Wstęp. Na płaszczyźnie językowej obserwuje się w tym czasie procesy integracyjne, zastępowanie gwar przez język literacki [por. Dejna 1991, passim].

Transkrypt

1 Leksyka obrzędowa stanowi jedną z najstarszych grup słownictwa. Odzwierciedla sposób odbioru i interpretacji świata przez nosicieli kultury ludowej, jest wyznacznikiem ich przekonań i doświadczeń wynikających z tradycyjnej religijności wiejskiej, silnie zakorzenionej w systemie dawnych praktyk przedchrześcijańskich. Zasadnicze przemiany kulturowe i społeczne, które objęły wieś w ostatnich kilkudziesięciu latach, głównie na początku lat 70. ubiegłego stulecia, spowodowały, że wiele obrzędów i zwyczajów dorocznych oraz związanej z nimi leksyki jest znanych wyłącznie najstarszemu pokoleniu. Ekspansja kultury masowej, szeroki dostęp do radia, telewizji, prasy, częsty kontakt mieszkańców wsi z miastem powodują, że tradycyjna kultura ludowa stopniowo zanika. Zanikają także gwary, wypierane przez język literacki. 1 Celem pracy jest opis leksyki obrzędowości dorocznej w gwarach ukraińskich południowego Podlasia, szczególnie zaś: a) określenie semantyki słownictwa obrzędowego z równoczesnym wyróżnieniem leksyki związanej z obrzędowością Kościoła rzymskokatolickiego, z jednej strony, i słownictwa powiązanego z obrzędowością Kościoła wschodniego, z drugiej strony; b) ustalenie zasięgów geograficznych analizowanych leksemów na badanym obszarze; pozwoli to w konsekwencji wyróżnić: 1) leksemy wspólne dla całego terenu; 2) leksemy różnicujące badany obszar; 3) leksemy wyodrębniające badany teren na tle obszarów sąsiednich; c) zestawienie leksyki obrzędowej gwar ukraińskich południowego Podlasia na tle odpowiedniej leksyki sąsiednich gwar ukraińskich; d) określenie motywów nominacji, tj. cech motywacyjnych nazw związanych z obrzędowością doroczną; e) podjęcie próby ustalenia etymologii nazw nieprzejrzystych motywacyjnie. Południowe Podlasie to obszar położony między dwiema rzekami Bug na północy i wschodzie, Włodawka na południu. Granicę zachodnią badanego terenu tworzy schematyczna linia przebiegająca przez następujące miejscowości: Siemiatycze, Międzyrzec Podlaski, Parczew, Łęczna (zob. mapa 1). Zgodnie z podziałem administracyjnym z 1 stycznia 1999 roku wymieniony obszar stanowi część województwa lubelskiego i obejmuje powiaty: bialski, parczewski i włodawski (zob. mapa 2). Południowe Podlasie jest obszarem pogranicznym, gdzie od wieków kontaktują się, przenikają i stapiają wschodnio- i zachodniosłowiańskie systemy kulturowe. Ludność zamieszkująca pogranicze polsko-ukraińskie jest zróżnicowana wyznaniowo (katolicy rzymscy, prawosławni, grekokatolicy). Następstwem tego są: wzbogacenie, 1 Na płaszczyźnie językowej obserwuje się w tym czasie procesy integracyjne, zastępowanie gwar przez język literacki [por. Dejna 1991, passim].

