Ekomuzeum muzeum inne niż myślisz Muzea nieodmiennie kojarzą się nam z eksponatami w szklanych gablotach i zapachem kurzu. Niemalże wszędzie krępują

Transkrypt

1 Ekomuzeum muzeum inne niż myślisz Muzea nieodmiennie kojarzą się nam z eksponatami w szklanych gablotach i zapachem kurzu. Niemalże wszędzie krępują zwiedzających tabliczki z zakazami i nakazami, czy kustosz wystawy przyglądający się bacznie każdemu z osobna. Nie zachęca też znudzony portier. Jednak wiele muzeów dziś znacznie odbiega od tego stereotypu. Do nich należą ekomuzea, cieszące się stale rosnącą popularnością wśród turystów. Zamiar wybrania się do muzeum rzadko jest spontaniczną decyzją. Wielu z nas pamięta takie wycieczki organizowane jedynie przez nauczycieli w szkole czy wychowawców kolonijnych. Jest tak dlatego, że w tradycyjnym muzeum wieje nudą! Często z naszych wspomnień wyłania się słusznej wielkości budynek, czasem jakiś pałac lub zamek gdzie pod czujnym okiem portierów i kamer, odwiedzający stają oko w oko z przeszłością pokrytą kurzem i patyną. Z tym wizerunkiem ogarniętych grobową ciszą sarkofagów historii, zakłóconą czasem przez głos przewodników i rozbrykanych dzieci, chcą zerwać instytucje stanowiące strukturę powiązanych ze sobą jednostek kultury. Ekomuzeum, bo o nim mowa, to nie jedno miejsce, a sieć rozproszonych w terenie obiektów, które wspólnie tworzą żywą kolekcję min. pomników przyrody, dóbr historycznych i kulturowych prezentowanych wspólnie w miejscu ich pierwotnego występowania. Tak mówi o ekomuzeum Barbara Kazior z Fundacji Partnerstwo dla Środowiska, twórczyni Programu Ekomuzea w Polsce. Taka formuła prezentacji różnorodnych dóbr lokalnych tworzy obszar przyjazny dla turysty, gdzie oprócz odwiedzenia ciekawych przyrodniczo i historycznie miejsc można także spróbować produktów lokalnych, a nawet na miejscu wziąć udział w ich produkcji. W ramach działalności takiej instytucji, proponowane są zwiedzającym różnego rodzaju edukacyjne ścieżki tematyczne, warsztaty w pracowni rzemieślniczej lub artystycznej, jak również imprezy plenerowe. Nadto, turyści zapraszani są do wzięcia udziału w takich przedsięwzięciach jak wypady rowerowe, wycieczki kajakowe czy biegi na orientację. Niejednego turystę zainteresuje wizyta w pracowni ceramicznej, nauka plecenia koszy z wikliny (zajęcia proponowane w Ekomuzeum Lubelszczyzny), zwiedzanie pasieki w Ekomuzeum Rzemiosła, czy malowanie pisanek tradycyjnymi łemkowskimi metodami w Ekomuzeum Wrzosowej Krainy. Widać zatem, że taka swoista sieć różnorakich instytucji kulturalnych, edukacyjnych, a także sportowo-rekreacyjncyh ma na celu, podobnie jak tradycyjne muzea, prezentowanie dorobku lokalnej tradycji, przechowywania historycznych zbiorów, podnoszenia walorów lokalnego krajobrazu, edukowanie dzieci, młodzieży i dorosłych, uatrakcyjnianie ich pobytu poprzez oferty atrakcyjnych zajęć warsztatowych czy rekreacyjnych. Wszystko po to, aby zachować najcenniejsze, oryginalne dla danej kultury dobra i przekazać to dziedzictwo kolejnym pokoleniom. Zatem ekomuzea to nie tylko budynki i eksponaty, ale także ludzie. To swoiste zaproszenie wystosowane przez gościnnych i pełnych pasji mieszkańców do poznania w niebanalny sposób uroków miejsca którym żyją. Z uwagi na skomplikowaną strukturę, trudno mówić o ekomuzeach w kategoriach przedsięwzięć jednoznacznie turystycznych. Służą bowiem w równym stopniu lokalnym społecznościom jak i odwiedzającym je przejezdnym. Ponieważ są to konstrukty sieciowe, zaangażowani w ich funkcjonowanie są lokalni przedsiębiorcy funkcjonujący w różnych obszarach działalności wytwórczej a prowadzona przez nich działalność jest często podstawowym źródłem dochodów. Jednak zasadniczym powodem ich tworzenia jest chęć przyciągania zwiedzających, ludzi zainteresowanych zarówno atrakcjami, jak i walorami poznawczymi oferowanymi przez ekomuzeum. Szczególnie niewielkie tego typu instytucje, 1

