Stanowisko 2: Toruń - Kępa Bazarowa (gm. Toruń). Litodynamiczny zapis powodzi w aluwiach pozakorytowych Wisły

Transkrypt

1 Stanowisko 2: Toruń - Kępa Bazarowa (gm. Toruń). Litodynamiczny zapis powodzi w aluwiach pozakorytowych Wisły Jacek Szmańda Przedmiotem badań są osady pozakorytowe Wisły na Kępie Bazarowej w Toruniu oraz zdeponowane w bliskim sąsiedztwie koryta na zachód od zanikłej Kępy Strońskiej w okolicy Wielkiej Nieszawki. Zakres badań obejmuje analizy cech teksturalnych i strukturalnych aluwiów odsłaniających się w obrębie koryta jak i analizy teksturalne osadów pobranych z wierceń wykonanych na Kępie Bazarowej i w obrębie międzywala na lewym brzegu rzeki między 738 km i 742 km jej biegu, we wschodniej części Niziny Nieszawskiej.. Osady Wisły na tym obszarze badane były wcześniej przez Tomczak (1971, 1982, 1987). Z badań tych wynika, że podłoże serii rzecznej zalega w poziomie od ok. 20,0 do 33,5 m n.p.m. i zbudowane jest z iłów neogeńskich. Poziom współczesnej równiny zalewowej zalega na wysokości m n.p.m. Miąższość serii rzecznej zawiera się zwykle w przedziale od 5,5 m do 12,5 m, a maksymalnie osiąga 19 m. Jedyne datowanie spągu torfów wypełniających paleokoryto na stanowisku w Podgórzu (dzielnicy Torunia) dokumentuje wiek akumulacji rzecznej na tym terenie na okres subatlantycki (3190±230BP). Jednak inne daty ze stanowisk położonych w Basenie Toruńskim określają wiek akumulacji rzecznej w obrębie terasy zalewowej od schyłku okresu atlantyckiego. Facja rzeczna jest dwudzielna i składa się z osadów korytowych i pozakorytowych. Facja korytowa zbudowana jest z piasków grubo-, średnio- i drobnoziarnistych warstwowanych przekątnie tabularnie lub rzadziej rynnowo (małej skali) oraz czasami o strukturze masywną. Facja pozakorytowa wykształcona jest zwykle w postaci rytmitów. Rytm sedymentacji wyrażony jest w naprzemianległych warstwach osadów ilastych lub mułkowo-ilastych i piaszczystych lub mułkowo-piaszczystych będących efektem akumulacji powodziowej i związanej z nią zmiany energii przepływu na równinie zalewowej w czasie powodzi. Rozpatrując zmiany kształtu koryta Wisły w holocenie w rejonie Torunia należy przyjąć poglądy Niewiarowskiego (1987) i Wiśniewskiego (1987), że rzeka ta nigdy nie osiągnęła stanu w pełni rozwiniętej rzeki meandrowej. Ze względu na obecność licznych koryt bocznych (ryc.1a) oraz ilasto-mułkową budowę równiny zalewowej, można stwierdzić, że wykazuje ona cechy rzeki anastomozującej (Teisseyre, 1992; Zieliński 1988). Po regulacji koryta wykonanej w latach na odcinku poniżej ujścia Tążyny uzyskała ona skanalizowany, jednokorytowy przepływ (ryc. 1A) ustabilizowany na średnią wodę roczną (Makowski, 1998). Cechy teksturalne aluwiów pozakorytowych Wisły zbadano analizując przeszło 400 próbek pobranych z odsłonięć, wkopów, wierceń i powierzchni równiny zalewowej.

