Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających

Transkrypt

1 Wiad. entomol. 29 Supl.: 7-26 Poznań 2010 Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających A review od studies on the Hymenoptera of Polish mountains, wit particular reference to pollinating insects Józef BANASZAK Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii Środowiska, Al. Ossolińskich 12, Bydgoszcz; lednica@ukw.edu.pl KEY WORDS: Insecta, Hymenoptera, Poland, Mountains species, diversity, zoography, ecology Historia badań Spośród badaczy obszarów górskich należy wymienić już pierwszych faunistów, zarówno polskich jak i niemieckich, działających od połowy XIX stulecia. Pierwsze informacje dotyczące fauny południowo-wschodniej Polski (w tym Karpat) zawdzięczamy Komisji Fizjograficznej. W roku 1864 założyciel tejże Komisji prof. M. NOWICKI opublikował wykazy różnych bezkręgowców, m.in. błonkówek z Pienin i Beskidów (NOWICKI 1864, 1870). Kolejne dane o błonkówkach obszarów górskich znajdujemy w wykazach z Galicji WIERZEJSKIEGO (1868, 1874) i NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899, 1901, 1910), ŚNIEŻKA (1894, 1899, 1910). Na wyróżnienie w tym miejscu zasługuje praca E. NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910 Materiały do fauny Brakonidów Polski. 1. Braconidae, zebrane w Galicyi, najobszerniej, jak dotąd, traktująca o pasożytniczych błonkówkach, z opisami nowych dla wiedzy gatunków. Z kolei już w pierwszej połowie XIX wieku na Śląsku działała grupa badaczy niemieckich, związana z ośrodkiem wrocławskim siedzibą wyższych uczelni i towarzystw naukowych oraz organizatorem muzeum przyrodniczego profesorem Ludwigiem GRAVENHORSTEM. W jego sprawozdaniach publikowa-

2 8 J. BANASZAK nych w Uebersicht der Arbeiten und Veränderungen der schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur dowiadujemy się o wynikach pierwszych wycieczek faunistycznych z lat 30. i 40. XIX wieku odbywanych na obszarze Śląska i Sudetów, takich faunistów jak T. E. SCHUMMEL i S. SCHI- LING. Trzeba tu wspomnieć też o licznych drobnych doniesieniach R. DIT- TRICHA z przełomu XIX i XX wieku, publikowanych w Zeitschrift für Entomologie, czy pracy J. R. SCHOLZA o żądłówka Śląska z roku Około połowy XIX wieku działa znakomity znawca mrówek Juliusz ROGER, działający na Górnym Śląsku. W roku 1903 i 1911 Rudolf DITTRICH ( ) publikuje Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteran z uzupełnieniem w roku Jest to jak dotychczas najobszerniejszy spis błonkoskrzydłych z obszaru Śląska i Sudetów, pomijając późniejsze doniesienia, o charakterze już przyczynkowym. Nie można pominąć monografii PAXA Die Tierwelt Schlesiens z roku O kilku gatunkach pszczół z rodziny Megachilidae pisał NOSKIEWICZ (1948). Po pierwszej wojnie światowej badania faunistyczne są kontynuowane na obszarze całej Polski, również w obu pasmach górskich oraz w Górach Świętokrzyskich. Pojawiają się też coraz obszerniejsze spisy dotyczące poszczególnych rodzin czy nadrodzin błonkówek, co wiąże się z coraz większą specjalizacją autorów. Większość prac dotyczy w zasadzie różnych części Karpat, żeby wymienić publikację NOSKIEWICZA, dotyczącą żądłówek Tatr polskich z roku 1920, najlepszego naszego znawcę tej całej grupy w historii badań błonkoskrzydłych; z innych autorów wymienić należy FUDAKOWSKIEGO (1920). Ze współczesnych badaczy największy wkład do poznania fauny obszarów górskich wniosła prof. Mirosława DYLEWSKA ( ), która opracowała liczne spisy pszczoły Tatr, Pienin, Babiej Góry i Gór Świętokrzyskich. Trzmiele, zwłaszcza Bieszczadów badał KOSIOR. Badania nad żądłówkami pogórza i gór kontynuują dziś prof. Waldemar CELARY i dr Bogdan WI- ŚNIOWSKI. Ichneumonidae (głównie Pienin) badał prof. Tadeusz KAŹMIERCZAK, natomiast liczne prace na temat mrówek zawdzięczamy Witoldowi KOEHLE- ROWI (1951), prof. Bohdanowi PISARSKIEMU ( ), prof. Wojciechowi CZECHOWSKIEMU i dr Wiesławie CZECHOWSKIEJ. Stosunkowo dobrze rozpoznano błonkówki minujące (Tenthredinidae) Sudetów i Karpat łącznie z Tatrami, dzięki badaniom prof. Marii BEIGER ( ). Wymienić należy zwłaszcza dwie prace: Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera) (1982) oraz pomnikowe dzieło autorki Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min (2004).

