FUNKCJONOWANIE OBOZU W ZWIERZYŃCU ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OKRE- SU OD STYCZNIA DO SIERPNIA 1943 ROKU
|
|
- Karol Karpiński
- 9 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 219 Hubert Mielnik FUNKCJONOWANIE OBOZU W ZWIERZYŃCU ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OKRE- SU OD STYCZNIA DO SIERPNIA 1943 ROKU I. Informacje Wstępne Zwierzyniecki obóz w swojej historii spełniał bardzo odmienne funkcje, niewątpliwie jednak tą najważniejszą odegrał w 1943 roku, dlatego też referat skoncentrowany będzie na okresie ściśle związanym z akcją wysiedleńczą Zamojszczyzny oraz akcją Wherwolf I. Dla pełnego przedstawienia funkcjonowania obozu w tym stadium, konieczna będzie ogólna charakterystyka akcji wysiedleńczych. Z tego samego powodu niezbędny jest krótki opis wcześniejszych etapów działalności obozu. II. Akcje Wysiedleńcze Zamojszczyzny Tereny Zamojszczyzny w zamyśle najważniejszych przywódców hitlerowskich miały ulec całkowitej germanizacji. Głównym celem do którego dążono było uczynienie z Zamojszczyzny germańskiego wału na Wschodzie 1. Czesław Madajczyk wskazuje na kilka przyczyn realizacji Generalplan Ost na Zamojszczyźnie, z których najważniejsze to: dobry typ gleby do prowadzenia gospodarki rolnej, położenie blisko głównych szlaków komunikacyjnych oraz dobrze przygotowana do realizacji zadania administracja dystryktu lubelskiego, na czele z Odilo Globocnikiem pełniącym funkcję Dowódcy SS i Policji 2. Akcja miała 1 E. Żebrowska, Wysiedlenia ludności Zamojszczyzny w okresie II wojny światowej, [w:] Studia Iuridica Lublinensia. Tom XII, Lublin 2009, s Cz. Madajczyk, Wstęp, [w:] Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t.1, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1979, s. 5.
2 220 polegać na wysiedleniu mieszkańców, którzy kierowani do obozów przejściowych przechodzili selekcję co do możliwości zniemczenia oraz zdolności i przydatności do pracy. Po czym wyselekcjonowane grupy transportowano do pracy przymusowej w Rzeszy, bądź do obozów koncentracyjnych. Najtragiczniejszy los spotkał dzieci, które jako niezdolne do pracy, zostały odłączone od swoich rodziców i wysłane do KL Auschwitz-Birkenau, obozu dla małoletnich Polaków na ul. Przemysłowej w Łodzi albo na teren Rzeszy i do innych dystryktów Generalnego Gubernatorstwa 3. W opuszczonych gospodarstwach lokowano osadników, rodziny niemieckie i ukraińskie. Pierwszy etap wysiedleń trwał od końca listopada 1942 roku do marca 1943 roku, w tym czasie wysiedlono ok. 41 tysięcy osób, liczba ta nie stanowiła nawet połowy wstępnie zakładanej przez okupanta. Po całkowitym fiasku wysiedleń, przystąpiono do realizacji akcji Wherwolf I, która miała charakter pacyfikacyjno-wysiedleńczy. Odilo Globocnik za główny jej cel uznał usunięcie ludności żyjącej na obszarze Zamojszczyzny 4. Tak bezwzględne zamiar związany był z oporem oddziałów Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich, podejmujących liczne akcje dywersyjne i zbrojne w obronie wysiedlanej ludności, będące jedną z głównych przyczyn niepowodzenia akcji wysiedleńczej. Przeprowadzona od czerwca do sierpnia 1943 roku, akcja Wherwolf I nie przyniosła zakładanych rezultatów, jej realizacja doprowadziła wyłącznie do zwiększenia chaosu na Zamojszczyźnie 5. Przez cały okres wysiedleń na Zamojszczyźnie, władze hitlerowskie wykorzystywały obóz w Zwierzyńcu, wraz z obozami w Zamościu i Budzyniu k. Kraśnika do gromadzenia wysiedlonej ludności i dokonywania w nich selekcji. III. Baza TODT Wiosną 1940 roku przystąpiono w Zwierzyńcu do budowy odpowiedniej infrastruktury mającej służyć firmom organizacji TODT. Ta utworzona w 1938 r. organizacja zajmowała się budową obiektów o znaczeniu militarnym. 3 E. Żebrowska, op. cit., Lublin 2009, s Notatka dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim, O. Globocnika, do osobistego sztabu Reichsführera SS, określająca założenia akcji Wherwolf I, 1 lipca 1943 r., [w:] Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t.2, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1979, s E. Żebrowska, op. cit., Lublin 2009, s. 275.
3 221 Teren bazy i późniejszego obozu zlokalizowany został przy drodze prowadzącej do Zamościa, w bliskim położeniu ówczesnego szpitala ordynacji, a na dzisiejszym terenie kościoła parafialnego. Pierwszą firmą stacjonującą w Zwierzyńcu była wiedeńska firma Bazalt Work Radebeule zatrudniająca robotników różnej narodowości, której zadaniem była naprawa dróg do Biłgoraja i Szczebrzeszyna. Pierwszymi powstałymi obiektami było pięć baraków w których znajdowały się biuro, hotel robotniczy, stołówka, kuchnia, magazyn oraz szopa na sprzęt, cały teren ogrodzony był drutem kolczastym, nie utrudniano jednak przemieszczania się 6. Wraz z rozwojem bazy dobudowano wiosną 1941 trzy nowe baraki dla robotników drogowych. W czerwcu 1941 roku wobec inwazji na ZSRR, firma B. W. Radebeule przeniosła się na wschód, a zwierzyniecką bazę zajęła firma, także wchodząca w skład organizacji TODT Baugruppe Kirchhof 7. Zgodnie z relacjami warunki pracy w tym okresie znacznie się pogorszyły 8. Pogorszenie warunków pracy było bezpośrednim skutkiem wprowadzenia w 1941 r., specjalnego statusu prawnego dla Polaków wykonujących pracę (Sonderarbeitsrecht für Polen). Najważniejsze wprowadzone uregulowania to: niezawieranie umów o pracę, długość dnia pracy regulowana przez pracodawcę w zależności od potrzeb, brak praw urlopowych 9. Zaostrzono również środki ostrożności, poprawiono ogrodzenie, zbudowano trzy wieże strażnicze z ruchomymi reflektorami, postawiono szlaban, wprowadzono przepustki kontrolując jednocześnie wchodzących i wychodzących, zakazano także korespondencji. Baza nabierała więc charakteru bardziej represyjnego, przestawała być jedynie siedzibą organizacyjną, zaczęła spełniać także niejako nową rolę. W jednym z przystosowanych baraków trzymano pod strażą ludność z łapanek, kiedy barak wypełnił się, wszyscy wywożeni byli do pracy przymusowej w Niemczech. Kolejne przedsiębiorstwa, również z organizacji TODT, które sprowadzono do Zwierzyńca to Tagmann i Strassenbaum. Nie były to firmy duże, nie odegrały większego znaczenia, kontynuowały rozbudowę powstającego obozu, jednocześnie spełniając przypisane sobie funkcje. 6 Relacja Czesława Burego, [w:] Cz. Służewski, Hitlerowski obóz przejściowy w Zwierzyńcu, Zwierzyniec 1993, s. 11; s Relacja Petroneli Grono, [w:] Ibidem, s Ibidem. 9 Cz. Pilichowski, Obozy i ośrodki przymusowego odosobnienia, [w:] Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich Informator Encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 38.