2 które nie mają dużej siły przyciągania, są naturalnym uzupełnieniem większych przedsięwzięć regionalnych, krajowych, międzynarodowych, takich jak na przykład zielone szlaki greenways. Założenia metodyczne obu koncepcji: greenways i ekomuzeów są zbieżne i ukierunkowane na ochronę oraz ekspozycję unikatowych wartości lokalnego dziedzictwa, aktywizacje i zaangażowanie lokalnej społeczności oraz poprawę jakości życia mieszkańców w zgodzie z duchem rozwoju zrównoważonego. Tym co w sposób szczególny przyciąga turystów do zwiedzania ekomuzeów, jest możliwość bezpośredniego doświadczania historii i dziedzictwa kulturowego. Trudno tu znaleźć tabliczek zakazujących dotykania eksponatów, zaś smutnych portierów zastępują prawdziwi pasjonaci i animatorzy, którzy doskonale wiedzą jak najatrakcyjniej zaprezentować placówkę i jej eksponaty. Taka formuła sprzyja także uczeniu się przez doświadczanie. Organizacja zajęć plenerowych z elementami rozrywki zwiększa potencjał w przyswajaniu wiedzy, a także zdobywaniu nowych umiejętności. Ekomuzea to doskonały sposób na odkrywanie ducha miejsca różnych regionów Polski. W różnorodny sposób eksponują one to, co unikalne i niepowtarzalne. Ta nowa forma poznawania wiąże tradycję z nowoczesnym podejściem do interpretacji dziedzictwa kulturowego. Poznawanie "muzeów bez murów" ma duży wydźwięk edukacyjny - szczególnie dla młodszych turystów, zawsze gotowych puścić wodze fantazji, preferujących aktywne uczestnictwo w odkrywaniu tajemnic historii i zadających mnóstwo trudnych pytań. Ten swoisty projekt muzealny jest produktem turystycznym oferowanym nowoczesnemu odbiorcy. Od roku 2004 działa Europejska Sieć Ekomuzeów Local Worlds, która zrzesza liderów ekomuzeów i organizacji wspierających ten ruch. Sieć umożliwia wymianę informacji i doświadczeń, wspólne przedsięwzięcia i promocję oraz kontakty z ekomuzeami na świecie ( Metodyka ekomuzem jest popularna w Europie, gdzie rozwijają się zarówno lokalne, często tematyczne inicjatywy (Ecomusee de la Noix du Pergord, Ecomusee des vieux maties de Liozo we Francji, Ecomuseo dell Argilla, Ecomuseo dei Terrazamenti e della Vite we Włoszech) jak i zintegrowane przedsięwzięcia regionalne (Ecomusee d Alasce, Ecomusee du Mont Lozere we Francji, Ecomuseo delle Acque del Gemonese, Ecomuseo del Casentino we Włoszech, czy Ekomuseum Bergslagen w Szwecji. Poza Europą, idea tworzenia ekomuzeów znalazła zainteresowanie w Brazyli Savanna Ecomuseum w Goias, Japonii Asahi Machi Ecomuseum, Kitasharima Ecomuseum czy Chinach Suojia Ecomuseum of Liuzhi Guizhou 1 Program tworzenia ekomuzeów został zainicjowany w Polsce już w 2000 r. przez Fundację Partnerstwo dla Środowiska. Uruchomienie tej inicjatywy przyczyniło się do wzrostu zainteresowania tym produktem, którego efektem są ekomuzea założone w kilkunastu miejscach w Polsce. Formułę organizacyjną tych przedsięwzięć tworzą Lokalne Grupy Partnerskie. Ponieważ powołanie do życia ekomuzeum wymaga współdziałania wielu lokalnych instytucji, Grupy Partnerskie pozwalają na wyłanianie ze swojego grona interdyscyplinarnych zespołów, zdolnych do realizacji takiego przedsięwzięcia. W Polsce działa obecnie kilkanaście takich obiektów. Powstają one najczęściej przy Zielonych Szlakach Greenways wzdłuż Bursztynowego Szlaku znajdziemy dwa ekomuzea: Ekomuzeum Babiej Góry i Ekomuzeum Lanckorona; na szlaku Kraków Morawy Wiedeń jedno 1 Ulotka informacyjna Ekomuzea, wydana przez Fundację Partnerstwo dla Środowiska) 2

