ALKOHOL A ZAGROŻENIE BEZPIECZEŃSTWA

Transkrypt

1 Rozdział VII ALKOHOL A ZAGROŻENIE BEZPIECZEŃSTWA 7.1. Nietrzeźwość a przestępstwa i wykroczenia Statystyki policyjne i praktyka pokazuje, że alkohol jest jednym z podstawowych czynników kryminogennych. Często jest on motywem, dla którego przestępstwo zostaje popełnione oraz w dużej mierze oddziaływuje na sposób jego realizacji. Pod jego wpływem obniża się poziom krytycyzmu, maleje możliwość obiektywnej oceny własnego zachowania oraz wyzwala się agresja, która często idzie w parze z przemocą na gruncie grupy rówieśniczej lub rodziny. Generalnie alkohol stymuluje do zachowań naruszających ogólnie przyjęte normy społeczne. Zapobieganie jego nadużywaniu można w znacznym uproszczeniu traktować jako jedną z metod zapobiegania przestępczości. Wzrastające zagrożenie zjawiskiem alkoholizmu pozostaje w stałym zainteresowaniu Policji, która ma w tej materii szczególną rolę do spełnienia. Policja wykonuje zadania dotyczące rozpoznania oraz wykrywania przestępstw i wykroczeń popełnionych pod wpływem alkoholu, jak również wykonuje czynności dochodzeniowo śledcze, administracyjno porządkowe oraz profilaktyczne w tym zakresie. Obszar działania Policji reguluje Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi oraz Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata Realizowane działania można podzieli na dwa nurty: przedsięwzięcia kontrolno represyjne, działania profilaktyczno prewencyjne. Na terenie Polski przez cały rok prowadzone były specjalne działania, których celem było między innymi: ujawnianie przestępstw związanych z nielegalną produkcją alkoholu oraz nielegalnym jego handlem, ujawnianie nieletnich będących pod wpływem alkoholu, ujawnianie osób spożywających alkohol w miejscach publicznych, kontrolowanie lokali gastronomicznych i rozrywkowych pod kątem sprawdzania faktu respektowania przez ich właścicieli przepisów karnych wynikających z Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ujawnianie nietrzeźwości użytkowników dróg, itp. Dane statystyczne gromadzone przez Komendę Główną Policji ewidentnie ukazują obraz powiązań alkoholizmu z przestępczością. W wielu kategoriach przestępstw dokonanych w roku alkohol był właśnie bezpośrednią przyczyną działań sprawców. Obserwowana od kilku lat tendencja wzrostowa spożycia napojów alkoholowych znajduje swoje odzwierciedlenie w ilości działających pod ich wpływem, będących sprawcami przestępstw szczególności przeciwko życiu i zdrowiu. Ogółem we wszystkich kategoriach przestępstw w Polsce w okresie styczeń grudzień Policja odnotowała podejrzanych o dokonanie przestępstw ( w roku), z czego było pod wpływem alkoholu ( w roku) co stanowi 32,9% ogółu podejrzanych (12,9% w roku). Ponad trzykrotny w stosunku do roku wzrost liczby podejrzanych o dokonanie przestępstw będących pod wpływem alkoholu, spowodowany jest najprawdopodobniej zmianą klasyfikacji prawnej spraw związanych z prowadzeniem pojazdu w stanie po użyciu alkoholu, które stało się przestępstwem i jest obecnie rozpatrywane przez sądy 85

2 Tabela 7.1. Udział nietrzeźwych sprawców w wybranych kategoriach przestępstw istotnych dla bezpieczeństwa publicznego Podejrzani Dorośli Nieletni Kwalifikacja prawna Ogółem Ustalono Ustalono Nietrzeźwi Ogółem trzeźwoś trzeźwość Nietrzeźwi Zabójstwo Uszczerbek na zdrowiu Bójka lub pobicie Zgwałcenie Kradzież cudzej rzeczy Kradzież z włamaniem Rozbój, kradzież rozbójnicza i wymuszenie rozbójnicze Tabela 7.2. Podejrzani o popełnienie przestępstw w roku Lp. Województwa Podejrzani (dorośli i nieletni) W tym będący pod wpływem alkoholu % do ogółu podejrzanych 1. Dolnośląskie ,5 2. Kujawsko Pomorskie ,8 3. Lubelskie ,2 4. Lubuskie ,4 5. Łódzkie ,3 6. Małopolskie ,3 7. Mazowieckie (bez KSP) ,8 8. Opolskie ,2 9. Podkarpackie ,2 10. Podlaskie ,6 11. Pomorskie ,5 12. Śląskie ,0 13. Świętokrzyskie ,5 14. Warmińsko Mazurskie ,6 15. Wielkopolskie ,4 16. Zachodniopomorskie ,1 17. Na terenie KSP ,7 Razem: ,9