4 222 IV. Obóz Jeniecki Pierwsi jeńcy francuscy pojawili się w Zwierzyńcu w drugiej połowie 1940 roku po upadku Francji w grupie ok. 100 osobowej 10. Podobnie jak zatrudnieni w firmie Radebeule naprawiali drogę w kierunku Szczebrzeszyna 11. Wiosną 1942 roku zaczęto przystosowywać teren obozu do nowej funkcji, podobozu jenieckiego o charakterze karnym. Wydzielono sześć baraków z kuchnią, w których miało pomieścić się ok. 320 jeńców francuskich. Jeńcy pochodzili ze Stalagu 325, który w okresie od 13 kwietnia do stycznia 1943 roku znajdował się w Rawie Ruskiej i przeznaczony był dla internowanych jeńców francuskich i belgijskich 12. Przybywali oni do Zwierzyńca w kilku grupach, pierwsze transporty pojawiły się w maju. Więźniowie pracowali przy naprawie drogi Zwierzyniec Biłgoraj oraz przy ciężkich pracach fizycznych w miejscowym tartaku 13. Traktowani byli przez niemieckich strażników bardzo brutalnie, za zbyt wolną pracę karani byli biciem, a w niektórych przypadkach nawet rozstrzelaniem 14. Zwierzyniecki obóz miał charakter karny, kierowano do niego głównie jeńców przyłapanych na próbie ucieczki. Przeniesieni do Zwierzyńca, nie przestali podejmować prób wydostania się z niewoli. Największa i najbardziej znana ucieczka została przygotowana przez Georgesa Piriou, powojennego dyrektora portu w Lorient. Opracowany plan zakładał przekopanie podziemnego tunelu pomiędzy dwoma barakami, jednym znajdującym się wewnątrz obozu i drugim usytuowanym w lesie, poza obszarem strzeżonym 15. Ucieczka zaplanowana została na noc z 12 na 13 sierpnia. Wybrany termin nie był przypadkowy, 12 sierpnia wymieniono cały dotychczasowy skład niemieckich strażników na nowych, nieobeznanych z obozem. Tego dnia w protokole zdawczo-odbiorczym pisarz obozowy napisał: obóz jest tak urządzony i strzeżony że wszelka ucieczka z niego jest niemożliwa 16. Nocą z obozu uciekło 93 jeńców. Pościg za uciekinierami wyruszył następnego dnia, pierwsi dwaj schwytani zostali rozstrzelani w miejscu schwytania, kilkunastu zostało najprawdopodobniej rozstrzelanych na terenie obozu 17. Kolejnych uję- 10 Cz. Służewski, op. cit., s Relacja Stanisława Chwiejczaka, [w:] Ibidem, s r. 13 H. Matławska, Zwierzyniec, Zwierzyniec 1991, s Cz. Służewski, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s H. Matławska, op. cit., s. 315.
5 223 tych w tym pomysłodawcę ucieczki, odesłano do macierzystego obozu. Trzem jeńcom pochodzącym z Paryża, dzięki pomocy leśniczego, udało się przeczekać okres poszukiwań i wstąpić do radzieckiej partyzantki. Prób ucieczek było znacznie więcej, ich realizacja możliwa była dzięki pomocy okolicznej ludności, w tym ordynata Zamoyskiego, który w swej rezydencji ukrywał dwóch Francuzów, leśnikom którzy pomagali ukrywać się i kontaktować z oddziałami partyzanckimi oraz osobom zatrudnionym w obozie, które dostarczały niezbędnych narzędzi i żywności 18. Ostatni jeńcy przebywali w podobozie do grudnia 1942 r., kiedy zostali przeniesieni z powrotem do Rawy Ruskiej w związku z przeniesieniem Stalagu 325 do Lwowa. V. Obóz Od Stycznia Do Sierpnia 1943 Roku Po wywiezieniu ze Zwierzyńca ostatnich jeńców, obóz od stycznia 1943 roku został włączony do akcji wysiedlania Zamojszczyzny. Początkowo więziono mieszkańców powiatu biłgorajskiego, zesłanych do obozu przez biłgorajskie gestapo w odwecie za akcje zbrojne BCh i AK. Pierwsza duża grupa ludności osadzona została 6 lutego, byli to mężczyźni pochodzący z wiosek gminy Zwierzyniec, wkrótce przeniesieni do obozu w Zamościu. Kolejny transport to mieszkańcy gminy Józefów, przywiezieni samochodami ciężarowymi 11 lutego. Dnia 20 marca zamknięto 800 osób z okolic Różańca i Tarnogrodu, wywiezionych następnie na Majdanek. Dnia 31 marca zapędzono do obozu mieszkańców spacyfikowanej pobliskiej wsi Wywłoczka, po interwencji ordynata większość z nich zwolniono. Znaczące było aresztowanie i umieszczenie w obozie 1 kwietnia, 17 działaczy zwierzynieckiej Armii Krajowej. Ogółem w pierwszym okresie wysiedleń do końca marca osadzono w Zwierzyńcu ponad 2500 osób 19. Obóz w Zwierzyńcu kluczową rolę miał odegrać w czasie realizacji akcji Wherwolf w letnich miesiącach 1943 roku. Do obozu transportowano w tym okresie całe rodziny. Z blisko położonych miejscowości jak Wywłoczka, bądź Szczebrzeszyn oddzielano mężczyzn od dzieci i kobiet pędząc wszystkich na piechotę, osoby które nie mogły iść pieszo transportowane były furmankami. Z miejscowości dalej położonych transport odbywał się samochodami ciężarowymi bądź pociągami. Dnia 20 czerwca osadzono 15 mężczyzn z Chłopkowa, 18 Relacja Jana Zamoyskiego; relacja Eugeniusza W. Wróblewskiego, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s Ibidem, s. 15.
6 czerwca przybyły całe rodziny z Bukownicy, dzień później jeden z największych transportów 3000 osób z Aleksandrowa i Górecka. Do końca czerwca osadzono jeszcze w obozie mieszkańców Brzezin, Józefowa, Majdanu Kasztelańskiego, Pardysówki, Tarnogrodu, Tarnowoli i Woli Różanieckiej. Dnia 1 lipca osadzono po około 70 mężczyzn z Żurawnicy, Czarnegostoku, Kawęczyna, Tereszpola, Górecka Starego i Florianki. Kolejny duży transport 1500 mężczyzn ze Szczebrzeszyna przybył 2 lipca, tego samego dnia także 36 mężczyzn z Hamerni, 70 z Obroczy, oraz nieustalona liczba z Józefowa, Długiego Kąta, Bukownicy i Hedwiżyna. Dnia 10 lipca osadzono 400 kobiet i dzieci ze Szczebrzeszyna, oraz nieokreśloną ilość z Bodaczowa, Deszkowic, Rozłopów, Sułowa i Kolonii Sułowskiej 20. Po 15 lipca wysiedlenia ustały, do obozu przywożono jedynie niewielkie grupy zatrzymanych. Od początku lipca przeprowadzano również transporty ze Zwierzyńca, do obozów na Majdanku i w Zamościu. Ostatni transport ze Zwierzyńca wysłany został 13 sierpnia 1943 roku do Puław, w obozie pozostało 150 osób starych i chorych, do których wkrótce dołączono 50 osób z obozu Budzyń koło Kraśnika. Wszystkich którzy pozostali po krótkim czasie wypuszczono. V. 1. Organizacja Obozu Obóz dla spełnienia funkcji obozu przejściowego wymagał przebudowy, dlatego wiosną 1943 roku dobudowano nowe baraki których ostateczna liczba osiągnęła dwadzieścia jeden z czego dziewięć stanowiły baraki mieszkalne. Na podstawie relacji można wyróżnić trzy typy baraków mieszkalnych jakie znajdowały się w obozie: barak duży o długości 50 m i szerokości 10 m, barak mały o długości 20 m i szerokości 6 m oraz tzw. karniak barak karny 21. Cały teren podzielony był na trzy pola oddzielone od siebie drutem kolczastym, pierwsze położone od strony Zwierzyńca miało charakter administracyjny, na tym polu pod koniec czerwca 1943 roku ustawiono kilka dział polowych w obawie przed próbami odbicia więzionych 22. Pole drugie znajdujące się pośrodku obozu, odgrodzone od reszty podwójnym drutem kolczastym, było obszarem na którym wcześniej więziono jeńców francuskich. Miało stanowić miejsce przetrzymywania mężczyzn podejrzanych o współpracę z oddziałami partyzanckimi. Na tym polu znajdowały się trzy baraki małe położone przy drodze do Szczebrzeszy- 20 Ibidem, s Zbiorowa relacja mieszkańców wsi Radzięcin; Relacja Michała Łypa, [w:] Ibidem, s. 58; s Ibidem, s. 16.
7 225 na, bliżej lasu przed latrynami usytuowano barak karny, a pod płotem oddzielającym pole drugie od trzeciego barak duży. Na polu trzecim trzymano wysiedlone rodziny, w dwóch dużych i dwóch małych barakach, tu znajdował się także niewielki obozowy szpital. W szpitalu chorymi opiekowali się, w części damskiej dwie sanitariuszki wybrane spośród przebywających w obozie, a w męskiej nauczyciel z Tarnogrodu Smutek, który miał pozwolenie na wychodzenie do apteki bez wartownika, chorym nie zapewniono specjalistycznej opieki lekarskiej 23. W okresie wysiedleń powiatu biłgorajskiego na polu trzecim liczba wysiedlonych była tak duża, że znaczną część osób przetrzymywano na powietrzu. Ogółem obóz w Zwierzyńcu, przystosowany do pomieszczenia około osób, musiał pomieścić równocześnie około 3000, a w okresach najbardziej wzmożonych wysiedleń nawet 7000 osób 24. Brutalne przesłuchania osób podejrzanych o przynależność do organizacji podziemnych, odbywały się w murowanej kamienicy ordynackiej, znajdującej się po drugiej stronie drogi poza terenem obozu (dzisiejszy budynek Poczty Polskiej). Obóz strzeżony był przez trzy wieże wartownicze na których przez całą dobę pełniono wartę, w nocy oświetlano teren obozu, znajdującymi się na wieżach oraz słupach, obrotowymi reflektorami 25. Strażnicy przeprowadzali regularne patrole pomiędzy polami oraz poza terenem obozu. Jednym ze środków ostrożności był zakaz poruszania się wozów konnych drogą prowadząca przy obozie, co powodowane było obawą o możliwość kontaktu i pomocy dla przetrzymywanych 26. V. 2. Warunki Bytowe W Obozie Wielkość zwierzynieckiego obozu w stosunku do liczby osób więzionych równolegle była zdecydowanie za mała. Prowadziło to do dużego przeludnienia, przez co większość przetrzymywanych musiała nocować na podłodze baraków, w najgorszych okresach również na powietrzu. Przeludnienie powodowało także znaczne pogorszenia się warunków, sprzyjając szybkiemu rozprzestrzenianiu się brudu, chorób i głodu, a w konsekwencji szybkiemu wzrostowi śmiertelności. 23 Relacja Janiny Dzioch, [w:] Ibidem, s H. Matławska, op. cit., s Relacja Jana Rokosza, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s Z. Klukowski, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny ( ), Lublin 1959, s. 361.
