PARKI NARODOWE I OTOCZENIE SPOŁECZNO-GOSPODARCZE. SKAZANI NA DIALOG

Transkrypt

1

2 WYŻSZA SZKOŁA TURYSTYKI I EKOLOGII W SUCHEJ BESKIDZKIEJ PARKI NARODOWE I OTOCZENIE SPOŁECZNO-GOSPODARCZE. SKAZANI NA DIALOG MONOGRAFIA NAUKOWA Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą DIALOG w latach " Sucha Beskidzka, luty 2019

3 Projekt,,Model działalności parków narodowych w szerszym otoczeniu społeczno-gospodarczym został sfinansowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu pod nazwą DIALOG ustanowionego Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 czerwca 2016 r. o ustanowieniu programu pod nazwą DIALOG (M. P. poz. 596). ISBN: Redakcja naukowa dr Marek Nocoń dr Tomasz Pasierbek dr Jadwiga Sobczuk dr Bartłomiej Walas Recenzenci: dr hab., prof. UEK Renata Seweryn dr hab., prof. UEK Agata Niemczyk Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii ul. Zamkowa 1, Sucha Beskidzka tel , fax: szkola@wste.edu.pl

4 Zgodnie z polskim prawodawstwem podstawową funkcją parków jest ochrona zasobów przyrodniczych, ale drugą udostępnianie tych zasobów dla społeczeństwa musimy szukać złotego środka pomiędzy jedną a drugą funkcją. A. Raj Bez poparcia społeczności lokalnych obszary chronione nigdy nie zrealizują w pełni swych celów. Poparcie to jest szczególnie istotne w Europie, gdzie obszary chronione mieszczą się zwykle w sąsiedztwie terenów zamieszkałych lub nakładają się na nie terytorialnie. IV Kongres Parków Narodowych IUCN, Caracas 1992

5 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 4 DIAGNOZA PARKU NARODOWEGO Andrzej Raj Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce stan obecny i kierunki pożądanych zmian... 9 Robert Pawlusiński Finansowe aspekty funkcjonowania parków narodowych Alicja Fischer Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania społeczności lokalnych Urszula Ziemiańczyk Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian w jednostkach parków narodowych Tomasz Pasierbek Wespół w zespół jaka może być wizja struktury organizacyjnej polskich parków narodowych? ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY OTOCZENIA PARKU NARODOWEGO Bartłomiej Walas Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze. Obszar zrównoważonego rozwoju jako narzędzie budowania relacji i rozwoju Janusz Otulak Współpraca parku narodowego z otoczeniem społeczno-gospodarczym jako przykład i laboratorium obszaru zrównoważonego rozwoju

6 Mateusz Malinowski Dzikie wysypiska na obszarach chronionych charakterystyka problemu i kierunki działań Marek Łabaj Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza (mieszkańców i turystów gminy Zawoja) Zygmunt Kruczek, Karina Przybyło-Kisielewska Ruch turystyczny w parkach narodowych i konsekwencje nadmiernej frekwencji odwiedzających PARKI NARODOWE JAKO MOTOR AKTYWNOŚCI TURYSTYCZNEJ Sándor Némethy The Balaton Ecomuseum Touristic Product and Landscape Management in One System Wojciech Fedyk Ochrona przyrody w działalności Regionalnych Organizacji Turystycznych w Polsce Krzysztof Borkowski Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych jako istotny element strategii aktywnej ochrony faktycznej przestrzeni parków narodowych (case study: Brama w Gorce ) Lubomyr Bezruchko, Yuriy Zhuk Peculiarities of the Organization of the Recreational Activities in the National Parks of Ukraine (on the Example of the Shatsky National Park) Rastislav Čief, Branislav Nižnanský Geographical Aspects of the National Park Phenomenon in the Slovakia and Czech Republic

7 Wprowadzenie Z licznych badań, raportów i obserwacji na terenie parków narodowych zauważa się występujące problemy, jak: brak narzędzi do zarządzania wzajemnymi relacjami parków narodowych i otoczenia społeczno-gospodarczego 1, wady w strukturze organizacyjnej parków i zarządzaniu na szczeblu centralnych, nieadekwatny do zadań model finansowania, ale również brak świadomości społecznej miejsca i roli ochrony przyrody. Stąd też Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej, w partnerstwie z Instytutem Doradztwa z Krakowa, zrealizowała w okresie od lipca 2017 do marca 2019 projekt badawczy 2, którego celem była identyfikacja i optymalizacja współpracy parków narodowych z interesariuszami: samorządem terytorialnym, lokalnymi przedsiębiorcami, mieszkańcami, przedstawiciela organizacji społecznych i instytucji wchodzących w relacje z parkiem (np. Lasy Państwowe, Natura 2000). Projekt zakładał opracowanie rekomendacji do trzech modeli: Model I: Optymalizacji funkcjonowania parków narodowych w Polsce oraz ich otoczenia wewnętrznego. Model II: Optymalizacja funkcjonowania parków narodowych w Polsce w relacji do otoczenia zewnętrznego. Model III: Kompetencje kadry zarządzającej parkami narodowymi w Polsce. Dodatkowymi zadaniami projektu było opracowanie i realizacja pilotażowych szkoleń dla pracowników parków, mających poszerzyć ich kompetencje zarządcze (zrealizowane w 2018 roku), dostosowanie oferty uczelni wyższych do potrzeb rynku pracy generowanego przez parki narodowe w formie programu studiów podyplomowych oraz matryce rekomendacji współpracy poszczególnych parków z otoczeniem. Badaniami empirycznymi objęto wszystkie polskie parki narodowe, co pozwoliło na pełną diagnozę opartą o zastosowane techniki badawcze: wywiady indywidualne i grupowe, drzewo problemów, PESTEL i SWOT oparte na wagach, diagram Ishikawy oraz autorska dla przedmiotu badań matryca rozbieżności 3. Całość wyników badań empirycznych i analiz zawarta jest w raporcie Model optymalizacji funkcjonowania parków narodowych w otoczeniu społecznogospodarczym opublikowanym w 2019 roku. 1 Otoczenie społeczno-gospodarcze rozumiane jako obszar jednostek administracyjnych (gmin) przylegających do parku narodowego wraz z zamieszkałą populacją i wchodzący w interakcje gospodarcze, kulturowe i społeczne z parkami narodowymi. 2 Projekt finansowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu pod nazwą DIALOG ustanowionego komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 czerwca 2016 r. (M.P. poz. 596). 3 Technika inwentaryzuje obszary działalności parków, które rodzą niezrozumienie lub rozbieżności stanowiska parku i otoczenia społeczno-gospodarczego. Wobec obszaru/za- 4

8 Zakres i harmonogram prac obejmował w kolejności: kwerendę źródeł wtórnych pozwalającą na postawienie hipotezy i pytania badawcze, badania pierwotne oparte o pogłębione wywiady indywidualne (230 osób) wśród pracowników parków oraz przedstawicieli najbliższego otoczenia oraz 8 zogniskowanych wywiadów grupowych. Wstępne wyniki zostały zaprezentowane na międzynarodowej konferencji (luty 2018) wraz z jednoczesnym warsztatem mającym na celu identyfikację tzw. matryc rozbieżności, których zadaniem była weryfikacja ustalonych obszarów spornych pomiędzy PN a partnerami. Na tej podstawie dokonano diagnozy zjawisk z punktu widzenia parków narodowych, otoczenia oraz kompetencji zarządczych kadry kierowniczej parków. W kolejnym etapie procesu badawczego przeprowadzono 4 warsztaty diagnostyczne w grupach łączących przedstawicieli parków i otoczenia z zadaniem uzupełnienia technik PE- STEL i SWOT oraz weryfikacji diagnozy. Postawiona hipoteza badawcza założyła, że relacje ekonomicznospołeczne pomiędzy parkami narodowymi w Polsce a ich otoczeniem osiągną stan partnerstwa po wprowadzeniu instrumentów wsparcia o charakterze prawnym i finansowym, wzmacniających możliwości realizacji celów ustawowych parków oraz stwarzających korzystne obopólnie warunki instytucjonalnej i zdecentralizowanej współpracy. Równocześnie hipoteza zerowa zakłada, że parki narodowe w Polsce wraz z ich otoczeniem nie osiągną stanu partnerstwa bez wprowadzenia instrumentów wsparcia o charakterze prawnym i finansowym. Wyciągając wnioski z badań empirycznych, analiz źródeł wtórnych, współczesnych koncepcji zarządzania, należy dojść do wniosku, że park narodowy z przyległymi gminami powinien być traktowany łącznie jako lokalny system społeczno-gospodarczy, którego motorem jest (powinien być) park narodowy stanowiący wyróżnik przewagi konkurencyjnej wobec innych obszarów. Sformułowano rekomendację modelu pod nazwą Obszar Zrównoważonego Rozwoju (lub Obszar Zrównoważonego Rozwoju Parku Narodowego) jako narzędzia zgodnego ze znaną z literatury chociażby koncepcją nowej organizacji terytorialnej. Poszukiwanie narzędzi partycypacji, partnerstwa i poczucia wspólnoty są jak się wydaje jedyną drogą minimalizacji nieuchronnych konfliktów grup interesariuszy, ale jak wykazuje praktyka w różnych obszarach procesem długotrwałym i nie zawsze skutecznym. Stąd też sformalizowanie takiego obszaru może być drogą przyśpieszenia procesu, pod warunkiem znalezienia narzędzi budujących formalne (w tym organizacyjne, prawne i finansowe) i pozaformalne relacje pomiędzy lokalnymi partnerami. Proponowany model jest koncepcją gospodarczą, której zrębów można się doszukiwać np. w funkcjonowaniu uzdrowisk. Każdy z członków modelu powinien dysponować przywilejami i obciążeniami ekonomicznymi przynależności do tak funkcjonującego obszaru. Dla dania zdefiniowano oczekiwania interesariuszy, stanowisko parku oraz wskazano subiektywną ocenę (przez parki) rozbieżności stanowisk/ oczekiwań. W trakcie wywiadów poziom zgodności otoczenia ze stanowiskiem/ postawą parku podlegał korekcie. 5

9 takiej koncepcji organizacji obszaru zrównoważonego rozwoju (OZR) przeprowadzono z pozytywnym rezultatem analizę SWOT ex-ante a formalne, strategiczne cele i argumenty wsparcia takiej koncepcji znaleziono w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju oraz Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Tematyka konferencji międzynarodowej podsumowującej wyniki projektu pod tytułem Parki narodowe w Polsce dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe a dialog interesariuszy poza analizą wyników projektu (Walas, Otulak, Raj, Pasierbek, Skawiński, Ziemiańczyk) pozwala na poszerzenie spectrum poglądów na zjawiska dotyczące parków narodowych, jak: zarządzanie ruchem turystycznym (Kruczek, Borkowski), finansowanie parków i ich działalności gospodarczej (Pawlusiński, Wypychowski), promocja dziedzictwa przyrodniczego poprzez Regionalne Organizacje Turystyczne (Fedyk), rozwiązania ekologiczne na obszarach chronionych (Nemethy, Malinowski, Łabaj), aktywizacja społeczności lokalnej (Fischer) oraz studia przypadków parków narodowych Gruzji (Arabuli), Słowacji (Chovancova, Nižnanský) czy Ukrainy (Bezruchko, Zhuk). Te ostatnie są szczególnie cenne, gdyż pozwalają na usytuowanie polskich parków na tle innych rozwiązań. Panel ekspertów, ujęty w programie konferencji, stanowi żywą interpretację poglądów i pozwala uzyskać odpowiedź na pytanie o warunki wdrożenia proponowanego modelu. Oddając w Państwa ręce niniejszą monografię, mamy nadzieję, że wniesiona przez uczestników konferencji wiedza pozwoli na wprowadzenie skutecznych rozwiązań zrównoważonego rozwoju. Bartłomiej Walas 6

10 DIAGNOZA PARKU NARODOWEGO

11

12 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce dr Andrzej Raj Dyrektor Karkonoskiego Parku Narodowego Prezes Zarządu Związku Pracodawców PPN ZARZĄDZANIE PARKAMI NARODOWYMI W POLSCE STAN OBECNY I KIERUNKI POŻĄDANYCH ZMIAN MANAGING NATIONAL PARKS IN POLAND CURRENT STATE AND DIRECTIONS EXSPEKTED CHANGES Abstract: There are 23 national parks in Poland, which cover a total area of ha, which is only 1% of our country's area. The current organizational and legal system of national parks is complicated, inefficient and unclear. Individual national parks are separate legal, financial and organizational units, between which there are no organizational and financial interactions. Due to the lack of a dedicated central unit that could manage and co-ordinate the work of national parks from the central position, there is also no unclear supervision of national parks. There are also no system rules for cooperation between individual national parks. Each national park has a dispersed organizational system, a separate IT system and a separate accounting policy. In this work, a critical analysis of the existing national park management system was made, both in the context of the form of nature protection as well as the legal and organizational system, and proposed directions for desired changes to improve the functioning of national parks in the future. The paper presents the main recommendations necessary to improve the functioning of national parks. It is postulated to transform 23 national parks, functioning as separate legal entities, into a single organization called the Polish National Parks, consisting of the General Directorate of Polish National Parks and 23 (or more) national parks. For the implementation of the above postulates, it is also necessary to develop, enact and implement a new law on national parks in Poland. Keywords: National Park, management, finances, staff, organization system, legal form. Streszczenie: W Polsce istnieją 23 parki narodowe, które zajmują łączną powierzchnię ,61 ha, co stanowi zaledwie 1% powierzchni naszego kraju. Obecny system organizacyjnoprawny parków narodowych jest skomplikowany, mało wydajny i niejasny. Poszczególne parki narodowe są odrębnymi prawnie, finansowo i organizacyjnie jednostkami, pomiędzy którymi nie zachodzą żadne interakcje organizacyjno-finansowe. Ze względu na brak wydzielonej jednostki centralnej, która mogłaby zarządzać i koordynować pracę parków 9

13 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce narodowych z pozycji centralnej, brak jest również jednoznacznego nadzoru nad parkami, a także systemowych zasad współpracy pomiędzy nimi. Każdy park narodowy posiada odmienny system organizacyjny, odrębny system informatyczny oraz odrębną politykę rachunkową. W niniejszej pracy dokonano krytycznej analizy dotychczasowego systemu zarządzania parkami narodowymi zarówno w kontekście formy ochrony przyrody, jak i systemu prawno-organizacyjnego oraz zaproponowano kierunki pożądanych zmian w celu usprawnienia funkcjonowania parków narodowych w przyszłości. Artykuł przedstawia główne rekomendacje, niezbędne do podjęcia w celu usprawnienia działalności parków. Postuluje się przekształcić 23 parki narodowe, funkcjonujące jako oddzielne osoby prawne, w jednolitą organizację o nazwie Polskie Parki Narodowe, składające się z Dyrekcji Generalnej Polskich Parków Narodowych oraz 23 (lub więcej) parków narodowych. Dla realizacji powyższych postulatów konieczne jest również opracowanie, uchwalenie i wdrożenie nowej ustawy dotyczącej wyłącznie parków narodowych w Polsce. Słowa kluczowe: park narodowy, zarządzanie, finanse, kadra, system organizacyjny, forma prawna. Wstęp Parki narodowe w Polsce zajmują zaledwie 1% powierzchni naszego kraju, niemniej są to obszary wyróżniające się szczególnymi walorami przyrodniczymi o znacznym stopniu naturalności, gdzie oprócz ochrony różnorodności biologicznej można także obserwować naturalne procesy przyrodnicze wyłączone z bezpośredniej ingerencji człowieka. Obejmują bardzo zróżnicowane typy ekosystemów naszego kraju, począwszy od morskich, jeziornych, bagiennych, poprzez dobrze zachowane i różnorodne typy lasów, do zróżnicowanych ekosystemów wyżynnych i górskich. Na obszarze parków narodowych występują najcenniejsze w skali kraju gatunki zwierząt, roślin i grzybów, unikatowe siedliska przyrodnicze, a także rzadkie zjawiska przyrodnicze, których już nie spotkamy na pozostałym obszarze naszego kraju. Wiele wyżej wymienionych wartości przyrodniczych jest cenna również z pozycji międzynarodowej, dlatego też polskie parki narodowe znalazły uznanie w licznych gremiach europejskich i światowych zajmujących się problematyką ochrony przyrody. Aż dziewięć spośród nich uzyskało status rezerwatów biosfery (Babiogórski Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, Bieszczadzki Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Tatrzański Park Narodowy, Karkonoski Park Narodowy, Kampinoski Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Park Narodowy Bory Tucholskie ). Białowieski Park Narodowy został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNE- SCO, a siedem polskich parków narodowych objęto ochroną w ramach międzynarodowej konwencji RAMSAR, której przedmiotem jest ochrona szczególnie 10

14 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce wartościowych obszarów wodno-błotnych o dużym znaczeniu dla ptactwa lęgowego i przelotnego (Słowiński Park Narodowy, Biebrzański Park Narodowy, Park Narodowy Ujście Warty, Narwiański Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Wigierski Park Narodowy, Karkonoski Park Narodowy). Tereny wszystkich parków narodowych w Polsce zostały włączone do europejskiej sieci obszarów przyrodniczych w ramach programu Natura Wymienione wyżej argumenty sprawiają, że obszary parków narodowych stanowią szczególnie cenne dobro naszego kraju, za które jesteśmy odpowiedzialni wobec całego polskiego społeczeństwa, a także wobec społeczności międzynarodowej. Ta odpowiedzialność odnosi się nie tylko do obecnego pokolenia, ale również, a może nawet przede wszystkim do pokoleń przyszłych. Park narodowy jako forma ochrony przyrody Zgodnie z obowiązującą definicją znajdującą się w ustawie o ochronie przyrody: Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Celem utworzenia parku narodowego jest ( ) zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów. Obecnie mamy w Polsce 23 parki narodowe, które zajmują łączną powierzchnię ,61 ha. Wykaz parków narodowych, lata utworzenia oraz ich powierzchnie przedstawiono w tabeli nr 1. Ze względu na odmienną specyfikę poszczególnych parków narodowych w Polsce można je podzielić na kilka grup: parki górskie (Karkonoski PN, PN Gór Stołowych, Babiogórski PN, Gorczański PN, Tatrzański PN, Pieniński PN, Magurski PN, Bieszczadzki PN); parki wyżynne (Świętokrzyski PN, Ojcowski PN); parki leśne (Kampinoski PN, Białowieski PN, Roztoczański PN); parki leśno-wodne (Wielkopolski PN, Drawieński PN, PN Bory Tucholskie, Wigierski PN, Poleski PN); parki bagienno-wodne (PN Ujście Warty, Biebrzański PN, Narwiański PN); parki nadmorskie (Woliński PN, Słowiński PN). 11

15 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce Organem parku narodowego w zakresie ochrony przyrody jest dyrektor parku narodowego. Niestety w tym miejscu należy podkreślić, że na terenie parku narodowego prawo decydowania w zakresie spraw związanych z ochroną przyrody posiada jeszcze inny organ, jakim jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Ta dwoistość organów na jednym terenie prowadzi często do sprzeczności w zakresie wydawanych decyzji administracyjnych. Park narodowy jako jednostka sektora finansów publicznych W sensie organizacyjno-prawnym park narodowy jest państwową osobą prawną w rozumieniu art. 9 pkt. 14 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Zgodnie z zapisami tejże ustawy państwowe osoby prawne są tworzone na podstawie odrębnych ustaw. W obecnej sytuacji prawnej parki narodowe tworzone są na podstawie ustawy o ochronie przyrody, w której problematyka tworzenia i funkcjonowania parków narodowych zajmuje tylko wydzieloną część. Wiele przepisów dotyczących funkcjonowania parków narodowych umieszczonych jest w innych ustawach, jak: ustawa o lasach, ustawa Prawo wodne, ustawa Prawo ochrony środowiska, ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko i wielu innych aktach prawnych. Obecnie szacuje się, że zapisy dotyczące funkcjonowania parków narodowych zapisane są w niemal 120 ustawach oraz wielu aktach prawnych niższego rzędu. W tym miejscu powstaje pytanie, czy spełniony jest faktycznie ustawowy warunek wynikający z ustawy o finansach publicznych funkcjonowania państwowej osoby prawnej, jaką są parki narodowe, w sytuacji braku jednolitej ustawy o parkach narodowych. Zgodnie z zapisami przytoczonych wyżej przepisów prawnych, każdy park narodowy stanowi odrębną i niezależną osobę prawną. Wyrazem tego są odrębne i niezależne roczne plany finansowe poszczególnych parków, stanowiące odrębne załączniki do ustawy budżetowej. Plany te są podstawą ich gospodarki finansowej. Parki narodowe, jako państwowe osoby prawne, wyodrębniają w swych planach finansowych: przychody z prowadzonej działalności; dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego; koszty, w tym: wynagrodzenia i składki od nich naliczane, płatności odsetkowe wynikające z zaciągniętych zobowiązań, 12