3 Ekomuzeum Alwernia, a w Bieszczadach na szlaku Zielony Rower Greenway Karpaty Wschodnie aż cztery W Krainie Bobrów, Trzy Kultury, W krainie Bojków i Hołe. Obecnie Dolny Śląsk jest miejscem, gdzie organizuje się wiele takich formacji. Odwiedzić tam można m.in. Ekomuzeum Dziadoszan, Dymarki, Cysterskie, Dziewin i Wrzosowa Kraina, Ekomuzeum Rzemiosł w Dobkowie. We wschodniej Polsce popularność zyskują obiekty w ramach Ekomuzeum Lubelszczyzny. EKOMUZEUM LUBELSZCZYZNY W obręb Ekomuzeum Lubelszczyzny wchodzi obecnie 31 obiektów usytuowanych w środkowo-zachodniej części województwa lubelskiego. Tworzą one sieć atrakcji turystycznych utworzonych z inicjatywy lokalnych społeczności i prezentowanych turystom przez samych mieszkańców. Punktem centralnym Ekomuzeum jest Nałęczów, a obiekty usytuowane są w promieniu około 50 kilometrów od tego miasta. Dzięki rozproszeniu ekomuzealnych obiektów, turysta może lepiej poznać zakątki Lubelszczyzny i jej walory krajobrazowo-przyrodnicze. Większość atrakcji usytuowanych jest na obszarze parków krajobrazowych, w strefach ochrony krajobrazów lub w malowniczych dolinach rzek. Tematem przewodnim tej inicjatywy jest dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Turysta odwiedzający każdy z obiektów wchodzących w skład tego przedsięwzięcia ma możliwość uczestniczenia w programie tematycznym zwiedzania - poznaje temat wiodący (np. pszczelarstwo, kowalstwo, tkactwo, młynarstwo, flisactwo, plecionkarstwo, papiernictwo, garncarstwo), o którym opowiadają prawdziwi pasjonaci. Podczas prezentacji, każdy zwiedzający może dotykać, sprawdzać działanie poszczególnych eksponatów i sprzętów. Dodatkowo turyści zapraszani są do udziału w zajęciach artystycznych i wyrobu ozdób ludowych oraz w warsztatach, dzięki którym w działaniu mogą poznać procesy wytwarzania, np. naczyń glinianych, podków, chodników, papieru, mąki. Wizyta w Ekomuzeum to także możliwość degustacji lokalnej kuchni oraz kupna autentycznych wyrobów rękodzieła. Turysta odwiedzający obiekty zrzeszone w ramach Ekomuzeum może otrzymać paszporty turystyczne (do pobrania w każdym dowolnym obiekcie od którego rozpoczynacie zwiedzanie). Okazanie niniejszego paszportu uprawnia do otrzymania pamiątkowej pieczęci. Odwiedzając wszystkie obiekty, można otrzymać specjalną odznakę Ekomuzeum Lubelszczyzny. W obręb sieci tego projektu wchodzą także inne, równie ciekawe oferty. Wybrane Obiekty Ekomuzeum Lubelszczyzny 1. Muzeum Multimedialne w Opolu Lubelskim Muzeum Multimedialne w Opolu Lubelskim oferuje odwiedzającym możliwość obejrzenia prezentacji ginących zawodów z terenu miasta i gminy Opole Lubelskie. W atrakcyjnej formie filmów, gier edukacyjnych oraz ekspozycji stałych i czasowych twórcy muzeum starają się przybliżyć zwiedzającym historię Opola Lubelskiego, a wraz z nią profesji, które obecnie odchodzą już do lamusa. Turysta nie tylko może zobaczyć jak wyglądał na przykład warsztat szewski ale także spróbować swoich sił w grze pt. Warsztat szewskiej pasji. Oprócz prezentacji eksponatów obiekt proponuje również wycieczkę po mieście wraz z przewodnikiem. 