8 226 Wyżywienie w obozie było bardzo skromne, jedna osoba otrzymywała rano niecałe pół litra czarnej kawy bez cukru oraz 1/16 bochenka chleba, obiad stanowiła zupa gotowana z marchwi, buraków lub brukwi bez mięsa i tłuszczu, wieczorem otrzymywano kawę z jednym bochenkiem chleba na 24 osoby. Jedzenie przygotowywano w trzech kotłach o pojemności ok l, taka ilość nie wystarczała dla wszystkich. Jedzenie rozdzielane było przez specjalnie wybrane do tego osoby, które pobierały racje w kuchni i rozdzielały je w barakach. Paczki żywieniowe od rodzin przekazywane były Niemcom, którzy nie dostarczali ich do adresatów, lecz składowali w magazynie, część przeznaczając do kuchni ogólnej, część dla koni obozowych. Przerzucanie żywności przez druty było zabronione i groziło śmiercią. Pomoc dla więźniów niosła okoliczna ludność, dzięki uzyskanemu przez Polski Komitet Opiekuńczy pozwoleniu na dostarczanie do obozu żywności, miejscowi rolnicy i rzemieślnicy dostarczyli jak wynika ze sprawozdania delegatury Pol. K. O. w lipcu i sierpniu 1943 r. np. 95 tys. litrów zupy i kg chleba, oprócz tego dostarczano również mąkę, kaszę, ziemniaki i inne produkty spożywcze 27. Największy problem higieniczny stanowił brak bieżącej wody, istniała na terenie obozu studnia, która wyschła już w początkach działania obozu. Niedostatek ten próbowano naprawić poprzez dostarczanie beczkowozem wody z pobliskiej rzeki Wieprz 28. Przywożona ilość wody nie wystarczała. Brak wody, panująca ciasnota, i ogromna ilość insektów szczególnie pcheł i wszy, były środowiskiem w którym łatwo rozprzestrzeniały się choroby, szczególnie dotkliwie nękała więźniów czerwonka, dzieci często chorowały na odrę i liczne odmiany błonicy 29. Zwłoki gromadzone były w specjalnym pomieszczeniu na polu administracyjnym, skąd wywożono je i grzebano w masowym grobie na pobliskim cmentarzu. Praca w roli dostarczyciela wody, wraz z pracą w kuchni, były jedynymi zajęciami jakie mogli wykonywać przebywający w obozie 30. Wynikało to z funkcji obozu, który nie miał być miejscem katorżniczej prac czy celowej zagłady. Stanowił natomiast miejsce do którego transportowano wysiedloną ludność, w którym dokonywano selekcji oraz przesłuchiwano podejrzanych o kontakty z partyzantami, a przeciętna długość przeby- 27 Relacja Kazimiery Świtaj, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s Relacja Zbigniewa Kowalczyka, [w:] Ibidem, s H. Matławska, op. cit., s Relacja Kazimierza Sawica, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s. 60.
9 227 wania w obozie wynosiła kilka tygodni. Nie znaczy to oczywiście, że nie istniało w obozie zagrożenie zdrowia czy życia. Z relacji świadków wynika, że sama cało dzienna bezczynność prowadziła do silnego napięcia psychicznego, mogącego powodować obłęd 31. Zdarzały się przypadki strzelania przez strażników z wieży do ludzi, celem wzmożenia terroru, bądź zapanowania nad zamieszaniem, często kończące się śmiercią. Najgorsze warunki w obozie mieli ludzie podejrzewani o współpracę z partyzantką. Przetrzymywani w baraku karnym, nie mogli z niego wychodzić. Jedynie raz w ciągu doby wypuszczano wszystkich do latryny, funkcję której spełniały niezabezpieczone wykopane doły znajdujący się za barakiem karnym. Zakazane było jakiekolwiek poruszanie się również wewnątrz karniaka, nakazane było leżenie głową do ściany, rację żywnościową stanowiła jedna kromka chleba. Przesłuchania w obozie przeprowadzane były w jednym z baraków administracyjnych na pierwszym polu, w późniejszym okresie również w murowanej kamienicy znajdującej się poza obozem. Na badanie jak nazywano przesłuchania, kierowano osoby wyczytane z listy podczas apelów, bądź wybrane bezpośrednio z baraków. Wszystkie osoby znajdujące się w baraku karnym trafiały do obozu z podejrzeniem o współpracę i to one były najczęściej przesłuchiwane. Codziennie na badanie z jednego baraku kierowano od 8 do 10 osób, wobec których nie było podejrzeń, lecz starano się uzyskać od nich przydatne informacje 32. Przesłuchiwali głównie gestapowcy z pomocą ukraińskich żołnierzy. W celu przyznania się i wydania innych, osoby przesłuchiwane były torturowane, wykorzystywano wiele urządzeń do podwieszania i unieruchamiania, najczęściej stosowany był tzw. koziołek, polegający na przywiązaniu osoby za szyję, ręce i nogi do drewnianego urządzenia w pozycji zgiętej w przód, takie ułożenie pozwalało na bicie po najczulszych miejscach na ludzkim ciele 33. Do bicia wykorzystywano specjalne drewniane kije oplecione stalowym drutem, zakończone żelaznym kółkiem. Pytano wszystkich o życiorys, o przynależność do organizacji, posiadanie broni, i znajomość osób walczących w partyzanckich oddziałach. Kilku godzinne przesłuchania, kończyły się zazwyczaj ciężkimi obrażeniami 31 Relacja Eugenii Rawskie,j [w:] Ibidem, s Relacja Stanisława Gumieniuka, [w:] Ibidem, s Relacja Wacława Skuratowicza; Relacja Stanisława Nowosada ps. Zuch, [w:] Ibidem, s. 48, s. 108.
10 228 na całym ciele. Niektórzy z badanych byli zabijani w trakcie, w wyniku obrażeń lub śmiertelnych strzałów z broni krótkiej. Duża część umierała w kilka godzin po powrocie do baraku lub podczas pierwszej nocy. Osobami mocno pobitymi pozwalano opiekować się personelowi z prowizorycznego obozowego szpitala. Osoby które poddawane były brutalnemu biciu przez długi okres czasu, podejmowały próby samobójcze, będące ostatnią możliwością ulżenia w straszliwym cierpieniu 34. Brak odpowiedniej opieki medycznej i tragiczny stan higieniczny prowadziły do straszliwych skutków, duże otwarte rany powodowały silne ropienie i gangrenę. V. 3. Załoga Obozu Załoga obozu złożona była z Niemców oraz Ukraińców, służących w Ukraińskiej Policji Pomocniczej SS. Celem polepszenia organizacji obozu na początku lipca, skierowany został do Zwierzyńca z UWZ Zamość, SS-Unterscharführer Artur Schütz Ne, zawodowy bokser z Łodzi, który wśród więźniów zamojskiego i zwierzynieckiego obozu wsławił się zadawaniem podbitą rękawicą śmiertelnych ciosów w twarz 35. Ne przebywał w Zwierzyńcu do połowy sierpnia. Komendantem obozu był w tym okresie SS-Hauptsturmführer Hahn, nadzorujący wcześniej przesiedlenia Ukraińców z powiatu zamojskiego do hrubieszowskiego 36. W okresie największego wykorzystywania obozu, stan liczbowy załogi wynosił 20 SS-manów oraz 30 członków Schutzpolizei, organizacji policyjnej 37. Funkcjonowała przy obozie specjalna grupa śledcza złożona z kilkunastu gestapowców delegowanych z Lublina, na czele której stał Ryszard Dürbandt (Debrandt), która wraz z ukraińskimi pomocnikami przeprowadzała przesłuchania. Część z załogi mieszkała na terenie obozu w obszarze administracyjnym, gestapowcy zajmowali kamienicę w której prowadzili śledztwa. Posiłki dla Niemców i Ukraińców, sporządzane były przez kuchnię szpitala ordynackiego z produktów, które musiała dostarczyć gmina Zwierzyniec. Niemcy obiady spożywali w szpita- 34 Relacja Stanisława Nowosada ps. Zuch, [w:] Ibidem, s Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t. 2, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1979, s Ibidem, t. 1, s Relacja Jana Zamoyskiego, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s. 80.
