100 BSE. Bożena Kłos Informacja BSE nr 742 (IP-92 S) PRZYCZYNY I PRZEJAWY MARGINALIZACJI SPOŁECZNEJ

Transkrypt

1 100 BSE Bożena Kłos Informacja BSE nr 742 (IP-92 S) PRZYCZYNY I PRZEJAWY MARGINALIZACJI SPOŁECZNEJ Wstęp Najogólniej rzecz ujmując marginalizacja społeczna oznacza stan wykorzenienia, braku uczestnictwa jednostek lub grup w instytucjonalnym porządku społecznym oraz procesy, które do tego stanu prowadzą. Marginalność stanowi więc odwrotność społecznej integracji, uważanej za jedną z fundamentalnych wartości ładu społecznego. W ostatnich latach zjawisko marginalizacji społecznej stało się przedmiotem zainteresowania polityków, organizacji międzynarodowych. Postrzegane jest jako jedna z najważniejszych - obok bezrobocia i narastania nierówności - kwestii społecznych zarówno w skali poszczególnych krajów, regionów geograficznych, jak i w skali całego świata. Na problem ten zwrócono uwagę m.in. podczas Światowego Szczytu w Sprawie Rozwoju Społecznego (Kopenhaga ) w przyjętej Deklaracji i Programie Działania. Polityka społeczna Unii Europejskiej nastawiona jest na popieranie integracji społecznej i gospodarczej grup zagrożonych marginalizacją (ludzie starzy, osoby niepełnosprawne). Obecne zainteresowanie tą problematyką wielu badaczy europejskich i amerykańskich oraz społeczności międzynarodowych wynika m.in. z: - rozwoju koncepcji praw człowieka i większej świadomości naruszania idei wolności i równości, - powstawania i wzrostu marginalnych grup społecznych w wyniku działania gospodarki wolnorynkowej, - procesu postępu technicznego. Trwające w Polsce od 1989 r. przekształcenia w sferze gospodarczej oddziałują na strukturę społeczną. Społeczeństwo jako całość, poszczególne grupy społeczne i zawodowe oraz jednostki ulegają więc dynamicznym przekształceniom. Socjologowie w opisie zmian społecznych początkowo koncentrowali się na analizie samego zjawiska transformacji społecznogospodarczej i wskazywaniu grup społecznych sprzyjających lub blokujących transformację. Analiza skutków społecznych przekształceń gospodarki doprowadziła do wyodrębniania dwóch zasadniczych kategorii: wygranych tzn. odnoszących korzyści z dokonującej się transformacji oraz przegranych, którzy ponoszą koszty przemian. Uwagę badaczy zwróciły szybko narastające zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi i tendencje do utrwalania się gorszej pozycji niektórych grup społecznych. Dynamiczne zmiany i zaobserwowane zjawisko kumulowania się niekorzystnych czynników położenia społecznego doprowadziły polskich socjologów i polityków społecznych do postawienia pytania: czy w Polsce w okresie transformacji funkcjonują mechanizmy sprzyjające procesowi marginalizacji społecznej. Prowadzone od połowy lat dziewięćdziesiątych badania koncentrują się przede wszystkim na pracach empirycznych analizujących rozmaite wymiary i formy marginalizacji społecznej. 53 Badania te stanowią dopiero przyczynek dla dalszych, pogłębionych studiów nad zjawiskiem marginalizacji w Polsce. W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione najważniejsze wnioski wynikające z tych badań, które zostaną poprzedzone krótką charakterystyką zjawiska marginalizacji jako pojęcia z teorii socjologii. 53 Zob.: Kontrola społeczna procesów marginalizacji, red. naukowa Jerzy Kwaśniewski, Interart, Warszawa 1997; Ofiary sukcesu. Zjawisko marginalizacji społecznej w Polsce, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1977; L. Beskid, Analiza skali, dynamiki i społecznego rozkładu procesów pauperyzacji i marginalizacji, Opracowania PBZ, IPiSS, Warszawa 1999.