16 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce zakup towarów i usług; środki na wydatki majątkowe; środki przyznane innym podmiotom; stan należności i zobowiązań na początek i koniec roku; stan środków pieniężnych na początek i koniec roku. Przytoczona konstrukcja prawna jasno wskazuje, że poszczególne parki narodowe są odrębnymi prawnie i finansowo jednostkami, pomiędzy którymi nie mogą i nie następują żadne interakcje organizacyjno-finansowe. Nie mają też żadnej jednostki centralnej koordynującej i nadzorującej ich działalność, wzorem Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w stosunku do Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, Głównego Inspektora Ochrony Środowiska wobec Wojewódzkich Inspekcji Ochrony Środowiska, Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych wobec Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych i podległych im nadleśnictw czy też Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej wobec Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej i podległych im jednostek. Cel i metody pracy Celem pracy jest krytyczna analiza dotychczasowego systemu zarządzania parkami narodowymi zarówno w kontekście formy ochrony przyrody, jak i systemu prawno-organizacyjnego oraz zdefiniowanie, na bazie dokonanej analizy, kierunków pożądanych zmian w celu usprawnienia funkcjonowania parków narodowych w przyszłości. Materiały Obowiązujące akty prawne. Opracowania. Ekspertyza dla ZP PPN System finansowania parków narodowych w Polsce stan obecny i kierunki pożądanych zmian. Opracowanie dyrektorów parków narodowych Założenia Polskich Parków Narodowych do ustawy o ochronie przyrody. Badania własne funkcjonowania parków narodowych w Polsce i za granicą. Wywiady i konsultacje z dyrektorami PN oraz pracownikami Ministerstwa Środowiska. 13

17 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce Analiza funkcjonowania parków narodowych w systemie prawno-finansowym i kierunki pożądanych zmian a) Nadzór nad parkami Funkcje nadzorcze wobec poszczególnych parków narodowych sprawuje Minister Środowiska w zakresie określonym w ustawie o ochronie przyrody. Zakres nadzoru obejmuje w szczególności: zatwierdzanie rocznych zadań rzeczowych wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych; kontrolę funkcjonowania parków narodowych; kontrolę wykonywanej przez parki narodowe działalności gospodarczej; kontrolę realizacji zadań parków narodowych; kontrolę realizacji planów finansowych parków narodowych; kontrolę działań dyrektora parku narodowego podejmowanych jako organ ochrony przyrody. Minister Środowiska sporządza roczne sprawozdania zbiorcze z działalności parków narodowych przygotowywane na podstawie sprawozdań z działalności poszczególnych parków narodowych, przedkładanych przez dyrektorów. Dotychczasowa praktyka wskazuje jednak, że nadzór Ministra Środowiska nad parkami narodowymi nie jest skuteczny, szczególnie w zakresie koordynacji ich działalności, prowadząc do stopniowej separacji i izolacji poszczególnych parków narodowych zarówno wobec Ministerstwa Środowiska, jak i parków narodowych wobec siebie. Dlatego też konieczne jest wypracowanie struktury prawno-organizacyjnej, w której parki narodowe miałyby zarządcę pełniącego funkcje zarządcze w imieniu Ministra Środowiska, jak i funkcje koordynacyjne pomiędzy poszczególnymi parkami narodowymi oraz Ministerstwem Środowiska. Nie ulega wątpliwości, że ze względu na narodowy charakter parków nadzór nad ich działalnością powinien utrzymać Minister Środowiska poprzez silną i merytoryczną jednostkę centralną jemu podporządkowaną. W obecnym systemie prawnym powinna to być jednostka sektora finansów publicznych o wysokiej randze narodowej. Może to być Państwowa Jednostka Budżetowa (PJB), samodzielna jednostka sektora finansów publicznych wymieniona w katalogu jednostek w ustawie o finansach publicznych (PN), Państwowa Osoba Prawna (POP) lub Agencja Wykonawcza (AW). Na potrzeby niniejszego artykułu jednostkę tę nazwano roboczo Centrum Koordynacyjnym. Centrum powinno pełnić rolę koordynacyjną i nadzorczą dla parków narodowych w imieniu MŚ. W zależności od wyboru jednej z wyżej wymienionych form organizacyjno- 14

18 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce prawnych Centrum Koordynacyjne może mieć różną strukturę i postać. W przypadku przekształcenia parków narodowych w PJB powrócilibyśmy do systemu, który już kiedyś funkcjonował, z tą jednak różnicą, że obecnie nie ma gospodarstw pomocniczych. Fakt ten powoduje, że parki narodowe muszą odprowadzać do budżetu państwa wszystkie swoje przychody, a ich finansowanie odbywa się w całości z dotacji celowej z budżetu państwa. Rozwiązanie to nie jest korzystne dla funkcjonowania parków narodowych, o czym mogliśmy się przekonać w 2011 r., kiedy to parki, funkcjonując wyłącznie jako PJB, więcej odprowadzały wypracowanych przychodów własnych do budżetu państwa niż otrzymywały w drodze dotacji budżetowej. W tej formule prawnej funkcję Centrum Koordynacyjnego mógłby pełnić Wydzielony Departament Parków Narodowych w Ministerstwie Środowiska, podporządkowany bezpośrednio Ministrowi Środowiska, lub wydzielona jednostka centralna, na wzór działającego do 2004 r. Krajowego Zarządu Parków Narodowych. Alternatywnym rozwiązaniem jest próba wpisania parków narodowych do ustawy o finansach publicznych jako odrębnej jednostki sektora finansów publicznych (PN), działającej na zasadach określonych w odrębnej ustawie. To rozwiązanie wydaje się jednak mało realne ze względu na potrzebę dokonania wielu zmian legislacyjnych, organizacyjnych i finansowych. W związku z powyższym pod dalszą rozwagę należy brać kolejne dwie formy, wymienione wyżej, tj. Państwową Osobę Prawną (POP) lub Agencję Wykonawczą (AW), która również posiada status państwowej osoby prawnej. Jak już wcześniej wspomniano, obecnie parki narodowe posiadają status POP, z tym jednak zastrzeżeniem, że każdy spośród 23 parków narodowych jest odrębną osobą prawną, pomiędzy którymi nie zachodzą żadne interakcje organizacyjnofinansowe. Stan ten prowadzi do stopniowej indywidualizacji poszczególnych parków narodowych, zatracając charakter wspólnoty, synergicznie i zbiorowo działających w celu realizacji ich wspólnej misji. Powoduje to również wyraźne utrudnienia w budowaniu jednolitej instytucji i marki parków narodowych na arenie regionalnej, krajowej oraz międzynarodowej. Z tego względu wydaje się konieczne utworzenie jednej organizacji, która łączyłaby w sobie funkcje nadzorcze, koordynacyjne, promocyjne. Analizując stan prawny, wydaje się, że zarówno formuła POP, jak i AW są najlepszymi formułami organizacyjnoprawnymi dla utworzenia jednej instytucji pod wspólną nazwą Polskie Parki Narodowe, składającej się Zarządu Głównego (Generalnej Dyrekcji) z siedzibą w Warszawie oraz 23 parków narodowych (lub większą ilością w przypadku utworzenia nowych) na terenie naszego kraju. Dyrektor parku narodowego zachowywałby swoją autonomię jako organ ochrony przyrody, natomiast pewnej 15

19 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce centralizacji uległyby zagadnienia dotyczące koordynacji funkcjonowania parków, gospodarki finansowej poprzez utworzenie jednego planu finansowego dla całej organizacji, z podziałem na części dla poszczególnych parków, wspólna polityka promocyjna, ujednolicenie polityki rachunkowej, wdrożenie modelowego schematu organizacyjnego, ujednolicenie zasad ubioru pracowników Służby Parku Narodowego, jak i ubioru bhp oraz w końcu opracowanie i wdrożenie zupełnie nowego, motywacyjnego systemu zatrudniania oraz wynagradzania pracowników parku narodowego. Oprócz wymienionych wyżej, zadaniami dla Zarządu Głównego (Generalnej Dyrekcji) będzie również: dbanie o zapewnienie odpowiednich środków finansowych na działanie PN; zapewnienie transparentnego systemu dystrybucji środków na PN; ujednolicenie procedur i systemów finansowo-administracyjnych PN (np. jednolita polityka rachunkowa); organizacja szkoleń dla pracowników PN i podnoszenie kwalifikacji; ochrona prawna funkcjonowania PN; koordynacja w zakresie harmonizacji baz danych i systemów informatycznych; dbanie o wizerunek Polskich Parków Narodowych; zapewnienie transferu wiedzy pomiędzy PN. Przy tak sformułowanych złożeniach organizacyjnych parków narodowych wydaje się, że zarówno formuła POP, jak AW wydają się możliwe do zastosowania i wdrożenia. Za POP przemawia fakt, że taką formą parki narodowe są już objęte. Przekształcenie polegałoby tylko na połączeniu 23 osób prawnych w jedną. Należy jednak mocno zastanowić się nad przekształceniem parków narodowych w Agencję Wykonawczą. Przewaga tej formy prawnej wynika już z samej definicji zawartej w ustawie o finansach publicznych, mianowicie: Agencja wykonawcza jest państwową osobą prawną tworzoną na podstawie odrębnej ustawy w celu realizacji zadań państwa. Przy definicji POP brak jest tego rozszerzenia: Państwowe i samorządowe osoby prawne są tworzone na podstawie odrębnych ustaw. Z różnicy tych definicji wynika prawdopodobnie fakt, że instytucje mające charakter Agencji Wykonawczych mogą jednocześnie stanowić administrację państwową, czego nie może być w przypadku POP. Z punktu widzenia parków narodowych jest to ważne narządzie, szczególnie w kontekście ustawowego uprawnienia dyrektora parku do wydawania zarządzeń dotyczących funkcjonowania parku narodowego, w szczególności odnośnie zasad udostępniania go do celów turystycznych, 16

20 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce rekreacyjnych i sportowych. W przypadku POP wydane w tym celu zarządzenia nie stanowią prawa miejscowego w granicach parku narodowego. W przypadku uzyskania statusu administracji państwowej, zarządzenia dyrektora parku narodowego miałyby charakter prawa miejscowego i ich zapisy obowiązywałyby wszystkie podmioty zewnętrzne działające na terenie parku narodowego. Ponadto w przypadku Agencji Wykonawczej istnieje możliwość nadania dyrektorowi parku uprawnień starosty w zakresie gospodarowania nieruchomościami skarbu państwa na terenie parku narodowego. Przyjmując powyższe rozwiązania, nieuniknione będzie napisanie i uchwalenie nowej ustawy o parkach narodowych, w której to ustawie zgromadzone zostaną wszystkie możliwe zapisy dotyczące parków narodowych. Nowa ustawa powinna zawierać definicję i uregulowania prawne parku narodowego zarówno jako formy ochrony przyrody, jak i parku narodowego jako formy organizacyjno-prawnej. W tym miejscu należy podkreślić tę dwoistość organów, jakim jest obecnie dyrektor parku narodowego: dyrektor jako organ Państwowej Osoby Prawnej oraz dyrektor jako organ ochrony przyrody. Nowa ustawa powinna wyraźnie uregulować te zagadnienia i rozstrzygnąć, czy jest możliwe połączenie tych dwóch organów w jeden, który i tak fizycznie pełni jedna osoba. Należy także opracować nową definicję zakresu nadzoru MŚ nad parkami narodowymi, a w szczególności określić, co to są roczne zadania rzeczowe i co one powinny zawierać. b) Struktura organizacyjna Wspomniano już wyżej, iż obecnie parki narodowe funkcjonują jako niezależne, odrębne osoby prawne, a także posiadają odrębną organizację wewnętrzną. Pomimo że wszystkie parki działają na podstawie tych samych przepisów prawnych i mają tożsame zadania, to ich struktura organizacyjna bardzo się różni. Regulamin organizacyjny parku narodowego, którego graficzny element stanowi schemat organizacyjny, jest kluczowym dokumentem określającym system zarządzania parkiem narodowym, w tym podział ról i zadań dla poszczególnych komórek organizacyjnych oraz indywidualnych stanowisk pracy. Dobry regulamin organizacyjny dla parku narodowego powinien: definiować stanowiska i komórki organizacyjne PN, odpowiednio do zadań parku określonych w ustawie o ochronie przyrody, zadań wynikających z innych aktów prawnych, a także do zadań określonych 17

21 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce w planie ochrony lub, w przypadku jego braku w zadaniach ochronnych; dobór ilości, rodzaju i nazwy poszczególnych komórek organizacyjnych i stanowisk pracy powinien korespondować z głównymi zadaniami PN, odpowiadać ich hierarchii i zapewniać najlepszy przepływ informacji pomiędzy zespołami, jak i poszczególnymi pracownikami; rodzaj komórek organizacyjnych powinien wynikać z ogólnie stosowanych zasad w administracji państwowej, a ich nazwy powinny być krótkie, czytelne i odpowiadać głównym zadaniom, przypisanym im do realizacji; określać zadania i kompetencje dla kadry kierowniczej oraz liderów poszczególnych komórek organizacyjnych, a także wytyczać kierunkowe zadania i kompetencje dla poszczególnych stanowisk pracy; określać szczegółowe kompetencje i pełnomocnictwa dla członków kadry kierowniczej PN oraz liderów poszczególnych komórek organizacyjnych; określać szczegółowo uprawnienia poszczególnych stanowisk pracy oraz ich odpowiedzialność: organizacyjną, służbową i karną; określać ramowe zasady współdziałania poszczególnych komórek organizacyjnych oraz pracowników przy realizacji zadań ogólnych oraz interdyscyplinarnych w PN. Najlepsze regulaminy organizacyjne to regulaminy proste, niezbyt rozbudowane, w których stosuje się zasadę zarządzania piramidalnego; przełożony zarządza maksymalnie 6-8 osobami, gdzie preferuje się pracę zespołową, w miejsce indywidualnych (pojedynczych) stanowisk pracy. Niestety z powodów opisanych wyżej poszczególne parki narodowe mają bardzo różnorodne regulaminy organizacyjne, nieporównywalne zarówno co do struktury, jak i nazw poszczególnych komórek wewnętrznych a nawet stanowisk pracy. Zatem po wdrożeniu nowego systemu zarządzania parkami narodowymi istnieje konieczność opracowania i wdrożenia modelowego regulaminu/ schematu organizacyjnego dla parków narodowych. Wzorcowy regulamin/ schemat organizacyjny będzie adoptowany przez poszczególne parki narodowe zależnie od ich przyrodniczego charakteru, wielkości, liczby pracowników oraz głównych zagrożeń. Powstaną jednak regulaminy/ schematy organizacyjne oparte na wspólnych założeniach, dzięki czemu będą porównywalne i transparentne. c) System zarządczy Nawiązując do wcześniejszych rozważań, należy stwierdzić, że najlepszym rozwiązaniem dla parków narodowych będzie utworzenie jednej organizacji pod wspólną nazwą Polskie Parki Narodowe, składającej się z Zarządu 18

22 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce Głównego (Generalnej Dyrekcji) Polskich Parków Narodowych z siedzibą w Warszawie oraz 23 parków narodowych (lub większej ilości w przypadku utworzenia nowych) na terenie naszego kraju. Działalność oraz organizacja Polskich Parków Narodowych powinna być określona w ustawie o parkach narodowych oraz statucie nadanym tej organizacji przez Ministra Środowiska. W skład organizacji Polskie Parki Narodowe powinny wchodzić: Zarząd Główny (Generalna Dyrekcja) Polskich Parków Narodowych; parki narodowe. Organami Polskich Parków Narodowych powinny być: Dyrektor Generalny Polskich Parków Narodowych; dyrektorzy parków narodowych; rady naukowe parków narodowych. Nadzór nad działalnością Polskich Parków Narodowych powinien sprawować Minister Środowiska poprzez Głównego Konserwatora Przyrody. Do zadań Dyrektora Generalnego PPN należy: ustalanie projektu rocznego planu finansowego PPN, który przekazuje Ministrowi Środowiska w trybie określonym w przepisach dotyczących prac nad projektem ustawy budżetowej; podział środków finansowych na poszczególne parki narodowe; zatwierdzanie parkom narodowym rocznych zadań rzeczowych; kontrola działalności parków narodowych; składanie ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych sprawozdania z rocznej działalności oraz rocznego sprawozdania. Do zadań dyrektora parku narodowego należy: dyrektor parku narodowego kieruje działalnością parku narodowego i reprezentuje park narodowy na zewnątrz; dyrektor parku narodowego realizuje ustalenia planu ochrony lub zadań ochronnych oraz wydaje zarządzenia dotyczące funkcjonowania parku narodowego, w tym określające sposoby udostępniania obszarów parku narodowego. Do zadań rady naukowej parku narodowego należy: ocena stanu zasobów, tworów i składników przyrody; opiniowanie projektu planu ochrony i zadań ochronnych; 19

23 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce ocena realizacji ustaleń planu ochrony, rocznych zadań ochronnych i skuteczności zabiegów ochronnych; opiniowanie programów badawczych i naukowych w zakresie ochrony przyrody; przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody i funkcjonowania parku narodowego. d) Zarządzanie finansami PN Pomimo generalnego zapisu w ustawie o ochronie przyrody Park narodowy prowadzi samodzielną gospodarkę finansową, pokrywając z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów wydatki na finansowanie zadań określonych w ustawie, w tym zadań Służby Parku Narodowego, oraz kosztów działalności parki narodowe mają bardzo złożony oraz skomplikowany system finansowania, który wbrew wyżej cytowanemu zapisowi nie bardzo pozwala dyrektorom na swobodne zarządzanie finansami. System ten z jednej strony wymaga od dyrektorów PN dużej kreatywności i zaangażowania w gromadzeniu środków finansowych niezbędnych do realizacji ustawowych zadań PN, z drugiej zaś strony bardzo sztywno i restrykcyjnie reguluje zasady dystrybucji tych środków, szczególnie w zakresie dzielenia ich na poszczególne grupy wydatków. Najbardziej obostrzone są w tym zakresie środki na wynagrodzenia, gdzie dyrektor PN nie ma żadnych możliwości swobodnego kreowania poziomu wynagrodzeń zarówno osobowych, jak i bezosobowych. Brak też jest transparentnych możliwości kształtowania poziomu wynagrodzeń poprzez zmianę planu finansowego. Poza środkami pochodzącymi z UE w ostatnich latach było to niemal niemożliwe w wyniku systemowego mrożenia wynagrodzeń w tzw. ustawach okołobudżetowych. Stoi to w jawnej sprzeczności z nałożonym obowiązkiem na dyrektora PN zgromadzenia niezbędnych środków finansowych na realizację wszystkich zatwierdzonych przez MŚ zadań rzeczowych PN. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że przeciętna dotacja z budżetu państwa na realizację zadań kształtuje się zaledwie na poziomie 33% potrzeb. Zatem pozostałe 67% PN muszą pozyskać we własnym zakresie. Brak jakiegokolwiek mechanizmu umożliwiającego dyrektorowi PN kształtowanie motywacyjnego systemu wynagrodzeń powoduje zniechęcenie pracowników do podejmowania nowych wyzwań oraz odchodzenie dobrych specjalistów z PN do innych instytucji w celu poszukiwania lepiej płatnej pracy. Kolejnym problemem z zakresu gospodarki finansowej PN jest brak jednolitego wzorca polityki rachunkowej PN. Każdy PN, jako odrębna państwowa osoba prawna, tworzy własną, niezależną politykę rachunkową, która często nie koresponduje 20