2. Pszczela Wola - Zespół Szkół Rolniczych Ten obiekt trudno zaliczyć do muzeów w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. Jest to raczej zaproszenie do zwiedzania obiektów Zespołu Szkół Rolniczych w Pszczelej Woli. Wielu może odczytać jako żart, ale tak nie jest. Program pobytu w tym miejscu obejmuje zwiedzanie jedynego w Europie Technikum Pszczelarskiego, izby pamięci szkoły, muzeum pszczelarstwa i pracowni pasiecznych. Na potrzeby turystów opracowana została ścieżka dydaktyczna, pn. Od kwiatka do miodu, w ramach której istnieje możliwość poznania warsztatu pracy pszczelarza dawniej i dziś, procesu powstawania 3

4 miodu, degustacji różnych gatunków miodów, wypieku całusków pszczelowolskich czy wyrobu świec woskowych. Odwiedzający mogą również odbyć spacer po zespole dworsko-parkowym, czy też, przejażdżkę bryczką lub saniami. 3. IM-Plantacja Sztuki Pod Lipami Turystę zainteresowanego sztuką malarską zaprasza obiekt IM-Plantacja Sztuki Pod Lipami.Każdy może tu spróbować odkryć talent artystyczny, uczestnicząc w warsztatach bądź plenerach malarskich. Inspiracji takich jak: stara architektura, nadwiślański pejzaż czy martwa natura, na pewno tutaj nie zabraknie, a malarskie tematy pozostaną pamiątką na całe życie. Niezbędną pomocą i cennymi wskazówkami służy właściciel - pasjonat malarstwa. Poza tym ma tu miejsce jeszcze wystawa sprzętów używanych w wiejskim gospodarstwie (narzędzi i maszyn do produkcji rolnej oraz drobnych wyrobów kowalskich),galeria miniatur akwarelowych i wystawa starych książek (np. przewodników turystycznych), czasopism, prasy archiwalnej oraz starych płyt gramofonowych odtwarzanych w czasie oglądania ekspozycji. 4. SWAT - Stowarzyszenie Wspierania Aktywności Twórczej Ten obiekt zainteresuje zapewne każdego turystę. Na potrzeby gości, będących w różnym wieku, stworzono tu program pobytu składający się z kilku rodzajów atrakcji. Dla amatorów sztuki ludowej mamy pakiet pn. Pleć pleciugo wprowadzający w tajniki zawodu plecionkarza/miotlarza. Oprócz informacji historycznej odwiedzający mogą wziąć udział w pokazie wyplatania kosza lub też samodzielnie wykonać wiklinową zakładkę do książki czy stroik z witek i kory brzozowej. Młodzi miłośnicy zagadek zapewne skorzystają z możliwości spotkania z Ufoludkiem i degustacji sopla pozaziemskiego. Dodatkowych atrakcji dostarczą gry i zabawy terenowe: biegi na orientację z wykorzystaniem kompasu i mapy czy poznawanie właściwości świętego drzewa. Starsi odkrywcy zapewne z ciekawością wysłuchają historii zatopionego kościółka i spróbują odkryć tajemnicę kurhanu i spoczywających w nim żołnierzy. 5. Gospodarstwo Agroturystyczne Koniczynka w Chodlu Do obcowania z tradycyjnym rękodzielnictwem ludowym, w szczególności stolarstwem i rzeźbiarstwem zaprasza Gospodarstwo Agroturystyczne Koniczynka w Chodlu. Gospodarze ośrodka wprowadzą turystów w tajniki swojego zawodu, w trakcie warsztatów nauczą zrobić z niepozornego kwakała drewna coś niepowtarzalnego. Dodatkową atrakcją są ciekawe ścieżki edukacyjne, które pokazują jaką drogę musi pokonać drewno aby stać się materiałem dla stolarza oraz rzeźbiarza czyli,,od szyszki po stół sosnowy (m.in. rozpoznawanie gatunków drzew po liściach, korze, przekroju plastra drewna, rozpoznawanie wieku drzewa, sadzenie drzew na specjalnie przygotowanym poletku). Dodatkową atrakcją, jaką oferuje gospodarstwo, jest pokaz chowu i użytkowania koni oraz metod uprawy zbóż, zbioru siana, słomy w celu uzyskania paszy dla zwierząt. Ośrodek jest czynnym gospodarstwem rolnym, dzięki czemu umożliwia udział turystów w pracach polowych. Miłośnicy koni mogą odbyć przejażdżkę konną pod okiem instruktora. Po atrakcjach na świeżym powietrzu 4