2 12 różnorodność i wzajemne wpływy praktyk obrzędowych, pozostających w ścisłym związku z wyznaniem. Przegląd literatury poświęconej badanej tematyce wykazuje, że opracowania z zakresu ukraińskiej leksyki obrzędów dorocznych są stosunkowo nieliczne. 1 Prace językoznawcze dotyczące ukraińskiej leksyki obrzędowej obejmują przede wszystkim nazwy świąt dorocznych [Horbacz 1988; Pastusiak 1999; Arkuszyn 2000b; Łesiów 2000; Łesiw 2000; Ostasz 2000; Husak 2001a; Husak 2001b; Chobzej 2002; Ostasz 2003a; Ostasz 2003b], inne zaś grupy słownictwa obrzędowego nie zostały dotychczas opisane. Oprócz wymienionych publikacji trzeba odnotować inne opracowania zawierające dane odnoszące się do omawianej problematyki. Są to w pierwszej kolejności słowniki gwarowe, notujące leksykę z gwar północnoukraińskich [Łysenko 1974; Arkuszyn 2000a] i południowoukraińskich [Onyszkewycz 1984; Janów 2001], a następnie wybory tekstów gwarowych [HUM; HCzZ; SUH]. Najpełniejsze opracowanie słownictwa świąt, zwyczajów i obrzędów dorocznych na materiale gwar ukraińskich i białoruskich stanowi nieopublikowana jeszcze rozprawa doktorska N. Androsiuk, prezentująca rezultaty badań prowadzonych w okresie w 53 miejscowościach na terenie Białostocczyzny [Androsiuk 2001a]. Z nielicznych publikacji odnoszących się do słownictwa obrzędów dorocznych w gwarach ukraińskich południowego Podlasia wymienić należy pracę O. Horbacza, zawierajacą bogaty materiał z zakresu nazewnictwa obrzędowości dorocznej w gwarze wsi Nosów w powiecie bialskim [Horbacz 1988]. Fragmentaryczne dane o leksyce najważniejszych świąt dorocznych gwar ukraińskich notują kartoteki do atlasów [AGL; AGWP]. Liczne nazwy, w większości związane ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocy, rejestrują Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny [Czyżewski, Warchoł 1998]. Obok prac opartych na materiałach głównie z lat należy wymienić opracowanie I. Bessaraby z przełomu XIX i XX wieku, rejestrujące nazewnictwo obrzędowości dorocznej ukraińskojęzycznej ludności południowego Podlasia (okolice Łomaz koło Białej Podlaskiej) z drugiej połowy XIX stulecia [Bessaraba 1903]. W związku z zanikaniem tradycyjnej kultury ludowej i związanego z nią słownictwa, a także w sytuacji braku pełnego opisu leksyki obrzędowej istnieje potrzeba wypełnienia luki w badaniach nad nazwami obrzędowości dorocznej dla wymienionego obszaru. Podstawę materiałową pracy stanowią zapisy własne z obszaru południowego Podlasia, uzyskane podczas badań terenowych w latach zgodnie z siatką punktów obejmującą 20 wsi. 1 Istnieją liczne prace językoznawcze poświęcone ukraińskiej leksyce obrzędów rodzinnych [Tyszczenko 1994; Bihusiak 1997; Konobrodśka 1999; Mahryćka 2000; Drobotenko 2001, Kwaśnicka 2005, Konobrodśka 2007 i in.]. Opracowane zostało także słownictwo związane z obrzędowością doroczną w gwarach polskich [Grabka 2012].

3 13 Mapa 1. Siatka badanych punktów

4 14 Mapa 2. Siatka badanych punktów według obecnego podziału administracyjnego

5 15 Mapa 3. Siatka punktów uwzględniająca materiał własny i porównawczy

6 16 Wykaz badanych miejscowości według numerów porządkowych 1. Nosów 2. Komarno 3. Błonie 4. Lipnica 5. Kobylany 6. Horbów 7. Ortel Książęcy 8. Połoski 9. Kostomłoty 10. Lubenka 11. Matiaszówka 12. Jabłeczna 13. Horodyszcze 14. Czeputka 15. Dołhobrody 16. Rusiły 17. Żuków 18. Wyryki 19. Suchawa 20. Stary Brus Rozwiązanie cyfrowych oznaczeń wszystkich miejscowości występujących w pracy 1. Nosów 1 W. Worgule 2. Komarno 3. Błonie 4. Lipnica 5. Kobylany 6. Horbów 6 D. Dobryń Duży 7. Ortel Książęcy 7 W. Wólka Plebańska 8. Połoski 8 W. Wyczółki 9. Kostomłoty 10. Lubenka 10 K. Kolembrody 10 Ko. Kozły 11. Matiaszówka 11 P. Przechód 12. Jabłeczna 13. Horodyszcze 13 D. Dubica 13 P. Polubicze 13 Ż. Żeszczynka 14. Czeputka 14 J. Janówka 14 M. Motwica 14 P. Pogorzelec 14 S. Sosnówka 15. Dołhobrody 15 H. Hanna 15 L. Lack 15 S. Stawki 16. Rusiły 16 D. Dawidy 16 H. Hołowno 16 K. Kodeniec 16 M. Mosty 16 O. Opole 17. Żuków 17 K. Krasówka 18. Wyryki 18 H. Horostyta 18 K. Korolówka 18 L. Lubień 18 Z. Zahajki 19. Suchawa 20. Stary Brus 20 K. Kolechowice 20 Ko. Kołacze 20 U. Uhnin 20 W. Wołoskowola