24 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce z pozostałymi PN. Taki system powoduje, że trudno jest porównywać wydatki w poszczególnych grupach pomiędzy PN. System ten również uniemożliwia szybkie przesuwanie limitów lub środków finansowych pomiędzy parkami narodowymi, szczególnie w przypadkach zróżnicowanych możliwości ich konsumpcji w roku finansowym. Należy podkreślić, że plany finansowe dla parków narodowych tworzone są odrębnie i stanowią odrębne złączniki do ustawy budżetowej na poszczególne lata kalendarzowe. Brak jakiegokolwiek mechanizmu traktującego budżety finansowe parków narodowych jako jedną całość możliwą do dystrybucji pomiędzy parki narodowe w zależności od potrzeb oraz zróżnicowanych zadań w poszczególnych parkach narodowych. W szczególności należy wypracować i wdrożyć prosty mechanizm przesuwania limitów i środków finansowych pomiędzy parkami, w sytuacji braku możliwości ich wykorzystania przez jedne parki narodowe, a występujące zwiększone realne potrzeby środków finansowych w innych parkach narodowych. Należy się również zastanowić nad ustanowieniem mechanizmu wyrównawczego pomiędzy parkami narodowymi tzw. bogatszymi a parkami biedniejszymi tzn. takimi, w których możliwości wypracowania przychodów własnych są zdecydowanie mniejsze. Parki narodowe, jako jednolita organizacja, powinny mieć możliwość tworzenia funduszy, tj.: fundusz zakładowy, fundusz rezerwowy oraz fundusze specjalne. Realizacja powyższych zadań możliwa będzie, jeśli Polskie Parki Narodowe będą dysponować jednym planem finansowym dla całej organizacji z podziałem na części przeznaczone dla poszczególnych parków narodowych. Przesuwanie limitów i środków finansowych pomiędzy parkami narodowymi w ramach jednego planu finansowego będzie możliwe w drodze decyzji Dyrektora Generalnego PPN. Ostatnim zagadnieniem, jakie należy poruszyć w przypadku omawiania zagadnienia zarządzania finansami w parkach narodowych, jest kadra zajmująca się sprawami w tym zakresie. Do momentu kiedy parki narodowe były państwowymi jednostkami budżetowymi, pracownicy zatrudnieni w zespole finansowym zajmowali się niemal wyłącznie prawidłowym księgowaniem przychodów i kosztów, dbając jednocześnie o wydatkowanie posiadanych środków finansowych zgodnie z planem finansowym. Obecnie, kiedy PN korzystają z bardzo zróżnicowanych źródeł finansowania oraz zobowiązane są do szerszego zarządzania finansami w kontekście przepisów finansowych, przepisów o rachunkowości, a także przepisów podatkowych, PN potrzebują nie tylko klasycznych księgowych, ale specjalistów i menedżerów finansowych, którzy będą uczestniczyć na wszystkich poziomach zarządzania parkiem narodowym. Szczegółowa analityka przychodów i kosztów, analiza możliwości 21

25 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce pozyskiwania pożyczek i dotacji, analiza efektywności wykorzystania środków finansowych przy wykonywaniu zadań, poszukiwanie oszczędności w zarządzaniu parkiem narodowym to jedne z najważniejszych cech i umiejętności, jakim powinni się charakteryzować pracownicy zespołów finansowo-księgowych. Do tego dochodzi systematyczny proces podnoszenia kwalifikacji tej grupy zawodowej oraz bieżące śledzenie i analiza niezbędnych przepisów prawa w zakresie finansowości, rachunkowości oraz dotyczących podatków. Dla prawidłowego funkcjonowania parków narodowych należy: dostosować system gospodarki finansowej w PN do realnych potrzeb i obowiązków nałożonych na PN, w tym zwiększyć poziom dotacji z budżetu państwa do około 50% niezbędnych wydatków; uelastycznić system kreowania wynagrodzeń w PN, aby stał się bardziej atrakcyjny i motywacyjny dla pracowników PN; ujednolicić politykę rachunkową w PN, aby realnie można było porównywać wydatki w poszczególnych grupach, a tym samym zapewnić przejrzystość i celowość gospodarowania środkami finansowymi w PN; opracować i wdrożyć nowe Rozporządzenia MS w sprawie zasad gospodarki finansowej w PN wraz z modelową (jednolitą) polityką rachunkową dla wszystkich PN e) Analityka i sprawozdawczość Centralizacja systemu zarządzania parkami narodowymi poprzez utworzenie jednej, spójnej organizacji Polskie Parki Narodowe umożliwi łatwiejszą sprawozdawczość zarówno z działalności merytorycznej, jak i finansowej. W tym celu niezbędne jest opracowanie i wdrożenie jednolitego systemu informatycznego dla parków narodowych, opartego na Systemie Informacji Przestrzennej GIS. System ten pozwoli na lepsze i skoordynowane zarządzanie informacją o zasobach przyrodniczych wszystkich parków narodowych z jednej strony, z drugiej zaś umożliwi wprowadzenie jednolitych zasad rejestracji operacji finansowych i gospodarczych, opartych na jednolitych zasadach polityki rachunkowej parków narodowych. Nowoczesny system informatyczny pozwoli na analizę i sprawozdawczość z każdego poziomu zarządzania parkami, co jest szczególnie ważne w obliczu ciągle wzbogacanych informacji o zasobach przyrodniczych. 22

26 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce Rekomendacje w zakresie poprawy zarządzania PN Opracować i uchwalić nową ustawę o parkach narodowych. Przekształcić 23 osoby prawne parki narodowe w jedną organizację o nazwie Polskie Parki Narodowe, składającą się z zarządu Głównego PPN oraz 23 (lub więcej) parków narodowych. Utrzymać nadaną parkom narodowym osobowość prawną (Państwowa Osoba Prawna lub Agencja Wykonawcza). Opracować modelowy regulamin organizacyjny dla parków narodowych i na jego podstawie dostosować regulaminy w poszczególnych parkach narodowych. Opracować i wdrożyć nowe Rozporządzenia MŚ w sprawie zasad gospodarki finansowej w PN wraz z modelową (jednolitą) polityką rachunkową dla wszystkich PN. Opracować i wdrożyć nowe Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wykazu stanowisk i wymagań kwalifikacyjnych dla pracowników parków narodowych. Dostosować system gospodarki finansowej w PN do realnych potrzeb i obowiązków nałożonych na PN, w tym zwiększyć poziom dotacji z budżetu państwa do około 50% niezbędnych wydatków. Bibliografia 1. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody; Dz. U. z 2018 r. poz Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych; Dz. U. z 2017 r. poz. 2077, z 2018 r. poz. 62, 1000, 1366, 1669 i 1693, 2245, Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o Agencji Mienia Wojskowego; Dz. U poz Babczuk A., Kachniarz M., Ekspertyza dla ZP PPN: System finansowania parków narodowych w Polsce stan obecny i kierunki pożądanych zmian, Ad Rem, Jelenia Góra Opracowanie dyrektorów parków narodowych: Założenia Polskich Parków Narodowych do ustawy o ochronie przyrody, Izabelin

27 A. Raj, Zarządzanie parkami narodowymi w Polsce Parki narodowe w Polsce Lp. Rok Powierzchnia Park narodowy utworzenia (w ha) 1. BABIOGÓRSKI PN ,55 2. BIAŁOWIESKI PN ,95 3. BIEBRZAŃSKI PN ,00 4. BIESZCZADZKI PN ,48 5. PN BORY TUCHOLSKIE ,23 6. DRAWIEŃSKI PN ,97 7. GORCZAŃSKI PN ,07 8. PN GÓR STOŁOWYCH ,37 9. KAMPINOSKI PN , KARKONOSKI PN , MAGURSKI PN , NARWIAŃSKI PN , OJCOWSKI PN , PIENIŃSKI PN , POLESKI PN , ROZTOCZAŃSKI PN , SŁOWIŃSKI PN , ŚWIĘTOKRZYSKI PN , TATRZAŃSKI PN , PN UJŚCIE WARTY , WIELKOPOLSKI PN , WIGIERSKI PN , WOLIŃSKI PN ,40 RAZEM ,61 24

28 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków dr Robert Pawlusiński Uniwersytet Jagielloński, Kraków FINANSOWE ASPEKTY FUNKCJONOWANIA PARKÓW NARODOWYCH FINANCIAL ASPECTS OF THE FUNCTIONING OF NATIONAL PARKS Abstract: The subject of the study is the presentation of financial aspects of national parks economy. The theoretical background for the study is constituted by the model of economic function of the national park. The aim of the work was to identify the value of the financial streams related to the national parks in Poland and an attempt to determine the impact of these funds on the local economic development in Poland. The analysis has been based on financial reports of the national parks for the period of time and socio-economic data offered by Central Statistical Office. Keywords: national park, local economy, Poland`s national parks. Streszczenie: Przedmiotem badań jest przedstawienie finansowych aspektów funkcjonowania parków narodowych w Polsce w odniesieniu do lokalnej gospodarki. Teoretyczną płaszczyznę rozważań stanowiła koncepcja funkcji ekonomicznej parku narodowego. Za cel pracy przyjęto zidentyfikowanie wartości strumienia finansowego związanego z funkcjonowaniem parków narodowych w Polsce oraz próbę ustalenia wpływu tych środków na rozwój gospodarczy gmin parkowych w Polsce. Do opracowania wykorzystano sprawozdania finansowe z działalności parków narodowych za lata oraz dane BDL GUS. Słowa kluczowe: park narodowy, gospodarka lokalna, parki narodowe w Polsce. Ekonomiczna funkcja parku narodowego Na przestrzeni ostatnich czterech dekad istotnie zmieniło się podejście do problematyki funkcjonowania parków narodowych oraz ich relacji z najbliższym otoczeniem społeczno-gospodarczym (Mika i in. 2015, Hibszer 2013). Pierwotnie zakładano, że zarówno parki narodowe, jak i inne obszary chronione powinny istnieć w oderwaniu od ich otoczenia i koncentrować się jedynie na ochronie występujących tam zasobów świata przyrody. Główną formą użytkowania tych terenów miała być turystyka i rekreacja. Od lat 70. XX wieku w dyskusji nad funkcjonowaniem parków narodowych akcentuje się potrzebę 25

29 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków integracji ochrony przyrody z rozwojem społeczno-gospodarczym i poszukiwania nowych modelowych rozwiązań (por. Radziejowski 2011). Współczesny model funkcjonowania obszarów chronionych, w tym parków narodowych, wypracowany w nawiązaniu do koncepcji zrównoważonego rozwoju zakłada przede wszystkim: a) łączenie celów z zakresu ochrony przyrody z celami społecznoekonomicznymi, b) tworzenie obszarów chronionych przy poparciu mieszkańców, z uwzględnieniem ich potrzeb, c) planowanie rozwoju i zarządzanie obszarami chronionymi przez ekspertów z różnych dziedzin, przy udziale miejscowej społeczności, d) dywersyfikację źródeł finansowania e) włączenie obszarów chronionych w szerszy kontekst przyrodniczy i gospodarczy (patrz Mika i in. 2015). Przedstawione kwestie są szczególnie silnie akcentowane w przypadku sieci międzynarodowych rezerwatów biosfery, które uznaje się powszechnie za modelowe przykłady powiązań ochrony przyrody z lokalną gospodarką. Problematyka relacji pomiędzy obszarami chronionymi, w tym parkami narodowymi a lokalnym układem społeczno-gospodarczym, jest wciąż rzadko podejmowana w polskiej literaturze przedmiotu. Znacznie bogatsza w tym względzie jest literatura zagraniczna, zwłaszcza co do parków amerykańskich i zachodnioeuropejskich (por. Mika in. 2015, Hibszer 2013). W studiach poświęconych polskim parkom narodowym przez długi okres czasu akcentowano przede wszystkim kwestie wytycznych i ograniczeń użytkowania gospodarczego parków (m.in. Ptaszycka-Jackowska 1993, Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1998, Radecki 1997, Radziejowski 2011) oraz kwestie związane z postawami społeczności lokalnych wobec parków i sytuacji konfliktowych (m.in. Osiniak i in w odniesieniu do Wigierskiego PN; Matuszewska 2003 parków narodowych pn.-zach. Polski; Górecki i in. 1995, 1998a, 1998b, 2002 odpowiednio w Bieszczadzkim PN, Gorczańskim PN, Magurskim PN, Pienińskim PN; Partyka 2005, 2006 w odniesieniu do Ojcowskiego PN). W ostatnich latach pojawiły się jednak nowe ujęcia tematu. Problematykę relacji społecznych i zarządczych na linii park narodowy a mieszkańcy i gmina w nowym ujęciu przedstawił A. Hibszer (2013). Wśród opracowań o gospodarczej roli parków narodowych należy wymienić raport A. Babczuka i M. Kachniarza (2015) omawiający szczegółowo finanse polskich parków narodowych w latach , prace A. Bołtoromiuka (2011) czy M. Kulczyk- Dynowskiej (2015) dotyczące powiązań pomiędzy Białowieskim PN a gmi- 26

30 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków nami parkowymi, a także pracę M. Miki, R. Pawlusińskiego i B. Zawilińskiej (2015), w której na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego zdefiniowano ekonomiczną funkcję parku narodowego, a także określono elementy składowe oraz relacje zawiązujące lokalny system ekonomiczny parku narodowego. Odnosząc się do ekonomicznej funkcji parku narodowego, wskazać należy na konieczność rozpatrywania tego problemu z dwóch punktów widzenia: a) parku narodowego rozumianego jako obszar o wybitnych wartościach przyrodniczych, objęty na mocy ustawy ochroną prawną, z określonymi reżimami prawnymi oraz b) parku narodowego rozumianego jako podmiot instytucjonalny, wyposażony ustawowo w kompetencje zarządcze, dysponujący zasobami finansowymi, organizacyjnymi i innymi niezbędnymi do realizacji celów ustawowych. Pierwsze z tych ujęć wskazuje na jednostronny charakter relacji głównie w formie zakazów i nakazów, ale także w związku z przepływem strumienia finansowego z budżetu państwa do parku narodowego. Drugie podejście akcentuje dwustronność relacji, uznając park za aktora rozwoju lokalnego, funkcjonującego w ramach sieci powiązań z innymi podmiotami lokalnej gospodarki. W tym ujęciu ważna jest nie tylko wielkość uruchamianego przez park strumienia finansowego w oparciu o środki własne i środki pozyskane z zewnątrz, ale także kwestia zakorzenienia parku w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym, umożliwiająca absorbcję przez ten układ środków finansowych pochodzących z budżetu parku narodowego. Funkcję ekonomiczną parku narodowego określają dwie grupy powiązań: bezpośrednie i pośrednie (Mika i in. 2015). Do bezpośrednich powiązań parku narodowego z otoczeniem społecznym zalicza się: oferowanie przez park narodowy miejsc pracy dla lokalnej społeczności; zakup u miejscowych przedsiębiorców lub osób towarów i usług koniecznych do prawidłowego funkcjonowania parku jako obszaru chronionego oraz jako instytucji, w tym realizacja zadań o charakterze inwestycyjnym; sprzedaż przez park produktów (np. drewna) stanowiących podstawę rozwoju innych działalności ekonomicznych w bezpośrednim otoczeniu parku; rozwój funkcji turystycznej (w tym edukacyjnej parku), który odbywa się w powiązaniu z lokalnym systemem gospodarczym i polega na świadczeniu dla przyjezdnych usług noclegowych, gastronomicznych, transportowych i innych. 27

31 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Do pośrednich powiązań parku narodowego z otoczeniem należą natomiast: wzrost popytu na nieruchomości w sąsiedztwie parku; rozwój działalności rozlicznej w oparciu o tzw. ekologiczne etykietowanie nawiązujące do sąsiedztwa parku narodowego; ułatwienia (dodatkowe korzyści) związane z pozyskiwaniem przez różne podmioty środków finansowych na rozwój lokalny ze względu na bliskość parku narodowego. Zidentyfikowane powyżej relacje ekonomiczne parku narodowego są czynnikiem zawiązującym lokalny system ekonomiczny parku narodowego (Mika i in. 2015). Na system ten składają się następujące elementy: x1) zasoby (wartości) przyrodnicze parku, x2) podmiot zarządzający parkiem narodowym w sensie instytucjonalnym, x3) lokalne podmioty gospodarcze będące rzeczywistymi i potencjalnymi kontrahentami parku narodowego oraz inne podmioty świadczące usługi, np. x4) turyści, x5) władze lokalne oraz x6) społeczność lokalna, na którą składają się mieszkańcy terenów znajdujących się w granicach gmin parkowych. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego rodzi szereg relacji pomiędzy jego elementami składowymi (łącznie wyróżniono ich 10), w których park narodowy uczestniczy bezpośrednio lub nie. Ogół tych relacji można ująć w trzy grupy: relacje, w których bezpośrednim uczestnikiem jest park narodowy w rozumieniu instytucjonalnym (R1: zasoby przyrodnicze parku a podmiot zarządzający parkiem relacje te wyraża przypływ środków finansowych z budżetu państwa i innych źródeł; R2: podmiot zarządzający parkiem a społeczność lokalna; R3: podmiot zarządzający parkiem a lokalne podmioty gospodarze; R4: podmiot zarządzający parkiem a władza lokalna; R5: turyści a podmiot zarządzający parkiem); relacje, w których bezpośrednim uczestnikiem jest park w rozumieniu obszarowym (R1: zasoby przyrodnicze parku a podmiot zarządzający parkiem, R6: zasoby przyrodnicze parku a władza lokalna, R7: zasoby przyrodnicze parku a społeczność lokalna); relacje, które zachodzą wskutek działalności parku, ale pomiędzy elementami niestanowiącymi w tym rozumieniu parku narodowego (R8: lokalne podmioty gospodarcze-społeczność lokalna; R9: lokalne podmioty gospodarcze a władza lokalna; R10: społeczność lokalna a władza lokalna). 28

32 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków W ujęciu geograficznym lokalny system ekonomiczny parku zamyka się w granicach administracyjnych gmin parkowych. W dalszej części opracowania podjęte zostaną kwestie relacji pomiędzy parkiem narodowym jako podmiotem instytucjonalnym a otoczeniem społeczno-gospodarczym, które wiążą się bezpośrednio z transferem środków finansowych do budżetu parku narodowego oraz wydatkowaniem tych środków przez park. Analiza wielkości transferów finansowych (do i z budżetu parku) umożliwi określenie siły ekonomicznego oddziaływania parku na lokalną gospodarkę. Z powyższego wynika cel pracy, za który przyjęto zidentyfikowanie wartości strumienia finansowego związanego z funkcjonowaniem parków narodowych w Polsce oraz próbę ustalenia wpływu tych środków na rozwój gospodarczy gmin parkowych w Polsce. Podstawy prawne finansowania działalności parków narodowych w Polsce Możliwości oddziaływania parków narodowych na lokalny układ społeczno-gospodarczy są pochodną kompetencji określonych w systemie prawnym, także w zakresie gospodarki finansowej. W myśl art. 8a ustawy o ochronie przyrody (zwaną danej ustawą) park narodowy od dnia 1 stycznia 2012 roku funkcjonuje jako państwowa osoba prawna. Zmiana ta stworzyła parkom możliwość podejmowania aktywności o charakterze gospodarczym, oczywiście pod warunkiem, że działalność ta nie jest sprzeczna z zapisami ustawy. Kwestia ta budzi jednak wiele dyskusji wśród specjalistów, w tym obawy o zbyt silne skomercjalizowanie działalności parków (por. m.in. Zbaraszewski 2016). Ustawodawca przypisał polskim parkom narodowym trzy podstawowe zadania, nie traktując ich jako katalogu zamkniętego, ale wskazując na priorytetowy charakter względem innych działań (zapis w szczególności ). Są to (art. 8b ustawy): prowadzenie działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego, zmierzających do zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów, składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów; udostępnianie obszaru parku narodowego na zasadach określonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych i zarządzeniach dyrektora parku narodowego; prowadzenia działań związanych z edukacją przyrodniczą. 29

