Kampania wyborcza kandydatów KO Solidarność na łamach Gazety Wyborczej przed wyborami czerwcowymi 1989 roku w Polsce

Transkrypt

1 JAKUB KUFEL Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku Kampania wyborcza kandydatów KO Solidarność na łamach Gazety Wyborczej przed wyborami czerwcowymi 1989 roku w Polsce Porozumienie Okrągłego Stołu podpisane 5 kwietnia 1989 r. wywarło istotny wpływ na kształt ustroju Polski. W wyniku negocjacji strony rządowej z przedstawicielami opozycji, w czerwcu 1989 r. miały odbyć się w pełni wolne wybory do reaktywowanej Izby Wyższej Senatu. Wybory do Sejmu miały mieć charakter kontraktowy tzw. kandydaci niezależni mogli ubiegać się o 35% mandatów. 425 mandatów do Izby Niższej podzielono między stronę koalicyjno-rządową (264) i bezpartyjnych (161). 35 kandydatów rządowych znajdowało się na tzw. liście krajowej. Parlamentarzyści mieli otrzymać mandaty na 4-letnią kadencję 1. W rzeczywistości część działaczy Solidarności liczyła jednak, że kadencja kontraktowego Sejmu zakończy się wcześniej i odbędą się w pełni wolne wybory 2. Owa reglamentowana rewolucja 3 miała umożliwić NSZZ Solidarność wpływ na sytuację w państwie. Z drugiej zaś strony PZPR dążyła do tego, żeby obarczyć działaczy Związku współodpowiedzialnością za sytuację w państwie. Oparte na kompromisie Porozumienie Okrągłego Stołu wytworzyło stan kruchej równowagi 1 Dokumenty Życia Społecznego, sygn. XXI 3, Zmiany w Konstytucji PRL. Ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu, Warszawa 1989, s. 24 nn. 2 Zob. DŻS, sygn. I a., Teczka: Wybory do Sejmu i Senatu VI 1989 r., Przegląd Pomorski, nr 9, 1989 r., Kandydaci program wyborczy: Krzysztof Żabiński, s. 13.; DŻS, sygn. XXI 3, Teczka: Archiwum propagandy wyborczej 1989, koalicja, Komitet Obywatelski Solidarność, Kandydaci życiorys i program wyborczy: Stanisław Dembiński. 3 Zob. A. Dudek, Reglamentowana rewolucja: rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce , Kraków

2 Jakub Kufel między władzą a opozycją. Okazało się, że decydujący wpływ na zmianę, jaka dokonała się po 1989 r. w Polsce, miały wybory czerwcowe. Strona rządowa posiadająca silne struktury partyjne i dobre zaplecze finansowe miała przewagę nad przedstawicielami opozycji. Uchylona przez rząd furtka do wolności wywołała natomiast ogromny entuzjazm nie tylko wśród działaczy NSZZ Solidarność, którzy w wyniku porozumień Okrągłego Stołu mogli działać legalnie, ale także wśród Polaków, którzy oczekiwali zmiany. Stronę społeczną w wyborach reprezentował Komitet Obywatelski Solidarność oraz jego komitety regionalne, które mobilizowały wyborców na szczeblu lokalnym. W 1989 r. Polska wkraczała dopiero na drogę modernizacji kampanii wyborczych 4. Dużą rolę odgrywały więc bezpośrednie spotkania z wyborcami. Na tej płaszczyźnie kandydaci KO mieli zdecydowaną przewagę. Połączeni pod jednym szyldem NSZZ Solidarność spotykali się w całej Polsce z wyborcami w celu uzmysłowienia im epokowej zmiany, jaka mogła nastąpić po wyborach. Kandydaci strony rządowej mieli natomiast nieskrępowany dostęp do mediów państwowych. Przy Okrągłym Stole