11 229 lu i byli bardzo wymagający co do jakości jedzenia 38. Cała załoga cechowała się dużym okrucieństwem i wrogością w stosunku do Polaków. V. 4. Działalność POL. K. O. Bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu obozu spełniała zwierzyniecka delegatura Polskiego Komitetu Opiekuńczego. Komitety opiekuńcze były na szczeblu powiatów i gmin, oddziałami Rady Głównej Opiekuńczej, legalnej organizacji charytatywnej działającej w I wojnie światowej, reaktywowanej w 1940 r. przez Adama hr. Ronikiera. Na czele delegatury powiatu biłgorajskiego stał ordynat Zamoyski, a gminnej w Zwierzyńcu, jego żona Róża. Pol. K. O., prowadził przy dużym udziale ludności miejscowej, pomoc żywieniową dla obozu, oprócz tego w zakresie działalności Komitetu znajdowała się pomoc finansowa dla zwolnionych, dostarczanie do obozu środków higienicznych i leków, przekazywanie grypsów oraz zabieganie o zwolnienie jak największej liczby więzionych. Ordynat J. Zamoyski w obliczu wzrastającej śmiertelności w obozie, szczególnie wśród najmniejszych dzieci, podjął starania o rozmowę z Hansem Frankiem celem wypuszczenia jak największej liczby dzieci. Starania te nie przyniosły pożądanych skutków, zwierzyniecka delegatura otrzymała jedynie pomoc finansową i leki. Ordynat działał pod dużym wpływem żony, która w liście: zaklinała mnie, bym uczynił wszystko co jest możliwe, nawet kosztem własnego bezpieczeństwa, gdyż sytuacja na terenie obozu jest wprost tragiczna 39. Zamoyski udał się następnie z tą prośbą osobiście do szefa Gestapo i SD w dystrykcie lubelskim Müllera, który po wysłuchaniu oddelegował petenta do Globocnika, prowadzącego akcję i posiadającego prawo decydowania w sprawach obozu. Wizyta u szefa SS w dystrykcie, pełna strachu, napięcia i podchwytliwych pytań ze strony Globocnika i towarzyszących mu oficerów, zakończyła się sukcesem. Dnia 22 lipca komendant Hahn otrzymał rozkaz zwolnienia z obozu i oddania hrabiemu Zamoyskiemu dzieci do lat sześciu, w celu umieszczenia ich w przedszkolu 40. W dniu wypuszczania komendant Hahn, wielokrotnie przekupywany, nie 38 Relacja Leokadii Kurzawskiej, [w:] Ibidem, s J. Zamoyski, Dzieci Zamojszczyzny, Tygodnik Zamojski 1980, nr 52, s Zamojszczyzna - Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t. 2, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1979, s
12 230 zgłaszał pretensji co do wieku wypuszczanych. Pierwszego dnia zwolniono 273 od najmniejszych niemowląt do trzynastolatków, w okresie późniejszym zwolniono dodatkowo 207 dzieci, łącznie z obozu zwolniono ich Dzieci zależnie od stanu zdrowia kierowane były do szpitala lub specjalnie zorganizowanej ochronki, niektóre znalazły opiekę u zwierzynieckich rodzin, oprócz tego poinformowano rodziny tych których tożsamość była znana. Stan zwolnionych był bardzo ciężki, znaczna część była chora, mimo wielkich starań lekarzy, nie udało się uratować 44 dzieci w szpitalu i kilkunastu przebywających u opiekunów. Większość powróciła do rodziców i rodzin. Stan zwierzynieckiej ochronki 11 sierpnia 1943 roku wynosił 77 podopiecznych 42. VI. Okres Od Sierpnia 1943 Do Końca Funkcjonowania Obozu Po zwolnieniu ostatnich osadzonych w sierpniu 1943 roku, obóz przestał być niemieckim okupantom potrzebny do gromadzenia ludności, opuszczone baraki spełniały czasowo funkcję prowizorycznego więzienia. Jesienią 1943 roku przez kilka tygodni stacjonowała w Zwierzyńcu czeska firma budowlana, przeniesiona następnie do Zamościa, powrócono w ten sposób do pierwotnej roli obozu. Kolejny raz baraki zapełniły się ludnością równo rok po wielkich akcjach wysiedleńczych. Ponowne osadzenia związane były z przeprowadzaną w dniach czerwca 1944 roku akcją zbrojną Sturmwind II, mającą na celu rozbicie ruchu oporu w Puszczy Solskiej 43. W Zwierzyńcu zamknięto w tym okresie około 2000 osób z okolic Józefowa i Tereszpola. Wznowiono przy tym przesłuchania w budynku żandarmerii. Po paru dniach przetrzymywania, wywieziono wszystkich pociągami do obozu na Majdanku i obozu przejściowego na ul. Krochmalnej w Lublinie 44. Na początku lipca z polecenia okupantów, wydezynfekowano baraki i rozebrano zewnętrzne ogrodzenia, przystosowując obóz do przyjęcia niemieckich wojsk frontowych. Po wyzwoleniu Zwierzyńca rozebrano pozostałe budynki obozowe. 41 H. Matławska, op. cit., s Cz. Służewski, op. cit., s J. Markiewicz, Partyzancki Kraj, Lublin 1980, s Relacja Zofii Kraczek, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s. 143.
13 231 VII. DANE STATYSTYCZNE Czesław Służewski, który zebrał relację osób mających do czynienia z obozem i opracował je naukowo ocenia, że przez zwierzyniecki obóz przeszło około tysięcy osób (320 jeńców, 500 osób z łapanek, osób w okresie marzec-kwiecień 1943, w czerwcu i lipcu 1943 r. i ok w czerwcu 1944 r.) 45. Liczba ta, zważywszy na przeprowadzone badania, wydaje się bardziej wiarygodna od innej podawanej w literaturze przedmiotu liczbie 24 tysięcy 46. Trudna do oszacowania jest liczba ofiar, ponieważ nie da się jednoznacznie określić ile osób zmarło w następstwie pobytu w obozie. Lista z nazwiskami ofiar zwierzynieckiego obozu zawiera 108 pozycji, do tej listy dodać należy ok. 20 zamordowanych jeńców francuskich i kilkadziesiąt osób, które jak wynika z relacji zabite zostały potajemnie. VIII. PODSUMOWANIE Organizacja obozu w czasie akcji wysiedleńczych miała charakter bardzo prowizoryczny. W obozie, który w żaden sposób nie był przystosowany do pomieszczenia takiej ilości osób, panowały warunki oceniane jako znacznie gorsze od tych w UWZ Zamość i KL Lublin 47. Prowizoryczność i nieprzystosowanie wynikały z pomocniczego charakteru obozu. Nie była opłacalna dla okupanta rozbudowa obozu w którym pobyt wynosił od kilku dni do kilku tygodni, najprawdopodobniej również z tego powody nie prowadzono w obozie ewidencji osobowej, jedynie zbiorową poszczególnych transportów. Ten pomocniczy charakter nie umniejsza jednak ważnej roli obozu odegranej w akcjach wysiedleńczych 1943 i 1944 roku, jaką było gromadzenia wysiedlonych z zachodnich powiatów Zamojszczyzny. Pobyt w Zwierzyńcu dla większości był tylko pierwszym etapem wojennej tułaczki, która zazwyczaj kończyła się wywiezieniem do przymusowej pracy na terenie Rzeszy. Podsumowując działalność obozu należy jeszcze raz przypomnieć o wielkiej solidarności i pomocy okazanej wysiedlonym i ich dzieciom przez ludność Zwierzyńca i okolic, a w szczególności o staraniach rodziny Zamoyskich. 45 Cz. Służewski, op. cit., s Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich Informator Encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 594; H. Matławska, op. cit., s Relacja Franciszka Kusztykiewicza; relacja Stefana Sadonia, [w:] Cz. Służewski, op. cit., s. 85; s. 90.