3 7.2. Nietrzeźwość w miejscach publicznych W ramach działań prewencyjnych funkcjonariusze Policji przeciwdziałając nietrzeźwości w miejscach publicznych: umieścili w policyjnych pomieszczeniach dla zatrzymanych, strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców i aresztach w celu wydalenia: ogółem: osób, w tym osób doprowadzonych w celu wytrzeźwienia: dorosłych 877 nieletnich liczba osób nietrzeźwych doprowadzonych przez Policję : ogółem: , w tym do miejsca zamieszkania dorosłych do izb wytrzeźwień Tabela 7.3. Liczba osób przebywających do wytrzeźwienia w Rok 1998 Rok Rok Rok ogółem nieletnich chłopców dziewcząt Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu ruchu na drogach Na ogólną liczbę ( w roku) wniosków skierowanych w roku do kolegiów ds. wykroczeń, ( w roku) dotyczyło wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi ruchu na drogach, a ( w roku) za wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu. W roku nastąpiła zmiana klasyfikacji prawnej spraw związanych z prowadzeniem pojazdu w stanie po użyciu alkoholu, które stało się przestępstwem i są obecnie rozpatrywane przez sądy Negatywnym zjawiskiem i mocno napiętnowanym w społeczeństwie jest kierowanie pojazdami przez osoby znajdujące się pod wpływem alkoholu. W celu przeciwdziałania takim praktykom Policja prowadzi szeroko zakrojone działania profilaktyczo propagandowe i represyjne, zmierzające do eliminowania z ruchu nietrzeźwych użytkowników dróg. Zmniejszeniu tego negatywnego procederu posłużyła zmiana przepisów dotyczących przekwalifikowania jazdy pod wpływem alkoholu z wykroczenia na przestępstwo. W związku z tym na terenie całego kraju w roku przeprowadzona była akcja pod kryptonimem POMIAR pod nadzorem Wydziału Ruchu Drogowego KGP. Polegała ona na skomasowaniu działania na terenie poszczególnych województw, które miały przekonać uczestników ruchu drogowego o nieuchronności kary za kierowanie pojazdem w stanie po spożyciu alkoholu. W działaniach tych w roku na terenie Polski wzięło udział policjantów, którzy skontrolowali kierujących. Według informacji uzyskanych z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji szczegółowe dane za rok przedstawiają się następująco: 1. liczba zatrzymanych praw jazdy ogółem: ogółem (w roku ), z powodu kierowania pojazdem w stanie nietrzeźwym (w roku ), 87

4 Tabela 7.4. Liczba odebranych praw jazdy, w tym za jazdę po spożyciu alkoholu w roku Lp. Województwa Ilość odebranych W tym za jazdę po % wszystkich praw jazdy ogółe spożyciu alkoholu zatrzymań 1. Dolnośląskie ,1% 2. Kujawsko Pomorskie ,7% 3. Lubelskie ,1% 4. Lubuskie ,1% 5. Łódzkie ,0% 6. Małopolskie ,2% 7. Mazowieckie ,3% 8. Opolskie ,0% 9. Podkarpackie ,6% 10. Podlaskie ,6% 11. Pomorskie ,1% 12. Śląskie ,1% 13. Świętokrzyskie ,2% 14. Warmińsko Mazurskie ,1% 15. Wielkopolskie ,8% 16. Zachodnio Pomorskie ,6% 17. Na terenie KSP ,9% Razem: ,2% 2. liczba wniosków skierowanych przez Policję do kolegiów ds. wykroczeń za kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwym: ogółem (w roku ), z tego: wnioski do kolegiów za kierowanie pojazdami mechanicznymi w stanie nietrzeźwym: (w roku ), wnioski za naruszenia bezpieczeństwa i porządku na drodze przez pieszych: (w roku ), w tym przez nietrzeźwych: (w roku ), 3. liczba wypadków drogowych: ogółem: (w roku ), spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców: (w roku 5.243), z udziałem nietrzeźwego uczestnika ruchu: (w roku 9.367), 4. liczba ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych: ogółem liczba ofiar: (w roku 6.294), w wypadkach spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców: 479 (w roku 676), w wypadkach z udziałem nietrzeźwego uczestnika ruchu: 696 (w roku 1.012), 5. liczba rannych w wypadkach drogowych: ogółem: (w roku ), w wypadkach spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców: (w roku 7.247), w wypadkach z udziałem nietrzeźwego uczestnika ruchu: (w roku 9.802). 88