2 BSE Definicja pojęcia marginalności społecznej Termin marginalność społeczna w badaniach naukowych jest używany w stosunku do: - jednostek lub grup ze względu na ich kulturową obcość w otoczeniu społecznym, - jednostek i grup społecznych ze względu na istniejące deficyty statusowych uprawnień przysługujących tym jednostkom i grupom społecznym i/lub deficyty możliwości realizowania tych uprawnień. 54 Marginalność może być więc charakteryzowana jako zjawisko obcości kulturowej lub też jako zjawisko związane ze struktura społeczną (do tego drugiego rozumienia marginalności odnosi się niniejsze opracowanie). Niemniej obydwa typy marginalności skutkują ograniczonym uczestnictwem w określonym porządku społecznym i ograniczonym dostępem do jego podstawowych instytucji. 55 Należy podkreślić, że marginalność jest zjawiskiem wieloaspektowym, związanym z różnymi polami aktywności ludzkiej: - ze sferą wytwórczości (zatrudnienie, bezrobocie jawne i ukryte, działalność gospodarcza na własny rachunek), - ze sferą spożycia (wysokość dochodów i dostęp do dóbr i usług), - ze sferą kultury (marginalność objawia się i jest skutkiem trwania w sposobach zachowania uniemożliwiających wykonywanie ról społecznych odpowiadających standardom grup dominujących), - ze sferą oświaty, a w niej z dostępem do literatury i sztuki, - ze sferą polityki (partycypacja w wyrażaniu opinii i podejmowaniu decyzji dotyczących realizacji praw obywatelskich, praw producenta i konsumenta, praw mieszkańca danego obszaru), - ze sferą socjalną (dostęp do opieki zdrowotnej, opieki społecznej, usług społecznych, mieszkania). 56 Zjawisko marginalności społecznej polega na kumulowaniu się braku uczestnictwa w wyżej wskazanych sferach. Skala zjawiska marginalności zależy od przyjmowanych kryteriów i standardów społecznego uczestnictwa. Będzie to zawsze wielkość relatywna, odnosząca się do poziomu dobrobytu danego społeczeństwa i akceptowanych zróżnicowań społecznych. Grupy społeczne określane jako marginalne nie znajdują się w identycznej sytuacji. Część grupy społecznej zaliczonej do marginalnej może mocniej doświadczać marginalizacji, dlatego też można mówić o głębokości marginalności, o której decyduje stopień w jakim dana osoba lub grupa społeczna: - pozbawiona jest władzy, uprawnień, możliwości wyboru, dostępu do dóbr materialnych i kulturalnych, możliwości wypoczynku, - jest do czegoś przymuszona, dyskryminowana i/lub piętnowana, - jest bezradna i pozbawiona pomocy Ubóstwo a marginalizacja Ubóstwo i marginalizacja nie są zjawiskami tożsamymi. Marginalizacja jako zjawisko dotyczy wielu sfer życia społecznego, w tym materialnego. Ubóstwo natomiast jest to niski poziom życia materialnego, którego istotną cechą jest marginalizacja, ponieważ zła sytuacja 54 Encyklopedia socjologii, tom II, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, ss Tamże. 56 T. Kowalak Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998, s Tamże, s. 27.

