BL TK/14 Warszawa, 6 listopada 2014 r.

Transkrypt

1 BL TK/14 Warszawa, 6 listopada 2014 r. INFORMACJA PRAWNA O WYROKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2014 R. (SK 22/13) DOTYCZĄCYM USTAWY KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO I. METRYKA ORZECZENIA Wyrok z dnia 30 września 2014 r. (sygn. akt SK 22/13) dotyczy art ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.; dalej jako: k.p.k.). Sentencja orzeczenia została opublikowana w Dz. U. poz (data publikacji: 10 października 2014 r.). Pełny tekst rozstrzygnięcia wraz z uzasadnieniem ukazał się w OTK ZU Nr 8A, poz. 96. II. ROZSTRZYGNIĘCIE TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO 1. Treść sentencji wyroku Trybunał orzekł, że art w związku z art k.p.k. w zakresie, w jakim nie zapewnia pokrzywdzonemu możliwości wzięcia udziału w posiedzeniach sądu dotyczących umorzenia postępowania przed rozprawą, o których mowa w art pkt 1 k.p.k., jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Stan prawny Jak stanowi art. 2 1 pkt 3 k.p.k., postępowanie karne winno być ukształtowane w taki sposób, ażeby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, a więc podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej, ale także instytucji państwowej, samorządowej bądź też społecznej, chociażby nie miała osobowości prawnej), którego dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art i 2 k.p.k.). ul. Wiejska 6, Warszawa, tel , fax , Katarzyna.Konieczko@senat.gov.pl

2 2 Rozwinięciem tego ogólnego postulatu są wszelkie rozwiązania dotyczące uprawnień procesowych pokrzywdzonego w toku postępowania karnego, w szczególności zaś praw przysługujących mu jako stronie procesowej. Jeżeli chodzi przy tym o postępowanie przygotowawcze, to w tej fazie pokrzywdzony korzysta ze statusu strony z samej tylko racji pokrzywdzenia, tj. niezależnie od chęci działania w takim charakterze art. 299 k.p.k. Odmiennie ukształtowana jest natomiast pozycja pokrzywdzonego w postępowaniu jurysdykcyjnym. Tu co do zasady możliwość wstąpienia w pozycję strony uzależniona jest od woli pokrzywdzonego, a przede wszystkim od podjęcia przez niego konkretnych działań zmierzających do uzyskania jednej z ról procesowych. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony uzyskuje status strony, jeśli występuje w następujących rolach procesowych: oskarżyciela posiłkowego (art k.p.k.), w tym oskarżyciela posiłkowego samoistnego, zwanego również subsydiarnym (art. 55 k.p.k.), oskarżyciela prywatnego (art k.p.k.), czy wreszcie powoda cywilnego (art k.p.k.). Pokrzywdzony może także występować w kilku rolach procesowych, a zwłaszcza może połączyć rolę oskarżyciela posiłkowego albo prywatnego z rolą powoda cywilnego. Instytucja oskarżyciela posiłkowego służy przyznaniu pokrzywdzonemu określonych uprawnień oskarżycielskich w sprawach publicznoskargowych. Stosownie do art. 53 k.p.k., w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. W najczęstszym układzie procesowym, a mianowicie w sytuacji gdy z aktem oskarżenia występuje oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może wejść w prawa strony przez złożenie odpowiedniego oświadczenia. Art k.p.k. zakreśla mu do tego jednak prekluzyjny termin, który upływa wraz z rozpoczęciem przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli wraz z odczytaniem aktu oskarżenia (art k.p.k.). Aby zapewnić pokrzywdzonemu realną możliwość podjęcia decyzji co do wstąpienia do procesu w roli oskarżyciela posiłkowego, przepisy procedury karnej nakładają na oskarżyciela publicznego określone obowiązki informacyjne. W myśl art k.p.k., oskarżyciel publiczny zobligowany jest powiadomić ujawnionego pokrzywdzonego zarówno o przesłaniu aktu oskarżenia, jak i o prawie złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Niezależnie od tego pokrzywdzonego zawiadamia się również o terminie samej rozprawy, na którą ma prawo się stawić, a następnie wziąć w niej udział.