7 Alfabetyczny wykaz badanych miejscowości wraz z nazwiskami informatorów Błonie, gm. Janów Podlaski; Paulina Pisaruk, ur. w 1929 r. Czeputka, gm. Sosnówka; Anna Łobacz, ur. w 1933 r. Dołhobrody, gm. Hanna; Maria Kiryczuk, ur. w 1931 r. Horbów, gm. Zalesie; Wiera Nesteruk, ur. w 1926 r. Horodyszcze, gm. Wisznice; Józef Klimkowicz, ur. w 1920 r.; Marianna Klimkowicz, ur. w 1925 r.; Albina Makaruk, ur. w 1927 r. Jabłeczna, gm. Sławatycze; Nadzieja Haponiuk, ur. w r.; Aleksander Wołoszko, ur. w 1943 r.; Maria Wołoszko, ur. w 1948 r. Kobylany, gm. Terespol; Piotr Łastowski, ur. w 1921 r. Komarno, gm. Konstantynów; Anna Silczuk, ur. w 1920 r. Kostomłoty, gm. Kodeń; Nadzieja Urban, ur. w 1924 r.; Maria Dobryńczuk, ur. w 1927 r.; Anna Kral, ur. w 1927 r.; Anastazja Fedoruk, ur. w 1930 r. Lipnica, gm. Rokitno; Stanisława Lewczuk, ur. w 1937 r., Wiktor Lewczuk, ur r. Lubenka, gm. Łomazy; Marcin Kulgawczuk, ur. w 1922 r. Matiaszówka, gm. Tuczna; Janina Kamińska, ur. w 1927 r. Nosów, gm. Leśna Podlaska; Anna Gorbowiec, ur r. Ortel Książęcy, gm. Biała Podlaska; Zofia Stefaniuk, ur. w 1915 r., Wiera Nazaruk, ur. w 1933 r. Połoski, gm. Piszczac; Maria Lewczuk, ur. w 1924 r. Rusiły, gm. Podedwórze; Helena Sołtan, ur. w 1926 r. Stary Brus, gm. Stary Brus; Mikołaj Mitiułka, ur. w 1927 r., Bernardyna Mitiułka, ur. w 1930 r. Suchawa, gm. Wyryki; Dymitr Stefaniuk, ur. w 1920 r. Wyryki, gm. Wyryki; Marianna Wegiera, ur. w 1923 r. Żuków, gm. Włodawa; Marianna Nowicka, ur r. Informatorami były osoby starsze, urodzone i na stałe zamieszkałe w badanych miejscowościach. Wszyscy informatorzy byli dwujęzyczni. Badania prowadzono w sytuacji półoficjalnej jako osoba z zewnątrz eksploratorka starała się nie używać polszczyzny, ale prowadzić rozmowy głównie w języku ukraińskim. Podstawą eksploracji był zredagowany przez autorkę pracy i następnie zweryfikowany w terenie kwestionariusz. Do jego konstrukcji wykorzystano m.in. kwestionariusze dialektologiczne, etnolingwistyczne i etnograficzne [Smoczyński 1965; AGWB, I; Winogradowa 1982; PELS; KAEP; Androsiuk 2001a; Konobrodśka 2003]. Poza metodą kwestionariuszową wykorzystano również metodę wywiadu. W efekcie badań uzyskano zarówno teksty jednorazowe, jak i kliszowane (przysłowia, przyśpiewki, pieśni). Eksploratorka dążyła do uściślenia chronologii praktyk obrzędowych, próbując określić, czy dane zjawisko było znane informatorowi tylko z przekazów osób starszych, czy z własnego doświadczenia i do jakiego okresu można je odnieść (np. przed II wojną światową, lata 60. XX wieku, czasy najnowsze itd.). 17