33 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Zakres podejmowanych przez park narodowy działań wynika nie tylko z zapisów ustawy, ale także z ustaleń planu ochrony (sporządzanego dla każdego parku na 20 lat) lub zadań ochronnych parku (sporządzanych w przypadku braku ważnego planu ochrony, na okres jednego roku) oraz zarządzeń dyrektora parku. Za przygotowanie planu ochrony czy zadań ochronnych odpowiada dyrektor parku, który jest głównym organem parku narodowego, kieruje jego działalnością i reprezentuje go na zewnątrz. Projekt planu ochrony lub zadań ochronnych musi zostać pozytywnie zaopiniowany przez Radę Naukową, która wobec dyrektora parku narodowego pełni funkcję opiniodawczo-doradczą. Nadzór nad działalnością parku narodowego, w tym finansami parku prowadzi minister właściwy do spraw ochrony środowiska. Park narodowy tworzy się na podstawie odrębnej ustawy, w której określa się powierzchnię parku, granice parku i otulinę oraz reguluje kwestię własności gruntów i nieruchomości. Zgodnie z art. 7, ust. 2. park narodowy może obejmować również grunty i nieruchomości nienależące do Skarbu Państwa, ale pod warunkiem uzyskania zgody ze strony ich właściciela. Skarb Państwa może także dokonać wywłaszczenia terenów przewidzianych pod park narodowy za odszkodowaniem. W odniesieniu do istniejącej już w obrębie parku własności prywatnej ustawa gwarantuje parkowi narodowemu możliwość pierwokupu nieruchomości zawsze, gdy właściciel rozważa jej sprzedaż. W tym miejscu należy zauważyć, że kompetencje dyrektora parku w zakresie zarządzania nieruchomościami i gruntami na terenie parku są ograniczone prawami osób trzecich (faktycznych właścicieli). Problem ten często stanowi zarzewie konfliktu na linii dyrektor parku a właściciel nieruchomości (gruntu). Udział terenów będących własnością osób prywatnych lub tzw. pozostałych terenów w ogóle powierzchni parku jest zróżnicowany w odniesieniu do poszczególnych parków. Największym udziałem gruntów nienależących do Skarbu Państwa odznaczają się parki narodowe: Narwiański (71%), Biebrzański (44%), Pieniński (41%), Ojcowski (33%), Wigierski (17%), Tatrzański (15%), Kampinoski i Poleski po 13% ( Ochrona Środowiska, 2017). Park narodowy prowadzi samodzielną gospodarkę finansową, pokrywając z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów wydatki związane z finansowaniem zadań parków narodowych, koszty działalności parku oraz wydatki na funkcjonowanie Służby Parku. Podstawowym dokumentem finansowym parku jest plan finansowy parku narodowego sporządzany na okres jednego roku, gdzie wskazuje się m.in. przychody, koszty, wydatki inwestycyjne, stan należności i zobowiązań, stan środków pieniężnych. Zmiany w planie fi- 30

34 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków nansowym w ciągu trwania danego roku wymagają każdorazowo akceptacji ze strony ministra ds. środowiska. Wachlarz możliwych źródeł wpływów finansowych do budżetu parku narodowego jest bardzo szeroki. Wpływy te najogólniej można ująć w trzy grupy. Są to (art. 8h ustawy): wpływy z działalności podstawowej parku: m.in. wpływy ze sprzedaży produktów uzyskiwanych w ramach realizacji zadań wynikających z planu ochrony lub z zadań ochronnych; wpływy z działalności edukacyjnej, w tym sprzedaży materiałów edukacyjnych i naukowych, wpływy z biletów wstępu do parku, wpływy z udostępniania parku osobom trzecim w różnych celach, wpływy z wynajmu pomieszczeń, dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, wpływy z prowadzenia działalności rolniczej w ramach parku, wpływy z opłat za udostępnianie informacji, wpływy ze sprzedaży majątku, wpływy z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony przyrody; wpływy z dotacji zewnętrznych, w tym z budżetu państwa, NFOŚiGW, WFOŚiGW, Funduszu Leśnego, z Unii Europejskiej, od samorządów terytorialnych (w związku z przekazaniem parkom odpowiednich zadań), z innych programów wsparcia finansowego (zagranicznych i krajowych); pozostałe wpływy, m.in. dobrowolne wpłaty na rzecz parku, spadki, darowizny, inne świadczenia rzeczowe, a także wpływy z nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowisku. W tym miejscu należy zauważyć, że w ustawie wskazano, iż niektóre kategorie wpływów finansowych do budżetu parku mogą być spożytkowane jedynie na wybrane cele. Dotyczy to środków pozyskanych z budżetu państwa, NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, środków przekazanych od samorządu terytorialnego, wpływów z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, a także wpływów z tytułu nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowisku. Środki te mogą być przeznaczone jedynie na finansowanie zadań związanych z prowadzeniem działań ochronnych w ekosystemach leśnych. Pozostałe grupy środków finansowych pozostających w dyspozycji dyrektora parku mogą być dysponowane dowolnie, pod warunkiem zgodności z normami prawa czy umowami zawartymi z jednostkami dofinansowującymi zadania parku. Omawiając gospodarkę finansową parków, należy wskazać, że parki mają możliwość finansowania swoich wydatków poprzez pożyczki i kredyty. 31

35 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Zgodnie z art. 8h ust. 3 ustawy park narodowy za zgodą ministerstwa ds. środowiska może zaciągnąć pożyczki i kredyty do wysokości 60% kwot ujętych w planie finansowym przychodów lub 60% kosztów na realizację zadań parku narodowego. Natomiast wolne środki na koniec roku budżetowego parki przekazują na specjalne rachunki bankowe. Założenia metodyczne Rozpoznanie wartości strumienia finansowego związanego z parkami narodowymi oraz określenie siły wpływu tych środków na lokalną gospodarkę wymagało pozyskania danych o gospodarce finansowej wszystkich parków narodowych w Polsce. Z uwagi na duże ograniczenia w dostępności do tych informacji na stronach poszczególnych parków narodowych (tylko niektóre z parków publikowały swoje sprawozdania i to tylko dla wybranych lat), jak i na stronach ministerstwa ds. środowiska zdecydowano się wykorzystać informacje zgromadzone na stronie Ministerstwa Finansów w dziale budżet państwa. W ramach corocznego sprawozdania z realizacji budżetu państwa publikowane są sprawozdania finansowe wszystkich parków narodowych w Polsce. Wybór tego źródła informacji warunkowany był nie tylko powszechnością dostępu, ale także ujednoliconym wyglądem formularza sprawozdania, co ułatwiło proces sczytywania danych do bazy. Niestety sposób agregacji danych uniemożliwił pozyskanie bardziej szczegółowych informacji na temat struktury przychodów własnych parków czy źródeł dotacji zewnętrznych (np. nie wskazywano bezpośrednio środków pozyskanych z Funduszu Leśnego). Zakres dostępnych danych wpłynął na dalsze etapy procesu badawczego, uniemożliwiając realizację niektórych problemów badawczych, zwłaszcza w odniesieniu do roli przychodów ze sprzedaży drewna czy działalności turystycznej w ogóle przychodów parków narodowych. Badaniami objęto lata Ogółem pozyskano 138 sprawozdań finansowych z 23 parków narodowych. Sześcioletni okres badawczy obejmował wszystkie lata funkcjonowania polskich parków narodowych w warunkach znowelizowanej ustawy o ochronie przyrody jako państwowa osoba prawna. W tym miejscu należy zauważyć, że okres ten cechował się względną stabilnością przepisów prawnych odnoszących się do gospodarki finansowej parków, co nie rodziło konieczności dokonania znaczących korekt w zgromadzonych danych. Jedyną trudność stanowiło wprowadzenie do sprawozdań pozycji przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych. W 2013 roku, wraz ze zmianą przepisów w zakresie użytkowania wieczystego nieruchomości, niektóre z parków narodowych dokonały aktualizacji swojego majątku poprzez wycenę księ- 32

36 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków gową tegoż prawa wieczystego. W efekcie doprowadziło to do znaczącego wzrostu po stronie przychodów parków narodowych związanych jedynie z techniczna operacją o charakterze księgowym. Dla przykładu w 2013 roku przychody Wigierskiego PN wzrosły o ponad 29 mln złotych, w kolejnych latach było to średnio ok. 15 mln złotych. O wiele mniejszy wzrost po stronie przychodów, będący efektem tych samych zmian, zanotowano w przypadku Babiogórskiego PN o ponad 1,8 mln złotych (od 2014 r.). Uwzględniając specyfikę badań, tj. analizę faktycznych przepływów finansowych, w trakcie analizy zebranego materiału badawczego przyjęto następujące ustalenia terminologiczne: Po stronie wpływów do budżetu parku narodowego uwzględniono: przychody własne parku pomniejszone o wysokość przychodów przeznaczonych na odpisy amortyzacyjne oraz wszystkie zewnętrzne źródła zasilania parku, związane zarówno z działalnością bieżącą, jak i środkami przeznaczonymi na zadania inwestycyjne. Wśród źródeł zewnętrznych uwzględniono dotacje z budżetu państwa, dotacje z NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, środków z Unii Europejskiej (wraz z udziałem ze strony budżetu państwa), dotacje z Funduszu Leśnego, środki przekazane przez jednostki samorządu terytorialnego. Dopłaty w ramach programów rolno-środowiskowych traktowano jako przychody własne parków. Po stronie wydatków budżetu parku narodowego uwzględniono wydatki ponoszone przez parki narodowe w ramach pozycji koszty funkcjonowania, koszty realizacji zadań, wydatki na cele inwestycyjne (własne oraz w ramach funduszy zewnętrznych). Po stronie wydatków dokonano także korekt związanych z wyłączeniem z ogółu kosztów amortyzacji. Zebrane informacje na temat wielkości wpływów i wydatków w poszczególnych parkach odniesiono do sytuacji ekonomicznej gmin parkowych. Ogółem zebrano informacje na temat 116 gmin, w obrębie których znajdują się obszary objęte ochroną w formie parku narodowego. W odniesieniu do każdej z gmin parkowych pozyskano informacje na temat wysokości ich budżetów w latach , powierzchni gmin objętych ochroną w formie parku narodowego, liczby mieszkańców oraz poziomu aktywności gospodarczej mieszkańców. Ogół charakterystyki badanych gmin parkowych prezentuje tabela nr 1. W badaniach celowo pominięto kwestię relacji wpływów do potrzeb finansowych parków, stabilności źródeł finansowania parków. Problematyka ta poruszana była m.in. przez A. Babczuka i M. Kachniarza (2005). 33

37 Lp. R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Tab. 1. Cechy społeczno-gospodarcze bezpośredniego otoczenia parków narodowych w Polsce Powierz Powierz Gęstość podmio- Liczba chnia chnia gmin zaludn tów parku Ludność Powierz parkowych w gm. gospod. do w gminach Park Narodowy chnia parku [ha] par- na 1000 pow. parkowych 2017 [ ha] ko- wych gmin mieszk. całk. gmin [os/ parkowych [%] km 2 ] Średnioroczny dochód w gm. parkowych per capita 1 Babiogórski 3398, , ,3 66,8 3565,0 2 Białowieski 10517, , ,0 67,9 4522,6 3 Biebrzański 59223, , ,6 46,3 3638,2 4 Bieszczadzki 29202, , ,6 136,1 4363,8 5 Bory Tuchol. 4613, , ,9 81,5 3848,1 6 Drawieński 11342, , ,9 81,9 3590,5 7 Gorczański 7029, , ,7 68,8 3611,8 8 Gór Stołowych 6348, , ,3 98,8 3642,6 9 Kampinoski 38544, , ,6 167,5 4301,6 10 Karkonoski 5951, , ,0 178,5 4488,4 11 Magurski 19437, , ,3 57,7 3499,0 12 Narwiański 7350, , ,1 75,9 3165,1 13 Ojcowski 2145, , ,3 98,4 3439,8 14 Pieniński 2371, , ,3 91,3 3412,3 15 Poleski 9759, , ,6 48,7 3752,0 16 Roztoczański 8482, , ,5 77,2 3053,8 17 Słowiński 21572, , ,4 123,2 5044,9 18 Świętokrzyski 7626, , ,8 75,7 3284,9 19 Tatrzański 21197, , ,5 158,8 3827,2 20 Ujście Warty 8074, , ,4 101,2 3934,7 21 Wielkopolski 7597, , ,4 155,7 3309,2 22 Wigierski 15089, , ,8 71,2 4114,9 23 Woliński 8199, , ,5 158,6 5924,4 O Ogółem , , ,8 111,3 3862,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Wyniki Całkowite wpływy do budżetów parków narodowych w Polsce w latach wyniosły łącznie 1,67 mld złotych. Daje to średniorocznie kwotę rzędu 279 mln złotych. Wielkość ta jest istotna z punktu widzenia lokalnej go- 34

38 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków spodarki. Dla porównania odpowiada ona rocznemu budżetowi 14 gmin parkowych położonych w obrębie Biebrzańskiego Parku Narodowego czy rocznemu budżetowi tatrzańskich gmin parkowych. Środki finansowe wypracowane przez parki narodowe oraz pozyskane przez nie ze źródeł zewnętrznych w całym analizowanym okresie stanowiły ponad 6% ogółu dochodów budżetowych wszystkich gmin parkowych w Polsce. Wpływy do budżetów parków narodowych cechuje trwała tendencja wzrostowa. Pomiędzy rokiem 2012 a 2017 wpływy te wzrosły o blisko połowę (tj. o 46%); z 218 mln złotych do 319 mln złotych. O podobny odsetek wzrosły w omawianym okresie dochody budżetowe gmin parkowych, tj. dokładnie o 44,8%. Polskie parki narodowe wykazują duże zróżnicowanie pod względem wysokości wpływów budżetowych i dynamiki ich wzrostu (tab. 2). Spośród wszystkich polskich parków narodowych najwyższe średnioroczne wpływy budżetowe notują parki: Tatrzański (średniorocznie 37,5 mln złotych), Kampinoski (30 mln złotych), Biebrzański (18 mln zł), Wigierski (16 mln zł), Karkonoski (15 mln zł) oraz Słowiński i Bieszczadzki odpowiednio po 14 mln zł. Najniższe wpływy natomiast osiągają: Narwiański PN (4 mln zł), PN Borów Tucholskich (4,5 mln zł) oraz Ojcowski PN (5,3 mln zł). Pozostałe parki zamykają swoje średnioroczne budżety w przedziale między 6 a 12 mln złotych, przy czym najwięcej z nich oscyluje w okolicach 8-10 mln złotych. Odnosząc wpływy budżetowe do powierzchni parku narodowego, na czoło wysuwają się parki górskie i wyżynne, jak: Babiogórski (1,8 mln złotych na 100 ha powierzchni), Pieniński (1,6 mln zł), Karkonoski (1,5 mln zł), Ojcowski (1,5 mln zł), Gór Stołowych (1,2 mln zł) oraz Tatrzański (1,1 mln zł). Najniższe wartości w ramach tego kryterium cechują Biebrzański PN (0,2 mln na 100 ha powierzchni). W przypadku dynamiki zmian wpływów budżetowych najwyższy przyrost zanotowano w przypadku PN Ujście Warty (najmłodszego parku narodowego w Polsce), który w okresie zwiększył swoje wpływy budżetowe ponad dwukrotnie; z 5,1 mln złotych w 2012 do 11,2 mln złotych w Wpływy budżetowe poniżej wartości z 2012 lub w zbliżonej kwocie zanotowały w 2017 roku cztery parki narodowe: Świętokrzyski (spadek o blisko 7%), Ojcowski i Magurski (wzrost tylko o 1%) oraz Drawieński (wzrost o 5%). Uwzględniając wspomniane już wcześniej relacje pomiędzy wielkością budżetów parków narodowych a budżetami gmin parkowych, należy również wskazać na znaczne zróżnicowanie badanej zbiorowości. Dla przykładu w przypadku Białowieskiego PN i Bieszczadzkiego PN wpływy budżetów parków narodowych odpowiadają ponad połowie dochodów budżetowych gmin 35

39 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków parkowych. W przypadku dalszych trzech parków relacja ta wynosi od 1 do 4 (Wigierski PN), 1 do 6 (Tatrzański PN) oraz 1 do 8 (PN Gór Stołowych). Z pozostałych parków w dziewięciu przypadkach ich wpływy budżetowe stanowią pomiędzy 5% a 10% wartości dochodów gmin parkowych (Roztoczański i Słowiński po 9%, Poleski, Babiogórski, Kampinoski po 8%, Biebrzański i Drawieński po 7%, Pieniński 6%, Magurski 5%). Reszta parków notowała wartości rzędu od 2% do 4%. W strukturze wpływów do budżetów parków narodowych przeważają zewnętrze źródła zasilania, stanowiące w analizowanym okresie około 67,3% ogółu wpływów. Na tę wartość składają się wpływy w postaci dotacji z budżetu państwa na działalność bieżącą parku narodowego (31%) oraz środki pozyskane z różnych organizacji i funduszy wsparcia (dalsze 36%), jak chociażby środki unijne, środki z Funduszu Leśnego czy z NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. O ile w przypadku dotacji budżetowej środki te są na trwale wpisane do planu finansowego parku narodowego, o tyle pozyskanie innych środków zewnętrznych jest zależne od zaangażowania w ten proces pracowników i dyrekcji parków narodowych. W tab. 4 przedstawiono wielkość pozyskanych dotacji zewnętrznych na działalność parków narodowych z różnych programów wsparcia. Warto w tym miejscu zauważyć, że bezsprzecznymi liderami w tym względzie są Kampinoski PN (w latach park ten pozyskał aż 99 mln złotych z programów zewnętrznych), PN: Tatrzański, Biebrzański i Wigierski po około 50 mln złotych każdy w omawianym okresie oraz PN: Słowiński, Bieszczadzki, Białowieski, Karkonoski i Gór Stołowych po ok. 30 mln złotych każdy. Szczególnie ważnym źródłem wpływów budżetowych jest Fundusz Leśny, który w omawianym okresie udostępnił środki finansowe praktycznie wszystkim parkom narodowym w Polsce. W tabeli nr 3. przedstawiono wielkość wpływów wygenerowanych przez parki narodowe w związku z własną działalnością w zakresie zadań ustawowych oraz innych aktywności o charakterze gospodarczym. Brak szczegółowych informacji o strukturze środków własnych parków o czym sygnalizowano w poprzednim podrozdziale nie pozwolił określić głównych źródeł w ramach tej grupy w odniesieniu do całego omawianego okresu. Opierając się na badaniach A. Babczuka i M. Kachniarza (2015) za lata , można wskazać, że podstawowe znaczenie w tej grupie mają wpływy ze sprzedaży drewna i produktów drzewnych, wpływy z tytułu wstępu do parku oraz udostępniania parku (w tym działalności edukacyjnej) oraz wpływy z dopłat rolnośrodowiskowych oraz dzierżaw obszarów objętych opłatami rolnośrodowisko- 36

40 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków wymi. Odpowiadają one łącznie za ¾ ogółu środków własnych pozyskanych przez parki narodowe w Polsce. Największym udziałem w strukturze wpływów własnych parków oznaczają się środki pochodzące ze sprzedaży drewna i produktów drzewnych ok. 36,8%. Wpływy związane z udostępnianiem parku narodowego oraz prowadzoną przez park działalnością edukacyjną w latach generowały dalsze 36,7% środków własnych, a dopłaty rolnośrodowiskowe 12%. W tym miejscu należy zauważyć, że wysokość osiąganych wpływów własnych uwarunkowana jest charakterem zasobów przyrodniczych, pozostających w dyspozycji parku, co przekłada się na tzw. ofertę produktową parku, z drugiej strony silnie skorelowana jest z poziomem aktywności parku w relacjach z otoczeniem rynkowym, w tym w celu promocji parku i zwiększenia siły rynkowej istniejącej oferty produktowej. Dla przykładu wpływy ze sprzedaży produktów drzewnych notuje się w większości parków narodowych, ale w przypadku kilku mają one fundamentalne znaczenie, np. Babiogórski PN (ok. 88% ogółu środków własnych), Magurski PN (81%), Roztoczański PN (80%), PN Borów Tucholskich (78%), Drawieński PN (70%), Wigierski i Gorczański PN po ok. 65%, Kampinoski PN, PN Gór Stołowych po 60%. Podobnie jest w przypadku wpływów z działalności turystycznej i edukacyjnej, które najwyższy udział mają w parkach: Pienińskim i Ojcowskim (po ok. 80%), Słowińskim (71%), Karkonoskim (68%), Tatrzańskim (60%), Świętokrzyskim (57%), Białowieskim i Bieszczadzkim po około 50%. Warto dodać, że nie wszystkie parki narodowe w Polsce pobierają opłaty za wstęp na swój teren. Ogólnie ogół polskich parków narodowych z punktu widzenia znaczenia wpływów własnych można podzielić na trzy grupy: parki, które notują bardzo niski poziom wpływów własnych średniorocznie od 0,5 do 2 mln złotych; są to następujące parki: Borów Tuchowskich, Narwiański, Świętokrzyski, Gorczański, Poleski; parki o średnim poziomie wpływów własnych od 2 mln do 4 mln złotych na rok w tej grupie znalazła się większość parków narodowych; parki o najwyższym poziomie wpływów własnych powyżej 4 mln złotych na rok; są to parki: Tatrzański, Słowiński, Karkonoski, Biebrzański, Babiogórski, Gór Stołowych, Kampinoski, Roztoczański oraz Wielkopolski. Kolejna tabela nr 5 prezentuje stronę wydatkową budżetów parkowych, odnosząc się przy tym do kwestii oddziaływania parków narodowych na lokalną gospodarkę. Ogółem w badanym okresie parki narodowe wydatkowały w związku ze swoją działalnością kwotę 1,5 mld złotych, co stanowi mniej niż zidentyfikowana wartość całkowita wpływów do budżetów parków. W ogóle 37