14 232 THE FUNCTIONING OF THE TRANSIT CAMP IN ZWIERZYNIEC, FROM JANUARY TO AUGUST 1943 IN PARTICULAR Summary The paper presents functioning of the camp in Zwierzyniec during the Second World War. It focuses on the period from January to August 1943 when the displacement of Zamojszczyzna population took place. The article depicts main assumptions and results of Generalplan Ost and Wherwolf I action, and the role that the transit camp in Zwierzyniec played in those actions. The author shows the camp organisation during the displacements, living conditions of the prisoners and the camp garrison as well as efforts of Polski Komitet Opiekuńczy, especially those made by Jan Zamoyski, to rescue the youngest children. Statistics included in the paper attempt to show the realistic number of people gathered in the camp and the number of possible deaths during the specified period of time.
Zamość Rotunda Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny
Zamość Historia Miejsce upamiętnienia zbrodni niemieckich w dawnej działobitni twierdzy zamojskiej, zwanej Rotundą, przy ul. Męczenników Rotundy [na lewo za Bramą Szczebrzeską [ul. Szczebrzeska]. Po kampanii
Eksterminacja wsi - fotogaleria
Eksterminacja wsi - fotogaleria zbiorów IPN]. Wieszanie na drzewie jednego z zatrzymanych Polaków, Dmenin, pow. radomszczański, b.d. [ze [ze zbiorów IPN]. Po pierwszej egzekucji w Dmeninie, pow. radomszczański.
Martyrologia Wsi Polskich
Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-ii-eksterminacja/fotogaleria/2515,eksterminacja-wsi-foto galeria.html Wygenerowano: Piątek, 8 stycznia
GETTO LUBELSKIE. Podzamcze i Majdan Tatarski
GETTO LUBELSKIE Podzamcze i Majdan Tatarski Utworzenie getta na Podzamczu Jeszcze w trakcie wysiedleń 20 marca 1941 roku gubernator lubelski Ernst Zörner wydał zarządzenie o utworzeniu w Lublinie getta.
Eksterminacja wsi. Martyrologia wsi polskich (nowy) DUŻA ACZCIONKA ŚREDNIA ACZCIONKA
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/multimedia/galeria-zdjec/54283,eksterminacjawsi.html 2018-12-21, 05:32 Strona główna Galeria zdjęć Eksterminacja wsi Eksterminacja
Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu. Kto ty jesteś Polak mały
Projekt Edukacyjny Gimnazjum Specjalne w Warlubiu Kto ty jesteś Polak mały Miejsca Pamięci Narodowej w okolicach Warlubia WARLUBIE- CMENTARZ PARAFIALNY mogiła żołnierzy W mogile pochowano 37 nieznanych
Stalag VIII A. Projekt Europejskie Centrum Edukacyjno Kulturalne Zgorzelec Görlitz MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN etap 1
Stalag VIII A Międzynarodowy obóz jeńców wojennych dla podoficerów oraz szeregowych Projekt Europejskie Centrum Edukacyjno Kulturalne Zgorzelec Görlitz MEETINGPOINT MUSIC MESSIAEN etap 1 Stalag VIII A
Geneza holocaustu. Przygotowywanie Żydów do wywozu do obozu zagłady
1 Geneza holocaustu W ramach Szkoły Dialogu nauczyciele z ZS-P w Dobrej znacznie wybiegają ponad podstawę programową i próbują uczniom przybliżyć dramat narodu żydowskiego podczas II wojny światowej. Szeroko
Muzeum Auschwitz-Birkenau
Muzeum Auschwitz-Birkenau W kwietniu 1940 roku na rozkaz naczelnego dowódcy SS Heinricha Himlera rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu - Zasolu, przy wykorzystaniu istniejących tam już
Krajna w czasach eksterminacji
Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak męczeństwa - II wojna światowa Egzekucja w Rudzkim Moście k. Tucholi w 1939 r Miejsca: Nakło, Paterek k. Nakła, Radzim, Karolewo,
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum OKUPACJA NIEMIECKA ZIEM POLSKICH Wykorzystanie programu multimedialnego Historia Świata i Polski 1914-1948, Wojny światowe mgr Maria Kosterkiewicz Gimnazjum nr 12
Sztutowo Muzeum Stutthof
Sztutowo Muzeum Stutthof Historia Pierwsi więźniowie przybyli do niemieckiego obozu pod Sztutowem 2 września 1939 r. Do 30 września 1941 r. obóz nosił nazwę "Zivillager Stutthof". Termin "KL Stutthof"
Majdanek Państwowe Muzeum na Majdanku
Majdanek Państwowe Muzeum na Majdanku Historia Niemiecki obóz koncentracyjny KL Lublin, tak brzmiała jego oficjalna nazwa położony w granicach Generalnego Gubernatorstwa [G.G] funkcjonował w okresie II
Małgorzata Grabowska Katarzyna Panius Łukasz Kępski Malte Mansholt. Potulice jedno miejsce, dwie pamięci. Przewodnik po Miejscu Pamięci Potulice
Małgorzata Grabowska Katarzyna Panius Łukasz Kępski Malte Mansholt Potulice jedno miejsce, dwie pamięci Przewodnik po Miejscu Pamięci Potulice Oldenburg Toruń 2009 1. Hitlerowski kompleks obozowy Potulice
Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939
Spis treści str. 10 str. 12.12 str. 20 sir. 21 Wprowadzenie Wstęp Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa
HISTORIA MOJEJ MAŁEJ OJCZYZNY WSPOMNIENIA O ŻOŁNIERZACH SZP-ZWZ-AK INSPEKTORATU ZAMOŚĆ ORAZ ICH POWOJENNE LOSY
HISTORIA MOJEJ MAŁEJ OJCZYZNY WSPOMNIENIA O ŻOŁNIERZACH SZP-ZWZ-AK INSPEKTORATU ZAMOŚĆ ORAZ ICH POWOJENNE LOSY KLAUDIA SAK KLASA VI SZKOŁA PODSTAWOWA IM. ARMII KRAJOWEJ W KACZÓRKACH PRACA PISANA POD OPIEKĄ
Martyrologia Wsi Polskich
Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-iii-eksploatacja/fotogaleria/2514,eksploatacja-wsi-1939-1 945-fotogaleria.html Wygenerowano: Czwartek,
Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja r r.
Klasa 2A Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja 19.01. 2016 r. - 19.06. 2016 r. KARTA PRACY 2a ZADANIE 2 - Mapa pamięci o miejscach i bohaterach stworzenie mapki z zaznaczeniem
W ramach niemieckiego planu podboju Europy, sam A. Hitler w 1940 r. przygotowywał plany
Foto: Panorama obszaru: Kroczewo - Trębki Nowe - Złotopolice - Las,,Paryż na którym w latach 1940/1945 r. znajdowało się niemieckie lotnisko Luftwaffe - 2008 r. W ramach niemieckiego planu podboju Europy,
Projekt edukacyjny. KAMIENIE PAMIĘCI historie żołnierzy wyklętych realizowany przez Instytut Pamięci Narodowej.
Projekt edukacyjny KAMIENIE PAMIĘCI historie żołnierzy wyklętych realizowany przez Instytut Pamięci Narodowej. Wojciech Iwulski ps. Kazik urodził się 27 stycznia 1915r. w Bełżcu woj. Zamość. OKRES PRZEDWOJENNY
Bolesław Formela ps. Romiński. Poseł na sejm II RP w latach
Bolesław Formela ps. Romiński Poseł na sejm II RP w latach 1935-38 Data i miejsce narodzin: - 02 XI 1903 Miłoszewo Data i miejsce śmierci - 24 IX 1944 Tłuczewo Ukończył Państwowe Gimnazjum Klasyczne im.
Wykonały: Ania Jankowska Karolina Kolenda Dominika Łubian
Wykonały: Ania Jankowska Karolina Kolenda Dominika Łubian Wydawałoby się, że każdy miał dzieciństwo, krótsze, dłuższe, kolorowe lub mniej. Dla nie jednego tamtejszego dziecka skończyło się ono jednak bezpowrotnie
-w Wprowadzenie 12 Wstęp
Spis treści -w Wprowadzenie 12 Wstęp str. 12 str. 20 str. 21 Struktura narodowościowa ludności Polski, Wolnego Miasta Gdańska oraz wschodnich obszarów Niemiec w latach 1931-1939 Struktura narodowościowa
DZIECI ZAMOJSZCZYZNY KOMENTARZE HISTORYCZNE
AGNIESZKA JACZYŃSKA, OBEP IPN LUBLIN DZIECI ZAMOJSZCZYZNY Problematyka Dzieci Zamojszczyzny ściśle wiąże się z planami niemieckimi wobec ludności polskiej, dotyczącymi wysiedleń oraz germanizacji wartościowych
Niemieckie obozy na ziemiach okupowanej Polski w latach
Truth About Camps W imię prawdy historycznej Źródło: http://www.truthaboutcamps.eu/th/niemieckie-obozy/15475,niemieckie-obozy-na-ziemiach-okupowanej-polski-w-l atach-19391945.html Wygenerowano: Piątek,
75 LAT TEMU NIEMCY DOKONALI NAJWIĘKSZEJ EGZEKUCJI W PALMIRACH
75 LAT TEMU NIEMCY DOKONALI NAJWIĘKSZEJ EGZEKUCJI W PALMIRACH 368 osób, w tym Maciej Rataj i Janusz Kusociński, zginęło w największej egzekucji dokonanej przez Niemców w dniach 20-21 czerwca 1940 roku
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI >
1 SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI >. Q ^ :. U 0 ^ ę ^,... I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora 1./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora *'»» "II. Materiały uzupełniające relację III./l.