3 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 9 Najlepiej rozpoznano do tej pory błonkówki Pienin, głównie dzięki badaczom starszym, jak NOWICKI, NIEZABITOWSKI, WIERZEJSKI, jak i współczesnym: M. DYLEWSKA, W. CELARY, J. SAWONIEWICZ, T. KAŹMIERCZAK, W. CZECHOWSKI, W. CZECHOWSKA. Charakterystyka fauny. Przegląd znajomości taksonów Stopień rozpoznania poszczególnych owadów błonkoskrzydłych jest bardzo zróżnicowany, tj. od zupełnie wyrywkowych danych, co się tyczy zwłaszcza błonkówek pasożytniczych, do stosunkowo dobrze rozpoznanych, jak pszczoły Apiformes, w dodatku w różnych masywach górskich. W tabeli (Tab. I) zestawiono liczbę gatunków spośród lepiej poznanych grup Apocrita w wybranych parkach narodowych i w górskich krainach faunistycznych Polski. Niektóre grupy i obszary pozostają dotąd nieopracowane. Dane dotyczące obszaru Polski pochodzą z wykazów poszczególnych grup błonkówek zamieszczonych w piątym tomie Wykazu zwierząt Polski pod red. J. RAZOWSKIEGO (1997). Poniżej omówiono główne taksony Hymenoptera, w tym pominięte w tabeli (Tab. I), nieuwzględniono zaś taksonów o których brak jest danych. Rośliniarki Symphyta Znajomość Symphyta w Polsce opiera się na fragmentarycznych danych z nielicznych regionów. W kraju ogółem znanych jest 636 gatunków zestawionych przez HUFLEJTA (1997a). Rośliniarki badane były w Galicji w tym w Karpatach przez najstarszych badaczy, jak NOWICKIEGO (1864, 1870), WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899), później przez OBARSKIEGO (1931, 1933) i HUFLEJTA (1976). Synonimikę starych nazw wyjaśniają DYLEWSKA i CELARY (2000). Monograficznego opracowania doczekały się jedynie gatunki minujące z rodziny pilarzowatych Tenthredinidae (BEIGER 1982). Stylikowce Apocrita Gąsieniczniki Ichneumonoidea Reprezentowane są w Polsce przez dwie rodziny: Braconidae oraz Ichneumonidae. Dane w tabeli (Tab. I) odnoszą się wyłącznie do rodziny Ichneumonidae. Braconidae Polski zestawił HUFLEJT (1997), wykazując 1036 gatunków. Jest to stosunkowo wysoka liczba, odpowiadająca liczbom gatunków z innych krajów europejskich, gdzie owady te poznano lepiej. Pomimo jednak tak znacznej liczby stopień poznania Braconidae w Polsce jest bardzo słaby.

4 Tab. I. Liczba gatunków lepiej poznanych grup Apocrita wykazanych z Polski w wybranych parkach narodowych lub w krainach faunistycznych Ichneumonoidea» DYLEWSKA, CELARY 2000; KAŹMIERCZAK 1992, Cynipoidea KIERYCH Chrysidoidea BANASZAK 1975, 1980; CELARY 1998; WIŚNIOWSKI Formicoidea WIŚNIOWSKI CZECHOWSKI i in. 2002; (96) 1 RADCHENKO i in. 2004; Vesoidea CELARY 1998; WIŚNIOW- Vespidae SKI 2000; WIŚNIOWSKI, WER- Eumenidae STAK Pompiloidea DYLEWSKA, CELARY 2000; WIŚNIOWSKI 2009; WIŚNIOW- SKI, WERSTAK 2000a. Sphecoidea CELARY 1998; DYLEWSKA, CELARY 2000; WIŚNIOW- SKI 2004; WIŚNIOWSKI Apoidea CELARY 1998; DYLEWSKA 1958, 1966, 1991; DYLEWSKA, BĄK 2005; DYLEWSKA, CELA- RY 2000; KOSIOR i in Polska Sudety Beskidy Tatry Babiogórski Park Narodowy Pieniny Magurski Park Narodowy Bieszczadzki Park Narodowy Góry Świętokrzyskie Takson Autorzy Zach. Wsch. Zach. Wsch. 10 J. BANASZAK 1 96 występuje w wolnej przyrodzie, a pięć pozostałych to formy tropikalne lub subtropikalne, żyjące w ogrzewanych zimą pomieszczeniach. 2 bez Apidae (WIŚNIOWSKI 2000; WERSTAK 2009b).

5 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 11 Wiele gatunków znanych jest z pojedynczych stanowisk, a dane są bardzo rozproszone w licznych artykułach omawiających pasożyty wyhodowane ze szkodników rolniczych i leśnych. Do podstawowych opracowań należy praca NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910, zawierająca liczne dane o gatunkach występujących w górach (Tatry, Nowy Targ, Zakopane, Krynica, Rytro). Wykaz Ichneumonidae Polski podał KAŹMIERCZAK (2004), wymieniając 3184 gatunki spośród 34 podrodzin, ale autor ten jest zdania, że fauna gąsienicznikowatych wynosi w rzeczywistości około 4000 gatunków. Opracowania dotyczące Ichneumonidae gór zawdzięczamy badaniom SAWONIEWICZA (1976), KAŹMIERCZAKA (1981, 1992a, 1992b, 1993) oraz KAŹMIERCZAKO- WEJ i in. (1997). Tylko z Pienin znanych jest 598 gatunków. Liczba wykazanych w Pieninach gatunków stanowi około 20% fauny krajowej Ichneumonidae. Dane odnośnie innych parków i krain są bardziej rozproszone i mniej rozpoznane. KAŹMIERCZAK (1992) wykazał bogactwo fauny gąsienicznikowatych na polanach pienińskich korelujące z liczbą gatunków roślin naczyniowych (Tab. II). Tab. II. Zależność pomiędzy liczbą gatunków Ichneumonidae i roślin naczyniowych na trzech polanach pienińskich (KAŹMIERCZAK 1992) Nazwa polany Liczba gatunków na 100 m 2 Ichneumonide rośliny naczyniowe Stolarzówka Kurnikówka Łąka pod Trzema Koronami Bleskotki Chalcidoidea WIŚNIOWSKI (1997) zestawił z Polski listę 1045 gatunków należących do 17 rodzin. Ostateczna liczba gatunków tej grupy jest zapewne dużo większa, co mogą przynieść dalsze, systematyczne badania. Zagadnienie jest trudne, bowiem Chalcidoidea to parazytoidy lub hiperparazytoidy i drapieżcy Homoptera, Lepidoptera, Neuroptera, Thysanoptera, Diptera, Hymenoptera, Coleoptera oraz pajęczaków. Niektóre (Torymidae) to gatunki fitofagiczne, żerujące w nasionach drzew i krzewów iglastych oraz z rodziny Rosaceae. Niektóre gatunki, np. z rodzajów Aphelinus i Encarsia (Aphelinidae), są wykorzystywane do biologicznego zwalczania szkodników (np. mszyc i mączlików). Gatunki z rodzaju Trichogramma są szeroko wykorzystywane w biologicznym zwalczaniu wielu szkodników upraw.