2 Ryc.1. A - układ koryta Wisły wg Tomczak (1971), 1 - Kępa Bazarowa, 2 Kępa Zielona (Wschodnia), 3 Kępa Strońska, S1 stanowisko 1 na Kępie Bazarowej, S2 stanowisko 2 na zanikłej Kępie Strońskiej; B Profil litofacjalny i rozkład pionowy dynamiki środowiska depozycyjnego na stanowisku S1 na Kępie Bazarowej; C profil litofacjalny i rozkład pionowy dynamiki środowiska depozycyjnego na stanowisku S2 na zanikłej Kępie Strońskiej; kod litofacjalny wg Mialla (1977, 1978) w modyfikacji Zielińskiego (1998); intrepretacja energii przepływu aluwiów wg Passegi, Byramjee (1969): I osady deponowane w czasie przemieszczania przez wleczenie (I, II, III pole na diagramie C/M Passegi), II osady deponowane w czasie transportu saltacyjnego (IV pole), III osady deponowane w czasie transportu w zawiesinie frakcjonalnej, ziarnowej (V pole), osady deponowane z zawiesiny jednorodnej (VI, VIII, VIII pole).

3 W tej prezentacji zamieszczono wyniki tylko niektórych z nich wykonanych głównie metodą laserową, lub wyjątkowo dla osadów grubopiaszczystych metodą kombinowaną (sitowolaserową). Rozkład uziarnienia analizowano metodami statystycznymi wyliczając wskaźniki wg. wzorów Folka i Warda (1957) oraz rozpatrując rozmieszczenia parametrów C (pierwszego percentyla) i M (mediany) na diagramie Passegi (1964). Tabela D.2. Średnie wartości wskaźników statystycznych uziarnienia aluwiów Wisły okolic Torunia Nazwa wskaźnika wg. Folka i Warda (1957) Osady korytowe Współczesne akumulowane w korycie Osady pozakorytowe równi zalewowej akumulowane Osady pozakorytowe wymuszonej akumulacji nad Osady pozakorytowe powierzchniowe Kępy Bazarowej przy korycie ostrogami średnia średnica [mm] 0,56 (0,18-12,30) 0,06 (0,008-0,40) 0,11 (0,012-1,97) 0,07 (0,006-0,38) wysortowanie 0,89 1,57 1,41 1,77 skośność -0,07 0,37 0,31 0,29 kurtoza 1,20 1,34 1,43 1,24 Liczebność prób Wyniki analiz zamieszczono w Tab. D.2, dzieląc osady na: - pobrane z odsłonięć i wierceń reprezentujący osady facji pozakorytowej zalegających na osadach facji korytowej, których wiek można szacować od schyłku okresu atlantyckiego do czasów współczesnych (Tomczak 1987), - pobrane z odsłonięć i wierceń reprezentujących serię akumulowaną w warunkach wymuszonych antropogenicznie, w niszach powstały po budowie ostóg (związanych z regulacją rzeki) i dokumentujących cechy akumulacji pozakorytowej z okresu ostatnich lat (Andrzejewski, Szmańda 2000), - pobrane z powierzchni Kępy Bazarowej i reprezentujacych najmłodsze, współczesne osady pozakorytowe Wisły Dla porównania zamieszczono także wyniki analizy współczesnych osadów korytowych Wisły udostępnione przez dra K.R. Lankaufa i publikowane w pracy Babińskiego (1992). Osady pozakorytowe pod względem średnich wartości parametrów uziarnienia różnią się od osadów korytowych. Osady pozakorytowe niezależnie od miejsca pobrania oraz związanego z tym także różnego wieku wykazują duże podobieństwo pod względem wspomnianych wartości średnich. Charakteryzują się małą średnią średnicą ziaren, słabym wysortowaniem i dodatnią skośnością. Interpretacja dynamiki środowiska depozycyjnego na