41 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków wydatków parków narodowych około ¼ stanowiły wydatki o charakterze inwestycyjnym, a ¾ wiązało się z bieżącą działalnością. Wśród wydatków bieżących około 37% stanowiły koszty pracy, na które składały się wynagrodzenia oraz tzw. narzuty na wynagrodzenia. Do określenia siły wpływu ekonomicznego parków narodowych na lokalną gospodarkę wykorzystano wyniki wcześniejszych badań autora w Babiogórskim Parku Narodowym nt. ekonomicznej funkcji BgPN za lata (Mika i in. 2015) oraz wyniki podobnych badań przeprowadzonych w angielskich parkach narodowych (Valuing England`s National Parks 2013). W oparciu o te prace przyjęto następujące założenia badawcze: wartość wskaźnika akumulacji środków w związku z wydatkami dokonywanymi przez parki narodowe na zakup towarów i usług w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym oszacowano na 35% (w ujęciu brutto); wartość wskaźnika akumulacji środków na wynagrodzenia pracowników parków narodowych oszacowano na 70% kosztów wynagrodzeń (w ujęciu brutto); dla urealnienia wartości transferów finansowych związanych z zakupami towarów i usług na poziomie gminnym przyjęto tzw. uśredniony VAT w wysokości 16%, a w odniesieniu do wynagrodzeń tzw. uśredniony podatek dochodowy w wysokości 36%; przyjęto, że do ustalenia przeciętnego kosztu wytworzenia 1 miejsca pracy wykorzystane zostaną dostępne dane dla lat 2012 r. 4754,78 zł i 2016 r. 5489,14 zł (Koszty pracy 2013, 2017); w efekcie dokonano uśrednienia przeciętnego kosztu wytworzenia jednego miejsca pracy, co dało wartość rzędu 5122,09 zł. Z ogólnej kwoty 1,5 mld złotych wydatkowanych przez parki narodowe w latach przyjmuje się, że około 0,5 mld złotych trafiło do podmiotów lokalnego systemu społeczno-gospodarczego. Największe strumienie finansowe na poziomie lokalnym zidentyfikowano w przypadku gmin Tatrzańskiego PN (około 40 mln zł), Kampinoskiego PN (36 mln zł) oraz Biebrzańskiego PN (20 mln złotych). Ponad 53% wydatków parków wśród lokalnych podmiotów wiązało się z zakupem towarów i usług, a dalsze 43% z wynagrodzeniami dla mieszkańców gmin parkowych zatrudnionych w parku narodowym. W tym miejscu należy zauważyć, że siła ekonomicznego oddziaływania zależy w dużej mierze od gotowości lokalnego układu społeczno-gospodarczego do nawiązywania relacji handlowych z parkiem narodowym. Jej barierami może okazać się zarówno niski poziom przedsiębiorczości lokalnej, jak i brak odpowiedniego 38

42 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków zaplecza finansowego niezbędnego do obsługi procesu inwestycyjnego, np. konieczność stawania w dużych przetargach itd. Jak podają A. Babczuk i M. Kachniarz (2015), w polskich parkach narodowych funkcjonuje obecnie ponad 1,5 tys. miejsc pracy (etatów przeliczeniowych). Uwzględniając tzw. efekty zaopatrzeniowe związane z zakupem towarów i usług, podjęto próbę oszacowania ich wpływu wydatków parku na rozwój lokalnego rynku pracy. Ustalono, że w związku z tymi wydatkami w gminach parkowych może powstać dodatkowo ponad 730 potencjalnych miejsc pracy. Zwiększa to liczbę faktycznych miejsc pracy związanej z parkiem narodowym o prawie połowę. Najwięcej miejsc pracy wygenerowane może być w gminach Tatrzańskiego PN i Kampinoskiego PN (po ok. 100). Pełen zakres informacji w tym względzie prezentuje tab. 5. Tab. 2. Wpływy ogółem do budżetów parków narodowych w Polsce w tys. złotych (Lp. parki według tabeli 1.) Lp Suma Średnioroczne wpływy Zmiana [%] Średnioroczne wpływy na 100 ha ,2 1757, ,0 753, ,4 186, ,0 284, ,1 585, ,0 440, ,0 683, ,0 1174, ,1 465, ,2 1501, ,0 286, ,5 324, ,9 1484, ,8 1581, ,2 461, ,5 817, ,5 389, ,3 496, ,5 1060,6 39

43 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków ,1 520, ,1 784, ,8 628, ,3 652,6 O ,9 530,9 Źródło: opracowanie własne. 0 Tab. 3. Wpływy własne do budżetów parków narodowych w Polsce w tys. złotych (Lp. parki według tabeli 1.) Lp suma średnioroczne wpływy zmiana [%] średnioroczne wpły wy na 100 ha ,6 806, ,7 174, ,3 49, ,4 76, ,4 59, ,4 138, ,6 118, ,5 451, ,4 75, ,7 518, ,9 70, ,0 69, ,2 478, ,4 622, ,7 100, ,4 341, ,5 144, ,3 108, ,6 636, ,0 178, ,8 334, ,2 122, ,1 228,2. O ,5 173,4 Źródło: opracowanie własne. 40

44 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Tab. 4. Zewnętrzne źródła zasilania budżetów parków narodowych w Polsce w tys. złotych (z wyłączeniem podstawowej dotacji z budżetu państwa) (Lp. parki według tabeli 1.) średnio- śred- zmia rocz- ne suma nio- roczne wpły na Lp wpływy 17 wy [%] na 100 ha ,2 91, ,1 49, ,4 14, ,4 18, ,5 39, ,7 21, ,8 41, ,8 77, ,2 42, ,3 83, ,5 12, ,0 15, ,3 62, ,8 66, ,4 28, ,6 37, ,8 25, ,6 13, , 42, ,9 34, ,6 32, ,1 54, ,0 30,3 O ,0 32,2 Źródło: opracowanie własne. 41

45 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Tab. 5. Wydatki z budżetów parków narodowych w latach i ich potencjalne oddziaływanie na lokalną gospodarkę (w tys. złotych) (Lp. parki według tabeli 1.) Lp Sumaryczne wydatki z budżetu parku w latach ogółem w tym na inwestycje w tym na inwestycje [%] Sumaryczne wydatki z budżetu parku zakumulowane na poziomie gmin parkowych w latach ogółem towary i usługi wynagrodzenia podatki lokalne liczba potencjalnych miejsc pracy wygenerowanych w ramach efektów zaopatrzeniowych (średnio roczna) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , O , Źródło: opracowanie własne. 42

46 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej analizy można sformułować następujące wniosku badawcze: Funkcjonowanie na danym obszarze parku narodowego ma istotne znaczenie dla rozwoju i funkcjonowania lokalnego układu społecznogospodarczego. W związku z istnieniem parku narodowego do regionu transferowane są środki finansowe, które w efekcie końcowym mogą stanowić ważny czynnik pobudzania lokalnego rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza parków o peryferyjnym położeniu względem głównych ośrodków przemysłowych kraju. W przypadku tych układów lokalnych park narodowy może stać się aktywizatorem lokalnej gospodarki. Dotychczas przyjmowano, że parki narodowe oddziałują głównie na lokalny sektor turystyczny, często prowadząc do jego umasowienia, co w efekcie końcowym może rodzić złożone sytuacje konfliktowe pomiędzy lokalnymi podmiotami turystycznymi i turystami a zarządcami obszarów chronionych. Obecnie wskazuje się, że strumień finansowy uruchamiany w związku z działalnością parków narodowych generuje złożone efekty mnożnikowe przejawiające się we wzroście liczby miejsc pracy w różnych sektorach lokalnej gospodarki, jak i może przyczyniać się do rozwoju nowych branż i specjalizacji lokalnej gospodarki oraz upowszechnianiu innowacyjnych rozwiązań produktowych przez lokalne podmioty gospodarcze (np. certyfikowana produkcja rolna). Finansowa siła oddziaływania parku narodowego na lokalny układ społeczno-gospodarczy jest ściśle powiązana z polityką dyrekcji parku narodowego oraz predyspozycjami pracowników parku co do pozyskiwania zewnętrznych źródeł zasilania, jak i aktywnego współdziałania z lokalną gospodarką w zakresie inicjowania nowych przedsięwzięć gospodarczych istotnych z punktu widzenia obsługi parku narodowego, oczywiście przy zachowaniu wszelkich norm i reguł prawnych, zwłaszcza odnoszących się do sfery konkurencyjności. Celowe wydaje się postulowanie wprowadzenia szczegółowych rozwiązań prawnych i zwyczajów w zakresie współdziałania gospodarczego pomiędzy parkami narodowymi a podmiotami funkcjonującymi na poziomie gmin parkowych. Istniejące obecnie prawo uniemożliwia stosowanie szczególnych rozwiązań prawnych przez park narodowy w zakresie wspierania lokalnych przedsiębiorców, w tym bezprzetargowego zlecania szeregu zadań lokalnym podmiotom. 43

47 Bibliografia R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków 1. Babczuk A., Kachniarz M., System finansowania parków narodowych w Polsce. Stan obecny i kierunki pożądanych zmian, Raport wykonany na zlecenie Związku Pracodawców Polskich Parków Narodowych, maszynopis, Jelenia Góra Bołtoromiuk A., Gospodarcze i społeczne aspekty funkcjonowania sieci Natura 2000 w parkach narodowych. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych, t. 2., Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., Bieszczadzki Park Narodowy a kształtowanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców, Roczniki Bieszczadzkie, 1995, nr 4, ss Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., Gorczański Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 1998a, nr 17/1, ss Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., Magurski Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Roczniki Bieszczadzkie, 1998 b, nr 6, ss Górecki A., Popiela R., Dróżdż-Korbyla M., Pieniński Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Pieniny Przyroda i Człowiek, 2002, nr 7, ss Hibszer A., Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych, Uniwersytet Śląski, Katowice Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2016 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2012 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa Kulczyk-Dynowska A., Przestrzenne i finansowe aspekty funkcjonowania Białowieskiego Parku Narodowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2015, nr 391, ss Matuszewska D., Funkcje turystyczne i konflikty w wybranych parkach narodowych Polski północno-zachodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Mika M., Pawlusiński R., Zawilińska B., Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Par- 44

48 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków ku Narodowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Kraków Ochrona Środowiska 2017, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Regionalnych i Środowiska, Warszawa Osiniak T., Poskrobko B., Sadowski A., Wigierski Park Narodowy a jego mieszkańcy, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok- Kraków Ptaszycka-Jackowska D., Kształtowanie stref ochronnych przyrodniczych obszarów chronionych, Wydawnictwo Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa-Kraków Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa Radecki W., Ograniczenia prawa własności w przepisach ochrony przyrody, Problemy Ekologii, 1997, nr 1, ss Radziejowski J., Ochrona przyrody ożywionej. Historia, stan obecny, wyzwania przyszłości, Wszechnica Polska. Szkoła Wyższa Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.). 20. Zbaraszewski W., Działalność gospodarcza parków narodowych w Polsce, Ekonomia i Środowisko, 2016, nr 2 (57), ss Netografia 21. Bank Danych Lokalnych GUS, [dostęp: ]. 22. Sprawozdania z wykonania budżetu państwa w 2012; Departament Budżetu Państwa, dostępny w: /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykonania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ 45

49 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków [dostęp: ]. 23. Sprawozdania z wykonania budżetu państwa w 2013; Departament Budżetu Państwa, /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykonania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ [dostęp: ]. 24. Sprawozdanie tabelaryczne z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2014, tom I i II.zip (24 MB ), Departament Budżetu Państwa: /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykonania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ [dostęp: ]. 25. Sprawozdanie tabelaryczne z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2015 r., tom I i II.zip (24 MB ), Departament Budżetu Państwa, /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykonania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p 46

50 R. Pawlusiński, Finansowe aspekty funkcjonowania parków _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ [dostęp: ]. 26. Sprawozdanie tabelaryczne z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2016 r., tom I i II.zip (44 MB ), Departament Budżetu państwa, /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykoania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ [dostęp: ]. 27. Sprawozdanie tabelaryczne z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2017 r., tom I i II.zip (44 MB ), Departament Budżetu państwa, /asset_publisher/r79o/content/ ?redirect=https%3a%2f%2fwww. mf.gov.pl%2fministerstwo-finansow%2fdzialalnosc%2ffinansepubliczne%2fbudzet-panstwa%2fwykonanie-budzetupanstwa%2fsprawozdanie-z-wykonania-budzetu-panstwaroczne%3fp_p_id%3d101_instance_r79o%26p_p_lifecycle%3d0%26p_p _state%3dnormal%26p_p_mode%3dview%26p_p_col_id%3dcolumn- 2%26p_p_col_count%3D1#p_p_id_101_INSTANCE_R79o_ [dostęp: ]. 28. Valuing England`s National Parks, Final Report for National Parks England, Cumulus Consultants Ltd and ICF GHK, 2013, [dostęp: ]. 47

51 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania mgr Alicja Fischer Ojcowski Park Narodowy INTERPRETACJA DZIEDZICTWA JAKO METODA ANGAŻOWANIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH AN INTERPRETATION OF THE HERITAGE AS A METHOD OF ENGAGING LOCAL SOCIETY Abstract National parks are one of the most important heritage sites, both natural and cultural, while at the same time constitute examples of a sensitive heritage. The purpose of this article is to indicate the possibility of engaging local communities through the interpretive approach. One of the main tasks of people working in national parks or museums is to bring heritage to life so that it becomes significant for visitors and they want to care about. Interpretation, as one of the methods of communication, is a tool supporting this process. The local community is a special group of viewers. People who live at the place may at some point lose actual contact with their heritage; it can even become invisible. The involvement of residents through interpretation can work in two ways. It allows to more effectively reach the group through intelligible access to content and enables the use of community potential by involvement in the creation of interpretive plans. Among the tasks of national parks, education or interpretation is not only activity directed at viewers but is a part of the broadly understood conservation issue. Keywords: interpretation, heritage, national parks, protection, communication. Streszczenie Parki narodowe są jednym z najważniejszych miejsc dziedzictwa, zarówno przyrodniczego jak i kulturowego, jednocześnie stanowiąc przykład dziedzictwa wrażliwego. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie możliwości zaangażowania społeczności lokalnych poprzez wykorzystanie podejścia interpretacyjnego. Jednym z zadań osób pracujących w parkach narodowych czy muzeach jest ożywienie zasobów, tak by stały się one znaczące dla odbiorców i aby również oni chcieli otoczyć je troską. Interpretacja, jako jedna z metod komunikacji, jest narzędziem wspierającym ten proces. Społeczność lokalna jest szczególną grupą odbiorców. Osoby, które na co dzień obcują z danym miejscem, mogą w pewnym momencie utracić rzeczywisty kontakt z dziedzictwem, staje się ono wręcz niewidzialne. Angażowanie mieszkańców poprzez interpretację może działać dwuetapowo. Pozwala na skuteczniejsze dotarcie do tej grupy poprzez przystępne udostępnienie treści oraz umożliwia wykorzystanie jej potencjału przez włączenie do działań związanych z tworzeniem planów interpretacyjnych. Pośród zadań 48

52 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania parków narodowych edukacja czy interpretacja jest nie tylko aktywnością ukierunkowaną na odbiorców, ale wpisuje się w szeroko rozumianą działalność konserwatorską. Słowa kluczowe: interpretacja, dziedzictwo, parki narodowe, ochrona, komunikacja. Poprzez interpretację zrozumienie, przez zrozumienie docenienie, przez docenienie ochrona. 1 (Conrad Wirth) Wprowadzenie Parki narodowe są jednym z najważniejszych miejsc dziedzictwa zarówno przyrodniczego, jak i kulturowego. Dziedzictwo może mieć wymiar indywidualny, lokalny lub mieć też znaczenie dla szerszej społeczności czy narodu. Może być także rozpoznawalne prawie na całym świecie jak niektóre obiekty z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. Może mieć wymiar materialny jak Wieża Eiffla czy starodrzewia Puszczy Białowieskiej i niematerialny jak różnorodność biologiczna czy tradycyjna muzyka góralska. Dziedzictwo możemy rozważać jako to, co odziedziczyliśmy po naszych przodkach, ale także to, co (i w jakim stanie) pozostawimy po sobie kolejnym pokoleniom. Bywamy świadkami niszczenia miejsc i obiektów dziedzictwa. Powody tego mogą być różne, często związane z wyznawaniem odmiennych wartości i z tym, że ludzie cenią różne rzeczy w różnym czasie. Dziedzictwo może być wrażliwe. Dotyczy to zarówno miejsc historycznych, związanych z cierpieniem ludzi czy bolesnymi wspomnieniami całych społeczeństw, jak i cennych zasobów przyrodniczych. Powstanie parków narodowych na świecie i w Polsce miało na celu ochronę najcenniejszych wartości przyrodniczych i kulturowych. Dla wyspecjalizowanych pracowników takich miejsc ich wartość jest oczywista i zrozumiała. Często zapominamy o tym, że specjaliści stanowią niewielką grupę odwiedzających lub członków lokalnej społeczności. Ludzie chcą poznać i odwiedzać takie miejsca właśnie dlatego, że są miejscami dziedzictwa. Celem przyjazdu większości z nich nie jest z reguły przeczytanie naszego panelu edukacyjnego czy odwiedzenie choćby najnowocześniejszej i kosztownie urządzonej ekspozycji. Dotyczy to zwłaszcza osób dorosłych, kierujących się motywa- 1 Wirth, C., Securing Protection and Conservation Objectives Through Interpretation, Unpublished memorandum, US Department of the Interior, Washington

53 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania cją wewnętrzną (są tu, bo chcą tu być), niebędących uczestnikami zorganizowanej wycieczki z określonym programem zwiedzania. Elementy, o których mowa powyżej, takie jak wystawy czy tablice przy obiektach, powinny być subtelnym dodatkiem, który nie zdominuje autentycznego obcowania z dziedzictwem. Jeżeli uda nam się przy ich pomocy przyciągnąć uwagę ludzi, jako pracownicy obszaru chronionego możemy czuć satysfakcję z dobrze wykonanej pracy. Należy jednak zadać pytanie, czy na pewno? Jak często zastanawiamy się nad tym, co zapamięta odbiorca z treści, które do niego kierujemy? Czy nasz przekaz, jako zbiór faktów, ma szanse realnie wpłynąć na jego zachowanie a nawet postawy? Jak bardzo nam pracownikom parków narodowych zależy, by ludzie po pobycie w parku wynieśli coś jeszcze niż tylko porcję informacji, z których większość i tak zginie w nadmiarze wrażeń codziennego życia? Rolą osób pracujących w parkach narodowych i podobnych instytucjach jest ożywienie zasobów, tak by stały się one znaczące dla odbiorców i by również oni chcieli otoczyć je troską. Jakkolwiek rozumiemy dziedzictwo, jest ono zachowane i chronione również w przypadku obszarów cennych przyrodniczo, ponieważ zostało uznane za ważne. Interpretacja, jako jedna z metod komunikacji, jest sposobem, by pomóc innym, głównie osobom dorosłym, również docenić tę istotność. Takie działanie może wspierać wysiłki związane z dalszą ochroną danego miejsca i jego trwaniem dla przyszłych pokoleń. 2 Interpretacja nie jest konkurencją dla naszych programów edukacyjnych; jest to raczej uzupełnienie i narzędzie wspierające osiągnięcie zamierzonych celów, czyli wzrostu akceptacji i zachowania powierzonego nam dziedzictwa. Korzystając z tej metody, dajemy odwiedzającym możliwość tworzenia własnego intelektualnego i emocjonalnego połączenia. Robimy to poprzez naszą szeroką wiedzę (która jest podstawą), wiedzę naszych odbiorców i poprzez używanie odpowiednich technik odnoszących się do danych sytuacji. Interpretacja jako narzędzie wspierające ochronę dziedzictwa Interpretacja dziedzictwa (z ang. Heritage Interpretation, w skrócie HI) to dziedzina, której historia sięga ponad 100 lat i ściśle wiąże się z powstaniem pierwszych parków narodowych na świecie Yellowstone czy Yosemite w Stanach Zjednoczonych. Jedną z kluczowych postaci zaangażowanych w powstanie tych parków i systemu ochrony przyrody był John Muir, który stworzył także podwaliny interpretacji. Sam termin pojawia się w jego utworach: Zinterpretuję skały, nauczę się języka powodzi, burzy i lawiny. Za- 2 Carter J. A., Sense of Place. An interpretive planning handbook, Scottish Interpretation Network 2001 ( 50