5 odwiedzający mogą wziąć udział w warsztatach kulinarnych i nauczyć się robienia cebularzy, pierogów z soczewicą, buracarzy, klusek dziadowskich czy tradycyjnego chleba. 6.,,Kuźnia Wojciechów" Kuźnia zaprasza młodzież oraz osoby dorosłe na program edukacyjny z zakresu kowalstwa tradycyjnego oraz współczesnego kowalstwa artystycznego. Organizowane na żywo są pokazy kucia podkowy oraz innych wyrobów z żelaza i metalu, podkuwania,,konika. Wszystko zaprawione jest barwnymi opowieściami kowala z życia wojciechowskiej kuźni oraz historią rodziny kowalskiej pn.,,kowalstwo jako pasja, zawód i tradycja, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie już od ponad 90 lat. 7. Pracownia Ceramiki Opolskie Centrum Kultury W Opolu Lubelskim Czy próbowaliście kiedyś ulepić garnek z gliny? Jeśli nie to takie atrakcje oferuje Opolskie Centrum Kultury, które zaprasza do pracowni ceramicznej na warsztaty związane z wytwarzaniem naczyń i ozdób z gliny. Podczas takich zajęć każdy będzie mógł wykonać swój garnek czy talerz. Dzięki tym zajęciom, oprócz nabycia podstawowych umiejętności ceramicznych, odwiedzający mogą poznać metody wytwarzania naczyń, które od wieków towarzyszą człowiekowi. 8. Mała Papiernia Celejów Wielu z Was drodzy czytelnicy zapewne zastanawiało się nieraz jak kiedyś produkowano papier. Odwiedzający papiernię w Celejowie będą mogli przenieść się w czasie i własnoręcznie stworzyć swój arkusz papieru czerpanego, ozdobi go i zabierać ze sobą na pamiątkę. Program ośrodka obejmuje również prezentację historii produkcji papieru, pokazy i warsztaty wyrobu papieru czerpanego dla dzieci, młodzieży i dorosłych. 9. Muzeum Regionalne w Kluczkowicach Muzeum Regionalne w Kluczkowicach to obiekt oferujący całą masę różnorodnych programów edukacyjnych obejmujących w głównej mierze tematykę dziedzictwa kulturowego i tradycji regionu. Na organizowanych warsztatach odwiedzający mają sposobność zapoznania się z sztuką ludową ziemi lubelskiej i ginącymi zawodami na wsi. Zajęcia edukacyjne obejmują następującą tematykę: Zwyczaje Świąt Bożego Narodzenia, Tradycje i zwyczaje Świąt Wielkanocnych, Nadwiślańska Kolej Wąskotorowa, Historia Kluczkowic od XV w. do współczesności, Style architektoniczne w oparciu o zabytki Powiatu Opolskiego, Styl zakopiański w oparciu o bibliotekę pałacową w Kluczkowicach, Archeologia na terenie Powiatu Opolskiego, Wrzelowiecki Park Krajobrazowy, Turystyka Powiatu Opolskiego - szlaki piesze i rowerowe. 10. Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa Wsiąść do pociągu nie byle jakiego śpiewała Maryla Rodowicz w znanym przeboju. Odwiedzający stację w Karczmiskach mogą zamówić sobie przejazd taką niebanalną koleją i ustalić m.in. przebieg trasy. Początek linii kolejowej usytuowany jest w Opolu Lubelskim, a następnie wiedzie do Polanówki, kończąc się na karczmiskim peronie. Stałym punktem w grafiku imprezy jest ognisko na leśnej polanie w Polanówce połączone z piknikiem. Atrakcja ta jest miło wspominana przez podróżnych i stanowi ciekawe urozmaicenie wyprawy. Odwiedzający karczmiski dworzec mogą 5