4 diagramie C/M Passegi wykazała zróżnicowanie aluwiów korytowych w zakresie energetyki wód, z których deponowane były te osady (Tab. D.3). Zasadniczo dominują osady deponowane w środowiskach o niskiej dynamice, z zawiesiny jednorodnej, bądź frakcjonalnej. Jednak w osadach akumulowanych w niszach nad ostrogami w warunkach wymuszonych przez człowieka w porównaniu do osadów z przekrojów dokumentujących warunki akumulacji aluwiów od schyłku mezoholocenu jak i współczesnych osadów pobranych z powierzchni Kępy Bazarowej wzrasta udział osadów akumulowanych z zawiesiny frakcjonalnej w stosunku do zawiesiny jednorodnej. Wzrasta w nich także udział osadów deponowanych ze środowisk o dużej dynamice przepływu, w której niesiony osad podlegał saltacji i trakcji. Największy udział osadów deponowanych ze środowiska o najwyższej energii przepływu (osadów wleczonych) jest w aluwiach pobranych z powierzchni Kępy Bazarowej. Pionowe zróżnicowanie strukturalne i teksturalne oraz interpretację dynamiki środowiska depozycyjnego aluwiów Wisły przedstawiono na ryc.d.4: B i C. Tabela. D.3. Udział procentowy osadów pozakorytowych w polach wyznaczonych przez Passegę, Byramjee (1969) na diagramie zależności C/M wg energii środowiska depozycyjnego Numer pola Osady równi zalewowej akumulowane przy Osady wymuszonej akumulacji nad ostrogami Osady powierzchniowe Kępy Bazarowej korycie I 3,9 7,0 15,1 II 0,8 3,1 3,8 III 0,8 0,8 0,9 IV 10,9 13,2 9,4 V 26,6 45,7 24,5 VI 35,9 13,2 20,8 VII 17,2 17,1 17,0 VIII 3,9 0,0 8,5 Stanowisko na Kępie Bazarowej (S1) położone jest na najwyżej położonej i najstarszej części Kępy (ryc.d.4: A), około 200 m na wschód od miejsca, w którym funkcjonował w średniowieczu drewniany most na wysokości Bramy Mostowej Starego Miasta Torunia (Tomczak 1971). Na stanowisku tym wykonano odsłonięcie, w którym

5 stwierdzono 4,8 m aluwiów. W spągu, na głębokości 4,4-4,8 m występują tu osady korytowe, piaski grubo- i średnioziarniste, umiarkowanie wysortowane, przewarstwione mułkami piaszczysto-ilastymi słabo wysortowanymi. Mułki te mogą reprezentować wyróżnianą przez Tomczak (1971) serię osadów pośrednich akumulowanych w obrębie koryta przy wysokich stanach wody. Horyzont stropu osadów korytowych zalega ok. 40 poniżej wyliczonej przez Tomczak (1971) średniej wartości zalegania stropu serii korytowej na Kępie Bazarowej 35,2 m n.p.m. (ryc. D.4: B). Powyżej, na głębokości 1,3-4,4 m występuje seria rytmitów wykształcona w postaci naprzemianległych warstw lub zestawów warstw głównie mułków ilastych, rzadziej mułków piaszczystych, piasków i piasków mułkowatych. Warstwy te są miąższości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. W spągu tej serii występuje blisko 80 cm miąższości zestaw warstw o słabo wyrażonej laminacji horyzontalnej. Wyższej położone warstwy mają strukturę masywną lub wyjątkowo laminację smużystą lub wstęgową. Szczegółowe badania składu mechanicznego wykazały, że osady charakteryzuje jedna frakcja podstawowa mułkowato-ilasta z modą 6,6φ (0,01 mm). Od głębokości ok. 1,3 m do stropu odsłonięcia zalegają naprzemianlegle warstwy piasków mułkowatych i mułków piaszczystych lub piaszczysto-ilastych, o strukturze masywnej i miąższości zwykle kilku centymetrów. W