powzięto postanowienia, które miały przełamać medialny monopol władz. Opozycja uzyskała prawo do emitowania raz na tydzień półgodzinnej audycji w telewizji i godzinnej w radiu 5. Mogła także wydawać niezależną prasę: Tygodnik Solidarność, tygodnik NSZZ Rolników Indywidualnych oraz ogólnopolski dziennik Gazetę Wyborczą 6. Na czele Gazety stanął redaktor naczelny Zapisu Adam Michnik dobrze znany w środowisku opozycyjnym ze swoich lewicowych poglądów. Zgromadził wokół siebie sprawnie działający zespół redakcyjny, złożony m.in. z osób, z którymi współpracował, wydając Tygodnik Mazowsze. Pierwszy numer Gazety Wyborczej ukazał się 8 maja 1989 r.: Oto po z górą czterdziestu latach pierwszy w Polsce, a chyba i w całym bloku, normalny, wielonakładowy dziennik niezależny. Przez «normalny» rozumiemy taki, który stara się przede wszystkim informować wszechstronnie, szybko i obiektywnie, wyraźnie oddzielając komentarz od informacji 7 czytamy w notce od redakcji. Przed wyborami kontraktowymi wyszło zaledwie 19 numerów pisma w nakładzie 150 tys. egzemplarzy. Gazeta mogła liczyć zaledwie 8 stron, ponieważ państwo sprzedawało wydającej dziennik Agorze ograniczoną ilość papieru. Gazeta Wyborcza miała charakter informacyjno-publicystyczny oraz ambicję, aby po wyborach przekształcić się w ogólnopolski dziennik opiniotwórczy. Przed wyborami czerwcowymi Gazeta pełniła rolę organu prasowego Komitetu Obywatelskiego. Świadczyć może o tym m.in. hasło umieszczone na 1 stronie poszczególnych numerów pisma, głoszące: Nie ma wolności bez Solidarności. 4 Zob. G. Ignaszewski, Specyfika marketingu politycznego w Polsce, Toruń 2005, s Czas ten wykorzystywano przede wszystkim na uczenie wyborców techniki głosowania. Obawiano się bowiem, że elektorat przyzwyczajony do automatycznego wrzucania do urn kartek wyborczych może mieć problem z oddaniem ważnego głosu. 6 Porozumienia okrągłego stołu, Olsztyn 1989, s Gazeta Wyborcza, nr 1, 8 maja 1989, s

3 Nazwa Związku była pisana charakterystyczną czcionką, tzw. solidarycą, która stanowiła jedyny kolorowy element dziennika 8. Czujemy się związani z Solidarnością, lecz zamierzamy przedstawiać poglądy i opinie całego niezależnego społeczeństwa, różnych opozycyjnych kierunków 9 czytamy w notce od redakcji. Podstawowym celem Gazety było jednak przedstawienie kandydatów solidarnościowych w taki sposób, aby odnieśli zwycięstwo w wyborach czerwcowych. W kampanii wyborczej Komitetu Obywatelskiego dużą rolę odgrywał przywódca NSZZ Solidarność Lech Wałęsa, który swoją osobą uwiarygodniał kandydatów KO oraz media, które ich promowały 10. Już w pierwszym numerze lider Związku zarysował rolę, jaką powinna odgrywać Gazeta Wyborcza : Przed sobą mamy wybory do Sejmu i Senatu, gdzie po raz pierwszy wybierać będziemy własnych kandydatów ( ). Żeby było inaczej i lepiej, musimy te wybory wygrać ( ). Widzę, że każdego dnia szanse nasze rosną i coraz lepiej dajemy sobie radę. Z Gazetą pójdzie nam jeszcze lepiej 11 prognozował Wałęsa. Promowanie kandydatów KO na łamach Gazety Wyborczej przebiegało trzytorowo. Polegało ono na: jak najdokładniejszym informowaniu o przebiegu kampanii wyborczej strony solidarnościowej, instruowaniu wyborców, w jaki sposób mogą oddawać ważne głosy, oraz przekonaniu elektoratu do powierzenia mandatu wyborczego kandydatom Komitetu Obywatelskiego. 