3 3 Nieco inaczej przedstawia się kwestia udziału pokrzywdzonego w posiedzeniach sądowych wyznaczonych przed rozprawą. K.p.k. przewiduje udział pokrzywdzonego tylko w kilku przypadkach, tzn. gdy w rachubę wchodzi warunkowe umorzenie postępowania (art ), gdy rozpoznawany ma być wniosek, o którym mowa w art k.p.k., tzn. o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art ) oraz gdy zachodzą przesłanki do umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania wobec niego środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2). W razie wyznaczenia posiedzenia przed rozprawą celem dokonania innych czynności niż wyżej wymienione, a zwłaszcza gdy istnieją podstawy do umorzenia postępowania na podstawie art pkt 2 11 k.p.k. (por. art pkt 1 k.p.k.) zastosowanie znajduje art k.p.k., który przesądza, że w posiedzeniu mogą wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Zatem, pokrzywdzony, który jeszcze nie oświadczył, iż zamierza działać w procesie jako oskarżyciel posiłkowy, a tym samym nie ma póki co statusu strony, nie jest uprawniony do wzięcia udziału w posiedzeniu mającym na za przedmiot umorzenie postępowania ze względu na przeszkody procesowe określone w art pkt 2 11 k.p.k. W konsekwencji nie informuje się go ani o terminie posiedzenia, ani też nie doręcza mu się zapadłego na takim posiedzeniu orzeczenia (zob. art oraz art k.p.k.). Nie będąc stroną nie może także zaskarżyć postanowienia o umorzeniu postępowania. 3. Wzorce konstytucyjne Wzorcami kontroli w sprawie SK 22/13 były art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji. TK ocenił zaskarżony przepis z punktu widzenia prawa do ukształtowania procedury sądowej w taki sposób, by czyniła zadość wymogom sprawiedliwości i jawności. Gwarancja ta jest tyleż komponentem prawa do sądu poręczonego na mocy pierwszego ze wskazanych wzorców konstytucyjnych, co jednym z aspektów, które składają się na ideę państwa prawnego. 4. Istota problemu konstytucyjnego Trybunał rozpoczął swoje rozważania na temat konstytucyjności art k.p.k. od przypomnienia, że pojęciem sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji objęte jest nie tylko orzekanie o zasadności zarzutów karnych stawianych oskarżonemu, ale też rozstrzyganie o jego odpowiedzialności karnej w zakresie, w jakim dotyczy to czynu naruszającego dobro prawne pokrzywdzonego. Nie można bowiem zaprzeczyć istnieniu po stronie tego ostatniego

4 4 takich prawnie relewantnych interesów, których ochrony nie da się zapewnić wyłącznie za pomocą kompensacyjnych środków postępowania cywilnego. Wynika stąd, że pokrzywdzony powinien zostać uznany za podmiot objęty gwarancjami wynikającymi z konstytucyjnego prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Nie ulega wątpliwości, że wśród wielu uprawnień i praw pokrzywdzonego w procesie karnym podstawowe znaczenie z uwagi na najpełniejszą możliwość realizacji jego interesów prawnych ma przyznanie mu prawa do bycia stroną toczącego się postępowania. Odnosi się to nade wszystko do etapu jurysdykcyjnego i z tego właśnie względu, w kontekście uprawnień pokrzywdzonego, bardzo istotny jest ten moment, w którym może on przystąpić do procesu w charakterze strony. Jak wskazano wcześniej, termin graniczny wyznacza w tym wypadku art k.p.k., który wymaga, aby oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego zostało złożone do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Zważywszy więc postulat sprawiedliwości proceduralnej należy oczekiwać, iż przepisy zapewnią pokrzywdzonemu rzeczywistą możliwość skorzystania z omawianego prawa. W opinii TK, interesów pokrzywdzonego nie zabezpieczają w wystarczającym stopniu nałożone na oskarżyciela publicznego obowiązki informacyjne, o których mowa w art k.p.k., tj. obowiązek zawiadomienia pokrzywdzonego o przesłaniu do sądu aktu oskarżenia oraz pouczenie go o prawie złożenia oświadczenia określonego w art k.p.k. Wprawdzie pokrzywdzony może złożyć stosowne oświadczenie niezwłocznie po otrzymaniu informacji o wniesieniu aktu oskarżenia, jednak może również zasadnie oczekiwać, że czas na podjęcie decyzji w tym względzie upływa dopiero z chwilą odczytania aktu oskarżenia. Tymczasem wobec jednoznacznego brzmienia art k.p.k. skierowanie sprawy na posiedzenie w trybie art pkt 1 k.p.k. skutkuje pozbawieniem pokrzywdzonego prawa do udziału w posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie zamykające drogę do wydania wyroku, a zarazem pozbawia go wiedzy co do zaistniałych faktów procesowych mających oczywisty związek z ochroną jego interesów prawnych. Rzecz jasna nadal może on złożyć oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (a następnie także wnieść zażalenie), pod warunkiem wszakże, iż dowie się o wydaniu postanowienia o umorzeniu postępowania jeszcze przed jego uprawomocnieniem się. Niemniej nie zmienia to w niczym oceny, że uprawnienie przyznane mu na mocy art k.p.k. staje się w tej sytuacji raczej iluzoryczne, gdyż efektywnej realizacji prawa pokrzywdzonego nie zabezpieczają w tym

