Krupczycami k. Okrzei z 7 X 1794 r. Siemieński wyraża wątpliwość, że Kościuszko znajdowałby się w Krupczycach k. Brześcia Litewskiego i domniemywa, że pisał z Okrzei lub Korytnicy. 44 M. Kukiel, Maciejowice, s

16 potwierdził, iż relacjonujący zdarzenie Niemcewicz pogubił nazwy miejscowości, przez które jechali. Jednak Kukiel rozważał cztery trasy: 1. Karczew, Garwolin, Żelechów (90 km), 2. Karczew, Kołbiel, Parysów, Żelechów (100 km), 3. Siennica, Parysów, Żelechów (110 km), 4. Siennica, Latowicz, Stoczek (ponad 110 km). Domniemywał przy tym, że Kościuszko nie mógł jechać na Żelechów ponieważ mógł obawiać się, że operują tam już podjazdy kozackie. Dlatego, według niego, Kościuszko miał jechać drogą najdłuższą przez Dębe Wielkie, Siennicę, Latowicz, Stoczek 45. Z kolei Andrzej Zahorski wyznaczył ich trasę na odcinku Praga Kołbiel - Garwolin Żelechów 46. Za Marianem Kukielem powtórzył jednak, że po przejechaniu trzech mil, w okolicach miejscowości Dębe Wielkie ich konie ustały i tu musieli wymienić je na chłopskie 47. Wojciech Mikuła ograniczył się jedynie do podania informacji, że 3 mile od Warszawy konie ustały, a inne wymieniali po przejechaniu 1 mili. Często też czekali na pracę kowala 48. Z kolei Leon Wagner podawał, że pędzili przez zniszczone przez zaborców okolice 49. Nowe światło na trasę przejazdu może rzucić następująca informacja. Oto w Sobieniach Biskupich zachował się przekaz ludowy 50, jakoby Kościuszko jadąc do swych wojsk przed bitwą pod Maciejowicami podkuwał konie w kuźni miejscowego kowala Kabulskiego. Relację powtarzali bezpośredni potomkowie kowala, Adam i Ryszard Kabulscy oraz kilka rodzin mieszkających w Sobieniach. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu pokazywali kamień, na którym siedział Naczelnik oraz pochylony budynek 45 Tamże, s A. Zahorski, Naczelnik, s Tamże, s W. Mikuła, Maciejowice, s L. Wegner, Bitwa, s Relacja Adama, Ryszarda i Bogdana Kabulskich z l. 60 XX w., potomków kowala, u którego konie podkuwał T. Kościuszko oraz T. Kasprzaka z Sobień Biskupich. Jeszcze w tychże latach pokazywano kamień przy starej kuźni, na którym miał siedzieć Naczelnik Powstania. Kuźnia została rozebrana i sprzedana w l. 70 XX w. Do 1999 r. w tym miejscu przetrwał zetlały krzyż zastąpiony metalowym. Rodzinę kowala Kabulskiego sprowadził spod Krakowa jeden z biskupów poznańskich, pierwszym jej znanym przedstawicielem jest piśmienny Łukasz Kabulski not. w l. 20 XIX w. przez metryki par. Warszawice. Ostatnie badania Łukasza Maurycego Stanaszka (Pochodzenie ludności Urzecza. Podział na grupy regionalno-etniczne/w/ wskazują na normańskie ich pochodzenie. 16

17 drewnianej kuźni przy drodze zwanej Trytwą. Według tej relacji jechali z Warszawy wzdłuż Wisły, ponieważ ta droga była wówczas główną na Lublin, następnie w Sobieniach odbili na wschód Gościńcem Wielkim. Szczegóły przyjazdu Kościuszki do kuźni w Sobieniach zgadzają się z ustaleniami historiografii, jedynie trasa przejazdu według nich byłaby za bliska Wiśle, za którą siedzieli Rosjanie. Badacze tematu nie mogą, czy nie chcą przyjąć, iż Kościuszko ryzykował łatwą niewolę. Nie było nic nadzwyczajnego w wyprawie, ponieważ taki nagły wyjazd