1. Płaszczyzna informacyjna Na płaszczyźnie informacyjnej widoczna była duża dysproporcja w informowaniu o przebiegu kampanii wyborczej kandydatów KO i innych ugrupowań. W nagłówkach i treści artykułów wyraźna była opozycja MY (KO, Solidarność ) ONI (PZPR, władza, nomenklatura) np. Nasze audycje, Nasi w Paryżu, Nasze wyniki. Na czytelnika potencjalnego wyborcę oddziaływały także nagłówki przedstawiające sukcesy KO ogłaszającego m.in. Ostry start kampanii wyborczej. Mogło to wywołać mechanizm tzw. bandwagoon effect. Ugrupowanie, ku któremu skłania się większość, jest atrakcyjniejsze dla wyborców mających tendencję, aby przyłączać się do większości. Z drugiej strony, nagłówki przedstawiające kampanię PZPR miały charakter pejoratywny i sugestywny. W artykule Będą nas skreślać autor relacjonuje przebieg Krajowej Konferencji Delegatów PZPR: Dwoje delegatów w dramatycznych wystąpieniach ostrzegło, że program PZPR jest mało nośny, a w wyborach grozi skreślenie wszystkich partyjnych 12. Mogło to utwierdzić 8 Tamże. 9 Tamże. 10 Kandydaci KO fotografowali się z liderem Związku. Zdjęcia umieszczane na plakatach wyborczych miały wytworzyć wrażenie, że Komitet stanowi zgrany zespół ludzi zgromadzonych wokół lidera związku; DŻS, sygn. I 1.3.a., Teczka: Wybory do Sejmu i Senatu 4 VI 1989 r., Plakaty wyborcze. 11 Gazeta Wyborcza, nr 1, 8 maj 1989 r., s Tamże. 263

4 Jakub Kufel wyborcę w przekonaniu, że PZPR nie ma programowej koncepcji działania, więc najlepszym wyborem będzie skreślenie jej kandydatów przed wrzuceniem głosu do urny. Dzięki Gazecie Wyborczej czytelnicy mogli natomiast poznać Program Wyborczy KO Solidarność 13, nazwiska i życiorysy kandydatów KO startujących do wyborów z poszczególnych regionów 14, byli także na bieżąco informowani o przebiegu kampanii wyborczej 15. Dużo miejsca redakcja Gazety poświęciła nieprawidłowościom wyborczym, jakich dopuszczali się przedstawiciele władzy. Wyjątkiem może być natomiast lakoniczność wzmianek na temat tzw. afery Słupskgate (błędnie nazwanej przez GW Słupiagate 16 ) zainstalowania urządzeń podsłuchowych w siedzibie KO w Słupsku przez przedstawicieli władzy. 2. Kampania frekwencyjna Istotną rolą Gazety Wyborczej przed wyborami czerwcowymi było informowanie elektoratu o sposobie głosowania. Szczegółowe informacje były umieszczane w tzw. elementarzu wyborczym publikowanym w każdym numerze. Członkom KO nie tyle zależało na wysokiej frekwencji w wyborach, ile na jak największej liczbie poprawnie oddanych głosów. Społeczeństwo przez wiele lat przyzwyczaiło się bowiem do głosowania bez skreśleń. W wyborach do Sejmu, w związku z tym, że tzw. kandydaci bezpartyjni mogli ubiegać się tylko o 35% mandatów całą ich pulę podzielono pomiędzy Komitety Wyborcze. Skomplikowany system głosowania polegał na pozostawieniu na liście tylko tych kandydatów, na których wyborcy chcieli oddać swój głos. Aby to