54 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania poznam się z lodowcami i dzikimi ogrodami, i zbliżę się, jak to tylko możliwe, do serca świata. 3 Kolejną postacią, która przyczyniła się do rozwoju tej dziedziny był Enos Mills inicjator utworzenia Parku Narodowego Gór Skalistych (Rocky Mountain NP) w USA. To właśnie Mills zwrócił uwagę na rolę przewodnika-przyrodnika (z ang. nature guide). Czuł, że jego rolą w objaśnianiu i prezentowaniu świata przyrody jest coś więcej niż prosty przekaz przewodnicki. Był także twórcą pierwszej szkoły dla przewodników-przyrodników dla kobiet, w czym wspierała go jego żona. W całej historii interpretacji dziedzictwa ogromną rolę odegrał i nadal odgrywa National Park Service, który stworzył departamenty i centra szkoleniowe poświęcone takiemu podejściu do komunikacji z odbiorcami. Dzięki temu dziś możemy śledzić nie tylko sam proces wdrażania programów interpretacyjnych, ale także konkretne efekty, które tam osiągnięto. Pracownik parku narodowego jest zawodem zaufania społecznego, a szerokie wsparcie parków narodowych przez społeczeństwo również wskazuje na duże zaangażowanie. Mamy więc możliwość czerpać z wiedzy i doświadczenia osób zajmujących się tą dziedziną od lat. Conrad Wirth, którego słowa znajdują się na początku tego artykułu, był dyrektorem US National Park Service w latach 50. i 60. XX w. Już wówczas doceniano podejście interpretacyjne jako narzędzia wspierającego główny cel powołania parków narodowych. Warto wspomnieć, że w 2018 r. w szkoleniach z zakresu interpretacji wzięli udział pracownicy ze wszystkich parków narodowych w Polsce, a metoda ta jest już stopniowo wykorzystywana z uwzględnieniem specyfiki naszych miejsc i różnic kulturowych. Definicja i podstawy Twórcą interpretacji jako zdefiniowanej dziedziny był Freemen Tilden dziennikarz i pisarz, który podróżował po parkach narodowych i obserwował pracę przewodników w tych miejscach. To właśnie Tilden w swej książce Interpreting Our Heritage (1957) zawarł definicję HI oraz przedstawił jej zasady. Również w tej książce napisał: ( ) musisz doświadczyć naprawdę złego przykładu interpretacji, by życzyć sobie istnienia możliwych do nauczenia podstaw i być może jakiejś szkoły dla interpretatorów ( ). oraz: Prawdą jest, że każdy obiekt dziedzictwa mówi za siebie. Lecz niestety mówi on w języku, którego przeciętny zwiedzający nie rozumie. Piękno i majestat sił przyrody nie potrzebują rozmówców. Stanowią one osobiste doświadczenie tych, którzy je obserwują. Lecz kiedy pojawiają się pytania: dlaczego?, kto? lub jak to się stało?, przewodnicy muszą znać odpowiedź. I właśnie dlatego konieczne są za- 3 Wolfe L., The Life of John Muir, The University of Wisconsin Press, Madison

55 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania równo cierpliwe badania, jak i rozwój specjalnych programów dopasowanych do szerokich potrzeb odbiorców. 4 Wg definicji sformułowanej przez tego autora interpretacja jest to działalność dydaktyczna, która ma na celu odkrywanie znaczeń i tworzenie relacji poprzez wykorzystanie oryginalnych obiektów, bezpośrednie doświadczenie i środki ilustracyjne, nie zaś tylko przekazywanie informacji faktograficznych. W niniejszej pozycji Tilden zawarł także sześć podstawowych zasad: 1. Interpretacja (to, co opisywane lub pokazywane) powinna odnosić się do świata i osobistych doświadczeń odwiedzających. Pozbawiona tych odniesień jest jałowa. 2. Interpretacja nie jest informacją, chociaż ją zawiera. Jest czymś więcej niż tylko prostym komunikowaniem faktów. Jest samodzielnym odkrywaniem związków, opartym na informacji ( ). 3. Interpretacja jest sztuką czerpiącą z wielu dziedzin. Każda z nich jest w jakimś stopniu możliwa do nauczenia. 4. Celem interpretacji nie jest instruowanie, lecz skłonienie do myślenia (z ang. provoking-prowokowanie). 5. Interpretacja powinna odnosić się do ogółu doświadczeń człowieka, nie tylko do jego części. 6. Interpretacja skierowana do dzieci ( ) wymaga odrębnego programu. 5 To, na co szczególnie zwrócił uwagę Freeman Tilden, to nawiązanie relacji ze światem odbiorców, z tym, co znają i o co troszczą się w swoim codziennym życiu oraz nawiązanie do całości ich doświadczeń. To także odkrycie głębszych, uniwersalnych prawd, które leżą za jakimkolwiek zbiorem faktów. Przez prowokowanie rozumiemy skłonienie do myślenia, tworzenia własnych relacji i połączeń z dziedzictwem. Istotne jest także odniesienie do wielu dziedzin i możliwość opanowania sztuki interpretacji poprzez odpowiednie ćwiczenia. Tilden wskazał także, że programy dla dzieci powinny charakteryzować się odrębnym programem. Ostatni punkt nawiązuje do różnic między edukacją przyrodniczą, jaką z sukcesami od ponad 25 lat prowadzą pracownicy zespołów ds. edukacji parków narodowych, a interpretacją odnoszącą się do najczęściej niewyspecjalizowanego odbiorcy dorosłego. Mimo pozornego podobieństwa istnieją pewne różnice, o których interpretatorzy powinni pamiętać. Bardzo ważna wydaje się także motywacja odbiorców przybywających do obszarów chronionych czy innych istotnych miejsc i obiektów. Jeśli jest to motywacja 4 Tilden F., Interpreting Our Heritage, The University of North Carolina Press, Chapel Hill j. w. 52

56 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania wewnętrzna, a osoby, z którymi mamy kontakt, nie są specjalistami, interpretacja będzie właściwym narzędziem. W przypadku odbiorców przymuszonych będzie to metoda wpływająca na poprawę doświadczeń, choć nigdy nie będzie pewne, czy osoby te chcą poświęcić nam swój czas z zainteresowania, czy są do tego zobligowane. Trzeba także pamiętać, że wśród ludzi, do których kierujemy nasze treści, będzie niewielka grupa specjalistów. Dla nich metody interpretacji nie będą wystarczające, co nie znaczy, że nie można sprawić, by przekaz był atrakcyjny i aktywizujący, a także sprzyjał dzieleniu się swoją wiedzą i umiejętnościami z innymi. Specjalistów-ornitologów można zachęcić do zapisania na tablicy w centrum edukacyjnym bądź informacyjnym obserwowanych w danym dniu ptaków. Z ich wiedzy w ciekawy sposób skorzystają inni zwiedzający. 6 Być może dla kogoś będzie to inspiracją do pogłębienia prowadzenia własnych obserwacji, docenienia roli tych zwierząt i zgłębienia kwestii ich ochrony. Wśród setek czy tysięcy osób odwiedzających nasze miejsca będą też takie, których nigdy nie zainteresujemy. Naszą odpowiedzialnością jest uczynić wszystko, by udostępnić kluczowe idee jak najszerszej publiczności zarówno w sposób osobisty, jak i przy pomocy różnych mediów interpretacyjnych, jednak musimy pogodzić się też z tym, że część odbiorców pozostanie poza naszym zasięgiem. Ryc. 1. Do większości odbiorców dorosłych możemy dotrzeć poprzez metody interpretacji Odbiorca dorosły ludzie, których nie zainteresujemy Źródło: M. Kuś, A. Fischer. najczęściej niewyspecjalizowany, którego mamy szansę zainteresować i zainspirować specjaliści, ludzie, którzy już tu są Same obiekty, miejsca czy zbiory muzealne, pozbawione kontekstu i odpowiedniej interpretacji, mogą w jakimś stopniu zwracać naszą uwagę, wywoływać ciekawość czy odczucia natury estetycznej. Trudno jednak oczekiwać, że przełoży się to na poczucie troski o wspólne dobro i zasoby. Powstaje pytanie, jak zarządzający i pracownicy miejsc dziedzictwa mogą pomóc ludziom docenić jego obecność. Jedną z gałęzi interpretacji jest szczególne podejście do przewodnictwa (interpretacja personalna), dedykowane dorosłym oraz wszelkie działania związane z wykorzystaniem różnych mediów. Dzięki tym narzędziom jesteśmy w stanie zbudować most między sercami i umysłami odbiorców 6 Carter J. A., Sense of Place 53

57 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania a obiektem czy zjawiskiem o szczególnym znaczeniu. Dobra interpretacja powinna wytyczać ścieżki ku głębszym znaczeniom, zmieniać zjawiska w doświadczenia, wywoływać reakcję i zaangażowanie uczestników, krzewić szacunek do całego dziedzictwa. 7 Wymienione cechy to tzw. asy interpretacji wspierające trójkąt interpretacji. Trzy wierzchołki trójkąta tworzą: dziedzictwo, odbiorcy i interpretator, który staje się w tym przypadku katalizatorem umożliwiającym autentyczne połączenie dwóch pozostałych wierzchołków trójkąta, a nie jedynie przewodnikiem, który wyrzuci z siebie dużą ilość informacji na dany temat, mając poczucie świetnie spełnionego obowiązku. Ryc. 2. Trójkąt interpretacji; Źródło: Ludwig T., The Interpretive Guide Sharing Heritage with People. Podejście interpretacyjne a zaangażowanie lokalnych społeczności Interpretacja poszerza horyzonty, podnosi poziom satysfakcji odbiorcy. Może wpływać na zmianę zachowań i postaw zarówno turystów, jak i lokalnych mieszkańców. Z tego powodu jest istotna w zarządzaniu miejscami o szczególnym znaczeniu, w tym obszarami chronionymi. Pozwala zwiększyć świadomość i docenić znaczenie, jak i zapewnić wsparcie ochrony zasobów. Wspomniana już społeczność lokalna jest szczególną grupą. Mogą być to mieszkańcy parku narodowego, krajobrazowego czy też najbliższej okolicy. Osoby, które na 7 Ludwig T., The Interpretive Guide Sharing Heritage with People, Bildungswerk interpretation, Werleshausen

58 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania co dzień obcują z danym miejscem, mogą w pewnym momencie utracić rzeczywisty kontakt z dziedzictwem, staje się ono wręcz niewidzialne. W świadomości mieszkańców będzie ono obecne, ale postrzegane z reguły przez pryzmat generowania korzyści ekonomicznych, a czasem również ograniczeń w gospodarowaniu, co ma miejsce szczególnie w obszarach przyrodniczo cennych. Wsparcie ochrony zasobów przyrodniczych i wartości kulturowych przez osoby, które z pokolenia na pokolenie zamieszkują dane miejsce, jest szczególnie istotne. Różnego typu imprezy organizowane wspólnie z mieszkańcami przez parki narodowe czy krajobrazowe, promujące dziedzictwo lokalne, również mają szczególną rolę i pozwalają budować mosty porozumienia. Nie jest to jednak warunek wystarczający do osiągnięcia celu, jaki stoi przed zarządzającymi terenami chronionymi. Starszych mieszkańców można edukować przez dzieci, z którymi najczęściej mają kontakt pracownicy zespołów ds. edukacji parków narodowych. Choć wiemy, że tak się dzieje, trudno przeprowadzić skuteczną ewaluację. Ryc. 3. Rola edukacji i interpretacji poprzez bezpośrednie doświadczenie w ochronie dziedzictwa Źródło: Kuś M. (zmienione). Powyższy schemat (Ryc. 3.) wyjaśnia znaczenie bezpośredniego doświadczenia w zachowaniu obiektu będącego przedmiotem troski. Zadaniem 55

59 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania instytucji zarządzających dziedzictwem przyrodniczym jest jego zachowanie i ochrona, ale zadanie to wymaga zaangażowania nie tylko pracowników do tego powołanych, ale wszystkich osób, które korzystają z zasobów przyrodniczych. W przypadku wielkoobszarowych form ochrony przyrody konieczna jest akceptacja i wsparcie działań przez społeczeństwo, w tym lokalne grupy interesu. Aby tak się stało, należy zadbać o to, aby ludzie docenili dane dziedzictwo i znaleźli własną motywację do jego ochrony. Doświadczenia edukacji ekologicznej pokazują, że najważniejszą rzeczą w tym procesie jest bezpośredni kontakt z przyrodą i za jego zapewnienie odpowiedzialne są instytucje administrujące terenami chronionymi. Ten krok jest działaniem niezbędnym do właściwego funkcjonowania i zachowania przedmiotu ochrony. Trzeba podkreślić jednak, że efekty tych działań są odłożone w czasie i jedynie długoterminowa strategia jest w stanie przynieść pożądany efekt. Wiele konfliktów na linii człowiek przyroda spowodowanych jest zaburzeniem tego cyklu. 8 Interpretacja dziedzictwa w odniesieniu do angażowania społeczności lokalnej może działać dwuetapowo. Po pierwsze pozwala na skuteczniejsze dotarcie do tej grupy odbiorców poprzez przystępne udostępnienie treści. Drugim aspektem jest wykorzystanie potencjału drzemiącego w tej grupie i zaangażowanie jej do działań związanych z promowaniem dziedzictwa oraz zasobów parku narodowego, w tym lokalnego dziedzictwa kulturowego. W instytucjach zajmujących się ochroną dziedzictwa przyrodniczego edukacja czy interpretacja jest nie tylko działaniem ukierunkowanym na odbiorców, ale wpisuje się w działalność konserwatorską. Każdy, kto zajmuje się pozaformalną działalnością edukacyjną, musi zdawać sobie sprawę z tego, o czym wspomniano już wcześniej. Większość naszych odbiorców nie jest specjalistami z zakresu nauk przyrodniczych czy historii. Rolą interpretatora i osób zarządzających jest spojrzenie oczami odbiorców i z tej odmiennej perspektywy podjęcie próby dostrzeżenia ich potrzeb. Każda działalność mająca na celu dotarcie nie tylko do umysłów, ale i serc ludzi po to, by tworzyć relację z dziedzictwem, musi zostać zaplanowana. Nieważne, czy będzie to osobisty kontakt poprzez przekaz interpretatora, panele na ścieżce przyrodniczej czy wystawę w obiekcie kulturowym (interpretacja bezosobowa). Planowanie każdej z tych rzeczy ma ogromne znaczenie, ponieważ poprzez każdą z tych działalności kreujemy tak naprawdę doświadczenia odbiorcy. Udostępnianie w kontekście parku narodowego bardzo często odnosi 8 Kuś M., Tam, gdzie można doświadczyć przyrody, w: Pociask M., Człowiek vs Przyroda na obszarach chronionych w województwie podkarpackim, Stowarzyszenie Pro Carpathia, Rzeszów

60 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania się do kwestii dostępności danego terenu dla zadań związanych z turystyką, edukacją czy badaniami naukowymi. Rzadko jako udostępnienie rozważa się także dostosowanie prezentowanych treści do poziomu, który będzie zrozumiały dla odbiorcy niewyspecjalizowanego, zarówno dla turysty, jak i mieszkańca obszaru chronionego lub jego najbliższej okolicy. Akademicka forma przekazu sprawdza się w publikacjach naukowych czy różnego typu konferencjach. Nie będzie ona jednak odpowiednia w przekazie kierowanym do odbiorcy, dla którego język i terminologia naukowa będą zbyt trudne, by zachęcić go do własnego tworzenia znaczeń i inspirować do własnych odkryć. Tłumacząc język naukowy na prostszy przekaz, jesteśmy w stanie dotrzeć do większej grupy odbiorców. Takie podejście wymaga wyjścia poza strefę komfortu zarówno pracownika parku zajmującego się tworzeniem tablic czy opisem eksponatów, jak i przewodnika, który w sposób przystępny przekaże treść, bez zarzucania odbiorców faktami. Szkolenia przewodnickie kładą nacisk na przekaz wiadomości; podawanie w sposób monologiczny suchych faktów, szeregu nazw gatunkowych czy dat. Takie podejście, w bezpośrednim lub pośrednim kontakcie z publicznością, daje czasem przewodnikowi czy twórcy tekstu na panelu edukacyjnym iluzoryczne poczucie profesjonalizmu. Większość tych informacji i tak w bardzo krótkim czasie, w natłoku codziennych zajęć i innych bodźców, zostanie zapomniana. Podstawą interpretacji dziedzictwa również są fakty. Są one jednak przedstawiane w sposób, który powoduje, że nabierają znaczenia i łączą dziedzictwo ze światem odbiorcy poprzez dialog, stymulowanie myślenia i własnych odkryć. Nie znaczy to jednak, że w swojej pracy osoby zajmujące się edukacją czy przewodnicy nie wchodzą w dialog z odbiorcą. Należy jednak zastanowić się, czy ów dialog faktycznie prowadzi do tego, byśmy skorzystali z wiedzy i doświadczenia osób, z którymi rozmawiamy. Są to aspekty, o których należy myśleć na wczesnych etapach tworzenia wystaw czy organizowania wykładów dla turystów czy mieszkańców. Możemy bowiem spotkać się z sytuacją, że nasze działania będą ignorowane właśnie dlatego, że prezentujemy istotne treści w sposób niezrozumiały dla większości obecnych. Trudno przełamać opór i zachęcić do korzystania z atrakcji oferowanych przez park, jeśli wcześniejsze doświadczenia potencjalnych uczestników skupią się na poczuciu straconego czasu i niewielkiej ilości zapamiętanych informacji. Drugą kwestią związaną z zaangażowaniem społeczności lokalnej są działania związane z sporządzaniem planu interpretacyjnego. Odpowiednia ilość czasu, środków i wsparcie społeczności jest sytuacją idealną. Mimo iż w praktyce z wszystkimi wyżej wspomnianymi czynnikami działającymi w jednym czasie rzadko będziemy mieć do czynienia, interpretacja musi dążyć 57