Naczelnika zdarzył się już wcześniej, 26 września Kościuszko z Niemcewiczem pojechali konno do Grodna 51. Przekaz ludowy wymaga jednak szerszych badań, czy podobne zatrzymanie się Kościuszki w kuźniach nie miało miejsca w innych miejscowościach. Z wyprawą związany jest kolejny epizod, ponieważ po drodze niedaleko Warszawy, spotkali wicebrygadiera Józefa Drzewieckiego wracającego z Galicji, którego wzięli ze sobą, aby w Warszawie nie dowiedziano się o wyprawie 52. Drzewiecki był uprzednio wysłany przez Kołłątaja do okupowanego przez Austriaków Lwowa, aby wybadać sytuację do wywołania powstania. Naczelnik w czasie podróży miał być dobrej myśli i z jasną otuchą patrzał w przyszłość. Miał informacje, że Suworow dostał z Petersburga rozkaz wejścia w układy z insurgentami. Kościuszko wypytywał posła o tamtejsze nastroje, a w chwilach zwolnionej jazdy prowadził wywody filozoficzne, które później Drzewiecki przekazał w pamiętnikach. Kościuszko mówił o szczęściu człowieka, które będzie możliwe tylko przy dobrym wypełnianiu obowiązków i powinności, wszystko jest zresztą podrzędne. Chwała najczęściej podnieca próżność, a nawet z drogi obowiązków sprowadzić może. Pełń twe przeznaczenie z ochotą, a reszty czekaj; sumienie stanie ci za szczęście. Nie szukaj zbytku, bo go znajdziesz w mierności. Chcesz miłego spoczynku, nabądź go pracą; jak się to wtedy odpoczywa z rozkoszą! Jeźli dobry stół cię łechce, po trudach i głodzie użyj pokarmu, to jest najlepsza przyprawa. Sądź ciągle twoje postępowanie, a jeźli cudze złem ci się wydaje, powiédz sobie, że twoje odmiennem być powinno. Nie sądź ostro drugich, oni cię sądzić nie będą i nie obudzisz zawiści. Pracuj, o ile możesz, strzeż się próżnowania, a resztę powierz Bogu. Jeźliś przeznaczony do szczęścia, ono ci się samo nastręczy; jeźli masz ciérpiéć, żadnym obrotem nie wykręcisz się z tego. Sumienie jest jak koszula przy ciele; od niego szukaj porady i w niem miéj 51 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s W. Mikuła, Maciejowice, s. 96. Usque ad finem, s

18 świadka i stróża spokojności twojéj 53. Taka była relacja Drzewieckiego, jednak Paszkowski 54 a za nim, m. in. Kazimierz Bartoszewicz 55, wykazali bałamuctwo relacji wicebrygadiera o samych Maciejowicach. Może więc też się mylił co do słów i nastroju Kościuszki podczas wyprawy z Pragi do Okrzei? 10 października 1794 r. Polacy ponieśli klęskę pod Maciejowicami, a Kościuszko dostał się do niewoli. Na pole bitwy o kilka godzin spóźnił się gen. Poniński, po czym wycofał się na Warszawę, a za nim ewakuowano magazyny garwolińskie. Pośpiesznie ściągano podwody z okolicznych wsi do fortyfikowania Pragi. Gen. Skilski początkowo osłaniał gościńce na prawym brzegu i gromadził wycofujące się oddziały w obozie pod Górą Kalwarią, 12 października przesunął się pod Karczew, by w końcu także wycofać się za umocnienia praskie. 