5 5 przypadku już żadne procedury czy też obowiązki informacyjne po stronie sądu, a jedynie zapobiegliwość i dociekliwość samego zainteresowanego, które mimo wszystko mogą okazać się niewystarczające. Dlatego Trybunał ostatecznie podzielił stanowisko uczestników postępowania w sprawie SK 22/13, w tym m.in. Sejmu, i zaznaczył, że [o]bowiązująca regulacja może zostać uznana wręcz za swoistą pułapkę prawną, albowiem pozwala bez wiedzy i jakiegokolwiek udziału pokrzywdzonego na udaremnienie uzyskania przez niego statusu strony, tym samym niwecząc jego procesowe uprawnienia. III. TERMIN WYKONANIA ORZECZENIA TK nie odroczył w czasie utraty mocy obowiązującej zakwestionowanej normy prawnej, w związku z czym wyrok z dnia 30 września 2014 r. wywołał powyższy skutek z dniem ogłoszenia (10 października 2014 r.). Prace legislacyjne mające na celu wykonanie orzeczenia powinny zatem rozpocząć się niezwłocznie. IV. WSKAZÓWKI DLA USTAWODAWCY WYRAŻONE PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY W UZASADNIENIU (POSTULATY DE LEGE FERENDA) Trybunał nie sformułował wskazówek odnośnie do sposobu sanacji konstytucyjności na gruncie k.p.k. Zauważył natomiast, że takie same wątpliwości co do zgodności z Konstytucją budzi pozbawienie pokrzywdzonego w art k.p.k. prawa udziału w posiedzeniach, o których mowa w art pkt 2 k.p.k., tzn. wyznaczonych ze względu na konieczność wydania postanowienia o umorzeniu postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. V. INFORMACJA O WYKONANIU ORZECZENIA PRZEZ INNY PODMIOT Aktualnie nie toczą się prace nad projektem ustawy wykonującej wyrok wydany w sprawie SK 22/13. VI. WYKONANIE ORZECZENIA Analizowana wypowiedź sądu konstytucyjnego wymaga interwencji ustawodawcy nie tylko z uwagi na zakresową formułę rozstrzygnięcia, ale także wobec dygresji uczynionej przez TK, a odnoszącej się do uprawnień pokrzywdzonego w razie powzięcia przez prezesa sądu