61 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania do wysokiego poziomu planowania, wdrażania, działania i utrzymania. 9 Plan interpretacyjny powinien odnosić się do każdego rodzaju działalności, która jest związana pośrednio lub bezpośrednio z kontaktem z odbiorcami, podobnie jak funkcjonujące od lat w parkach narodowych programy edukacji przyrodniczej dla dzieci i młodzieży. Im więcej zaangażowania ze strony różnych grup, w tym społeczności lokalnej, tym większa szansa na powodzenie planu i związanych z tym projektów, w tym pozyskanie wsparcia ze strony sponsorów. Niezwykle istotna jest także dokładna identyfikacja wszystkich stron możliwych do włączenia w tworzenie planu oraz zdefiniowanie odbiorców i ich potrzeb. Benefity z jego wdrożenia nie muszą być jedynie finansowe, choć wartością dodaną może być generowanie dochodów. Korzyści mogą mieć też wymiar społeczny i kulturowy. Zaangażowanie mieszkańców prowadzi do pozyskania lokalnych ambasadorów, wspierających i dbających o dobre imię miejsca dziedzictwa. 10 Dla odwiedzających i mieszkańców niezwykle ważne jest poczucie bycia akceptowanym w danym miejscu. Pierwszym krokiem powinno być budowanie relacji i zaangażowanie we wspólne działania właśnie społeczności lokalnej. Jeśli ci ludzie będą czuć się niepożądani, pomimo obecności w danym miejscu od pokoleń, tym trudniej będzie zapewnić akceptację i ciepłe przyjęcie innym zwiedzającym. Podstawą planu interpretacyjnego są wszelkie informacje związane z danymi zasobami i znaczące opowieści, które mogą być inspiracją dla publiczność do własnych odkryć. W przypadku sporządzania planu zawsze należy postawić pytanie: Co z tego wynika? Co tak naprawdę jest naszym celem i co chcemy w ten sposób osiągnąć? Zaangażowanie społeczności w tworzenie planu może skutkować poczuciem sprawczości, docenienia i odpowiedzialności za miejsce dziedzictwa. Może także pojawić się szansa stworzenia lokalnego wolontariatu dla osób chcących dzielić się swoimi doświadczeniami i opowieściami z turystami, z racji innych niż wykonywane obowiązki. Interpretacja jest szczególnie użyteczna w miejscach, które wydają się pozornie nieciekawe lub tam, gdzie nie mamy do czynienia ze spektakularnymi zjawiskami. Istotą interpretacji jest motyw przewodni (główna idea, przesłanie) spajający przekaz i czyniący go esencją opowieści, którą chcemy przekazać w danym miejscu. Jest czymś więcej niż tylko prostym zagadnieniem podanym w nagłówku. Zawiera elementy, które czynią dane miejsce czy zasoby wyjątkowymi. 11 Odbiorcy powinni mieć możliwość odkrycia własnych znaczeń, 9 Interpret Europe. Engaging your visitors: Guidelines for achieving excellence in heritage interpretation, Witzenhausen, Interpret Europe j. w. 11 jw. 58

62 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania jak i podążania za naszymi celami. Motyw pomaga organizować interpretację (zarówno merytorycznie, jak i logistycznie) i z ogromu faktów wybrać te, które go wspierają. Interpretacja to w istocie sztuka odrzucania czy rezygnowania z części informacji na rzecz przekazania głębszej idei. Bez orientowania względem motywu spacer po ścieżce przyrodniczej czy po ekspozycji muzealnej staje się jedynie zbiorem mniej lub bardziej przypadkowych przystanków i informacji. Myśl przewodnia jest spoiwem i pozwala publiczności podążać za czytelnym wątkiem, bardziej niż stosem niepołączonych ze sobą faktów. To sprawia, że całość staje się bardziej interesująca i zapada w pamięć. Wbrew pozorom stosowanie motywów nie limituje treści, a stwarza możliwość wielorakiego ich ujęcia dzięki dziesiątkom motywów, które mogą zostać wybrane np. na tej samej leśnej ścieżce. 12 Wyobraźmy sobie, ile opowieści mogą wnieść do naszych działań mieszkańcy, zwłaszcza starsi. Być może w miejscu, w którym opowiadamy turystom o gatunkach drzew, wydarzyła się niezwykle istotna historia związana z życiem społeczności, której nie znajdziemy w przewodnikach czy innych wydawnictwach. Istnieje jednak w świadomości mieszkańców i dzięki nim jesteśmy w stanie ją poznać, a być może ożywić to miejsce w inny niż dotychczas sposób. Zainteresowanie odbiorców często skupia się na opowieściach o innych ludziach bardziej niż zwierzętach (szczególnie młodych). Z kolei obiekty czy rośliny będą cieszyły się jeszcze mniejszym zainteresowaniem osób niebędących specjalistami w danej dziedzinie. 13 Parki narodowe w Polsce różnią się od siebie nie tylko uwarunkowaniami przyrodniczymi i historyczno-kulturowymi, ale także zagospodarowaniem i udziałem własności prywatnej. Niektóre zarządzają wyłącznie lub w większości gruntami Skarbu Państwa (np. Bieszczadzki, Tatrzański), a w innych (np. Ojcowskim, Narwiańskim, Biebrzańskim) udział własności prywatnej jest znaczący. Przykładem jest Ojcowski Park Narodowy, którego granice obejmują miejscowość Ojców z ok stałymi mieszkańcami. Liczba odwiedzających ten najmniejszy park narodowy wynosi szacunkowo osób rocznie. Oczywiste jest, że w zarządzaniu tym obszarem chronionym oraz wypełnieniu celu istnienia parku narodowego (a cel ten obejmuje także szeroko rozumiane udostępnianie) pracownicy Służby Parku, mimo szczerych chęci i zaangażowania, nie są w stanie samodzielnie wypełnić wszystkich zadań związanych m.in. z edukacją i turystyką. Wynika to zarówno z przyczyn kadrowych, jak i ograniczonego czasu pracy. Mimo często rozbieżnych interesów 12 Carter J., A Sense of Place 13 Ham S., Interpretation Making a difference on purpose, Fulcrum Publishing, Golden, Colorado

63 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania administracji parku oraz jego mieszkańców czy przedstawicieli samorządów, przy głębszej analizie okazuje się, że sprzeczność ta jest pozorna. Obie grupy interesariuszy mają tak naprawdę jeden cel ochronę unikatowego w skali kraju i poza jego granicami terenu, który co roku przyciąga kilkaset tysięcy zwiedzających i zapewnienie usług związanych z obsługą ruchu turystycznego. Każda z tych grup realizuje swoje zadania w inny sposób, mając na uwadze nieco inne korzyści (park wypełnienie zadań związanych z ochroną przyrody i wartości kulturowych; mieszkańcy w dużej mierze aspekt ekonomiczny), jednak cele tych działań w końcowym efekcie okazują się zbieżne. Przewiduje się, że w kilkudziesięciu kolejnych latach liczba odwiedzających obszary chronione zwiększy się nawet o 50%. Jest to trend globalny 14. Zapewne będzie dotyczyć też polskich parków narodowych. Zarządzanie ruchem turystycznym na takim poziomie, bez zaangażowania lokalnej społeczności, wydaje się niemożliwe. Kiedy w 1956 r. w Dolinie Prądnika powstał Ojcowski Park Narodowy, społeczność w żaden sposób nie uczestniczyła w konsultacjach i procesie jego tworzenia. Z opowieści wynika, że mieszkańcy początkowo witali ideę z entuzjazmem, spodziewając się powstania w dolinie parku rozrywki z towarzyszącą infrastrukturą. Rzeczywistość okazała się inna, zderzając oczekiwania z szeregiem przepisów prawnych, nakazów i zakazów. W wypowiedziach starszych mieszkańców pojawiała się wręcz periodyzacja związana z tą formą ochrony ( za cara, za Czartoryskich, za parku ) 15 mająca negatywny wydźwięk. W parkach narodowych pracownicy postrzegani są często jako grupa zamknięta. Język, o którym wspomniano wcześniej, często formalny lub naukowy, może być niezrozumiały, co powoduje narastanie kolejnych barier komunikacyjnych. Pozytywnym działaniem jest podejmowanie wszelkich inicjatyw, które będą służyć lokalnej społeczności, w oparciu o pracowników parku. Obecnie mieszkańcy mają możliwość uczestniczenia w konsultacjach, choćby w odniesieniu do procedowania projektu planu ochrony. Co ciekawe, więcej zastrzeżeń do projektu planu wniosły osoby zamieszkujące strefę ochronną; dotyczyło to jednak w większości ograniczeń i rekomendacji zawartych w rozdziale poświęconym otulinie. W samym parku, w ciągu ponad 60 lat jego istnienia, percepcja postrzegania przez osoby zamieszkujące ten teren, zmieniła się. Dla wielu mieszkańców istnienie parku narodowego w tym miejscu, jest ważnym czynnikiem ekonomicznym. Odwiedzający generują wymierne korzyści dla lokalnej społeczności, zwłaszcza tych osób, które zawodowo 14 Besancon Ch. i McCool S., inf. ustna. 15 Partyka J., inf. ustna. 60

64 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania zajmują się turystyką i gastronomią. Muszą one także nadążyć za zmieniającym się typem odbiorców. Zamiast masowego turysty w grupach zorganizowanych coraz częściej będą mieć do czynienia z turystami indywidualnymi, mającymi konkretne oczekiwania i świadomymi, po co przyjeżdżają do danego miejsca. Właściciele kwater czy pracownicy obiektów gastronomicznych mogą mieć dużą wiedzę na temat wrażeń zwiedzających. Są to istotne informacje, które mogą być przydatne przy sporządzaniu planu interpretacyjnego i identyfikacji oczekiwań. Żeby zostały one przekazane i wykorzystane przez park, niezbędne jest stworzenie atmosfery zaufania i wzajemnego szacunku. Spacery interpretacyjne dla mieszkańców z pracownikiem parku narodowego do najważniejszych bądź mniej znanych miejsc, w pobliżu których mieszkają, powodują stopniowe zmniejszanie dystansu pomiędzy instytucją parku narodowego a mieszkańcami (Ryc. 4). Pozwala to także kreować pozytywny wizerunek Służby Parku Narodowego i zwiększa akceptację istnienia samego parku w świadomości lokalnych odbiorców. Ryc. 4. Osobisty kontakt pracownika obszaru chronionego z odbiorcami powoduje zmniejszanie dystansu pomiędzy instytucją a mieszkańcami i turystami. Fot. A. Fischer W Ojcowskim Parku Narodowym prowadzono spotkania dla mieszkańców, połączone ze zwiedzaniem obiektów, m.in. ekspozycji przyrodniczej. Okazało się, że wydarzenia te cieszyły się dużym zainteresowaniem, a uczestnicy czuli się wyróżnieni i wzruszeni. We wspomnianych spotkaniach wzięło 61

65 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania udział wielu starszych mieszkańców Ojcowa, którzy mimo życia w sąsiedztwie nigdy wcześniej nie zwiedzili ekspozycji lub nie odwiedzili w ostatnich latach ojcowskich jaskiń. W okresie, kiedy prowadzone były spotkania, nie wdrażano jeszcze podejścia interpretacyjnego, ale były to pierwsze kroki realnego wejścia w dialog i dostrzeżenia tego, że w istocie troszczymy się o wspólne dobro, jakim jest powierzone nam dziedzictwo. W relacjach społecznych to park powinien być lodołamaczem 16 i podejmować inicjatywy wpływające na zaangażowanie lokalnej społeczności. Poprzez odpowiednie udostępnienie treści i włączenie w działania jej przedstawicieli trafimy nie tylko do umysłów odbiorców, ale poruszamy także emocje wśród wszystkich zaangażowanych stron. Jest to jedno z najważniejszych wyzwań w funkcjonowaniu i zarządzaniu parkami narodowymi w przyszłości. Jako pracownicy zajmujący się edukacją i interpretacją musimy mieć jasno sprecyzowany cel, z którego wynikają nasze działania. Jeżeli zostawimy naszych odbiorców z wiedzą i doświadczeniem, ale pozostaną oni bierni i nie zostaną zachęceni do odnajdywania osobistych motywacji do działania, szansa na osiągnięcie naszych celów będzie minimalna. Składam serdeczne podziękowanie Pani Magdalenie Kuś (Interpret Europe; Z barwinkiem) za konsultację niniejszego tekstu. Bibliografia 1. Carter J. A., Sense of Place. An interpretive planning handbook, Scottish Interpretation Network 2001 ( 2. Ham S., Interpretation Making a difference on purpose, Fulcrum Publishing, Golden, Colorado Kuś M., Tam, gdzie można doświadczyć przyrody, w: Pociask M., Człowiek vs Przyroda na obszarach chronionych w województwie podkarpackim, Stowarzyszenie ProCarpathia, Rzeszów Interpret Europe. Engaging your visitors: Guidelines for achieving excellence in heritage interpretation, Witzenhausen, Interpret Europe Ludwig T., The Interpretive Guide Sharing Heritage with People, Bildungswerk interpretation, Werleshausen Olko J., Hędrzak M., Cent J., Subel A., Cooperation In The Polish National Parks And Their Neighbourhood In A View Of Different Stakeholders A Long Way Ahead? Innovation: The European Journal of Social Science Research 24 (3), 2011,

66 A. Fischer, Interpretacja dziedzictwa jako metoda angażowania 6. Olko J., Hędrzak M., Cent J., Subel A., Cooperation In The Polish National Parks And Their Neighbourhood In A View Of Different Stakeholders A Long Way Ahead?, Innovation: The European Journal of Social Science Research, 24 (3), Wolfe L., The Life of John Muir, The University of Wisconsin Press, Madison Tilden F., Interpreting Our Heritage, The University of North Carolina Press, Chapel Hill Wirth, C., Securing Protection and Conservation Objectives Through Interpretation, Unpublished memorandum, US Department of the Interior, Washington

67 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian dr inż. Urszula Ziemiańczyk Uniwersytet Rolniczy, Kraków KONCEPCJA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ A POTRZEBA ZMIAN W JEDNOSTKACH PARKÓW NARODOWYCH CONCEPT OF KNOWLEDGE MANAGEMENT AND THE NEED FOR A CHANGE IN THE NATIONAL PARKS Abstract: National parks play a very special role in society, which should justify special concern for the condition of these units. Starting from the most fundamental sources of information - laws (ignoring controversies over changes made in recent years), the article attempts to link the goals of the existence of national parks and their tasks with a modern concept of knowledge management that is developing together with the challenges of the modern world. Current socio-economic development gained new character and accelerated because new properties of external environment determined an unprecedented increase in the value of knowledge. Knowledge becomes a new instrument of making changes. Keywords: knowledge management, national park, knowledge, strategic management, operational tasks Streszczenie Parki narodowe pełnią bardzo szczególną rolę w społeczeństwie, co powinno uzasadniać szczególna troskę o kondycję tych jednostek. Wychodząc od najbardziej źródłowych informacji ustawy (pomijając kontrowersje wokół zmian dokonanych w ostatnich latach) w artykule podjęto próbę powiązania celów istnienia parków narodowych oraz ich zadań z nowoczesną koncepcją zarządzania wiedzą, rozwijającą się wraz w wyzwaniami współczesnego świata. Aktualnie rozwój społeczno-gospodarczy nabrał nowego charakteru i tempa, ponieważ nowe właściwości otoczenia zewnętrznego zdeterminowały niespotykany dotąd wzrost wartości wiedzy. Wiedza staje się głównym instrumentem dokonywania zmian. Słowa kluczowe: zarządzanie wiedzą, park narodowy, wiedza, zarządzanie strategiczne, zadania operacyjne. 64

68 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Park narodowy to pierwsza, a co za tym idzie najwyższa forma ochrony przyrody wg Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U nr 92 poz. 880 z późn. zm. art.6). Zgodnie z definicją ustawodawcy park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe (art. 8.1 ustawy o ochronie przyrody). Ustawa jako cel istnienia parku narodowego określa zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów (art. 8.2). Ustawa ta precyzuje również zadania, jakie stoją przed parkami narodowymi: prowadzenie działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego, zmierzających do realizacji celów ustawowych; udostępnianie obszaru parku narodowego na zasadach określonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych i w zarządzeniach dyrektora parku narodowego; prowadzenie działań związanych z edukacją przyrodniczą (art. 8b. 1). Wychodząc od najbardziej źródłowych informacji, pomijając kontrowersje wokół zmian ustawodawcy w ostatnich latach, w artykule podjęto próbę powiązania celów istnienia parków narodowych oraz ich zadań z nowoczesną koncepcją, rozwijającą się wraz w wyzwaniami współczesnego świata. Aktualnie rozwój społeczno-gospodarczy nabrał nowego charakteru i tempa, ponieważ nowe właściwości otoczenia zewnętrznego zdeterminowały niespotykany dotąd wzrost wartości wiedzy. Wiedza staje się głównym instrumentem dokonywania zmian. Wiedza została uznana za jeden z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego 1, ( ) wiedzę uznaje się za najbardziej strategiczny zasób organizacji 2. Zarządzanie wiedzą to koncepcja, która zrodziła się pod koniec XX wieku jako odpowiedź na rosnące potrzeby przedsiębiorstw związane z budowa- 1 Gao F., Li M., Nakamori Y., Critical Systems Thinking as a Way to Manage Knowledge, Systems Research and Behavioral Science, 2003, nr 1/20. 2 Winkler R., Szkolenie w procesie transferu wiedzy w warunkach różnorodności kulturowej, w: Komunikacja w procesach zarządzania wiedzą, red. Potocki A., Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków

69 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian niem przewagi konkurencyjnej oraz radzeniem sobie z identyfikacją, organizacją i wykorzystaniem wciąż rosnących zasobów informacji i wiedzy 3. Wiedza i jej rozumienie Wiedza jest pojęciem szerokim, bazującym na danych i informacjach, ale także na nieuchwytnych tzw. miękkich umiejętnościach. Umiejętności te to m.in. zachodzący w umyśle proces wyboru, kojarzenia, łączenia dostępnych danych i informacji oraz nadawania im dzięki temu nowego, szerszego znaczenia; wartości dodanej. Elementarnym składnikiem wiedzy jest informacja. Poprzez informacje rozumiemy te dane, które zostały poddane kategoryzacji i klasyfikacji lub w inny sposób zostały uporządkowane lub umieszczone w kontekście. Dane definiuje się jako niepołączone ze sobą fakty, liczby. W przeciwieństwie do danych i informacji wiedza ma charakter intuicyjny, przez co jest trudniejsza od nich do zdefiniowania i analizy 4. Ponieważ wiedza pochodzi od ludzi i znajduje się w ludzkich umysłach, jest czymś bardziej złożonym i skomplikowanym. Podczas kiedy dane i informacje mogą być gromadzone w komputerach i specjalnie do tego celu utworzonych bazach, wiedza jest generowana tylko przez ludzi. W procesie tym dostępne informacje są przetwarzane przez umysł, który, poprzez syntezę lub/ i analizę, nadaje jej odpowiednie znaczenie, po konfrontacji z doświadczeniem oraz przy udziale intuicji generuje nową wiedzę, na potrzeby danego przedsiębiorstwa. Ogólnie rzecz biorąc, wiedza definiowana jest na wiele sposobów. Jest to jednak zasób zorganizowany w szczególny sposób odpowiada on zamierzeniom swoich twórców i użytkowników. Na rys. 1 została przedstawiona hierarchia wiedzy. 3 Ziemiańczyk U., Krakowiak-Bal A., Mikuła B., Knowledge Management in the Process of Building Competitiveness and Innovativeness of Rural Areas, Online Journal of Applied Knowledge Management, 2014, t. 2, nr 2. 4 Ziemiańczyk U., Zarządzanie wiedzą sposobem budowania przewagi konkurencyjnej na rynku, w: Współczesne oblicza kapitału ludzkiego i intelektualnego, red. Bylok F., Słocińska A., Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa

70 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Rys. 1. Hierarchia wiedzy Źródło: A. Kowalczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą. Koncepcja i narzędzia. Difin, Warszawa W literaturze przedmiotu coraz częściej można odnaleźć jeszcze jeden poziom piramidy przedstawionej na rys. 1 mądrość i myślenie. Mądrość i myślenie określone są jako umiejętności i zdolności ludzi lub przedsiębiorstwa do rozwijania wiedzy uczenia dzięki transformacji wiedzy, informacji i danych między ludźmi lub organizacjami. Bliższe przyjrzenie się temu podejściu pozwala na wysuniecie stwierdzenia, że mądrość i myślenie w przedsiębiorstwie można równie dobrze nazwać zarządzaniem wiedzą 5. Devenport i Prusak [1998] definiują z kolei wiedzę jako: płynne połączenie doświadczenia, wartości, odpowiednio dobranych informacji oraz eksperckiego wglądu w jakieś zagadnienie, które zapewnia ramy dla oceny i włączenia nowych doświadczeń i informacji 6. Ostatecznie wiedza obejmuje ludzkie inicjatywy poznawcze i społeczne. W zarządzaniu wiedzą podstawowym podmiotem, któremu powierzone jest tworzenie, gromadzenie, interpretowanie i stosowanie wiedzy, jest człowiek, nie system informacji. 5 Kowalczyk A., Nogalski B., Zarządzanie wiedzą. Koncepcja i narzędzia, Difin, Warszawa Devenport T. H., Prusak L., Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Boston