14 października zameldował, że Rosjanie stanęli obozem pod Łaskarzewem i wysyłają patrole pod Garwolin i Parysów. Szybko w całym powiecie działać zaczęły podjazdy kozackie korpusu Fersena, które uniemożliwiły działalność Komisji Porządkowej października do Karczewa przybył płk Kwaśniewski, który próbował wysyłać na południe patrole i szpiegów, ale nic to nie dało i cały kordon nadwiślański zwinął się do Pragi, ustępując pola nacierającym Rosjanom 57. Po dojściu do stolicy wiadomości o niewoli Kościuszki, 20-tysięczny Lud Warszawy w rozpaczy ruszył w stronę Maciejowic docierając do wsi Jeziorna 3 mile od Warszawy, gdzie z ogromnym trudem go zatrzymano L. Wegner, Bitwa, s F. M. Paszkowski, Dzieje, s Autor jednak nie zaprzecza udziałowi Drzewieckiego w bitwie czy też spotkania z Kościuszką i Niemcewiczem w drodze pomiędzy Pragą a Okrzeję, ale fakt, że po latach wicebrygadier mylił szczegóły samej bitwy. 55 K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji, s. 347, przypis Z. Gnat-Wieteska, Powiat garwoliński, s Z. Gnat-Wieteska, Dzieje parafii Górzno , Pruszków 2008, s. 23 [dalej: Z. Gnat-Wieteska, Dzieje parafii]. W. Mikuła, Maciejowice, s. 69, W. Mikuła, Maciejowice, s L. Wegner, Ostatnie dni powstania kościuszkowskiego (od 12 października do 8 listopada 1794 roku), s /w/ Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 6, Poznań 1871 [dalej: L. Wegner, Ostatnie dni]. A. Chołoniewski (Tadeusz Kościuszko, Lwów 1902, s. 114 [dalej: A. Chołoniewski, Tadeusz Kościuszko]) cytując Ogińskiego pisze: we wszystkich kołach towarzyskich, we wszystkich zgromadzeniach familijnych nie przestawano powtarzać: już nie ma Kościuszki! a łkania towarzyszyły temu wykrzyknikowi powtarzanemu w całej Polsce. Kilku chorych uległo porażającej febrze, kilku popadło w szaleństwo, które ich już nie opuściło, a spotykano na ulicach mężczyzn i kobiety, którzy załamywali ręce, uderzali głową o mur, powtarzając 18

19 22 października gen. Fersen zajął Garwolin i posuwał się na Mińsk Mazowiecki do połączenia z wojskiem gen. Suworowa i gen. Wilhelma Derfeldena w dniu 30 października 59. W ziemi garwolińskiej zaczął się okres zaborów. Nie załamał się jednak od razu duch walki, lecz wolna od zaborców pozostawała na prawym brzegu tylko Praga. Po klęsce maciejowickiej nowy naczelnik gen. Tomasz Wawrzecki nakazał brygadierowi Piotrowi Jaźwińskiemu wycofać 3 tys. wojska znad Narwi i obsadzić nim brzegi Wisły od Karczewa do Warki. Niestety w pocz. listopada Jaźwiński przegrał potyczkę z Denisowem pod Karczewem i wycofał się do Warszawy 60. Tymczasem 4 listopada 1794 roku rosyjski generał Suworow zaczął oblężenie Pragi, które przerodziło się w rzeź mieszkańców. Moskale walczyli i mordowali z niewysłowioną zajadłością, nie dając pardonu i nie biorąc jeńców w niewolę. ( ) Tysiące bezbronnych ludzi, starców, kobiet, księży, zakonnic i dzieci padło pod żelazem rozbestwionego zemstą i gorzałką żołdactwa. Przytomny tam przypadkiem oficer pruski, starał się ocalić małego chłopczynę w chwili, kiedy Moskal zabierał się przeszyć go bagnetem. Precz z nim, odpowiedział mu rozbestwiony Moskal, skoro urośnie, zamorduje on którego z moich braci, i zakłuł w oczach jego dziecko, wśród dzikiego śmiechu kozaków, którzy na dzidach swych przeszyte roznosili niemowlęta. ( ) Mnóstwo żołnierzy i mieszkańców Pragi, którzy w rozpaczy rzucali się do Wisły, szukając w nurtach jej ostatecznego sposobu ocalenia, potonęło zabitych od kul, którymi z brzegu do pływających strzelali