3 102 BSE dochodowa jednostki lub rodziny przyczynia się do gorszej pozycji w innych dziedzinach życia. Ubóstwo i marginalizacja zachodzą na siebie, ale kierunek zależności miedzy nimi nie jest jednoznaczny. Trudno o zdecydowane rozstrzygniecie, czy ubóstwo jest przyczyną marginalizacji, czy też jego skutkiem. Wśród biednych występują osoby, które mają pracę, posiadają rodzinę, utrzymują kontakty z sąsiadami i przyjaciółmi, są członkami różnych organizacji społecznych i nie są obciążone patologiami. Marginalność ich związana jest tylko z niskim poziomem życia materialnego - poniżej przyjętej granicy. Z kolei osoby nie doświadczające ubóstwa np. niepełnosprawne, mogą być zmarginalizowane w wielu sferach życia społecznego. Ubóstwo jest bardzo istotnym korelatem marginalizacji i dlatego też warto przedstawić jak kształtowała się skala ubóstwa w latach dziewięćdziesiątych, zwłaszcza że - w odróżnieniu od zjawiska marginalizacji - dysponujemy w tym zakresie systematycznymi badaniami. Definicja ubóstwa określająca ramy badawcze w krajach Unii Europejskiej wskazuje na wielowymiarowość tego zjawiska - ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, w których środki (materialne, kulturalne i socjalne) są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania. 58 Jednakże ze względów praktycznych ubóstwo w badaniach statystycznych GUS nad budżetami gospodarstw domowych analizowane jest jako zjawisko związane z niskimi, niewystarczającymi dochodami. Bada się więc systematycznie tzw. ubóstwo monetarne. Kluczowym zagadnieniem jest określenie kryterium ubóstwa, tzn. przyjęcie określonego poziomu dochodu wyznaczającego tzw. granicę ubóstwa. Osoby osiągające dochody poniżej tego poziomu zaliczane są do sfery ubóstwa. W badaniach GUS przyjmowane są następujące wielkości wyznaczające granicę ubóstwa: Minimum socjalne - Wielkość ta jest systematycznie obliczana przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych i wskazuje na taki koszyk dóbr i usług, aby rodzina określonego typu mogła zaspokoić potrzeby biologiczne, kulturalne i społeczne na poziomie uznanym za niezbędny. Jest to kategoria wskazująca sferę niedostatku, ostrzegająca przed ubóstwem. Relatywna granica ubóstwa. Zjawisko ubóstwa traktowane jest jako sytuacja względnego (relatywnego) braku środków na utrzymanie. Granice ubóstwa uzależnione są od ogólnego poziomu życia społeczeństwa. Relatywna granice ubóstwa została określona na poziomie połowy średnich wydatków ekwiwalentnych ogółu gospodarstw domowych w kraju. Kwota uprawniająca do ubiegania się o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej zgodnie z obowiązującą ustawą. Jest to miesięczny dochód netto w gospodarstwie domowym obliczany z uwzględnieniem skali ekwiwalentności OECD (kryterium to zostało po raz pierwszy zastosowane w 1997 r.) Minimum egzystencji. Wielkość ta jest szacowana przez IPiSS i wskazuje tylko na koszyk dóbr pozwalający na zaspokojenie wyłącznie najniezbędniejszych potrzeb. Konsumpcja poniżej minimum egzystencji prowadzi do biologicznego wyniszczenia dlatego też minimum egzystencji stanowi granicę ubóstwa skrajnego. Subiektywna granica ubóstwa, określana jest na podstawie opinii badanych gospodarstw domowych i odpowiada mniej więcej poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczających. Zjawisko ubóstwa charakteryzują takie wskaźniki, jak: stopa ubóstwa określająca zasięg ubóstwa. Jest to iloraz liczby jednostek ubogich do liczby jednostek całej populacji. Stopa ubóstwa wyrażana w procentach wskazuje jaki jest odsetek ubogich w danej populacji. 58 Warunki życia ludności w 1995 r., GUS, Warszawa 1996, s. 134.