6 12 J. BANASZAK Obszary górskie nie były miejscem systematycznych badań nad zróżnicowaniem gatunkowym tej grupy. Niektóre pojedyncze gatunki są znane np. z Pienin dzięki publikacjom ŻAK-OGAZY (1958, 1961) o pasożytach czerwców. Galasówki Cynipoidea KIERYCH (1979) wymienia z Polski 150 gatunków, należących do pięciu rodzin: Ibaliidae, Charipidae, Figitidae, Eucoilidae i Cynipidae. Ostateczną liczbę ocenia się jednak w Polsce na ponad 350 gatunków. Stosunkowo dobrze poznane są galasówki fitofagiczne, głównie w oparciu o kolekcjonowane wyrośla na roślinach. Na obszarach górskich są stosunkowo nieźle poznane, o czym uświadamia nas przede wszystkim katalog KIERYCHA (1979). Specjalnie w Beskidzie Zachodnim, Bieszczadach i w Sudetach Zachodnich, gdzie występuje około 30% fauny krajowej. Złotolitki Chrysidoidea Rodzina złotolitkowatych obejmuje w Polsce około 70 gatunków (BANA- SZAK 1980; CELARY 1997), chociaż istnieje możliwość wykazania jeszcze kilkunastu gatunków. Na różnych obszarach górskich wykazano dotychczas od kilku (Tatry, Babia Góra) do 22 (Pieniny) i 25 gatunków (Bieszczady) (Tab. I), ale Chrysididae są w Polsce jeszcze niedostatecznie poznane, a dotychczasowe badania tej rodziny prowadzono najczęściej przy okazji poszukiwań innych żądłówek, zwłaszcza pszczół (BANASZAK 1975a). Mrówki Formicoidea Mrówki w Polsce, w tym na obszarach górskich, były zbierane i opracowywane przez wielu badaczy. Przede wszystkim doczekały się monograficznego opracowania CZECHOWSKIEGO i in. (2002), który z kraju wymienia ogółem 98 gatunków. Badania mrówek na obszarach górskich prowadzili już najstarsi fauniści, jak NOWICKI (1864, 1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), później KULMATYCKI (1920), ŁOMNICKI (1931), KUNTZE (1934), URBAŃSKI (1939), KOEHLER (1951), BEGDON (1954), PISARSKI (1975), CZECHOWSKA i CZE- CHOWSKI (1999), RADCHENKO i in. (1999). Liczbę gatunków dla poszczególnych pasm górskich zawiera tabela (Tab. I). Z tabeli tej wynika, że najlepiej poznane są mrówki Pienin, gdzie wykryto występowanie 63 gatunków, co stanowi ponad 60% fauny krajowej. Z kolei najuboższą faunę mrówek mają Tatry 27 gatunków, czyli około 30%.

7 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 13 Osy Vespoidea Należą tu przedstawiciele dwóch rodzin Eumenidae i Vaspidae liczące łącznie 63 gatunki w kraju (CELARY 1997). Te z pozoru pospolite i znane owady, zwłaszcza społeczne, pod względem zróżnicowania gatunkowego są rzadko badane, stąd nasze informacje o nich są wyrywkowe. Dotyczy to zarówno niżowej części kraju, jak i gór. Pierwsze informacje o osach gór znajdujemy już w pracach pierwszych faunistów, później NOSKIEWICZA (1920), chociaż nieliczne. Ponadto pisali o nich CELARY (1998) oraz DYLEWSKA i WIŚNIOWSKI (1998), WIŚNIOWSKI (2000). Najlepiej rozpoznano dotąd osy Bieszczadów, gdzie ogółem stwierdzono 28 gatunków (około 30% fauny krajowej) (WIŚNIOWSKI 2000). Grzebacze Sphecoidea WIŚNIOWSKI (2004) wymienia z obszaru Polski 237 gatunków grzebaczy. Autor ten podaje dla poszczególnych masywów górskich od 39 (Tatry) do 104 gatunków (Góry Świętokrzyskie) (Tab. I). Faunę Sphecidae gór badali głównie: NOWICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), WIŚNIOWSKI, WER- STAK (2003), SCHOLZ (1909, 1913), WIŚNIOWSKI (2000, 2003). Nasteczniki Pompiloidea Dotychczas z Polski wykazano 89 gatunków nasteczników (Wiśniowski 2009). Fauna ta jest poznana słabo, zarówno w nizinnych częściach kraju, jak i na obszarach górskich, aczkolwiek wstępne rozpoznania zostały przeprowadzone w większości pasm górskich (Tab. I). Przede wszystkim jednak nasteczniki doczekały się monograficznego i krytycznego przeglądu B. WI- ŚNIOWSKIEGO (2009). Wcześniej nasteczniki w górach badali głównie: NO- WICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), DITRICH (1911), później CELARY (1998), WIŚNIOWSKI, WERSTAK (2009). Pszczoły Apoidea: Apiformes Na tle innych błonkoskrzydłych, grupa stosunkowo najlepiej rozpoznana na obszarach górskich, jak i w całym kraju. Pierwsze informacje znajdujemy w publikacjach NOWICKIEGO (1870), WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), DITTRI- CHA (1903, 1909), SCHOLZA (1912), ŚNIEŻKA (1919, 1894), NOSKIEWICZA (1920). Później regularne badania poszczególnych masywów górskich prowadziła głównie DYLEWSKA (1958, 1966, 1991, 1962), DYLEWSKA, NOSKIE- WICZ (1963), DYLEWSKA, BĄK (2005), a także BANASZAK (1975b), KOSIOR