osadach tych wyróżniono dwie frakcje podstawowe: piaszczystą, o modzie ok. 2,7φ (0,15 mm) i mułkową (mniejszej rangi), z modą 5,5φ (0,02 mm). Wiek opisanych tu osadów można jedynie szacować na podstawie badań Tomczak (1987), w ostatnim czasie podjęto próbę datowania mineralnych osadów korytowych z tego stanowiska metodą OSL/TL w Pracowni Termoluminescencji i Datowania Instytutu Fizyki UMK, badania są obecnie w toku. Stanowisko na zanikłej Kępie Strońskiej (S2) zlokalizowano 5 kilometrów poniżej stanowiska na Kępie Bazarowej, przy granicy miasta Torunia w okolicy umocnień XIX w. Fortu X Baterii Nadbrzeżnej (ryc.d.4: A). Występujące tu osady akumulowane były w niszy powstałej po wybudowanej w tym miejscu w 1887 r. (Januszewski, Dansen 1888), w czasie regulacji rzeki, tamy poprzecznej ostrogi. Aluwia te są efektem wymuszonej antropogenicznie akumulacji pozakorytowej w okresie od wybudowania ostrogi (Andrzejewski, Szmańda 2000). Na kostce kamiennej, stanowiącej koronę, zalegającej w poziomie 35,0 m n.p.m., stwierdzono 3,4 m aluwiów wykształconych w postaci naprzemianległych warstw piasków mułkowatych, mułków piaszczystych lub ilastych oraz piasków głównie drobno- i średnioziarnistych. Warstwy te są laminowane smużycie lub wstęgowo lub mają strukturę masywną. Osady te są efektem sedymentacji powodziowej i odzwierciedlają zmiany energii przepływu w czasie wezbrań, świadczy o tym rzędna zalegania kostki na koronie ostrogi położona ok. 0,5 m powyżej średniego stanu wody z wielolecia (Makowski 1998). Warstwy połączone zwykle w pary tworzą zestawy. W dolnym ich segmencie zbudowane są one z osadów piaszczystych, o kilku lub kilkunastu

6 centymetrowej miąższości akumulowanych w początkowej fazie wezbrania przy przepływach o wysokiej energii. W zalegającym powyżej górnym segmencie zbudowanym z kilku centymetrowej warstwy piasków mułkowatych lub mułków deponowanych aluwia deponowane były z zawiesiny w czasie zalegania i spokojnego spływu wód z równiny zalewowej. W osadach tych wyróżniono dwie frakcje podstawowe: piaszczystą z modą 2,6φ (0,17 mm) i mułkową z modą 5,1φ (0,029 mm). Na stanowisku tym na głębokości 50 cm stwierdzono 20 cm miąższości warstwę betonu. Wiek jej powstania oszacowano na lata (Makowski 1998). Na podstawie daty wybudowania ostrogi i szacowanego wieku wylania betonu oraz następstwa akumulacji osadów i przeprowadzonej przez Makowskiego (1998) analizy stanów wody Wisły z wielolecia zarejestrowanych na wodowskazie w Toruniu, dokonano próby powiązania powodzi i ich efektami sedymentologicznymi (Andrzejewski, Szmańda 2000). Dwa najniżej zdeponowane zestawy warstw: piasków i mułków ilastych powiązano z powodziami z lat Zalegający w poziomie 36,61-36,95 m n.p.m. zestaw zbudowany w dolnej części z 19 cm miąższości warstwy piasków drobno- i średnioziarnistych warstwowanych faliście i w górnej z 10 cm miąższości warstwy masywnych mułków piaszczysto-ilastych, powiązano z największą w tym stuleciu powodzią z roku Powódź, która wystąpiła w tym roku osiągnęła najwyższy w tym stuleciu poziom 41,12 m n.p.m. przy niespotykanie szybkim wzroście stanu wody i bardzo dużym natężeniu przepływu m 3 /s (Makowski 1998). W tych ekstremalnych warunkach mogła powstać charakterystyczna, warstwowana faliście, warstwa piasków. Kolejny zestaw zalegający w poziomie 36,95-37,20 m n.p.m., zbudowany jest w dolnej części z dwóch warstw: piasków mułkowatych (miąższości 10 cm) i piasków drobno- i średnioziarnistych (miąższości 13 cm) warstwowanych wstęgowo. W górnej zaś części występuje typowa na tym poziomie, bo występująca także w innych odsłonięciach wykonanych nad ostrogami warstwa masywnych mułków ilastych (miąższości 7 cm). Powstanie tego zestawu powiązano z powodzią z roku Powódź ta charakteryzowała się podwójny wezbraniem: zimowym ( ), w czasie którego mogła powstać dolna warstwa piasków mułkowatych oraz wiosennym ( ), w czasie którego mogła powstać wyższa warstwa piasków drobno- i średnioziarnistych. Ponieważ łączny czas trwania tej powodzi wynosił 97 dni, mogły zaistnieć warunki do spokojnej sedymentacji przykrywającej dwie dolne warstwy piasków. Wśród osadów pobranych z powierzchni Kępy Bazarowej przeważają mułki (41%) i piaski mułkowate (38%), zaś piaski (przeważnie drobno- i średnioziarniste) mają mniejszy udział (19%) w badanych osadach. Frakcją podstawową stanowią tu piaski drobno- i średnioziarniste z modą 2,0φ (0,25 mm) i drugą (o mniejszej randze) mułki z modą 5,75φ (0,15 mm). Próbki po interpretacji dynamiki środowiska depozycyjnego na diagramie

7 C/M Passegi rozmieszczono na planie Kępy Bazarowej uzyskując mapę litodynamiczną rozkładu energii przepływu (ryc. D.5). W miejscach najwyżej położonych na powierzchni występują aluwia deponowane przy niskiej energii przepływu, obszary te są najstarszymi, od dawna utrwalonymi fragmentami współczesnej Kępy Bazarowej. Na północno-wschodnim i południowo-zachodnim krańcu oraz w centralnej części Kępy na powierzchni występują osady akumulowane przy wyższej energetyce przepływu (materiał transportowany był saltacyjnie i trakcyjnie). Należy przypuszczać, że są to najmłodsze (niedawno utrwalone) fragmentu Kępy Bazarowej. Wspomina o tym Tomczak (1971) upatrując przyczyny przyrostu obszaru Kępy na północno-wschodnim i południowo-zachodnim krańcu w pracach regulacyjnych na Wiśle przeprowadzonych w końcu XIX w. Obecność w centralnej części Kępy młody osadów można tłumaczyć faktem istnienia w tym miejscu na początku XIX w. koryta bocznego oddzielającego Kępę Bazarową od Kępy Zielonej Wschodniej (ryc. 1A). Tomczak (1971) twierdzi, że Kępa Zielona uległa w XIX w. całkowitemu zniszczeniu. Jednak w aspekcie prezentowanych nowych badań i wykonanych w tym miejscu sondowań aluwiów korytowych można wysunąć tezę, że Kępa Bazarowa i Kępa Zielona uległy połączeniu na początku XX w., a rozdzielające je koryto boczne Wisły o przebiegu północnywschód - południowy-zachód stanowi aktualnie trwały element rzeźby Kępy Bazarowej pełniąc funkcję koryta przelewowego oraz basenu popowodziowego. zawiesina jednorodna zawiesina frakcjonalna saltacja trakcja N m S1 W i s ł a M a ł a W i s e ł k a Ryc. 2. Mapa litodynamiczna akumulacji aluwiów powierzchniowych na Kępie Bazarowej. Sygnaturami oznaczono obszary osadów deponowanych przy różnej energii przepływu wg interpretacji opartej na rozmieszczeniu prób na diagramie C/M Passegi (1964) w polach wydzielonych przez Passegę, Byramjee (1969); S1 stanowisko na Kępie Bazarowej