4 BSE 103 głębokość ubóstwa wyrażana za pomocą wskaźnika średniej luki dochodowej (wydatkowej). Wskaźnik ten określa, o ile procent przeciętne dochody (wydatki) gospodarstw domowych ubogich są niższe od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Skala ubóstwa i jego głębokość zależy od przyjętych kryteriów. Stosowane w badaniach GUS kryteria wskazują na różne zjawiska związane z ubóstwem: biedę absolutną, biedę relatywną i biedę subiektywną. Kategoria minimum socjalnego nie dotyczy zjawiska ubóstwa, ale jest istotna z punktu widzenia badań nad marginalizacją. Minimum socjalne stanowi wskaźnik integracji społecznej - dochody poniżej tego progu utrudniają uczestnictwo w życiu społecznym. Przedmiotem dyskusji wśród badaczy jest, jakie kryterium należy przyjąć za najbardziej adekwatny wskaźnik ubóstwa, np. Amartya Sen uważa, że powinna to być kombinacja wskaźników ubóstwa absolutnego z relatywnym. 59 Tablica. 1 Zasięg ubóstwa w Polsce w latach Granice ubóstwa procent osób poniżej granicy ubóstwa Relatywna 12,0 13,5 12,8 14,0 15,3 15,8 Ustawowa ,3 12,1 Minimum egzysten. - 6,4-4,3 5,4 5,6 Subiektywna* 40.0** 33,0** 30,8** 30,5** 30,8** 30,8** * Dane dotyczą IV kwartału. ** Procent gospodarstw domowych. Źródło: Warunki życia ludności w 1998 r., GUS, Warszawa 1999, s W pierwszych latach transformacji do roku 1994 sfera ubóstwa rozszerzała się. Wraz z poprawą sytuacji dochodowej gospodarstw domowych w latach nastąpiło nie tylko zahamowanie tej tendencji, ale także stopniowe obniżanie się ubóstwa absolutnego (spadek z 6,4% w 1994 r. do 4,3% w 1996 r.) oraz subiektywnego (spadek z 33,0% do 30,5%). Bardzo istotne zmiany zaszły w roku Badania budżetów gospodarstw domowych wskazały na dalszą poprawę przeciętnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych, ale poprawiła się głównie sytuacja osób osiągających wyższe dochody. Wzrost zróżnicowania sytuacji dochodowej gospodarstw domowych znalazł odbicie w skali ubóstwa - w stosunku do 1996 r. wzrosło ubóstwo relatywne z 14,0% do 15,3%, wzrosło zagrożenie ubóstwem skrajnym (z 4,3% do 5,4%) oraz rozszerzyła się sfera niedostatku (osób poniżej minimum socjalnego) z 46,7% do 54,4%. W 1998 r. nie nastąpiły istotne zmiany w zasięgu ubóstwa ogółu gospodarstw domowych, natomiast uwidoczniło się zróżnicowanie skali ubóstwa w obrębie poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych. Nastąpiła stabilizacja, bądź zmniejszanie się (w zależności od przyjętej granicy ubóstwa) odsetka osób ubogich wśród gospodarstw utrzymujących się z emerytur, rent, źródeł niezarobkowych i z pracy poza rolnictwem indywidualnym. Wzrosło zagrożenie ubóstwem gospodarstw domowych powiązanych z rolnictwem: zasięg ubóstwa relatywnego zwiększył się z ponad 21% w 1997 r. do 27% w 1998 r., a zasięg ubóstwa skrajnego z około 7% do ponad 10%. 59 Amartya Sen jest profesorem ekonomii i filozofii na Uniwersytecie Harvarda. Zajmuje się problematyką ubóstwa i nierówności. W 1999 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii.

5 104 BSE W 1997 r. głębokość ubóstwa mierzonego wskaźnikiem luki wydatkowej kształtowała się następująco: 31% dla gospodarstw żyjących poniżej minimum socjalnego, 20% dla gospodarstw żyjących w sferze ubóstwa relatywnego, 16% dla gospodarstw ze sfery ubóstwa skrajnego, 26% dla gospodarstw żyjących w sferze ubóstwa subiektywnego. Głębokość ubóstwa w 1998 r. w stosunku do 1997 r. nie uległa istotnym zmianom. W przypadku ubóstwa skrajnego wskaźnik ten jest niski, stąd ubóstwo w Polsce określane jest jako płytkie, tzn. że osiągnięcie akceptowanej granicy dochodów wymaga niewielkiego wzrostu dochodów osób żyjących w sferze ubóstwa skrajnego. 3. Grupy marginalne i czynniki sprzyjające marginalizacji Przedstawionych powyżej wyników badań statystycznych nad ubóstwem wskazujących jego rozmiar w latach nie należy utożsamiać ze skalą marginalności społecznej. Wśród osób ubogich najbardziej zagrożone marginalizacją są osoby, których dochody kształtują się poniżej minimum egzystencji oraz te osoby (rodziny) dla których ubóstwo jest stanem względnie trwałym, a nie zdarzeniem przejściowym. Badania przeprowadzone na gospodarstwach domowych korzystających ze świadczeń z pomocy społecznej wskazały jednoznacznie, że procesy marginalizacji mają większy zasięg i większą intensywność wśród permanentnie biednych gospodarstw domowych. 