8 14 J. BANASZAK (1975, 1990, 2002), CELARY i in. (2002), BILIŃSKI i in. (1990, 1999, 2000), WIŚNIOWSKI, WERSTAK (2009), DYLEWSKA, CELARY (2000). BANASZAK (2004) wymienia z kraju 474 gatunki Apiformes, natomiast fauna poszczególnych masywów górskich lepiej czy gorzej rozpoznana waha się w granicach od 97 (Babia Góra) po 171 (Pieniny) czyli 20,7 36,5% (Tab. III). Największe zróżnicowanie pszczół cechuje Pieniny. Jak wykazali DYLEWSKA i CELARY (2000), największą różnorodnością charakteryzuje się rodzina Megachilidae. Poza tym cechą fauny Pienin jest znaczny udział (10,4%) gatunków kserotermofilnych: samedyterraneńskich, subpontyjskich i subpontomedyterraneńskich. Tylko dwa gatunki (1%) Anthidium montanum MORA- WITZ i Hoplitis villosa (SCHENCK) reprezentują element górski, zaś 2,2% stanowi element północno-górski. Fauna Pienin charakteryzuje się brakiem gatunków wysokogórskich. Jedyna pszczoła wysokogórska znana z polskich Karpat, Bombus pyrenaeus PÉREZ, występuje w Tatrach i w reglu podtatrzańskim, w Gorcach oraz na Hali Krupowej, Babiej Górze, Pilsku, w Beskidzie Żywieckim i w Bieszczadach (DYLEWSKA, CELARY 2000; CELARY i in. 2002). Tab. III. Liczba gatunków Apiformes w wybranych parkach narodowych południowej Polski (wg różnych autorów) Parki narodowe Rodzina Świętokrzyski Babiogórski Tatrzański Pieniński Magurski Polska Colletidae Andrenidae Halictidae Melittidae Megachilidae Anthophoridae Apidae Suma % 26,9 20,7 35,4 36,5 23,0 100

9 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 15 Długą tradycję badań mają też Tatry, w których dotąd odkryto 158 gatunków (35,4% fauny krajowej). W przeciwieństwie do Pienin, w Tatrach szczególnie liczne są gatunki północno-górskie i górskie. Dane dotyczące liczby gatunków uzupełniły ostatnio in plus DYLEWSKA i BĄK (2005), co ukazuje tabela (Tab. IV). Tab. IV. Elemanty zoogeograficzne w faunie pszczół parków narodowych południowej Polski (DYLEWSKA, BĄK 2005) Liczba gatunków w parkach narodowych Element zoogeograficzny Świętokrzyski PN Ojcowski PN Babiogórski PN Tatrzański PN Pieniński PN Kosmopolityczny Holarktyczny Palearktyczny Zachodniopalearktyczny Europejski Europejsko-Kaukaski Europejsko-Syberyjski Alpejski Górski Borealno-Alpejski Borealno-Górski Submedyterraneński Subsyberyjsko-medyterraneński Subpontyjski Subpontyjsko-medyterraneński Suma

10 16 J. BANASZAK Specyfika fauny górskiej Zróżnicowanie Trudno w artykule przeglądowym o wnikliwą i głębszą charakterystykę fauny górskiej omawianych owadów, tym bardziej, że jak wynika z poprzedniego rozdziału, jest ona poznana niejednolicie, wyrywkowo, zarówno co do poszczególnych nadrodzin (i rodzin) jak i poszczególnych miejsc (zwłaszcza). Warto na początku podkreślić, że góry, na co zwrócili uwagę już pierwsi fauniści są ogromnie niewdzięczne do badań owadów. WIERZEJSKI (1874) w swoich wycieczkach entomologicznych do Tatr doznał niemiłego rozczarowania... przyzwyczajony do obfitych połowów owadów w czasie wycieczek podolskich. Również zdaniem NOSKIEWICZA (1920) najlepszego naszego znawcy błonkoskrzydłych minionego czasu ubóstwo fauny gór żądłówek jest zasadniczym jej rysem. Zarówno krótki przegląd wybranych i lepiej poznanych grup jak też tabela 1 potwierdzają spostrzeżenia pierwszych faunistów, że fauna górska jest raczej uboga w gatunki. Zróżnicowanie głównych grup lepiej poznanych obszarów stanowi mniej więcej około 30%. Co to oznacza warto dla porównania podać, że mineralną wyspę pośród łąk na niżu o powierzchni zaledwie 3 ha (sic!) zasiedla fauna Apiformes w liczbie około 100 gatunków, czyli 20% fauny Polski! (BANASZAK i in. 2004). Wyjątkiem są Pieniny, gdzie Apiformes stanowią 36,5%, Formicoidea 60%. Z kolei w Górach Świętokrzyskich Sphecidoidea stanowią 43,9%, zaś Formicoidea 44,5%. Interesująco przedstawia się porównanie procentowego udziału gatunków poszczególnych rodzin Apiformes w różnych parkach górskich na tle udziału tychże rodzin w faunie ogólnokrajowej (Ryc. 1). Zwraca uwagę wybitny udział trzmieli i trzmielców, stanowiących w górskich parkach od 14,1 do 21,6% w stosunku do 8,5% ich udziału w faunie krajowej. Elementy zoogeograficzne Trudno jest się podjąć nawet próby charakterystyki zoogeograficznej omawianej fauny, już to z uwagi na odmienne definiowanie elementów zoogeograficznych w obrębie poszczególnych nadrodzin przez różnych autorów (np. w przypadku Apoidea, Pompiloidea, Formicoidea, Chrysidoidea) lub przez brak takich analiz. Wyrywkowe analizy dotyczą niektórych obszarów górskich. Dla przykładu, NOSKIEWICZ i in. (1961) wymieniają z Karkonoszy gatunki znane u nas tylko z gór, jak: borealno-alpejskie: Bombus mastrucatus GERSTAECKER, Megachile analis NYLANDER, Crabro lapponicus ZET- TERSTEDT, Spilothyrateles fabrici (SCHRANK) [= Amblyteles truncicola THOMSON), Ichneumon extensorius L. [= Ichneumon longeareolatus THOM- SON) czy górskie: Osmia villosa SCHENCK, Rhysaspis rugosus TISCHBEIN, Ichneumon simulans TISCHBEIN [= Ichneumon variolosum HOLMGR.).