8 Przedstawione powyżej wyniki badań pozwalają stwierdzić, że mimo dużego podobieństwa litologicznego osadów pozakorytowych wykazują one jednak zróżnicowanie, które jest odbiciem zmiennych warunków hydrodynamicznych środowiska w jakim były akumulowane, jak również zmiany charakteru zawiesiny transportowanej przez Wisłę od schyłku mezoholocenu do czasów współczesnych. Najstarsze osady pozakorytowe Wisły, których przykładem są aluwia odsłaniające się w spągu stanowiska na Kępie Bazarowej deponowane były w środowiskach o niskiej dynamice jednak szczegółowa analiza składu mechanicznego wykazała, że aluwia te były zapewne deponowane przy nieco innym niż obecnie obciążeniu Wisły materiałem transportowanym. Stwierdzona w tych osadach tylko jedna frakcja podstawowa mułkowo-ilasta nasuwa przypuszczenie, że w czasie powodzi na równinie zalewowej deponowany był materiał transportowany głównie w zawiesinie, jedynie w jednym przypadku stwierdzono warstwę piaszczystą, której materiał deponowany podlegał saltacji. Należy sądzić, że nawet jeśli istniały w tym czasie przepływy o dużej energetyce to nie było dostarczającej ilości materiału grubszego, wynoszonego poza koryto, aby mogły być one zarejestrowane w osadach. O starszych osadach ilastych wspomina m.in. Kalicki (1996). W stropie odsłonięcia na Kępie Bazarowej stwierdza się odmienny od występującego w jego spągu charakter akumulacji. Wyróżniane warstwy stają się coraz drobniejsze, a w aluwiach pojawia się coraz więcej frakcji piaszczystej. Potwierdza to wyróżniana w tej serii aluwiów podstawowa frakcja drobnopiaszczysta. Frakcja ta mimo, nieco innego charakteru sedymentacji stwierdzonego w odsłonięciu na Kępie Strońskiej, występuje od spągu aluwiów dokumentującego akumulacje pozakorytową od lat 80-tych XIX w. Stwierdzono ją także w zapewne najmłodszy aluwiach akumulowanych na powierzchni Kępy Bazarowej. Fakty te mogą świadczyć o zmianie obciążenia Wisły w najmłodszym holocenie, związanego z większą dostawą materiału gruboziarnistego (piaszczystego) z dorzecza wraz z postępującym wylesieniem. Kalicki (1996) określa takie aluwia mianem mady piaszczystej. Mając na uwadze zmiany obciążenia Wisły materiałem podlegającym różnym rodzajom transportu, jaki miał miejsce w mezo- i neoholocenie, trzeba mieć także na uwadze pionowy przyrost aluwiów i związaną z tym nadbudowę równiny zalewowej. Wzrost udziału bardziej gruboziarnistego materiału w aluwiach może być także efektem ograniczenia zalewania przez wody terenów coraz wyżej położonych. Świadczą o tym także coraz mniejsze miąższości akumulowanych warstw, o czym wspomina Tomczak (1971). O ile przy niskim poziomie terasy zalewowej powodzie były zapewne częstsze, świadczyć o tym może występująca w spągowej części stanowiska na Kępie Bazarowej słabo wyrażona laminacja pozioma w aluwiach mułkowato-ilastych, o tyle wraz z przyrostem aluwiów na równinie zalewowej poza koryto rozlewają się wody o coraz to większej energii przepływu, a powodzie są coraz rzadziej rejestrowane w osadach.