Moskale. Zginęło cywilów, 8000 żołnierzy, 2000 żołnierzy utopiło się w rzece listopada przyjęto warunki kapitulacji. To sprawiło, że powstańcy zaczęli myśleć o opuszczeniu stolicy, z której wyszli 9 listopada. Insurgenci zaczęli się rozchodzić do domów, a 17 listopada resztki wojsk polskich poddały się pod Radoszycami w woj. z wyrazem rozpaczy: nie ma Kościuszki! Klęska wywarła tak ogromne wrażenie, że jeszcze w 1806 r. byli naoczni świadkowie bitwy, o której opowiadali przyjezdnym. Pisał F. Gajewski (Pamiętniki Franciszka z Błociszewa Gajewskiego, pułkownika Wojsk Polskich ( ) do druku przysposobione przez Prof. Dra Stanisława Karwowskiego, t. I, Poznań 1913, s. 28): zatrzymywaliśmy się też w Maciejowicach dla zwiedzenia pobojowiska, na którem rozstrzygnął się nasz los. Naoczny świadek oprowadzał nas po niem ( ). 59 W. S. Mikuła, Działania wojenne, s L. Podhorecki, Karczew w powstaniach narodowych, s. 108 /w/ Karczew. Dzieje miasta i okolic, red. L. Podhorecki, Karczew 1998 [dalej: L. Podhorecki, Karczew]. 61 L. Wegner, Ostatnie dni, s A. Chołoniewski, Tadeusz Kościuszko, s W. Dzwonkowski, Tadeusz Kościuszko, Warszawa 1917, s

20 sandomierskim. Ostatecznie też po kapitulacji stolicy Rosjanie spalili Karczew i złupili okoliczne wsie 62. Pod datą 10 listopada 1794 r. proboszcz pobliskiego Drwalewa i dziekan warecki, ks. Franciszek Mik, ponuro opisywał, co się działo podczas stacjonowania oddziałów moskiewskich w okolicznych parafiach: przez okrucieństwo wrogów, kapłani kościoły, szlachcice wioski swoje musieli opuścić i ucieczką życie swoje ratować w obcych stronach, niejedni zaś w domach pomarli, jednym słowem, nic innego nie było słychać, niż wycie i płacz przez szesnaście tygodni 63. W całej ziemi czerskiej jesienią 1794 roku chłopi nie mieli zboża na wyżywienie i na kolejny siew. Podobnie w ziemi stężyckiej okupacja rosyjska spowodowała kontrybucje, a w zimie 1795 r. zapanowały epidemie L. Podhorecki, Karczew, s H. i A. Szczekowscy, Dzieje parafii Drwalew od jej powstania w XIV w. do 1939 r., Warszawa 1996, s. 54. Ks. Mik był plebanem w Drwalewie w latach J. Leskiewiczowa, Dobra osieckie, s Z. Gnat-Wieteska, Dzieje parafii, s. 24. T. Mencel, Galicja Zachodnia , Lublin 1976, s

21 dr Włodzimierz Kostecki Insurekcja kościuszkowska na ziemi stężyckiej Insurekcja kościuszkowska na ziemi stężyckiej wielu kojarzy się wyłącznie z dramatyczną bitwą maciejowicką. Przecenienie roli tego, w końcu niewielkiego terenu, jaki tworzy ziemia stężycka w dziejach powstania byłoby oczywistą przesadą. Warto jednak zauważyć, że tu właśnie 10 października 1794 r. rozegrała się dramatyczna bitwa maciejowicka, która dla przebiegu powstania miała podstawowe znaczenie. Trzeba też pamiętać, że ta nadwiślańska ziemia była istotną częścią zaplecza Warszawy, najważniejszego politycznego, wojskowego i gospodarczego ośrodka powstania. Trzeba wreszcie pamiętać o wadze, jaką posiadało utrzymanie linii Wisły, w mniejszym stopniu także Wieprza. Rzeki te dzieliły cały operacyjny obszar powstania ich kontrola należała do głównych wojskowych zadań insurekcji. Należy zatem sądzić, że spojrzenie na dzieje powstania na ziemi stężyckiej, próba opisu działalności