11 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 17 Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych rodzin pszczół w górskich parkach narodowych

12 18 J. BANASZAK Wart uwagi jest artykuł NOSKIEWICZA (1950) dotyczący charakterystyki faunistycznej Śląska, w którym ten znakomity nasz faunista i zoogeograf omawia m.in. górską faunę Sudetów, do której zalicza elementy karpackie, alpejskie i borealno-alpejskie. Zdaniem autora, fauna ta formowała się w glacjale i prawdopodobnie już po przedostatnim zlodowaceniu (Varsovian I) była w składzie zbliżonym do obecnej. Jak pisze też wymieniony badacz, w odróżnieniu od Karpat, mogły jednak Sudety wymieniać gatunki z fauną arktyczną również w ostatnim glacjale (Varsovian II), gdyż nie były wówczas oddzielone od bezdrzewnych przedpól lądolodu szerokim pasem lasu, utrzymującym się przez cały czas trwania ostatniego zlodowacenia między górskim piętrem alpejskim Karpat, a polarną granicą lasu na niżu Europy Wschodniej. W tym prawdopodobnie czasie Sudety zyskały gatunki borealno-alpejskie, brakujące Karpatom, jak np. spośród pszczół Anthophora borealis MORAWITZ czy Osmia mitis NYLANDER. Z obszarami podgórskimi i górskimi związane są również gatunki południowe, przeważnie środziemnomorsko-pontyjskie. Największą liczbę gatunków kserotermicznych zaobserwowano w Pieninach i na Sądecczyźnie, mniej liczne dane pochodzą z Gorców, Tatr i Beskidu Śląskiego, a część gatunków kserotermicznych znana jest wyłącznie z Pienin (DYLEWSKA 1965). Już KUNTZE (1934) uważał, że gatunki ciepłolubne dotarły do Pienin podczas postglacjalnego optimum termicznego ze Spiszu przez Dolinę Popradu lub obniżenie Karpat w rejonie Magury Spiskiej. Pieniny, Kotlina Spiska i część Beskidu Niskiego należą do obszarów Karpat, które ROMER (1949) nazywa obszarami zaciszy śródgórskich. Zacisza śródgórskie odpowiadają częściowo zasięgowi i przypuszczalnym kierunkom rozprzestrzeniania się elementów ciepłolubnych. Niewątpliwie jednak mają w przypadku Pienin duże znaczenie miejscowe warunki mikroklimatyczne. W Karatach gatunki kserotermiczne skupiają się raczej na mniejszych wysokościach. W Pieninach tego typu flora i fauna skupia się w Dolinie Dunajca od poziomu rzeki (ok. 450 m n.p.m.) do wysokości około 600 m n.p.m. Prawdopodobnie dzięki stosunkowo małej wysokości nad poziomem morza Pieniny zawdzięczają swoje bogactwo gatunków kserotermicznych (DYLEWSKA 1967). Najbardziej interesujące dla Pienin spośród pszczół są gatunki o pochodzeniu południowym lub południowo-wschodnim, znane tylko z nielicznych stanowisk w Europie Środkowej, jak: Andrena agillisima (SCOPOLI), A. taraxaci GIRAUD, A. pancisquama NOSKIEWICZ i Nomada emarginata MORAWITZ (DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963). Z kolei na Pogórzu Sudeckim, na starych ścianach od dawna nieczynnych kamieniołomów, koło wsi Stolec stwierdzono bogatą faunę naskalną, złożoną głównie z gnieżdżących się w skałach żądłówek i ich pasożytów. Fauna ta