6 6 przekonania, że w danej sprawie zachodzi przesłanka w postaci oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. Warto w związku z tym podnieść, że w piśmie przygotowawczym, przesłanym do Trybunału przed rozprawą, Rzecznik Praw Obywatelskich wyraził pogląd, iż art k.p.k. powinien otrzymać brzmienie analogiczne do art k.p.k., który to w zdaniu pierwszym stanowi, że prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu (dotyczy to posiedzenia w przedmiocie wydania wyroku skazującego bez przeprowadzenia rozprawy w trybie art k.p.k.). Poza tym powołany przepis przewiduje, że pokrzywdzony może najpóźniej na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie, o którym mowa w art. 54 1, oraz że udział prokuratora, oskarżonego lub pokrzywdzonego w posiedzeniu jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi. Sugestia Rzecznika jest z pewnością godna uwagi, zwłaszcza że uwzględnia również zastrzeżenia zgłaszane pod adresem art w zw. z art pkt 2 k.p.k. Aczkolwiek wypada zastanowić się nad tym, czy wykonując orzeczenie Trybunału ustawodawca winien ograniczyć się wyłącznie do prostego zastąpienia wyrazu strony, występującego w art , wyrazami prokurator, oskarżony i pokrzywdzony i ewentualnie wzorem art (zdanie drugie) k.p.k. zakreślić pokrzywdzonemu termin do złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego? Otóż, trzeba pamiętać, że art znajduje zastosowanie zarówno gdy zachodzą okoliczności wymienione w art pkt 1 i 2, jak i wtedy, gdy wyznaczenie posiedzenia przed rozprawą jest konieczne ze względu na wniosek prokuratora o orzeczenie środków zabezpieczających (art pkt 1 k.p.k.), zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umarzenia postępowania (art pkt 2 k.p.k.), akt oskarżenia zawiera wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art pkt 3 k.p.k.), a ponadto gdy zachodzi potrzeba wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu (art pkt. 6 k.p.k.). Tyle że do dwóch z tych sytuacji odnoszą się też odrębne przepisy, które już teraz wprost przyznają pokrzywdzonemu prawo udział w posiedzeniu patrz art i wspomniany wcześniej art k.p.k. W konsekwencji więc wprowadzenie wyżej opisanej zmiany skutkowałoby dublowaniem się uregulowań, których przedmiotem są uprawnienia pokrzywdzonego w razie wyznaczenia posiedzenia na podstawie art pkt 2 i 3 k.p.k. Mogłoby to przemawiać za jednoczesnym dokonaniem korekty zakresu odesłania, które znajduje się w początkowym fragmencie art k.p.k. Niemniej przygotowując projekt

7 7 ustawy nowelizującej nie można abstrahować od rozwiązań przyjętych w ustawie z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247), jako że na mocy art. 1 pkt 109 tej ustawy w art. 339 w 1 dodane zostaną pkt 4 i 5 statuujące kolejne przesłanki wyznaczenia posiedzenia przed rozprawą (złożenie przez oskarżonego wniosku z art. 338a k.p.k., czyli o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, oraz złożenie wniosku, o którym mowa w art. 59a Kodeksu karnego, wywołujące potrzebę rozważenia kwestii umorzenia postępowania). Te nowe okoliczności nie będą miały jednak osobnej regulacji co do udziału prokuratora, oskarżonego i pokrzywdzonego, względnie także obrońcy i pełnomocnika, w posiedzeniu. Dodawany art. 343a 1 będzie stanowił jedynie, że o terminie posiedzenia w sprawie wniosku złożonego zgodnie z art. 338a zawiadamia się strony i pokrzywdzonego, przesyłając im odpis wniosku. Reasumując: modyfikacja zakresu odesłania przez wskazanie w projektowanym art k.p.k., że chodzi o posiedzenia wymienione w art pkt 1 oraz w 3 pkt 1, 2 i 6, skutkowałoby powstaniem luki prawnej z dniem 1 lipca 2015 r., bo nie byłoby odpowiedniej normy dla sytuacji określonych w art pkt 4 i 5. Dlatego najlepszym rozwiązaniem będzie wystąpienie z projektem ustawy, która uwzględni już zmiany wprowadzane ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, a zarazem ustalenie vacatio legis przez wskazanie daty 1 lipca 2015 r. Propozycja: w art otrzymuje brzmienie: 5. Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony, a także obrońca i pełnomocnik mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, o którym mowa w 1 pkt 1, 4 lub 5 oraz w 3 pkt 1, 2 lub 6, z tym że udział prokuratora i obrońcy w posiedzeniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego określonego w art. 94 albo 95 Kodeksu karnego jest obowiązkowy. Pokrzywdzony może najpóźniej na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie, o którym mowa w art Opracowała: Katarzyna Konieczko Akceptował: Marek Jarentowski