zrobić, musieli poziomą linią wykreślić pozostałych. Ponadto w przypadku mandatów poselskich było to jedno nazwisko, w przypadku senatorskich 2 (wyjątkiem była Warszawa i Katowice, gdzie pozostawały 3 nazwiska). W pierwszej turze mandat uzyskiwali ci kandydaci, którzy otrzymali ponad połowę ważnie oddanych głosów. W drugiej turze wystarczała zwykła większość 17. Zwycięstwo w pierwszej turze miało charakter psychologiczny. KO dążył więc do tego, by przed drugą turą rozstrzygnąć kwestię podziału większości mandatów przypadających kandydatom bezpartyjnym. Gazeta Wyborcza informowała wyborców: jak oddawać ważne głosy 18, jak się przygotować, aby w dniu wyborów oddać głos na wybranych przez siebie kandydatów 19, co zrobić, jeśli zostało się po- 13 Tamże, nr 3, 10 maja 1989 r., s Tamże, nr 1, 8 maja 1989 r., s Tamże, nr 4, 11 maja 1989 r., s Zob. S. Reuszko, Gazeta Wyborcza. Początki i okolice, Warszawa Zob. DŻS, sygn. XXI 3, Zmiany w Konstytucji PRL. Ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu, Warszawa Zob. Gazeta Wyborcza, nr 4, 11 maja 1989 r., s Tamże, nr 7, 16 maja 1989 r., s

5 miniętym w spisie wyborców 20, jaką rolę pełnią mężowie zaufania 21, jak zachować się po wejściu do lokalu wyborczego 22, w jaki sposób będzie pracowała komisja wyborcza i kiedy zostaną opublikowane oficjalne wyniki 23. Tego typu kampania informacyjna miała za zadanie: podniesienie frekwencji wyborczej wśród osób, które ze względu na skomplikowany system głosowania nie wykazywały chęci uczestnictwa w elekcji oraz przekonanie ich o epokowej zmianie, jaka może stać się ich udziałem. Miała także na celu zmniejszenie ilości pomyłek wyborczych, które mogły powstać w wyniku niewiedzy co do sposobu oddawania głosów. Do uczestnictwa w wyborach namawiały także slogany o charakterze perswazyjnym: Nie śpij, bo cię przegłosują 24, Nie głosując przez lenistwo, oddasz mandat komunistom 25, Chcesz wyjść z kryzysu, wyjdź z domu 4 czerwca 26, Udzielono ci głosu w sprawie Twojego losu 27, Już się nie opieraj, tym razem wybieraj 28. Cechą wspólną tych haseł była chęć przekonania społeczeństwa, że wybory czerwcowe są pierwszymi, w których głos poszczególnych osób coś znaczy, że każdy wyborca jest osobiście odpowiedzialny za to, czy w Polsce dokona się zmiana. 3. Promocja kandydatów KO Najistotniejszą rolą Gazety Wyborczej przed wyborami czerwca 1989 r. była promocja kandydatów KO. Czytelnik nie miał wątpliwości, co do tego, kogo popiera dziennik. Już w pierwszym numerze Gazety przedstawiono ich nazwiska wraz z krótkimi notkami biograficznymi. Wszyscy kandydaci mają pełne poparcie Lecha Wałęsy i Komitetu Obywatelskiego. Umieszczenie ich na liście stanowi gwarancję, że są właściwymi kandydatami społeczeństwa, które chce odzyskać wpływ na swoje losy 29 czytamy w notce redakcyjnej. Według Henryka Wujca kandydata do Sejmu z województwa zamojskiego decyzje o tym, kto ma kandydować, zapadały na poziomie regionalnym 30. Szefem ogólnopolskiej kampanii reklamowej KO był Zbigniew Hołdys muzyk rockowy zespołu Perfect. Zapytany przez redakcję Gazety Wyborczej, w jaki 20 Tamże, nr 11, 22 