Sprawdź Swoją wiedzę na temat Żołnierzy Wyklętych
Sprawdź Swoją wiedzę na temat Żołnierzy Wyklętych Wypełnij kartę odpowiedzi Imię i nazwisko Klasa Szkoła UWAGA Test zawiera 25 pytań jednokrotnego i wielokrotnego wyboru. Za każdą kompletną poprawną odpowiedź
HISTORIA MOJEJ MAŁEJ OJCZYZNY. WSPOMNIENIA O ŻOLNIERZACH ZWZ- AK. OKRĘGU ZAMOŚĆ I ICH POWOJENNE LOSY.
HISTORIA MOJEJ MAŁEJ OJCZYZNY. WSPOMNIENIA O ŻOLNIERZACH ZWZ- AK. OKRĘGU ZAMOŚĆ I ICH POWOJENNE LOSY. Wiedziała, że służy swojej Ojczyźnie - Polsce. Wspomnienia z lat okupacji kombatantki naszego regionu
Nazywam się. Dziś opowiem Wam niespełna osiemnastoletnim życiu.
ZS w Gołąbkach 1 Nazywam się Dziś opowiem Wam niespełna osiemnastoletnim życiu. 2 ZS w Gołąbkach 3 Urodziłam się 3 września 1928 roku w Guszczewinie na Podlasiu w domu leśnika Wacława Siedzika i Eugenii
Fort VII Korespondencja więźniów obozu Fort VII oraz Obozu Pracy Wychowawczej SS Posen-Lenzingen
Manfred Schulze (członek honorowy PAF) Fort VII Korespondencja więźniów obozu Fort VII oraz Obozu Pracy Wychowawczej SS Posen-Lenzingen Historia, chociaż najbardziej okrutna, powinna być odświeżana przez
Dziennik Ustaw z 2010 r. Nr 54 poz. 325 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA OBRONY NARODOWEJ. z dnia 12 marca 2010 r.
Dziennik Ustaw z 2010 r. Nr 54 poz. 325 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA OBRONY NARODOWEJ z dnia 12 marca 2010 r. w sprawie przeszkolenia wojskowego absolwentów szkół wyższych (Dz. U. z dnia 6 kwietnia 2010 r.)
TĘCZA KONTRA TĘCZA WIADOMOŚCI LOKALNE GMINY GOWARCZÓW. Wsi Radomskiej BEZPŁATNY BIULETYN INFORMACYJNY NR 3/2016
WIADOMOŚCI LOKALNE GMINY GOWARCZÓW BEZPŁATNY BIULETYN INFORMACYJNY NR 3/2016 TĘCZA KONTRA TĘCZA W dniu 02 07 2016 r. na boisku KS Tęcza Gowarczów odbył się towarzyski mecz piłki nożnej pomiędzy obecną
Na przełomie 1944 i 1945 roku przebywało w tym obozie jeńców, a wśród nich ponad stu polskich lotników.
1 2 W czasie II Wojny Światowej Niemcy utworzyli sieć około dwunastu tysięcy obozów i więzień na terenie III Rzeszy i terenów okupowanych. W okresie tym do niewoli obu walczących koalicji dostało się około
RODZINA JAKUBOWSKICH
RODZINA JAKUBOWSKICH Opowiada historię rodziny Jakubowskich ze wsi Skotniki Dolne uhonorowanych medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata Projekt IPN ma na celu przybliżenie uczniom i nauczycielom historii
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN Źródło: http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/14061,2-sierpnia-1940-roku-sformowano-slynny-polski-dywizjon-mysliwski-303-sluzacy-w -n.html Wygenerowano: Piątek, 2 września
.htit\ f -i**- J OŚRODEK BRAMA GRODZKA
.htit\ f -i**- J OŚRODEK BRAMA GRODZKA TEATR NN Historia jednego życia Miejsce, które widać na sąsiedniej fotografii znajduje się w samym centrum Lublina. Nie wyróżnia się niczym szczególnym i nie zwraca
PRZYJĘCIE DO SZPITALA NA PODSTAWIE SZPITALNEGO NAKAZU BEZ OGRANICZENIA PRAW
PRZYJĘCIE DO SZPITALA NA PODSTAWIE SZPITALNEGO NAKAZU BEZ OGRANICZENIA PRAW (Paragraf 37 Ustawy o zdrowiu psychicznym [Mental Health Act 1983] z 1983 r.) 1. Imię i nazwisko pacjenta 2. Imię i nazwisko
Białystok, ulica Kopernika 21 (w latach 1944-1956 Szosa Południowa)
Śladami zbrodni Źródło: http://www.slady.ipn.gov.pl/sz/projekt-naukowo-badawc/wojewodztwo-podlaskie/bialystok/7647,wiezienie-karno-sle dcze-1944-1955-wiezienie-centralne-1955-1956.html Wygenerowano: Wtorek,
1 marca Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Ponieważ żyli prawem wilka, historia o nich głucho milczy Zbigniew Herbert
1 marca Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych Ponieważ żyli prawem wilka, historia o nich głucho milczy Zbigniew Herbert Żołnierze Wyklęci żołnierze antykomunistycznego Podziemia stawiających opór
Nie można uczynić niewolnikiem człowieka wolnego, gdyż człowiek wolny pozostaje wolny nawet w więzieniu. Platon
Nie można uczynić niewolnikiem człowieka wolnego, gdyż człowiek wolny pozostaje wolny nawet w więzieniu. Platon Definicja getta Getto część miasta przymusowo zamieszkiwana przez mniejszość narodową lub
UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM. z dnia 27 października 2010 r.
UCHWAŁA NR LXXV/848/10 RADY MIASTA OŚWIĘCIM z dnia 27 października 2010 r. w sprawie organizacji na terenie miasta Oświęcim obchodów świąt narodowych oraz innych rocznic i świąt. Na podstawie art. 18 ust.
OJCIEC I SYN WSPOMNIENIE O ZYGMUNCIE I TADEUSZU KLUKOWSKICH
OJCIEC I SYN WSPOMNIENIE O ZYGMUNCIE I TADEUSZU KLUKOWSKICH Żołnierze wyklęci, to charakterystyczne postaci w naszej historii, dla których wojna nie skończyła się w maju 1945 roku. Ich nadrzędnym celem,
Warszawa Muzeum Więzienia Pawiak
Warszawa Muzeum Więzienia Pawiak Historia Znajduje się w miejscu więzienia zbudowanego w latach 1830-1835 przez władze carskie między ul. Dzielną, Pawią i Ostrożną [później Więzienną]. Kompleks zabudowań
Wysiedlenia ludności polskiej na Zamojszczyźnie
Nr 19/2017 14 11 17 Wysiedlenia ludności polskiej na Zamojszczyźnie Autor: Bogumił Rudawski (IZ) W nocy z 27 na 28 listopada 1942 r. Niemcy rozpoczęli na Zamojszczyźnie brutalną akcję wysiedlania ludności
Zamojszczyzna miała stać się ziemią niemiecką. Czy można zatem mówić o czystce etnicznej?
ZAMOŚĆ: PRÓBA GENERALNA - przypominamy rozmowę z Agnieszką Jaczyńską, autorką albumu "Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna", laureatką Nagrody KLIO III stopnia w kategorii autorskiej w 2013 roku. Zamojszczyzna
Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja r r. KARTA PRACY nr 2b
Ogólnopolski Konkurs Aktywny zuch, harcerz i uczeń w szkole II edycja 19.01. 2016 r. - 19.06. 2016 r. KARTA PRACY nr 2b ZADANIE 2 - Mapa pamięci o miejscach i bohaterach stworzenie mapki z zaznaczeniem
HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW
HOLOCAUST SIEDLECKICH ŻYDÓW Żydzi osiedlili się w Siedlcach w połowie XVI wieku. Początkowo zajmowali się karczmarstwem, a później także rzemiosłami i kupiectwem. W roku 1794 została wybudowana żydowska
Internowanie legionistów w obozie jenieckim w Szczypiornie w 1917 r.