władz i postaw miejscowej społeczności ważna dla kształtu lokalnej tradycji historycznej posiada także szerszy walor. Na kartach dziejów powstania kościuszkowskiego ziemia stężycka pojawiła się zanim jeszcze 24 marca 1794 r. w Krakowie nastąpiła formalna i uroczysta proklamacja insurekcji. Otóż, do stojących w Rykach trzech szwadronów jazdy z 4 pułku przedniej straży, jednej z lepszych polskich jednostek, dotarły wieści z Ostrołęki o buncie brygady I Wielkopolskiej Kawalerii Narodowej Antoniego Madalińskiego, a także dotarli emisariusze Madalińskiego z agitacją na rzecz zbrojnego wystąpienia. Wśród kadry oficerskiej pułku nastąpił dramatyczny rozłam. 16 marca rotmistrz Ignacy Zborowski na czele dwóch szwadronów opuścił Ryki z zamiarem połączenia się z oddziałami brygadiera Madalińskiego. Po drodze, w rejonie Stężycy, Zborowski zagarnął jeszcze dwie kompanie piechoty ze stojącego tam 7 regimentu pieszego. Nocą z 18 na 19 marca wojsko przekroczyło Wisłę i w następnych dniach połączyło się z brygadą wielkopolską. Żołnierze prowadzeni przez Zborowskiego wzięli udział w bitwie racławickiej oraz późniejszych działaniach dywizji Kościuszki. Rotmistrz Zborowski został oskarżony o bunt i pozwany przed Sąd Komisji 21

22 Wojskowej, natomiast Kościuszko, przeciwnie, awansował go do stopnia majora. Ten pierwszy epizod powstania nie miał poważniejszego bezpośredniego wpływu na bieg wypadków na ziemi stężyckiej. Obszar nadwiślański, podobnie jak większość państwa, pozostawał nadal poza insurekcją. Pomimo wydarzeń w Krakowie, pod Racławicami i pod Połańcem, pomyślny rozwój insurekcji wciąż nie był przesądzony. Szlachta większości województw i ziem wybierała postawę wyczekującą. Województwo sandomierskie z należącą doń ziemią stężycką było w większości kontrolowane przez siły rosyjskie. Zasadnicze dla ożywienia powstania przede wszystkim na Mazowszu miała dopiero zwycięska insurekcja warszawska przeprowadzona kwietnia 1794 r. 30 kwietnia na zjeździe w Nowym Mieście Korczynie ogłoszono akt przystąpienia do powstania województwa sandomierskiego. Obywatele ziemi stężyckiej zgłosili akces do powstania 7 maja 1794 r. na zjeździe w Stężycy. Podobne akty uchwalono 8 maja w powiecie garwolińskim, a10 maja w powiecie radomskim. Dokonano wyboru 40-osobowej komisji porządkowej ziemi stężyckiej, zresztą zdominowanej przez przedstawicieli ziemiaństwa. Kluczowe znaczenie miała uchwała o poborze rekruta, odzwierciedlająca interesy ziemiańskie. Bowiem wbrew ogólnym zasadom obowiązkiem wystawienia jednego rekruta z każdych 5 dymów wiejskich i miejskich obciążono tylko dobra królewskie i duchowne, majątki szlacheckie miały oddawać do służby jednego rekruta z 10 dymów. Jeden z komisarzy, Rafał Tarnowski, potępiając dość partykularną uchwałę, zobowiązał się wystawić w swoich dobrach rekrutów 5 dymowych. W działalności komisji od początku dawał się zauważyć brak energii i partykularyzm, przez co w maju i początkach czerwca 1794 r. nieobecność rosyjskiego wojska na obszarze ziemi stężyckiej nie została odpowiednio wykorzystana. 7 czerwca 1794 r. Rada Najwyższa narodowa utrzymała komisję stężycką, chociaż postanowiono połączyć ją z komisją powiatu garwolińskiego. 