13 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 19 obfitowała w gatunki ciepłolubne o zasięgu śródziemnomorsko-pontyjskim, z najbardziej typowym ich przedstawicielem obrostką murarką Chalicodoma muraria (RETZIUS). Pszczoła miała tutaj swoje dwa jedyne w Polsce stanowiska. Ma ona też liczne pasożyty, m.in. pszczołę Stelis aterrima PANZER i złotolitkę Chrysis simplex DAHLBOM. W kamieniołomach stoleckich znaleziono jeszcze sporo innych południowych żądłówek, gdzie indziej w Polsce nieznanych: Ammoplanus perrisi GIRAUD z rodziny grzebaczowatych, dwa gatunki pszczół Andrena lepida SCHENCK, Stelis franconica BLÜTHGEN oraz złotolitkę Chrysis analis SPINOLA. Z innych, występujących tutaj gatunków południowych, na uwagę zasługują też: kolejny przedstawiciel grzebaczowatych Ammoplanus handlirschi GUSSAK, pszczoły Osmia emarginata LEPELE- TIER, Stelis franconica BLÜTHGEN, Megachile pilidens ALFKEN, Andrena agillisima SCOPOLI i złotolitka Chrisis leachi SCHENCK (MACKO, NOSKIEWICZ 1954, 1959). Pewien całościowy obraz stosunków geograficznych fauny górskiej daje tabela (Tab. IV), ukazująca udział elementów zoogeograficznych pszczół w pięciu parkach narodowych południowej Polski. Najbardziej interesuje nas w tym przeglądzie udział gatunków górskich: alpejskich, północno-alpejskich, północno-górskich. Największa ich grupa występuje w Tatrach łącznie 23 gatunki, ale i na Babiej Górze 12 gatunków i w Pieninach 11 gatunków. Ekologia obszarów górskich Specyfiką fauny górskiej jest jej zróżnicowanie pionowe. Badania nad żądłówkami prowadzone w Tatrach i na Babie Górze (NOSKIEWICZ 1920; DY- LEWSKA 1991) udowodniły ścisły związek tych owadów z klimatem i piętrami florystycznymi. NOSKIEWICZ (1920) wyróżniał cztery obszary faunistyczne: 1. Obszar podreglowy i najniższa cześć regla dolnego, mniej więcej do wysokości 1000 m. Wybitną cechą tego obszaru zdaniem autora jest stosunkowo znaczne bogactwo gatunków, z przewagą form pospolicie występujących w środkowej Europie i silną domieszkę gatunków krain górskich i północnych. Z ostatniej grupy są to Bombus mesomelas GERSTAECKER, B. wurfleini RADOSZKOWSKI, B. pyrenaeus PÉREZ, Panugrus banksianus (KIRBY), Andrena lapponica ZETTERSTEDT, A. subopaca NYLANDER, Megachile nigriventris SCHENCK, Hoplitis villosa (SCHENCK), Osmia inermis (ZETTERSTEDT), Halictus cupromicans PÉREZ, Hyleaus borealis NYLAN- DER, Anothyreus lapponicus ZETTERSTEDT, Pompilius tromsoenis SPANG- BERG. W obrębie tej strefy żyje 97% ogółu znalezionych w Tatrach gatunków. Poniżej górnej jej granicy kończy się jednak większość zasięgów, a rodzaje Bombus i Psithyrus nie odgrywają tu jeszcze tak wybitnej roli jak na obsza-

14 20 J. BANASZAK rach wyżej położonych. Nad dolną partią regla dolnego przebiega wyraźna g r a n i c a f a u n i s t y c z n a na ziemiach Polski dla fauny żądłówek, która stając się kresem tak znacznej liczby gatunków jest jedną z najwybitniejszych linii faunistycznych, jaką można przeprowadzić na ziemiach polskich. Przebiega ona na wysokości pomiędzy 1000 a 1100 m n.p.m. 2. Obszar obejmujący wyższe części dolnego regla i regiel górny ( m). Na pierwszy plan wybijają się rodzaje Bombus i Psithyrus. Kończą tu zasięgi wszystkie pozostałe z wyjątkiem wymienionych i Vespa. Z gatunków pospolitych NOSKIEWICZ (1920) tutaj obserwował: Evylaeus albipes (FABRICIUS), Coelocrabro carbonarius DAHLBOM, Gorytes campestris LEPELETIER, Pompilius nigerrimus SCOPOLI var. concinnus DAHLBOM [=Anoplias concinnus (DAHLBOM)], Chrysis ruddii SHUCKARD, Bombus jonellus (KIRBY). 3. Obszar dolny kosodrzewiny ( m) zamieszkały jest przez nieliczne trzmiele i osy: Bombus hortorum (L.), B. mesomelas GERSTAECKER, B. pyrenaeus PÉREZ, B. terrestris (L.), B. wurfleini RADOSZKOWSKI, Psithyrus quadricolor Lepeletier, Vespa norvegica (FABRICUS). 4. Obszar górny kosodrzewiny i roślin alpejskich ( m). Spotykany tu dość licznie jeszcze tylko Bombus pyrenaeus PÉREZ i rzadziej B. terrestris (L.). Wyżej zalatuje jedynie Bombus pyrenaeus PÉREZ. Strefowanie w rozmieszczeniu pszczół na przykładzie Tatr i Babiej Góry prezentuje rycina (Ryc. 2). Rozsiedlenie wysokościowe os społecznych badali DYLEWSKA i WI- ŚNIOWSKI (1998) udowadniając, że wskaźnik liczebności tych owadów (liczba złowionych owadów do liczby stanowisk) zmniejsza się ze wzrostem wysokości n.p.m. Tylko dla Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) wskaźnik ten rośnie wraz z wysokością i jest najwyższy w piętrze kosodrzewiny. Różne gatunki występują tylko do określonej wysokości: Vespa crabro L. znajdowano tylko do 3000 m n.p.m., a Dolichovespula media (RETZIUS) do około 900 m. Wymienieni autorzy wyróżnili granice faunistyczne dla osowatych w Karpatach: 1. na pogórzu Vespa crabro L i Polistes biglumis bimaculatus (GEOFFROY); 2. w reglu dolnym Dolichovespula media (RETZIUS), Vespa germanica (FA- BRICIUS), V. austriaca (PANZER) i prawdopodobnie Polistes biglumis (GEOFFROY in FURCROY); 3. w reglu górnym Dolichovespula adulterina (BUYSSON), D. omissa (BI- SCHOFF), Vespula vulgaris (L.); 4. w piętrze kosodrzewiny Dolichovespula saxonica (FABRICIUS), Vespula rufa (L.) oraz prawdopodobnie Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) i D. sylvestris (SCOPOLI), które zbierano na kwiatach w piętrze hal; 5. hale Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) i D. sylvestris (SCOPOLI).