60 Bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na poziom marginalizacji jest więc okres trwania w biedzie. W 1997 r. Główny Urząd Statystyczny przeprowadził badania wieloaspektowe nad zagrożeniami marginalizacją, na które złożyły się: - analiza wielowymiarowego ubóstwa (współwystępowanie ubóstwa monetarnego - ustalanego na podstawie sytuacji dochodowej - z syntetycznym wskaźnikiem złych warunków życia), - analiza sytuacji osób dorosłych z niskimi dochodami ograniczającymi ich dostęp do rynku towarów i usług, osób dotkniętych bezrobociem trwałym, które wyklucza ich z uczestnictwa na rynku pracy. Uzyskane w toku badań dane pozwalają wyciągnąć wnioski o charakterze jakościowym - wskazują grupy społeczno-zawodowe najbardziej zagrożone marginalizacją oraz czynniki najmocniej sprzyjające marginalizacji. 61 Ubóstwo monetarne wraz z ubóstwem ocenianym z punktu widzenia warunków życia występuje przede wszystkim w gospodarstwach dotkniętych bezrobociem, wśród osób samotnych, gospodarstwach osób niepełnosprawnych pobierających renty inwalidzkie oraz rolników. Niekorzystne cechy warunków życia koncentrowały się w gospodarstwach o niskim poziomie wykształcenia. Zła sytuacja dochodowa łączy się ze złymi warunkami życia, najczęściej na obszarach wiejskich. Z punktu widzenia statusu społeczno-zawodowego głowy gospodarstwa domowego zła sytuacja dochodowa współwystępowała z kumulacją niekorzystnych warunków życia głównie w gospodarstwach osób utrzymujących się z różnych świadczeń społecznych, rodzinach rolników (w tym emerytowanych) oraz rencistów utrzymujących się z rent inwalidzkich. Ubóstwo wielowymiarowe od ubóstwa monetarnego różni się przede wszystkim większym udziałem gospodarstw jednoosobowych (przy zmniejszonym udziale gospodarstw wielooso- 60 Zob. J. Grotowska-Leder, Długość trwania w biedzie a procesy marginalizacji, "Polityka Społeczna" nr 11-12/ Zob. L. Beskid, Analiza skali, dynamiki i społecznego rozkładu procesów pauperyzacji i marginalizacji, Opracowania PBZ, IPiSS, Warszawa 1999.

6 BSE 105 bowych i rodzin wielodzietnych) a także gospodarstw osób niewykształconych, gospodarstw osób niepełnosprawnych oraz zamieszkałych na wsi. Wyniki badań nad ubóstwem wielowymiarowym pozwalają wyciągnąć wniosek, że we wskazanych wyżej typach gospodarstw domowych powstają przesłanki procesów marginalizacji społecznej. Najsilniej działającymi czynnikami marginalizacji jest bezrobocie (szczególnie długotrwałe), zamieszkiwanie na wsi i niskie wykształcenie. W drugim podejściu badawczym przyjęto założenie, że podstawowymi kryteriami sprzyjającymi marginalizacji jest zła sytuacja dochodowa, trwałe bezrobocie, brak poczucia zadowolenia z własnego życia. Te trzy przesłanki marginalności wystąpiły tylko w przypadku co dwusetnej osoby. Bardzo ważnym wnioskiem z tych badań jest stwierdzenie występowania zjawiska dziedziczenia ubóstwa wśród osób zagrożonych marginalizacją. Osoby znajdujące się w złej sytuacji materialnej pochodziły z rodzin robotniczych i chłopskich, które doświadczały trudności finansowych, a głowa rodziny legitymowała się niskim poziomem wykształcenia. W przypadku osób długotrwale bezrobotnych także bardzo wyraźnie zaznaczył się wpływ dziedziczenia niskich cech statusu społecznego. Należy zauważyć, że oprócz czynników strukturalnych, na zjawisko marginalizacji mają też wpływ zachowania, postawy, decyzje i motywacje. Ubóstwu często towarzyszy alkoholizm, przemoc, poczucie bezradności, zależności i fatalizmu. Warto pokreślić fakt, że apatii i braku nadziei nie ma w rodzinach biednych, które pomimo trudności materialnych nastawione są na inwestowanie w naukę ponadpodstawową dzieci. 