maja 1989 r., s Tamże, nr 9, 18 maja 1989 r., s Tamże, nr 12, 23 maja 1989 r., s Tamże, nr 15, 29 maja 1989 r., s Tamże, nr 2, 9 maja 1989 r., s Tamże, nr 4, 11 maja 1989 r., s Tamże, nr 8, 17 maja 1989 r., s Tamże, nr 9, 18 maja 1989 r., s Tamże, nr 10, maja 1989 r., s Tamże, nr 1, 8 maja 1989 r., s Rolą KO było mediowanie w przypadkach konfliktów. Zachodziły one głównie tam, gdzie pod sztandarem Solidarności występowały różne grupy. H. Wujec, Góra z dołem się nie zejdzie, Gazeta Wyborcza, nr 3, 10 maja 1989 r., s

6 Jakub Kufel sposób chce prowadzić kampanię wyborczą, odpowiedział: Pragnę pokazać społeczeństwu, że Solidarność to nie tylko związek zawodowy, ale ruch polityczny ( ), nowa jakość ( ), że często nie znane ogółowi nazwiska noszą mistrzowie swych dyscyplin 31. Dzięki Gazecie Wyborczej czytelnicy mogli zapoznać się z życiorysami kandydatów KO, ich wizerunkami oraz założeniami programowymi. Artykuły na ich temat redagowane były w sposób im przychylny. O Lechu i Jarosławie Kaczyńskim pisano: Cechy osobiste mają identyczne: poczucie humoru, inteligencję, upór, stanowczość i flegmatyczny spokój, który nie opuścił ich nawet w dramatycznych momentach oblężenia stoczni 32. W wywiadach obok pytań o program, jaki poszczególni kandydaci chcieliby zrealizować, istotną rolę odgrywały pytania o rolę KO w przyszłej kadencji Sejmu. Większość kandydatów liczyła, że przytłaczające zwycięstwo przyczyni się do ewolucyjnej zmiany systemu. Inni zdawali sobie sprawę, że sukces może nie być tak duży i liczyli na pozaparlamentarne drogi zmiany ustroju 33. W kampanię wyborczą kandydatów KO włączyli się znani aktorzy, piosenkarze, ludzie kultury, sportowcy. W jednym z numerów Gazety Wyborczej aktorki Jane Fonda i Nastassja Kinsky występowały na fotografii ze znaczkiem Solidarności oraz gestem Victorii 34. Poparcia KO udzieliła także Krystyna Janda, która zadeklarowała na łamach Gazety : Pierwszy raz w życiu będę głosować ( ). Solidarność, to jedyna nazwa, jedyni ludzie i jedyna organizacja, z którą są związane nadzieje 35. Roman Kosecki, piłkarz stwierdził, że zagłosuje na kandydatów KO, ponieważ wierzy, że: Solidarność kierowana przez Lecha Wałęsę skutecznie utoruje drogę do prawdziwej demokracji 36. Do oddania głosu na kandydatów KO przekonywały slogany reklamowe zamieszczone w Gazecie, tj. Wybieramy Solidarność 37, Głosuj na Solidarność 38, By kryzysu przyszedł kres, popieramy panią S 39 oraz rysunki z logiem związku umieszczane na materiałach wyborczych KO 40. Charakterystycznym ich elementem był patriotyczny wydźwięk oraz logo Solidarności. Na fotografiach umieszczanych w Gazecie przedstawiano najczęściej liderów Związku (w sposób szczególny eksponowana była postać Wałęsy). Fotografowano ich najczęściej podczas wie- 31 Sprzedaję Solidarność. Rozmowa ze Zbigniewem Hołdysem, Gazeta Wyborcza, nr 3, 10 maja 1989 r., s Bliźniaki do Senatu, Gazeta Wyborcza, nr 2, 9 maja 1989 r., s Zob. Nie jestem skoczkiem. Rozmowa z Janem Lityńskim, Gazeta Wyborcza, nr 10, maja 1989 r., s Zob. Gazeta Wyborcza, nr 18, 2 czerwca 1989 r., s K. Janda, Wybieram Solidarność, tamże, nr 19, czerwca 1989 r., s R. Kosecki, Wybieram Solidarność, tamże, nr 16, 31 maja 1989 r., s Tamże, nr 1, 8 maja 1989 r., s Tamże, nr 4, 11 maja 1989 r., s Tamże, nr 7, 16 maja 1989 r., s Np. rysunek Andrzeja Budki przedstawiający flagę Polski w trzech wydaniach całą czerwoną z napisem 0%, po części biało-czerwoną 35%, biało-czerwoną 100%; tamże, nr 1, 8 maja 1989 r., s