15 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 21 Ryc. 2. Malejąca liczba gatunków pszczół wraz ze wzrostem wysokości w Tatrach i na Babiej Górze Nie bez znaczenia jest również kierunek wystawy stoków górskich. Charakterystyka ekologiczna Apiformes Pienin (DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963) wykazała ubóstwo zboczy północnych, na których spotykano często tylko trzmiele i pszczołę miodną. Zbocza południowe Pienin, głównie piargi i skały oraz łąki i murawy są najbogatsze ilościowo i jakościowo w faunę pszczół. Piargi zboczy południowych gromadzą często na małych powierzchniach gatunki nizinne, tajgowe, kserotermiczne, górskie i borealno-górskie. Podobne wyniki w przypadku trzmielowatych uzyskali również KOSIOR i in. (1999). Dodatkowo badacze ci udowodnili wyraźną korelację liczby osobników trzmielowatych od liczby gatunków roślin kwiatowych przez nie oblatywanych.

16 22 J. BANASZAK PIŚMIENNICTWO BANASZAK J. 1975a: Materiały do znajomości złotolitek (Hymenoptera, Chrysidae) południowej Polski. Pol. Pismo ent., 45: BANASZAK J. 1975b: Materiały do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) Bieszczadów. Przegl. zool., 19 (2): BANASZAK J. 1979: Fauna złotolitek (Hymenoptera: Chrysididae) Polski w świetle dotychczasowych badań, Przegl. zool., 20 (4): BANASZAK J. 1980: Błonkówki Hymenoptera, Złotolitki Chrysididae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 3: BANASZAK J Apidea [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃ- SKA E. (eds.): Fauna of Poland Characteristic and checklist of species. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: BANASZAK J., RATYŃSKA H., BANASZAK W. A. 2004: Proponowany rezerwat Folusz pod Szubinem jako ostoja termofilnej szaty roślinnej i fauny żądłówek (Hymenoptera: Aculeata: Apoidea, Scolioidea). Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 50: BEGDON J. 1954: Rozmieszczenie i makrotypy gatunków z rodziny Formicidae na terenach nizinnych. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowskiej, C, 8: BEIGER M. 1982: Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera). Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań. 98 ss. BEIGER M. 2004: Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. 894 ss. CELARY W. 1997a: Chrysididae. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1997b: Vespoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1997c: Sphecoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1998: Hymanoptera: Aculeata (excluding Formicoidea) of Babia Góra Mt. and adjacent area. Acta biol. cracov. 41(2): CELARY W., FIJAŁ J., KOSIOR A. 2002: Bombus pyrenaeus Pčrez, 1879 (Hymenoptera, Apoidea, Apidae) in Poland. Acta zool. cracov., 45 (3): CZECHOWSKI W., CZECHOWSKA W. 1999: New data on the occurrence of ants of the subfamily Ponerinae (Hymenoptera, Formicidae) in Poland. Frag. faun., 42: 7-10 CZECHOWSKI W., RADCHENKO A., CZECHOWSKA W. 2002: The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warszav. 200 ss. DITTRICH R. 1903: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. I. Apidae. Zeitschr. Entom. N.F, 28: DITTRICH R. 1909: Hymenopterologische Bemerkungen. Jahrosh. Scliles. Ver. Insektenk., Heft., 2:

17 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 23 DITTRICH R. 1911: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. III. Rapacia. Jahr. Ver. Schles. Ins. Breslau, 4: DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny Natinal Park. Part. I. Megachilidae and Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7 (14): DYLEWSKA M. 1965: Fauna kserotermiczna Pienin. Przegl. zool., 9 (2): DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia Góra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5): DYLEWSKA M. 1967: Pszczołowate w Tatrach i na Babiej Górze. Wszechświat, 10: DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountains and the adjacent area. Part. I.Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae, and Anthophoridae. Acta zool. cracov., 34 (1): DYLEWSKA M., BĄK J. 2005: Apiformes (Hymenoptera, Apoidea) of the Łysogóry Mountains and adjacent area. Acta zool cracov., 48 B (1-2): DYLEWSKA M., CELARY W. 2000: Błonkówki (Hymenoptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Flora i Fauna Pienin. Monografie Pienińskie, 1. Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem: DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part. II Colletidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8 (13): DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 1998: Osy społeczne (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae) południowo-wschodniej Polski. Część II. Rozsiedlenie wysokościowe. Prądnik, Prace Muz. Szafera, 11-12: FUDAKOWSKI J. 1920: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) ziem polskich. Część I. Złotki Pienin. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54: HUFLEJT T. 1976: Materiały do znajomości rośliniarek (Hymenoptera, Symphyta) Pienin. Fragm. faun., 21: HUFLEJT T. 1997a. Symphyta Rośliniarki (Hymenoptera Błonkówki). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: HUFLEJT T. 1997b. Ichneumonoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: KAŹMIERCZAK T 1981: Polskie zgłębce Rhyssini (Hymenoptera, Ichneumonidae) Monogr. Fauny pol., 12: KAŹMIERCZAK T. 1992: Gąsienicznikowate (Hymenoptera, Ichneumonidae) wybranych zbiorowisk łąkowych Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny Przyroda i Człowiek, 2: KAŹMIERCZAK T. 1993: Ichneumonidae (Hymenoptera) of the selected regions of southern Poland. Acta zool. cracov., 36 (1): KAŹMIERCZAK T. 2004: Checklist of Ichneumonidae (Hymenoptera) of Poland. Electronic Journal of Polish Agicultural Universities, Forstery, 7 (2): 1-63.