62 Badania zjawiska marginalizacji w związku z charakterem więzi społecznych, które wcześniej łączyły jednostki z instytucjami życia społecznego wskazały, że marginalizacji ulegają najmocniej i najszerzej te jednostki i rodziny, które na początku transformacji miały najsłabszą pozycję wynikającą m.in. z ich postaw wobec pracy (częste zmiany pracy, zwolnienia i konflikty). Marginalizacja staje się więc skutkiem nie tyle restrukturyzacji gospodarki, co wcześniejszym wyłączeniem się ze struktury lojalności wynikających z wzajemnych zobowiązań pomiędzy pracownikiem a pracodawcą. 63 Jedną z nowych postaci marginalizacji jest marginalizacja przestrzenna. Objawia się ona m.in. zmianą miejsca zamieszkania z lepszych osiedli do gorszych wskutek eksmisji, marginalizacją całych osiedli (gettyzacja) mającą miejsce w przypadku osiedli pracowników byłych PGR, mieszkań zakładowych upadłych przedsiębiorstw. 64 Podsumowanie Marginalizacja jest jednym z istotniejszych procesów, jakie zachodzą w społeczeństwie polskim w okresie transformacji. Pomimo, iż średnie statystyczne wskazują na ogólną poprawę warunków życia, zwiększa się udział osób nie korzystających ze wzrostu gospodarczego. Ze względu na rosnące zróżnicowanie społeczeństwa obniża się stopień integracji wielu rodzin i jednostek z instytucjami społecznymi. Wielowymiarowa marginalizacja umiejscowiona jest w różnych segmentach struktury społecznej. Dotyka między innymi część rodzin i jednostek znajdujących się w sferze niskich dochodów. W wymiarze terytorialnym - dotyczy bardziej zamieszkałych na wsi i w małych miasteczkach niż w dużych miastach, ale w tych ostatnich obejmuje nieraz całe osiedla. Najbardziej widoczną zmarginalizowaną grupę stanowią osoby bezdomne, a wśród grup społeczno-zawodowych - byli pracownicy PGR-ów. 62 Zob. E. Tarkowska, Świat społeczny biednych a koncepcja kultury ubóstwa, "Polityka Społeczna" nr 11-12/ Zob. Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, ss Tamże.

7 106 BSE Należy podkreślić, że żaden z istotnych korelatów marginalizacji - bieda, bezrobocie, alkoholizm w rodzinie, niepełnosprawność czy brak kwalifikacji - nie jest koniecznym ani wystarczającym czynnikiem marginalizacji. Dopiero kumulacja niekorzystnych cech w różnych wymiarach życia społecznego sprzyja procesowi marginalizacji. W kontekście wyników badań nad ubóstwem i marginalizacją warto zwrócić uwagę na dwa czynniki związane z tymi zjawiskami - bezrobocie i poziom wykształcenia. Bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe, powoduje wyłączenie z rynku pracy setek tysięcy ludzi. Stała praca w nowoczesnych społeczeństwach jest ważnym elementem zakorzenienia społecznego, umożliwia dostęp do innych instytucji, do systemów gwarancji socjalnych. Bezrobocie jest więc główną przyczyną nowego ubóstwa i jak wskazują badania, ubóstwo to zaczyna utrwalać się w wielu rodzinach, stwarzając przesłanki dla dziedziczenia przez dzieci. Niski poziom wykształcenia jest charakterystyczną cechą ubogich i zmarginalizowanych. Wykształcenie decyduje o szansach na rynku pracy i posiada duże znaczenie dla przeciwdziałania takim zjawiskom jak bezrobocie, ubóstwo oraz dziedziczenia przez dzieci niskiego statusu rodziców. Zatem zapewnienie równych szans wszystkim dzieciom i młodzieży w dostępie do oświaty może być skutecznym środkiem dla ograniczenia zakresu ubóstwa i marginalizacji w Polsce. Wykorzystana literatura: 1. T. Kowalak, Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa Kontrola społeczna procesów marginalizacji, red. naukowa J. Kwaśniewski, Interart, Warszawa Ofiary sukcesu. Zjawisko marginalizacji społecznej w Polsce, Instytut Socjologii UW, Warszawa L. Beskid, Analiza skali, dynamiki i społecznego rozkładu procesów pauperyzacji i marginalizacji, Opracowania PBZ, IPiSS, Warszawa Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa Marginalność i procesy marginalizacji społecznej, "Polityka Społeczna" nr 11-12/ Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa Warunki życia ludności w 1998 r., GUS, Warszawa 1999.