5 Tabela 7.5. Liczba wypadków drogowych w podziale na województwa: Lp. Nietrzeźwość Wypadki Zabici* Ranni* uczestników zdarzenia ogółem % ogółem % ogółem % 1. Dolnośląskie 539 7,3 29 5, ,7 2. Kujawsko Pomorskie 273 3,7 9 1, ,4 3. Lubelskie 598 8,1 47 9, ,8 4. Lubuskie 170 2,3 32 6, ,4 5. Łódzkie 647 8,8 48 9, ,7 6. Małopolskie 713 9,7 23 4, ,4 7. Mazowieckie (KSP) 144 2,0 7 1,4 85 1,4 8. Mazowieckie 608 8, , ,6 9. Opolskie 202 2,7 11 2, ,7 10. Podkarpackie 339 4,6 23 4, ,2 11. Podlaskie 258 3,5 42 8, ,1 12. Pomorskie 429 5,8 25 4, ,0 13. Śląskie ,3 33 6, ,2 14. Świętokrzyskie 392 5,3 25 4, ,2 15. Warmińsko Mazurskie 318 4,3 32 6, ,8 16. Wielkopolskie 476 6,5 30 5, ,3 17. Zachodniopomorskie 355 4,8 32 6, ,1 Razem: *W rubrykach zabici i ranni zostali ujęci tylko nietrzeźwi uczestnicy zdarzeń Tabela 7.6. Przestępstwa stwierdzone oraz podejrzani o ich popełnienie z art. 178 a k.k. (prowadzenie pojazdu mechanicznego przez osobę w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środka odurzającego) w roku. Lp. Województwa Przestępstwa Podejrzani stwierdzone 1. Dolnośląskie Kujawsko Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie (bez KSP) Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko Mazurskie Wielkopolskie Zachodnio Pomorskie Na terenie KSP Razem:

6 Tabela 7.7. Wnioski o ukaranie do kolegium do spraw wykroczeń Nazwy wykroczeń Liczba sporządzonych wniosków Ogółem w tym na nieletnich za wszystkie wykroczenia ogółem za wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu ogółem w tym: art kw. art kw. art. 60 i 61 kw za wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi ruchu na drogach ogółem w tym w stanie nietrzeźwym: art kw. art kw. popełnionych przez pieszych w tym nietrzeźwych Według danych z Ministerstwa Sprawiedliwości liczba osób osądzonych i skazanych za przestępstwa związane ze spowodowaniem wypadku komunikacyjnego w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środka odurzającego (statystyka nie wyodrębnia czynów w stanie nietrzeźwym) w roku wyniosła: Art. 178 w zw. z art kk osądzono 801 osób, skazano 774, na karę pozbawienia wolności 165, w tym 85 osób na bezwzględna karę pozbawienia wolności, Art. 178 w zw. z art kk osądzono 344 osób, skazano 329, na karę pozbawienia wolności 327, w tym 217 osób na bezwzględna karę pozbawienia wolności, Art. 178 a 1 kk (dodany przez art. 1 pkt 7 ustawy z dnia 14 kwietnia roku o zmianie ustawy Kodeks Karny Dz. U. Nr 48, poz. 548) osądzono osób, skazano , na karę pozbawienia wolności , w tym 545 osób na bezwzględna karę pozbawienia wolności, Art. 178 a 2 kk (dodany jw.) osądzono osób, skazano , na karę pozbawienia wolności , w tym 205 osób na bezwzględna karę pozbawienia wolności. Ponadto w okresie od 1 stycznia do 16 października roku kolegia ds. wykroczeń skazały osób za wykroczenia związane z prowadzeniem pojazdu mechanicznego w stanie po użyciu alkoholu (tzn. z art kw), a osoby za wykroczenia związane z prowadzeniem innego pojazdu niż z 1 w stanie po użyciu alkoholu (art kw). Od dnia 17 października roku sprawy o powyższe wykroczenia rozpatrywane są przez sądy i brak jest danych statystycznych za ten okres Wykroczenia w obrocie handlowym napojami alkoholowymi i naruszenia obowiązku trzeźwości zawodowej W ramach prowadzonych działań kontrolnych policjanci w całej Polsce sprawdzali lokale gastronomiczne i miejsca sprzedaży detalicznej pod kątem przestrzegania przepisów Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. W roku odnotowali naruszenia zakazu sprzedaży alkoholu: z art. 43 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dotyczący sprzedających lub podających napoje alkoholowe bez zezwolenia lub w przypadku gdy jest to zabronione) w przypadkach (2.555 w roku), z art. 43 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dotyczący 90