7 ców wyborczych ze znakiem Solidarności w tle. Chciano w sposób jednoznaczny skojarzyć kandydatów KO z logo Związku oraz liderem NSZZ Solidarność. Kampania reklamowa prowadzona przez KO zakończyła się pełnym sukcesem. W pierwszej turze udało im się obsadzić 252 z 261 mandatów w Sejmie i 99 ze 100 w Senacie. Wstępne wyniki wyborów zostały opublikowane na łamach Gazety Wyborczej 6 czerwca 1989 r. W artykule Radość i chwila namysłu Adam Michnik skomentował sukces Solidarności : Dzień 4 czerwca zapamiętamy jako POL- SKIE ŚWIĘTO. Polacy głosowali za nadzieją. Uwierzyli Solidarności, uwierzyli Lechowi Wałęsie 41. Przed drugą turą wyborów artykuły w Gazecie Wyborczej miały z jednej strony charakter tryumfalny mało kto spodziewał się takiego zwycięstwa już w pierwszej turze. Dziennikarze Gazety Wyborczej mobilizowali czytelników, aby doprowadzili zwycięstwo Solidarności do końca i zagłosowali na kandydatów KO także w drugiej turze 42 ( Uzupełnij drużynę Wałęsy ) oraz aby wybierali tych kandydatów strony rządowej, którzy w największym stopniu mogą wyrazić zgodę na wprowadzenie demokratycznych zmian 43 ( Wybierz partnerów wśród przeciwników ). Z drugiej zaś strony w redakcji Gazety oraz wśród członków opozycji widać było dużą obawę o to, czy władza zaakceptuje wyniki wyborów. Według Stefana Bratkowskiego: Aparat władzy nie był i nie jest przygotowany na porażkę ( ). Ci ludzie, wśród nich kilkaset tysięcy pod bronią, czują się przyparci do muru ( ). Ekipa rządząca stoi wobec groźby wewnętrznego buntu 44. Mimo bardzo niskiej frekwencji w drugiej turze wyborów KO zdobył 8 z 9 brakujących mandatów w Sejmie oraz jeden brakujący mandat w Senacie. Wybory zakończyły się niepodważalnym zwycięstwem kandydatów Solidarności. Twórcom kampanii wyborczej Komitetu udało się dotrzeć do szerokiego grona obywateli i uświadomić im, że wynik elekcji, a co za tym idzie przyszłość Polski, leży w ich rękach. Wobec tego, że oficjalne media były zdominowane przez władzę, kapitalnym kanałem przepływu informacji była prasa związkowa, wśród której największą rolę odgrywała Gazeta Wyborcza. Przed wyborami czerwcowymi stanowiła ona organ prasowy KO, którego celem było przedstawienie w jak najkorzystniejszym świetle kandydatów Solidarności i skłonienie czytelników do oddania na nich głosu. Sprawny zespół redakcyjny i duże ambicje miały wpływ na to, że Gazeta po wyborach przekształciła się w ogólnopolski dziennik opinii, który wyznaczył drogę demokratycznych zmian. 41 A. Michnik, Radość i chwila namysłu, tamże, nr 21, 6 czerwca 1989 r. 42 S. Mizerski, Utrzymać parę pod kotłem, tamże, nr 25, 12 czerwca 1989 r., s Tamże, nr 28, 15 czerwca 1989 r., s S. Bratkowski, Bez nerwów, tamże, nr 25, 12 czerwca 1989 r., s