8 18 Oprócz materiałów własnych w pracy wykorzystano do celów porównawczych dane wyekscerpowane z literatury przedmiotu [Łysenko 1974; HUM; Onyszkewycz 1984; AGPUW; Horbacz 1988; AGWP; Androsiuk 1993; Czyżewski 1994; Rieger 1995; HCzZ; SUH; Czyżewski, Warchoł 1998; Arkuszyn 2000a; Arkuszyn 2000b; Husak 2001a; Husak 2001b; Łesiów 2000; Łesiw 2000; Ostasz 2000; Androsiuk 2001a; Androsiuk 2001b; Janów 2001; Chobzej 2002; Androsiuk 2003; Ostasz 2003a; Ostasz 2003b, Szełemech 2009 i in.]. Analizowany materiał współczesny zestawiono z XIX-wiecznym materiałem historycznym [Bessaraba 1903]. W pracy prowadzi się opis słownictwa zgodnie z metodą semantyczną. Jako metody wspomagające wykorzystano metodę geografii lingwistycznej i metodę filologiczną. W opisie obrzędu wykorzystuje się zasady metodologiczne szkoły moskiewskiej, zgodnie z którymi jest on rozumiany jako szeroko pojęty tekst kultury, obejmujący kilka kodów: a) kod akcjonalny (działanie, akcja); b) kod przedmiotowy (przedmioty, rzeczy); c) kod werbalny (formuły słowne); d) kod lokatywny (miejsce); e) kod temporalny (czas); f) kod personalny (osoby). Analizę motywacji leksykalnej słownictwa obrzędowego prowadzi się przez wyodrębnienie cech motywacyjnych według grup leksykalno-semantycznych. W rozdziale IV pt. Leksyka obrzędów dorocznych gwar ukraińskich południowego Podlasia na tle gwar sąsiednich, podzielonym na trzy podrozdziały, obejmujące cykle obrzędowości dorocznej (zimowy, wiosenny, letnio-jesienny), przedstawiono strukturę obrzędów i świąt dorocznych oraz analizę semantyczną związanych z nimi nazw. Leksykę obrzędową gwar ukraińskich południowego Podlasia, zanotowaną w trakcie badań terenowych i wyekscerpowaną z literatury przedmiotu, analizowano na tle gwar sąsiednich. Materiał współczesny zestawiono z XIX-wiecznym materiałem historycznym, pochodzącym z południowego Podlasia. W rozdziale V pt. Motywacja leksyki obrzędów dorocznych w gwarach ukraińskich południowego Podlasia podano podstawowe pojęcia i terminy teorii nominacji, określono cechy motywacyjne nazw związanych z obrzędami dorocznymi oraz przedstawiono etymologię nazw nieprzejrzystych motywacyjnie. W tym miejscu pragnę gorąco podziękować recenzentom niniejszej pracy Pani Profesor Stanisławie Niebrzegowskiej-Bartmińskiej i Panu Profesorowi Michałowi Kondratiukowi za wnikliwą lekturę, cenne uwagi merytoryczne i propozycje redakcyjne. Za wszelką okazaną pomoc, słowa zachęty i sugestie dziękuję Pani Prof. Lubow Frolak i Panu Profesorowi Feliksowi Czyżewskiemu. Podziękowania kieruję także do Pani Haliny Kosienkowskiej za redakcję stylistyczną i korektę oraz do Państwa Joanny i Zbigniewa Dyszczyków za skład tekstu.