6 obejrzeć zabytkową kolejkę, wagony pasażerskie kryte, wagon bufetowy oraz wagony pasażerskie otwarte zbudowane na bazie wagonów towarowych. Na obejrzenie czekają ponadto takie części kolejowego składu jak drezyna, ręczny wózek torowy, wagony towarowe lub węglarki. Uzupełnieniem oferty jest Punkt Informacji Turystycznej i Muzeum Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej, wprowadzające w dawne czasy kolejnictwa. Liczne dokumenty, fotografie i eksponaty (np. urządzenia kolejowe, mundury i czapki kolejarzy) oraz pokój urządzony na wzór pomieszczenia dyżurnego ruchu z lat 50. przybliżają zwiedzającym sposób działania kolei na przestrzeni wielu dziesięcioleci. Na zakończenie wizyty atrakcji dostarczy wejście na wieżę ciśnień stanowiącą obecnie unikalny punkt widokowy. 11. Obóz Ornitologiczny w Kaliszanach Obiekt jest miejscem oferującym przyrodnicze warsztaty edukacyjne dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Zajęcia polegają na uczestnictwie w cogodzinnych obchodach sieci, nauce rozpoznawania gatunków ptaków wędrujących doliną Wisły oraz tych, które zatrzymują się na odpoczynek na wysepkach i łachach piaszczystych, nauce technik obserwacji ptaków w terenie, a także na nauce rozpoznawania drzew i krzewów rosnących na wyspie oraz przyswajaniu wiedzy o jednym z piękniejszych miejsc, jakim jest Małopolski Przełom Wisły. Warto wspomnieć, że obiekt jest również placówką badawczą gdzie realizowane są programy badań naukowych m.in. nad migracjami ptaków. 12. Pensjonat Piotrawin Wizyta w Pensjonacie Piotrawin przenosi turystę do XIX pałacyku. Stylowe wnętrza, spokojne sąsiedztwo w pobliżu rezerwatu przyrody, przepiękny widok z tarasu na leniwie płynącą rzekę to nie jedyne atrakcje tego miejsca. Gospodarze Pensjonatu zapraszają odwiedzających do wzięcia udziału w programie warsztatów i pokazów związanych z pracą flisaków rzecznych. W trakcie zajęć można zapoznać się z historią flisactwa rzecznego, poznać warsztat pracy, obejrzeć replikę łodzi czy narzędzia używane przez tę grupę zawodową. Dopełnieniem pobytu są opowieści flisackie i wyborna kuchnia oparta na daniach rybnych. 13. Regionalny Ośrodek Kultury i Sportu w Krzczonowie Na pokazy twórczości ludowej warto się wybrać do Krzczonowa i odwiedzić tamtejszy Regionalny Ośrodek Kultury i Sportu. Poznanie tajników haftu krzczonowskiego, wyrobu pisanek, bibułkarstwa, to nie jedyne atrakcje, które oferuje Ośrodek. W trakcie warsztatów prowadzonych przez ludowych zapaleńców turyści nauczą się wykonywania palm wielkanocnych czy tradycyjnej ozdoby choinkowej nazywanej pająkiem. Dodatkowo oferowane są pokazy pieczenia pieczywa w piecu chlebowym. Powyżej przedstawionych zostało tylko kilka spośród 30 obiektów wchodzących w skład Ekomuzeum Lubelszczyzny. Zachęcamy czytelnika do odwiedzenia wszystkich z nich i zdobycia oznaki Ekomuzeum Lubelszczyzny. informację na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Tam również zamieszczono opisy i ofertę turystyczną wszystkich obiektów objętych tą inicjatywą. Urlopowy sezon turystyczny zbliża się wielkimi krokami, a wraz z nim oczekiwania turystów na nowe oferty produktów turystycznych, które zaspokoją coraz bardziej wyszukane potrzeby wypoczynku, edukacji i rozrywki. Czy Ekomuzea są takim atrakcyjnym produktem? Doświadczenia z ponad dziesięciu lat istnienia i wdrażania tych produktów w Polsce są bardzo obiecujące. Świadczy o 6

7 tym fakt, iż coraz większa liczba podobnych inicjatyw i podmiotów zgłaszają swój udział w działaniach ekomuzeów. 7