Grzegorz Waliś Archiwum Państwowe w Kaliszu Internowanie legionistów w obozie jenieckim w Szczypiornie w 1917 r. Internowanie żołnierzy Legionów Polskich związane było z tzw. kryzysem przysięgowym w lipcu
Martyrologia Wsi Polskich
Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-i-michniow-wies/wies-kielecka-1939-194/fotogaleria/251 6,Wies-kielecka-1939-1945-fotogaleria.html Wygenerowano:
m-w-michniowie.html , 00:14 ACZCIONKA ŚREDNIA ACZCIONKA
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/mauzoleum-w-michniowie/o-muzeum/54016,o-muzeu m-w-michniowie.html 2018-12-11, 00:14 Strona główna O Muzeum O Muzeum w Michniowie O
Ostrzeszów obóz jeniecki
Ostrzeszów obóz jeniecki Historia Obóz dla jeńców podoficerów i szeregowych Stalag XXI A [Schildberg], istniał od września 1939 do marca 1943 r. W początkowym okresie przebywała tam także ludność cywilna
Aktion Zamosc Agnieszka Jaczyńska
30 WYDARZYŁO SIĘ W XX WIEKU Aktion Zamosc Agnieszka Jaczyńska Niemcy zabierają dzieci Fot. AIPN W ciągu kilku miesięcy 1942 i 1943 roku Niemcy wysiedlili z Zamojszczyzny ponad 100 tys. Polaków. Mija właśnie
POWSTANIE WARSZAWSKIE
POWSTANIE WARSZAWSKIE Powstanie Warszawskie było największą akcją zbrojną w okupowanej przez Niemców Europie, zorganizowaną przez Armię Krajową w ramach akcji BURZA. Planowane na kilka dni, trwało ponad
PROGRAM OPIEKI NAD ZWIERZĘTAMI BEZDOMNYMI ORAZ ZAPOBIEGANIA BEZDOMNOŚCI ZWIERZĄT NA ROK 2013. Rozdział 1. Cele programu i ogólne założenia
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XXIV/239/2013 Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie z dnia 26 lutego 2013 roku PROGRAM OPIEKI NAD ZWIERZĘTAMI BEZDOMNYMI ORAZ ZAPOBIEGANIA BEZDOMNOŚCI ZWIERZĄT NA ROK 2013 Rozdział
Martyrologia Wsi Polskich
Martyrologia Wsi Polskich Źródło: http://martyrologiawsipolskich.pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/modul-iv-kresy-ii-rp/ziemie-wcielone-do-iii/fotogaleria/2506,zie mie-wcielone-do-iii-rzeszy-fotogaleria.html
PRZEKSZTAŁCENIE ZWIĄZKU WALKI ZBROJNEJ W ARMIĘ KRAJOWĄ
PRZEKSZTAŁCENIE ZWIĄZKU WALKI ZBROJNEJ W ARMIĘ KRAJOWĄ W końcu czerwca 1940 roku gen. Sikorski wydał rozkaz o utworzeniu w kraju Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej( ZWZ). Komendantem głównym został
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 24 lutego 2015 r. Poz. 250 OBWIESZCZENIE MINISTRA OBRONY NARODOWEJ z dnia 4 lutego 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia
Wspomnienia o Janie Pacześnym - Pedagogu, Żołnierzu AK, Sybiraku
Zespół Szkół w Zwierzyńcu - Gimnazjum Publiczne im. Róży Zamoyskiej Wspomnienia o Janie Pacześnym - Pedagogu, Żołnierzu AK, Sybiraku oprac. Katarzyna Grabowska pod kierunkiem p. Ewy Grudewicz Zwierzyniec
Agresja ZSRR na Polskę zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przez ZSRR na Polskę, będącą od 1 września 1939 w stanie wojny z III Rzeszą.
Agresja ZSRR na Polskę zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przez ZSRR na Polskę, będącą od 1 września 1939 w stanie wojny z III Rzeszą. Element działań wojennych kampanii wrześniowej pierwszej kampanii
PRZENIESIENIE DO SZPITALA WIĘŹNIA BEZ WYROKU (Z OGRANICZENIEM LUB BEZ OGRANICZENIA PRAW)
PRZENIESIENIE DO SZPITALA WIĘŹNIA BEZ WYROKU (Z OGRANICZENIEM LUB BEZ OGRANICZENIA PRAW) (Paragraf 48 Ustawy o zdrowiu psychicznym [Mental Health Act 1983] z 1983 r.) 1. Imię i nazwisko pacjenta 2. Imię
PACYFIKACJE I EKSTERMINACJA WSI POLSKIEJ NA TERENIE GENERALNEGO GUBERNATORSTWA
PACYFIKACJE I EKSTERMINACJA WSI POLSKIEJ NA TERENIE GENERALNEGO GUBERNATORSTWA Eksterminacja wsi - fotogaleria Środowisko wiejskie naznaczone w latach międzywojennych ciężkim kryzysem gospodarczym, który
Procedura obowiązuje na terenie województwa opolskiego w sytuacji wystąpienia podejrzenia/zachorowania na gorączkę krwotoczną Ebola.
PROCEDURA KWARANTANNY 1. Cel procedury Celem niniejszej procedury jest ustalenie zasad organizacji i nadzoru nad kwarantanną osób, które miały kontakt z osobą chorą/podejrzaną o zachorowanie na gorączkę
Nalot bombowy na Wieluń 1 września
Nr 7/2016 30 08 16 Nalot bombowy na Wieluń 1 września 1939 r. Autor: Bogumił Rudawski (IZ) We wczesnych godzinach porannych 1 września 1939 r. lotnictwo niemieckie przeprowadziło atak bombowy na Wieluń
Zamość dnia 28 września 2012r
Zamość dnia 28 września 2012r Sprawozdanie z kontroli przeprowadzonej w Domu Pomocy Społecznej w Majdanie Wielkim przez SSR Jolantę Orzechowską wyznaczoną, przez Pana Prezesa Sądu Okręgowego w Zamościu
CBŚP I KWP W KRAKOWIE ZATRZYMALI PODEJRZANYCH O PORWANIE DZIECKA DLA OKUPU
POLICJA.PL Źródło: http://www.policja.pl/pol/aktualnosci/152352,cbsp-i-kwp-w-krakowie-zatrzymali-podejrzanych-o-porwanie-dziecka-dla-okupu. html Wygenerowano: Piątek, 22 grudnia 2017, 01:23 CBŚP I KWP
Eksploatacja wsi
Martyrologia wsi polskich (nowy) http://martyrologiawsipolskich.pl/mws/zbiory/multimedia/galeria-zdjec/54286,eksploatacja-ws i-1939-1945.html 2018-12-04, 12:56 Strona główna Galeria zdjęć Eksploatacja
"Ocalałeś nie po to, aby żyć, masz mało czasu, trzeba dać świadectwo..." /Z. Herbert/ Spotkanie pokoleń marca 2011 r.
"Ocalałeś nie po to, aby żyć, masz mało czasu, trzeba dać świadectwo..." /Z. Herbert/ Spotkanie pokoleń 18-20 marca 2011 r. Wspomnienie spotkania grupy uczniów oraz ich opiekunów z Gimnazjum Publicznego
23 stycznia Informacje ogólne
23 stycznia 2019 Informacje ogólne Mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą dziewiętnaście lat, są obowiązani stawić się w określonym terminie i miejscu do kwalifikacji wojskowej. Do kwalifikacji
Getta eksterminacja pośrednia
Getta eksterminacja pośrednia 1. Plany koncentracji Żydów 21 września 39 r. Reinhard Heydrich wydał instrukcję dotyczącą koncentracji ludności żydowskiej w większych miastach 1. Tworzenie gett tłumaczono
DOMY OPIEKI SPOŁECZNEJ ALEKSANDRA RUTKOWSKA
DOMY OPIEKI SPOŁECZNEJ ALEKSANDRA RUTKOWSKA PRZEPISY USTAWA Z DNIA 12 MARCA 200R. O POMOCY SPOŁECZNEJ (DZ. U. Z2009R. NR 175, POZ. 1362 Z PÓŹN. ZM.), ROZPORZĄDZENIE MINISTRA POLITYKI SOCJALNEJ Z DNIA 19PAŹDZIERNIKA
Uchwała Nr /2012 Rady Miejskiej w Annopolu z dnia...
Uchwała Nr /2012 Rady Miejskiej w Annopolu z dnia... w sprawie uchwalenia programu opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt dla Gminy Annopol na 2012 rok. Na podstawie art.18
Harmonogram kwalifikacji wojskowej na terenie powiatu piaseczyńskiego: CO TO JEST KWALIFIKACJA WOJSKOWA I CO WARTO O NIEJ WIEDZIEĆ?
Od 30 stycznia do 27 kwietnia 2018 r. na terenie całego kraju zostanie przeprowadzona kwalifikacja wojskowa, która ma na celu weryfikację młodych ludzi pod kątem ich predyspozycji i stanu zdrowia psychofizycznego
Historia mojej małej Ojczyzny. Wspomnienia o żołnierzach SZP-ZWZ-AK Inspektoratu Zamość oraz ich powojenne losy.