16 czerwca zdecydowano, że połączenie obu komisji nastąpi w końcu czerwca w Garwolinie. Ten chaos organizacyjny potęgował spór o obsadę funkcji generała majora ziemiańskiego, tj. lokalnego dowódcy pospolitego ruszenia i organizatora poboru rekruta, między Stanisławem Zgliczyńskim, wyznaczonym przez Kościuszkę, bez doświadczenia wojskowego, ale znanym z patriotyzmu i ofiarności na cele powstańcze, a Ignacym Boskim, podkomorzym czerskim, wspieranym przez komisję stężycką. Spór rozstrzygnięty został dopiero w końcu lipca 1794 r., kiedy to Kościuszko 22

23 odwołał gen. mjr Zgliczyńskiego z jego oddziałem do obozu sił głównych, a organizację stężyckiego pospolitego ruszenia i pobór rekrutów powierzył płk. Boskiemu. Zadania komisji stężyckiej polegały przede wszystkim na poborze rekruta i tworzeniu oddziałów lokalnej milicji. Przystąpiono również do rekwizycji żywności i furażu, które miały być gromadzone w magazynach założonych w Puławach. Efekty pracy komisji nie były imponujące. Zamiast sformowania dwóch batalionów piechoty, płk Boski zgromadził w końcu czerwca zaledwie kilkunastu żołnierzy. Energiczniej przebiegały działania gen. Zgliczyńskiego, który sformował pułk lekkiej jazdy, zwany później pułkiem złotej wolności, liczący 200 rekrutów i ochotników, ale któremu brak było koni i uzbrojenia. Dopiero dzięki pomocy Tadeusza Morskiego, delegata Rady Najwyższej Narodowej, opublikowano uniwersał zwołujący pospolite ruszenie na 21 czerwca, przystąpiono do stawiania słupów alarmowych (wykonane ze smolnego drzewa i owinięte słomą, w razie zbliżania się nieprzyjaciela miały być podpalane, sygnalizując niebezpieczeństwo), organizowano warty i patrole, zbierano pieniężne i rzeczowe dary na rzecz wojska, które kierujący kancelarią komisji ksiądz Wincenty Łotocki przekazał potem do Warszawy. W połowie czerwca, w działaniach powstańczych na ziemi stężyckiej nastąpił ponowny, głębszy nawet, choć chwilowy, kryzys spowodowany zbliżaniem się do Wieprza i Wisły wojsk rosyjskich. Została złupiona rezydencja Czartoryskich w Puławach, oddziały kozackie przeszły Wieprz i grasowały także na ziemi stężyckiej, pustosząc zwłaszcza okolice Stężycy, Ryk i Maciejowic. W ostatnich dniach czerwca głównie siły korpusu gen. Otto Derfeldena, omijając ziemię stężycką odeszły na Litwę przeciw tamtejszym powstańcom. W ciągu tych kilkunastu dni zagrożenia, nastroje mieszkańców były bliskie paniki. Część ludności chłopskiej, ratując dobytek, kryła się w lasach. Niektórzy komisarze porzucili zupełnie swoje obowiązki. Budowany wcześniej system powstańczej organizacji rozsypał się niemal całkowicie. Zaplanowane na 21 czerwca zgromadzenie pospolitego ruszenia nie doszło do skutku. Zdekompletowana komisja porządkowa przeniosła się za Wisłę, do Kozienic. Opisane wypadki spotkały się z bardzo surową oceną. Krytykowano przede wszystkim postawę komisji porządkowej, której jakby nie było, bo za każdym ujrzeniem kozaka na drugiej stronie Wisły ucieka. Potępiono także zachowanie całej szlacheckiej społeczności, która opuściła domy i majątki, a piki i kosy potopiono i pokopano. Z krytyką wystąpił również Tadeusz Kościuszko. Z tej krytyki pochodzą 23