7 kierownika zakładu handlowego lub gastronomicznego, który nie dopełniając obowiązku nadzoru dopuszcza do popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1) w 575 przypadkach (383 w roku), z art. 43 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dotyczący osoby spożywającej napoje alkoholowe wbrew zakazom określonym w art. 14 ust. 1 i ust. 3 6 albo nabywającej lub spożywającej napoje alkoholowe w miejscach nielegalnej sprzedaży, albo spożywającej napoje alkoholowe przyniesione przez siebie lub inną osobę w miejscach wyznaczonych do ich sprzedaży lub podawania) w przypadkach (5.276 w roku), z art. 44 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dotyczący osoby, która wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do sprzedawania, podawania i spożywania napojów alkoholowych na terenie zakładu pracy, jak również powziąwszy wiadomość o sprzedawaniu, podawaniu lub spożywaniu na terenie zakładu pracy takich napojów, nie podejmuje prawem przewidzianego postępowania) wszczęto 759 postępowań (135 w roku). Tabela 7.8. Ilość ujawnionych czynów z wybranych art. Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Lp. Województwo Art Art Art Dolnośląskie Kujawsko Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie (KSP) Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko Mazurskie Wielkopolskie Zachodnio Pomorskie Razem: W roku Policja zanotowała naruszenia obowiązku trzeźwości zawodowej: z art. 180 k.k. (Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.) w 92 przypadkach, z art. 179 k.k. (Kto wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do ruchu pojazd mechaniczny albo inny pojazd w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym lub dopuszcza do prowadzenia pojazdu mechanicznego albo innego pojazdu na drodze publicznej przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, będącą pod wpływem środka odurzającego lub osobę nie posiadającą wymaganych uprawnień, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2) w 90 przypadkach. 91

8 7.5. Nietrzeźwość a przestępstwa wśród dzieci i młodzieży Zagrożenie przestępczością, przypadki zakłócania ładu i porządku publicznego o charakterze chuligańskim stanowią w Polsce poważny problem społeczny. Mając na uwadze poprawę sytuacji w tym zakresie Pierwszy Zastępca Komendanta Głównego Policji, w dniu roku zobowiązał pisemnie komendantów wojewódzkich do podejmowania stosownych działań w tej materii (pismo E V 101/99). Na jego podstawie czynności Policji w przypadku zatrzymania bądź ujawnienia nieletniego pod wpływem alkoholu muszą zmierzać w kierunku ustalenia kto sprzedał lub udostępnił mu trunek, następnym zaś etapem powinno być wystąpienie o cofnięcie zezwolenia na sprzedaż alkoholu lub wszczęcie postępowań z art. 208 k.k.. Jak wynika z przesłanych do KGP sprawozdań w roku Policja w całej Polsce ujawniła nieletnich będących pod wpływem alkoholu. Ze wszystkimi z nich oraz ich opiekunami przeprowadzono rozmowy profilaktyczno ostrzegawcze na temat mechanizmów uzależnień. Jak pokazuje praktyka, stosunkowo trudno jest ustalić w jaki sposób nieletni wszedł w posiadanie alkoholu. Najczęściej odmawiają oni podania źródła jego nabycia lub też twierdzą, że alkohol kupił mu jakiś nieznany dorosły. Zjawisku temu sprzyja spożywanie napojów alkoholowych w domu rodzinnym, w grupie rówieśniczej, a także nagminnie w miejscach publicznych. Coraz częściej picie alkoholu traktowane jest jako stymulator do dobrej zabawy na imprezach młodzieżowych, forma rozładowania napięcia lub zapewnienie sobie dobrego samopoczucia. W 402 przypadkach wszczęto postępowanie z art. 208 k.k. za rozpijanie małoletniego. W roku zatrzymano podejrzanych nieletnich sprawców, którym udowodniono popełnienie czynów karalnych: w tym spośród nich było pod wpływem alkoholu co stanowi 6,7%. Tabela 7.9. Liczba nieletnich sprawców czynów karalnych oraz liczby czynów karalnych popełnionych przez nieletnich w podziale na województwa: Liczba czynów Podejrzani W tym będący Lp. Województwa nieletnim karalnych nieletni pod wpływem udowodnionych alkoholu 92 % do ogółu podejrzanych 1. Dolnośląskie ,0 2. Kujawsko Pomorskie ,4 3. Lubelskie ,7 4. Lubuskie ,9 5. Łódzkie ,6 6. Małopolskie ,4 7. Mazowieckie (bez KSP) ,5 8. Opolskie ,7 9. Podkarpackie ,5 10. Podlaskie ,6 11. Pomorskie ,5 12. Śląskie ,8 13. Świętokrzyskie ,1 14. Warmińsko Mazurskie ,7 15. Wielkopolskie ,9 16. Zachodnio Pomorskie ,5 17. Na terenie KSP ,8 Razem: ,7 W ramach działań profilaktycznych i naprawczych Komenda Główna Policji wysłała do jednostek terenowych pismo w dniu 11 czerwca roku (L. dz. E V 513/), w którym wystąpiło między innymi o:

9 systematyczne kontrolowanie punktów sprzedaży alkoholu pod kątem dostępu do niego osób poniżej 18 roku życia, uświadamianie osobom sprzedającym alkohol, że zgodnie ze znowelizowana ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi sprzedaż alkoholu nieletnim jest przestępstwem, informowanie sprzedawców alkoholu, że zgodnie z nowymi przepisami, mają prawo żądać od klienta okazania dokumentu potwierdzającego jego pełnoletność Działalność sądów rodzinnych w sprawach o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu W roku do sądów rodzinnych wpłynęło spraw o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu, a spraw takich zakończono Obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu w zakładzie stacjonarnym orzeczono w stosunku do osób, natomiast osób skierowano na leczenie do zakładów niestacjonarnych. W stosunku do roku liczba ogólna spraw o zastosowanie obowiązku leczenia odwykowego, która wpłynęła do sądów w roku jest większa o 6 spraw, natomiast liczba spraw załatwionych merytorycznie jest mniejsza o spraw, co rzutuje bezpośrednio na liczbę osób zobowiązanych do leczenia, która w roku jest mniejsza o osób. W roku wpłynęło także spraw o zmianę orzeczenia o obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu, z czego załatwiono spraw, jak również wpłynęły 794 sprawy o ustanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu załatwiono 583 sprawy. W dalszym ciągu istnieje trudna sytuacja w zakresie wykonywania orzeczeń, głównie spowodowana brakiem miejsc w placówkach stacjonarnych dla osób skierowanych na leczenie stacjonarne, a w związku z tym liczba osób oczekujących na umieszczenie w zakładzie na koniec roku wynosiła 5.205, gdy w roku osób, w roku Ponadto biorąc pod uwagę, iż liczba osób, w stosunku do których jest obecnie wykonywany obowiązek leczenia w zakładzie stacjonarnym, wynosi odsetek osób oczekujących na umieszczenie jest bardzo wysoki. W tej materii nadal pozostają aktualne uwagi przekazywane w sprawozdaniach ministerialnych w latach ubiegłych, a zwłaszcza dotyczy to ograniczania liczby pacjentów zobowiązanych do leczenia poprzez wprowadzanie limitu przyjęć oraz preferowanie pacjentów zgłaszających się na leczenie dobrowolnie. Obecnie osób poddane jest leczeniu w placówkach niestacjonarnych, a wobec osób orzeczono nadzór kuratora, który jest wykonywany przez kuratorów zawodowych i społecznych. Jak wynika z przeprowadzonych analiz danych statystycznych w roku największa liczbę osób w stosunku do których wykonywane są orzeczenia o poddaniu się leczeniu odwykowemu mają: okręg poznański osoby, lubelski osoby, kielecki osób oraz gdański osób. Natomiast najmniejszą liczbę osób, wobec których są wykonywane orzeczenia reprezentują okręgi łomżyński 137 osób, siedlecki 237, ostrołęcki 349, słupski 375 oraz gorzowski 378 osób. Jeżeli chodzi o osoby oczekujące na umieszczenie w zakładzie stacjonarnym zgodnie z orzeczeniem tylko okręg tarnobrzeski nie wykazuje żadnej takiej osoby, okręg białostocki 2 osoby, krośnieński 10 osób, słupski 12, łomżyński 20, a kaliski 22 osoby. Największa liczba osób oczekuje na wykonanie orzeczenia poprzez umieszczenie w zakładzie w okręgu: lubelskim 453 osoby, kieleckim 448, a krakowskim 350 osób. Powyższy stan rzeczy wskazuje na konieczność zwiększenia ilości miejsc w placówkach stacjonarnych dla pacjentów kierowanych przez sądy. Problemy w realizacji sądowych zobowiązań do leczenia odwykowego nie ograniczają się jednak tylko do kwestii zwiększenia liczby miejsc w stacjonarnych zakładach lecznictwa odwykowego, patrz Rozdział IV. 93