Historia mojej małej Ojczyzny. Wspomnienia o żołnierzach SZP-ZWZ-AK Inspektoratu Zamość oraz ich powojenne losy. Sanitariuszka Bartosz Bratkowski klasa 2b Gimnazjum nr 1 w Zamościu w Szkole Podstawowej
Zamordowani nauczyciele szkół powszechnych przez okupanta niemieckiego w Rejowcu.
Zamordowani nauczyciele szkół powszechnych przez okupanta niemieckiego w Rejowcu. W hołdzie nauczycielom z Rejowca zamordowanym przez okupanta niemieckiego w latach II wojny światowej. Historię tworzą
PROGRAM OPIEKI NAD ZWIERZĘTAMI BEZDOMNYMI ORAZ ZAPOBIEGANIA BEZDOMNOŚCI ZWIERZĄT NA TERENIE GMINY ZAPOLICE NA ROK 2013
Załącznik do Uchwały Nr. Rady Gminy Zapolice z dnia.. PROGRAM OPIEKI NAD ZWIERZĘTAMI BEZDOMNYMI ORAZ ZAPOBIEGANIA BEZDOMNOŚCI ZWIERZĄT NA TERENIE GMINY ZAPOLICE NA ROK 2013 Rozdział I Postanowienia ogólne
Przed ostatecznym rozwiązaniem 1942
Księgarnia PWN: Władysław Bartoszewski, Marek Edelman - I była dzielnica żydowska w Warszawie Przed ostatecznym rozwiązaniem 1942 20 stycznia 1942 roku zapadła w Berlinie decyzja o ostatecznym rozwiązaniu
Historisch-technisches Informationszentrum.
1 Historisch-technisches Informationszentrum. Wojskowy Ośrodek Badawczy w Peenemünde był w latach 1936-1945 jednym z najbardziej nowoczesnych ośrodków technologii na świecie. W październiku 1942 roku udało
Lotnisko r. cz.2. Wpisany przez O.M. poniedziałek, 10 stycznia :13
Foto: Budynek kuchni wybudowany w 1941 r. przez więźniów obozu pracy na potrzeby lotniska Luftwaffe w parku podworskim. - 1967 r. Współcześnie budynek nie istnieje. W bliskości znajdował się budynek pałacu
Gen. August Emil Fieldorf Nil
Gen. August Emil Fieldorf Nil Żołnierz I Brygady Legionów. Uczestnik wojen 1920 i 1939. Dowódca 51 Pułku Piechoty. Szef Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej. Wydał rozkaz zastrzelenia kata
musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert
IDEA Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy pogłębieniu refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami nazistowskim i komunistycznym. Został powołany
UCHWAŁA NR XVIII/175/2012 RADY MIEJSKIEJ W MUROWANEJ GOŚLINIE. z dnia 29 maja 2012 r.
UCHWAŁA NR XVIII/175/2012 RADY MIEJSKIEJ W MUROWANEJ GOŚLINIE z dnia 29 maja 2012 r. w sprawie przyjęcia Programu opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt na terenie Miasta
Polski Czerwony Krzyż w Bolesławcu 1945-2013
Polski Czerwony Krzyż w Bolesławcu 1945-2013 Na podstawie materiałów z internetu i pracy Pani Gabrieli Członki Opracował Danuta Zielińska Zbigniew Herbut Początki w Bolesławcu Na Dolnym Śląsku tuż po zajęciu
SPRAWOZDANIE. z realizacji zadań za rok 2015 oraz informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie gminy i miasta Nisko
SPRAWOZDANIE z realizacji zadań za rok 2015 oraz informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie gminy i miasta Nisko Nisko luty 2016 WSTĘP Teren Gminy i Miasta Nisko obejmuje obszar
PRZYJĘCIE DO SZPITALA NA PODSTAWIE SZPITALNEGO NAKAZU U Z OGRANICZENIEM PRAW
PRZYJĘCIE DO SZPITALA NA PODSTAWIE SZPITALNEGO NAKAZU U Z OGRANICZENIEM PRAW (Paragrafy 37 i 41 Ustawy o zdrowiu psychicznym [Mental Health Act 1983] z 1983 r.) 1. Imię i nazwisko pacjenta 2. Imię i nazwisko
Ryszard Tomkiewicz "Obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein", Bogumił Kuźniewski, Adam Suchowiecki, Olsztynek 2013 : [recenzja]
Ryszard Tomkiewicz "Obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein", Bogumił Kuźniewski, Adam Suchowiecki, Olsztynek 2013 : [recenzja] Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 827-830 2013 R ECENZJE I OMÓWIENIA Bogumił
Trzebinia - Moja mała ojczyzna Szczepan Matan
Trzebinia - Moja mała ojczyzna Szczepan Matan Na świecie żyło wielu ludzi, których losy uznano za bardzo ciekawe i zamieszczono w pięknie wydanych książkach. Zdarzało się też to w gminie Trzebina, gdzie
ANKIETA BADAWCZA. 5. Fundatorem obiektu było Społeczeństwo Ziemi Olkuskiej.
Konkurs Zachować dla przyszłych pokoleń poszukujemy miejsc związanych z walką o niepodległość Polski ANKIETA BADAWCZA 1. Obiekt znajduje się w lasach na pograniczu gmin Wolbrom i Klucze w powiecie olkuskim,
DZIENNIK URZĘDOWY KOMENDY GŁÓWNEJ POLICJI. Warszawa, dnia 12 czerwca 2012 r. Poz. 30 ZARZĄDZENIE NR 125 KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI
DZIENNIK URZĘDOWY KOMENDY GŁÓWNEJ POLICJI Warszawa, dnia 12 czerwca 2012 r. Poz. 30 ZARZĄDZENIE NR 125 KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI z dnia 12 czerwca 2012 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań związanych
Kwalifikacja wojskowa 2018
Kwalifikacja wojskowa 2018 Obwieszczenie Wojewody Mazowieckiego z dnia 9 stycznia 2018r. o przeprowadzeniu kwalifikacji wojskowej w 2018r. Na podstawie art. 35 ust.1 ustawy z dnia 21 listopada 1967r. o
Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt na terenie Gminie Milanów w 2014 r.
Załącznik do Uchwały Nr XXXIII/274/2014 Rady Gminy Milanów z dnia 25 marca 2014 r. w sprawie określenia rocznego programu opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt na terenie
CO TO JEST KWALIFIKACJA WOJSKOWA?
INFORMACJE OGÓLNE CO TO JEST KWALIFIKACJA WOJSKOWA? Kwalifikacja wojskowa to całokształt przedsięwzięć mających na celu założenie ewidencji wojskowej oraz ustalenie zdolności do czynnej służby wojskowej
Ustawa o ewidencji ludności i dowodach osobistych
Ustawa o ewidencji ludności i dowodach osobistych Karolina Szklarz, Michał Smolski I. Ogólne informacje o Ustawa weszła w życie 10 kwietnia 1974 r. o Wg art. 1 2 tej ustawy, Ewidencja ludności dotyczy
Tryb kierowania i umieszczania w Domu Pomocy Społecznej
Tryb kierowania i umieszczania w Domu Pomocy Społecznej Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której
Szkoła przy ul. Kościuszki 13.
Do roku szkolnego 1965-1966 istniały w Dukli dwie szkoły podstawowe. Pierwsza związana była organizacyjnie z liceum ogólnokształcącym, druga istniała samodzielnie przy ul. Kościuszki 13. Szkoła przy ul.
12 maja 1935 roku zmarł Józef Piłsudski, działacz socjalistyczny i niepodległościowy,
Pamięć.pl - portal edukacyjny IPN http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/12082,12-maja-1935-roku-zmarl-jozef-pilsudski-dzialacz-socjalistyczny-i-niepodleglosci.h tml 2018-12-28, 15:22 12 maja 1935 roku zmarł
UCHWAŁA NR XXI/261/2016 RADY MIEJSKIEJ KALISZA z dnia 31 marca 2016 r.
UCHWAŁA NR XXI/261/2016 RADY MIEJSKIEJ KALISZA z dnia 31 marca 2016 r. w sprawie nadania nazwy drogom na terenie miasta Kalisza Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
Algorytmy sztucznej inteligencji
www.math.uni.lodz.pl/ radmat Przeszukiwanie z ograniczeniami Zagadnienie przeszukiwania z ograniczeniami stanowi grupę problemów przeszukiwania w przestrzeni stanów, które składa się ze: 1 skończonego
Instytut Pamięci Narodowej
Instytut Pamięci Narodowej Źródło: http://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/11021,komunikat-o-podjeciu-sledztwa-w-sprawie-obozu-zaglady-kl-ausch witz-birkenau.html Wygenerowano: Środa, 4 stycznia 2017,