18 24 J. BANASZAK KAŹMIERCZKOWA R., KAŹMIERCZAK T., KOSIOR A. 1997: Kwiecistość łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochr. Przyr., 54: KIERYCH E. 1979: Galasówkowate (Cynipoidea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 2: KOEHLER W. 1951: Fauna mrówek Pienińskiego Parku Narodowego. PWRiL, Warszawa. 55 ss. KOSIOR A. 1975: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz terenów użytkowych gospodarczo (Bereska, Myczków, Terka) w Bieszczadach. Przegl. zool., 19 (3): KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apidae, motyle dzienne Rhopalocera i krasniki Zyganidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, 10: KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001a : Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001b: Changes in Bumble-bees and cukoo-bees (X) in the Pieniny National Park and its buffer zone (southern Poland). Nature Conserv., 58: KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: KULMATYCKI W. 1920: Mrówki niektórych okolic Małopolski. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54: KUNTZE R. 1934a: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, Ser. B, 59 (4): KUNTZE R. 1934b. Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13 (1-4): ŁOMNICKI J. 1931: Przegląd mrówek(formicidae) Tatr polskich. Pol. Pismo ent., 10: MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1954: Stanowisko rozchodnika białego (Sedum album L.) na Górze Wapiennej koło Stolca pod Ząbkowicami. Próba charakterystyki florystycznej i faunistycznej. Ochr. Przyr., 22: MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1959: Żywa przyroda. [W:] POPIOŁEK K. i in. (red.): Góry Śląskie. Instytut Zachodni, Poznań: NIEZABITOWSKI E. L. 1897: Przyczynek do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 32: NIEZABITOWSKI E. L. 1899: Materyały do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 34: NIEZABITOWSKI E. L. 1900: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 35: NIEZABITOWSKI E. L. 1910: Materiały do fauny Brakonidów Polski. 1. Braconidae, zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos, Lwów, 45:

19 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 25 NOSKIEWICZ J. 1948: Uwagi o kilku gatunkach Miesierek Śląska i krajów sąsiednich. Pol. Pismo ent., 18 (1): NOSKIEWICZ J. 1950: Charakterystyka faunistyczna Śląska. [W:] Gospodarstwo Rolne na Ziemiach Północnych i Zachodnich. Warszawa: NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961: Osobliwości faunistyczne Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: NOWICKI M. 1864: Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Kraków: NOWICKI M. 1870: Zapiski faunistyczne. Wiadomości z Pienin. Spraw. Kom. Fizjograf., 4: OBARSKI J. 1931: Materjały do fauny rośliniarek (Tenthredinoidea, Hymenoptera) Polski, II. Fragm. faun. Mus. zool. pol., 1 (13): OBARSKI J. 1933: Rośliniarki i Trzpienniki (Chalastogastra) polskich lasów. Pol. Pismo ent., 12 (1-4): PAX F. 1921: Geschichte der Faunistischen Erforschung Schlesiens. [W:] Die Tierwelt Schlesiens. Jena: PISARSKI B. 1975: Mrówki. Formicoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 23, 1: RADCHENKO A, CZECHOWSKI W, CZECHOWSKA W. 1999: The tribe Formicoxenini (Hymenoptera, Formicidae) in Poland a taxonomic review and keys for identiffication. Ann. zool., 49: RADCHENKO A, CZECHOWSKA W, C ZECHOWSKI W. 2004: Błonkówki Hymenoptera, Mrówki Formicidae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń, XXIV, 63: RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V, Część XXXII/24, Hymenoptera posłowie. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss. ROMER E. 1949: Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocławsk. Tow. Nauk., B, 16: SAWONIEWICZ J. 1976: Przyczynek do poznania gąsieniczników (Hymenoptera, Ichneumonidae) Pienin. Fragm. faun., 21 (9): SCHOLZ E. J. R (1912): Hymenoptera aculeata. Seltenere Schlesische Vorkommnisse. Jahr. Ver. Schles. Insektenk. Breslau, 5: ŚNIEŻEK J. 1894: O krajowych gatunkach trzmieli. Spraw. Kom. Fizjogr., 29: ŚNIEŻEK J. 1899: O krajowych gatunkach trzmielców (Psithyrus), Spraw. Kom. Fizjogr., 34: ŚNIEŻEK J. 1910: Błonkówki pszczołowate (Apidae), zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: URBAŃSKI J. 1939: Mięczaki Pienin ze szczególnym uwzględnieniem terenu polskiej części Parku Narodowego. Prace Kom. Mat-Przyr. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, B, 9: WERSTAK K., WIŚNIOWSKI B. 2010: Materiały do poznania społecznych osowatych (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae) Gorczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 29 (1): WIERZEJSKI A. 1868: Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 2:

20 26 J. BANASZAK WIERZEJSKI A. 1874: Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 8: WIŚNIOWSKI B. 1997: Chalcidoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym uwzględnieniem Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, 8: WIŚNIOWSKI B. 2003: Two digger wasps of the genus Pemphredon LATREILLE, 1796 (Hymenoptera: Sphecidae) new to Poland, with an annotated checlist of the Polish species. Pol. Pismo ent., 72 (2): WIŚNIOWSKI B. 2004: Annotated checklist of the Polish digger wasps (Hymenoptera: Sphecidae). Pol. Pismo ent., 73: WIŚNIOWSKI B. 2009: Spider-hunting wasps (Hymenoptera: Pompilidae) of Poland. Diversity, identificaton, distrbution. Ojców National Park, Ojców. 432 ss. WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2003: Materiały do poznania grzebaczowatych (Hymenoptera: Sphecidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 22 (2) WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Materiały do poznania nastecznikowatych i osowatych (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae, Vespidae) Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, 17: WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Wstępne wyniki badań nad pszczołowatymi Hymenoptera: Aculeata: Anthophila (z wyłaczeniem Apidae) w Magurskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie, 17: ŻAK B. 1969: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Pogórza Wielickiego oraz przyległych partii Beskidu Średniego. Zesz. Nauk. UJ, Prace zool., 187 (15): ŻAK-OGAZA B. 1958: Materiały do znajomości bleskotek (Hymenoptera, Chalcidoidea) pasożytujących u czerwców (Homoptera, Coccoidea). Pol. Pismo ent. 28 (9): ŻAK-OGAZA B. 1961: Studien über Zehrwespen (Hymenoptera: Chalcidoidea) die auf in der fauna Polens beakannten schildläusen (Homoptera: Coccoidea) schmarotzen. Pol. Pismo ent., 31 (26):