9 Zarówno zmiana obciążenia rzeki, związana ze wzrostem udziału materiału toczonego i podlegającego saltacji w rumowisku w stosunku do zawiesiny, jak i przyrost równiny zalewowej miały wpływ na litodynamiczny zapis aluwiów powodziowych Wisły w okolicy Torunia. Podobne procesy zaobserwować można także w dopływach Wisły: Drwęcy i Tążynie. Niektóre wyniki tych badań były prezentowane (Szmańda, Hołowiecki 1996; Szmańda 1998) i stanowić będą podstawę szerszego opracowania dotyczącego akumulacji powodziowej w dolinach Wisły, Drwęcy i Tążyny. Badania finansowane były z grantu UMK 444-G oraz grantu KBN 6 PO4E Literatura: Andrzejewski, Szmańda, 2000, Próba korelacji zjawisk powodziowych z ich zapisem sedymentologicznym w aluwiach Wisły po jej regulacji w okolicy Torunia, materiały Sympozjum Transformacja plejstoceńskich dolin w holocenie strefowość i piętrowość zjawiska, kwietnia 2000, Sosnowiec. Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geogr. nr 157 Folk R.L., Ward W.C., 1957, Brazos River bar, a study in the significance of grain size parameters, Jour. Sed. Pert., 27. Januszewski, Dansen, 1888, Weichsel Strom Karte, , Blatt 6. Kalicki T., 1996, Overbank deposits as indicators of the changes in discharges and supply of sediments in the Upper Vistula valley the role of climate and impact [w:] Evolution of the Vistula river valley during the last years, Geor. Stud. spec. issue No. 9, part VI, Wrocław. Makowski J., 1998, Dolna Wisła i jej obwałowania, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań, Cz II odcinek od Torunia do Białej Góry, Inst. Bud. Wod. PAN, Bibl. Nauk Hydrotech., nr 27. Mialla A.D., 1977, A review of the braided-river depositional environment., Earth-Sci. Rev., 13. Mialla A.D., 1978, Lithofacies types and vertical profile models in braided rivers: a summary. [w:] Fluvial Sedimentology. Can. Soc. Petrol. Geol. Meomoir, 5. Niewiarowski W., 1987, Evolution of the lower Vistula valley in the Unisław Basin and at the river gap to the north of Bydgoszcz-Fordon, [w:] Evolution of the Vistula river valley during the last years, Geogr. Stud. Spec. Issue No.4, Wrocław. Passega R., 1964, Grain-size representation by CM patterns as a geological tool, Journal Sed. Petrol., 34. Passega R., Byramjee R., 1969, Grain size image of clastic deposits, Sedimentology, 13, Teisseeyre A.K., 1992, Rzeki anastomozujące procesy i modele sedymentacji, Przegl. Geol., t 1, nr 4. Szmańda, Hołowiecki, 1997, Analiza litofacjalna aluwiów powodziowych na tle morfologii dna wybranego odcinka doliny Drwęcy w okolicy Elgiszewa [w:] Warsztaty terenowe, Procesy, formy i osady fluwialne na obszarze młodoglacjalnym Niżu Polskiego Toruń-Słupsk czerwca Szmańda J., 1998, Aluwia wybranych obszarów równin zalewowych Drwęcy i Tążyny w świetle analiz teksturalnych [w:] Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, IV Zjazd Geomorfologów Polskich, cz. I Referaty i komunikaty, Lublin. Tomczak A. 1971, Kępa Bazarowa na Wiśle w Toruniu w świetle badań geomorfologicznych oraz archiwalnych materiałów kartograficznych, Stud. Soc. Scien. Tor., vol VII, nr 6, sec. C, Toruń.

10 Tomczak A. 1982, Evolution of the Vistula river valley between Toruń and Solec Kujawski dirunig the Late Glacial and the Holocene, [w:] Evolution of the Vistula river valley during the last years, Geogr. Stud. Spec. Issue No.1. Tomczak A., 1987, Evolution of the Vistula valley in the Toruń Basin in the Late Glacial and Holocene [w:] Evolution of the Vistula river valley during the last years, Geogr. Stud. Spec. Issue No.4, Wrocław. Wiśniewski E., 1987, Evolution of the Vistula valley between Warszawa and Płock Basin during the last years, [w:] Evolution of the Vistula river valley during the last years, Geogr. Stud. Spec. Issue No.4, Wrocław. Zieliński T., 1988, Litofacjalna identyfikacja osadów rzecznych, [w:] Mycielska Dowgiałło E. (red.), Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwartorzędowych i ich wartość interpretacyjna, Wydz. Geogr. i Stud. Region. UW, Warszawa.