71 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Koncepcja zarządzania wiedzą Istotę zarządzania wiedzą przedstawić można przynajmniej na cztery sposoby, a mianowicie w znaczeniu funkcjonalnym, procesowym, instrumentalnym i instytucjonalnym 7, co prezentuje tab.1. Tab. 1. Definicje zarządzania wiedzą Zarządzanie wiedzą W znaczeniu funkcjonalnym: Zarządzanie kompleksowo obejmujące realizację funkcji zarządzania, skoncentrowane na zasobach spersonalizowanej, skodyfikowanej i ugruntowanej wiedzy i procesach z ich udziałem, a także warunkach realizacji przebiegu tych procesów w sposób umożliwiający osiąganie celów organizacji. W znaczeniu procesowym: Postępowania normujące i dyspozycyjne mające na celu stworzenie odpowiedniego środowiska, które umożliwi sprawne wdrożenie strategii wiedzy i strategii zarządzania wiedzą oraz realizację funkcji operacyjnych, a więc wdrożenie systemów organizacyjnych o właściwej konstrukcji optymalizujących główne procesy związane z wiedzą, klimatem, kulturą i strukturą organizacyjną, które ukierunkują ludzi na rozwijanie wiedzy, dzielenie się nią oraz odpowiednie jej wykorzystanie. W znaczeniu instrumentalnym: Polega na odpowiednim doborze i wykorzystaniu instrumentów przyczyniających się do przebiegów głównych procesów z udziałem wiedzy na wszystkich poziomach i obszarach organizacji. Zestaw instrumentów jest szeroki i obejmuje narzędzia ekonomiczno-finansowe, prawne, społeczne, organizacyjne i techniczne. W skład instrumentów włączyć można między innymi systemy organizacyjne przyczyniające się do realizacji funkcji operacyjnych, jak: system informacyjny, system motywacyjny, system controllingu itd.; strategie różnych poziomów organizacji; szereg narzędzi, jak: Internet, intranet, ekstranet, bazy danych, pokoje rozmów; a także metod: obrady, koła jakości, kaizen, burzę mózgów itd., na których opiera się i które wykorzystuje system zarządzania wiedzą. W znaczeniu instytucjonalnym: Obejmuje system stanowisk i zespołów pracowniczych (poziomu strategicznego i operacyjnego organizacji, organizacji formalnej i nieformalnej), które realizują funkcje i zadania z zakresu zarządzania wiedzą organizacji. Źródło: Mikuła B., Istota zarządzania wiedzą w organizacji, w: Komunikacja w procesach zarządzania wiedzą, praca zbiorowa pod redakcją A. Potockiego, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s Mikuła B., Istota zarządzania wiedzą w organizacji, w: Komunikacja w procesach zarządzania wiedzą, praca zbiorowa pod red. A. Potockiego, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków

72 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Dla potrzeb jednostek parków narodowych najbardziej odpowiednie wydaje się podejście o znaczeniu procesowym koncentracja na zadaniach operacyjnych zarządzania wiedzą, a więc głównych procesach z udziałem wiedzy. Podejście procesowe przedstawia model Gilberta Probsta, Steffena Rauba i Kai Romhardta 8. Model ten prezentuje ogólną koncepcję zarządzania zasobami intelektualnymi w organizacji. Wg jego autorów istnieje sześć procesów związanych z zarządzaniem wiedzą przedstawionych w postaci graficznej na rys. 2. Rys. 2. Model Probsta, Rauba i Romhardta koncepcja zarządzania zasobami intelektualnymi Źródło: Probst G., Raub S., Romhardt K., Zarządzanie wiedzą w organizacji, Kraków 2002, s Probst G., Raub S., Romhardt K., Zarządzanie wiedzą w organizacji, Kraków

73 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Wyszczególnione w modelu procesy można opisać następująco: lokalizowanie wiedzy dotyczy odkrywania źródeł wiedzy i jest związane również z tworzeniem metod pozyskiwania wiedzy poprzez strukturalizowanie zasobów intelektualnych organizacji i tworzenie map lokalizacji wiedzy; pozyskiwanie wiedzy wiedzę przede wszystkim zdobywamy poprzez interakcje ze środowiskiem zewnętrznym, czyli klientami, dostawcami czy firmami partnerskimi. Można także wynająć lub zatrudnić ekspertów zewnętrznych lub przejąć innowacyjne organizacje; rozwijanie wiedzy to badania, powstawanie nowych produktów, usprawnianie procesów i rozwijanie posiadanych umiejętności. Pracodawcy na tym etapie powinni również zwracać uwagę na pomysły pracowników i nagradzać ich kreatywność; dzielenie się wiedzą i rozpowszechnianie jej jest trudnym tematem, z jednej strony posiadana przez pracownika czy organizację wiedza stanowi jego/ jej przewagę konkurencyjną nad innymi (jest unikalna i mamy opory co do dzielenia się nią), z drugiej zaś niezbędny jest dostęp pracowników do pewnych informacji, tak aby w połączeniu z ich umiejętnościami służyły całej organizacji. Warto zastanowić się, jakiej dokładnie wiedzy potrzebują poszczególne jednostki w organizacji, czego ma ona dotyczyć, na co wpływać i co zmieniać oraz w jaki sposób ją bezpiecznie rozpowszechniać; wykorzystywanie wiedzy wiedzę należy odpowiednio wykorzystać najlepiej w sposób produktywny, tworząc przy tym wartość dodaną. Przy tym należy przezwyciężać bariery związane z rutyną, obawami przed nieznanym, obawami dotyczącymi utraty pracy, nie przeceniać własnej pozycji i wartości, a przede wszystkim uczyć się na błędach własnych i cudzych oraz czerpać z własnych i zewnętrznych źródeł (nie odrzucać dokonań innych, mogą inspirować!); zachowywanie wiedzy jeśli wiedza zostanie pozyskana i wykorzystana, musi być także zachowana. Odpowiednie dane są selekcjonowane, przechowywane i co jakiś czas aktualizowane. Dostęp do takich infor- 70

74 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian macji sprawia, że organizacja się rozwija, nie są powtarzane te same błędy, a zasoby intelektualne w pełni wykorzystywane 9. Pozostałe obszary ujęte na rys. 2 to cele zarządzania wiedzą i ocena wiedzy. Wyznaczając cele, nadajemy kierunek zarządzaniu wiedzą, pozwalają one przyjąć odpowiednie założenia, przygotować strategię, plany i określić konkretne zadania. Założenia dotyczą budowania kultury organizacji opartej na wiedzy. Plany oraz strategia odnoszą się do zasobów, jakimi dysponuje organizacja, które zagospodarowują je w taki sposób, by w przyszłości uzyskać przewagę rynkową. Zadania to realizacja założeń i planów, tak by odpowiadały długofalowej strategii. Oceniać wiedzę możemy jedynie uprzednio tworząc system pomiaru efektywności jej wykorzystania. Można to zrobić, mając na uwadze osiągnięcia poszczególnych działów, zyski finansowe organizacji, ale można też stworzyć własne modele oceny wykorzystania wiedzy. Kolejnym istotnym czynnikiem koncepcji zarządzania wiedzą jest system zarządzania wiedzą. Można tu przyjąć wąskie i szerokie rozumienie systemu zarządzania wiedzą. W wąskim ujęciu stanowi on platformę systemową utworzoną przez technologie informacyjno-komunikacyjne oparte na technice komputerowej. Wspomaga ona realizację wszystkich zadań operacyjnych, czyli procesów z udziałem wiedzy. W szerokim (statycznym) ujęciu system zarządzania wiedzą rozumiany będzie jako kompleks zasad, metod, środków, zbiorów wiedzy (w tym informacji), ludzi i sieci ich wzajemnych powiązań, który pozwala przyjąć i realizować strategie oraz zadania zarządzania wiedzą dla osiągnięcia celów organizacji 10. Strategiczne zarządzanie wiedzą w organizacji Podmioty różnią się pod względem strategii poszukiwania przewagi konkurencyjnej używają więc gromadzonej i upowszechnianej wśród pracowników wiedzy w różny sposób. W zależności od przyjętej strategii, oczekują zazwyczaj niektórych z poniżej wymienionych korzyści: 9 Krakowiak-Bal A., Wdowiak W., Ziemiańczyk U., Knowledge creation and solution generation methods in the design and management of rural development. Wydawnictwo Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Kraków Krakowiak-Bal A., Łukasik P., Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Ziemiańczyk U., Zarządzanie wiedzą w rozwoju obszarów wiejskich, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa

75 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian produkty: zwiększenie innowacyjności oferowanych produktów i usług, lepsze dostosowanie produktów i usług do potrzeb i wzrost satysfakcji odbiorców/ klientów; procesy: optymalizacja procesów biznesowych, zwiększenie efektywności działań pracowników, upowszechnianie rozwiązań opracowanych w trakcie projektów, a przez to unikanie dublowania działań i wielokrotnego wyważania otwartych drzwi ; ludzie: wzmocnienie kompetencji, zaangażowania i satysfakcji pracowników, budowanie kompetencji wewnątrz organizacji, które trudno pozyskać na rynku pracy, wzrost atrakcyjności firmy w postrzeganiu jej przez kandydatów do pracy, uniezależnienie działania firmy od poziomu rotacji, ułatwienie zadań a przez to zmniejszenie wymagań kompetencyjnych wobec rekrutowanych pracowników i związane z tym zmniejszenie kosztów kapitału ludzkiego. Organizacje różnią się również pod względem skuteczności, z jaką osiągają wymienione powyżej korzyści. Dobre rozpoznanie wiedzy, na jakiej opiera się działanie organizacji, a następnie zadbanie o to, by była ona aktualna, stosowana w praktyce i dostępna dla pracowników w odpowiednim miejscu i czasie, można potraktować jako jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed właścicielami, kadrą zarządzającą i osobami odpowiedzialnymi za zasoby ludzkie. Dobrze funkcjonujące rozwiązania organizacyjne z zakresu zarządzania wiedzą pozwalają odróżnić organizację zatrudniającą uczące się osoby od uczącej się organizacji. Tylko w tym drugim wypadku można mówić o wiedzy organizacji w szerszym zakresie, tj. będącej czymś więcej niż sumą wiedzy indywidualnych pracowników. W przypadku tej pierwszej w firmie budowane jest coś, co nie znika z niej w chwili, gdy poszczególni pracownicy podejmują decyzję o zmianie pracy 11. Przytoczone powyżej argumenty na rzecz systematycznego zarządzania wiedzą odnoszą się jednocześnie do dwóch poziomów myślenia o funkcjonowaniu organizacji strategicznego, który wiąże się z kluczowymi kierunkami rozwoju oraz operacyjnego, związanego z codziennym funkcjonowaniem firmy. 11 Ziemiańczyk U., Krakowiak-Bal A., Mikuła B., Knowledge Management in the Process of Building Competitiveness and Innovativeness of Rural Areas, Online Journal of Applied Knowledge Management, 2014, t. 2, nr 2. 72

76 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Tab. 2. Wymiar operacyjny i strategiczny zarządzania wiedzą Zarządzanie wiedzą Wymiar operacyjny ( taktyczny ) Wymiar strategiczny tworzenie wiedzy identyfikacja wiedzy stanowiącej przetwarzanie i gromadzenie wiedzy o rynkowej przewadze organizacji ochrona posiadanych zasobów wiedzy na wiedzy i otwartej na wiedzę projektowanie organizacji opartej wykorzystanie zasobów wiedzy do integrowanie ludzi, kultury organizacji i rozwiązań technologicznych osiągnięcia celów organizacji wokół pozyskiwania i wykorzystywania wiedzy Rozróżnienie to jest o tyle istotne, że stawia kadrę zarządzającą przed istotnym pytaniem: Co jest źródłem strategicznej przewagi konkurencyjnej w naszej organizacji? Jeżeli odpowiedź nie dotyczy bezpośrednio tworzenia i wykorzystywania wiedzy, zarządzanie wiedzą może być nadal istotne, ale należy traktować je jako jeden z wielu procesów zapewniających pracownikom warunki do efektywnej pracy i osiągania celów firmy. Jeżeli firma chce budować przewagę konkurencyjną na unikalnej wiedzy, która odróżnia ją od konkurencji, zarządzanie wiedzą staje się centralnym, strategicznym procesem, który powinien znajdować się w centrum uwagi pracowników i kadry zarządzającej. Pytanie o źródło strategicznej przewagi organizacji jest niezwykle istotne i powinno przynieść właściwą odpowiedź przed podjęciem jakichkolwiek systematycznych działań z zakresu zarządzania wiedzą. Dzięki temu łatwo będzie określić, jakiego rodzaju inwestycja w ten obszar jest uzasadniona, a jaka może okazać się niewspółmierna do potrzeb 12. Wiele organizacji może z powodzeniem korzystać z rozwiązań, które uznaje za wystarczająco dobre, czyli pomocne w gromadzeniu najczęściej wykorzystywanych informacji w jednym miejscu, niezdolne jednak do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Jeżeli jednak przewaga konkurencyjna organizacji ma bazować na efektywności wytwarzania i wykorzystywania wiedzy, trzeba podnieść poprzeczkę znacznie wyżej, a wówczas wysiłki i środki, zainwestowane 12 Krakowiak-Bal A., Ziemiańczyk U., Wozniak A., Building Entrepreneurial Capacity in Rural Areas: The use of AHP Analysis for Infrastructure Evaluation, International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research, 2017, t. 23, nr 6. 73

77 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian we wprowadzanie kompleksowych rozwiązań, staną się o wiele bardziej uzasadnione 13. Diagnoza potrzeb w zakresie zarządzania wiedzą polega na znalezieniu odpowiedzi na pytania: Jakiego typu wiedza jest potrzebna organizacji? Na czym powinny się koncentrować wprowadzane rozwiązania z zakresu zarządzania wiedzą? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania pomocna może być typologia wiedzy, przedstawiona w poniższej tabeli. Tab. 3. Rodzaje wiedzy Typy wiedzy know-what (wiedzieć co) Wiedza o faktach pojęcie bliskie informacji know-why (wiedzieć dlaczego) Wiedza o zasadach i prawach rządzących w naturze, ludzkim umyśle i społeczeństwie. Rozumienie mechanizmów i prawidłowości rządzących jakimś obszarem, pozwalające na prognozowanie trendów i przewidywanie wyników działań. know-how (wiedzieć jak) Wiedza o sposobie wykonania, powiązana z umiejętnością, zdolnością robienia czegoś. Dostęp publiczny do tego typu wiedzy jest najbardziej ograniczony, a firmy uzyskują go poprzez zatrudnianie ekspertów lub współpracę z innymi firmami. know-who (wiedzieć kto) Wiedza stanowiąca połączenie informacji i relacji społecznych określa dysponentów wiedzy i opisuje wiedzę, którą posiadają. Wiąże się z umiejętnościami współpracy i komunikacji. know-where (wiedzieć gdzie) Wiedza związana ze znajomością nowych rynków zbytu dla produktów i usług oraz źródeł i obszarów, na których warto poszukiwać nowych rozwiązań i innowacyjnych pomysłów. Wiedzę analizuje się z uwzględnieniem różnych jej aspektów, dokonując podziałów względem licznych kryteriów. Jednym z bardziej powszechnych podziałów jest rozróżnienie wiedzy jawnej (explicit knowledge) oraz wiedzy 74

78 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian cichej, ukrytej (tacit knowledge) 14. Wiedza jawna może być wyrażona w liczbach i słowach, łatwo zakomunikowana i upowszechniona w postaci twardych, naukowych formuł, skodyfikowanych procedur czy uniwersalnych zasad. Wiedza ukryta natomiast jest czymś trudno dostrzegalnym, indywidualnym i trudnym do sformalizowania, co sprawia, że trudno ją przekazać. Może ona obejmować tak trudno uchwytne elementy, jak: subiektywny wgląd, intuicja i przeczucia. Jest głęboko zakorzeniona zarówno w indywidualnym działaniu i doświadczeniu, jak i w jednostkowych ideałach, wartościach czy emocjach. Tab. 4. Porównanie wiedzy jawnej i ukrytej Cecha Wiedza ukryta Wiedza jawna Charakter osobista, zależna od kontekstu można ją kodyfikować i objaśniać Formalizacja trudna do sformalizowania, zapisania, zakodowania czy wyrażenia można ją łatwo kodyfikować i przekazywać. Proces tworzenia poprzez praktyczne doświadczenie, na drodze prób i błędów poprzez objaśnienie wiedzy ukrytej i interpretację informacji Lokalizacja ludzkie umysły dokumenty, bazy danych, witryny internetowe, poczta elektroniczna, wykresy itd. Wsparcie IT Wymagane medium trudna do zarządzania, udostępniania i wspierania za pomocą rozwiązań informatycznych wymaga bezpośredniego kontaktu twarzą w twarz łatwo utrwalać i przechowywać przy pomocy baz wiedzy można przekazywać w formie tekstu Trzeci podział, użyteczny z punktu widzenia praktyki, dotyczy rozróżnienia na wiedzę indywidualną i wiedzę grupową. Tę drugą można przyrównać do pamięci lub kolektywnego umysłu organizacji. Jest to wiedza obecna w procedurach, regułach, zasadach i przyjętych normach rozwiązywania problemów, a także we wzorach współdziałania pracowników organizacji. Może być kodyfikowana i zapisywana, ale w znacznym stopniu istnieje w stanie ciągłego przepływu interakcji między członkami organizacji. Jest doprecyzowywana i budowana poprzez dialog, dyskusję, wspólne doświadczenia i 14 Nonaka I., Takeuchi H., The Knowledge Creating Company. How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation, Oxford University Press, New York, Oxford

79 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian obserwację. Wiedza transferowana pomiędzy pracownikami może stać się jednym z nielicznych zasobów, które trudno rozpoznać i skopiować przez konkurencję. Każda z wymienionych powyżej typologii może być wykorzystana w określeniu, jakiego rodzaju wiedza jest najważniejsza dla organizacji. Zarządzanie wiedzą a potrzeba zmian w jednostkach parków narodowych Zbudowanie systemu zarządzania wiedzą w konkretnej jednostce czy grupie jednostek to ogromne przedsięwzięcie, którego podjęcie wymagałoby przygotowania wstępnej, rzetelnej diagnozy 15. Diagnoza musiałaby odpowiedzieć na dwa kluczowe pytania: Jaki jest poziom nasycenia wiedzą w jednostce? Jaki jest poziom dotychczasowego zarządzania wiedzą? Pierwsze pytanie dotyczy nasilenia w organizacji trzech typów wiedzy: Doświadczenie pracowników odnosi się do złożonych, nabywanych w toku kariery zawodowej kompetencji, mających w znacznym stopniu postać wiedzy ukrytej, a więc trudnej do zwerbalizowania i przekazania w formie instruktażu. Najważniejszym jej komponentem jest knowhow intuicyjna, powiązana z umiejętnościami wiedza o sposobie rozwiązywania konkretnych problemów zawodowych. Wysokie wyniki w tym obszarze sugerują, że istotnym elementem zarządzania wiedzą w organizacji powinno być tworzenie warunków do uczenia się bezpośrednio od doświadczonych pracowników, bardziej poprzez obserwację i modelowanie niż kodyfikowanie zasad postępowania. Narzędzia informatyczne nie nadają się do realizacji zadań tego typu mogą jednak przechowywać wiedzę typu know-who i ułatwiać kontakt z pracownikami dysponującymi niezbędnym doświadczeniem. Dobre praktyki odnosi się do rozwiązań problemów zawodowych, sprawdzonych strategii, odpowiedzi na często pojawiające się pytania, które powstają w trakcie realizacji określonego zadania zawodowego, ale mogłyby zostać zastosowane w innych sytuacjach. Wiedza tego rodzaju stanowi połączenie wiedzy o faktach (know-what) i użytecznych sposo- 15 Ziemiańczyk U., Krakowiak-Bal A., Learning Organizations as a Part of the Process of Building the Competitiveness and Innovativeness in Rural Areas, International Journal Business and Emerging Markets, 2017, t. 9, nr 1. 76

80 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian bach działania (know-how). Wysokie wyniki sugerują, że istotnym elementem dzielenia się wiedzą powinno być upowszechnianie rozwiązań wypracowanych przez poszczególne osoby i zespoły po to, by wiedza organizacji miała charakter kumulatywny i uniknąć wielokrotnego rozwiązywania tych samych problemów. Gromadzona wiedza będzie miała przede wszystkim postać gotowców do wypróbowania w innych niż do tej pory sytuacjach. Kluczem do sukcesu jest ułatwienie pracownikom docierania do treści, które dotyczą problemów i wyzwań, podobnych do tych, z którymi aktualnie się borykają. Procesy i procedury odnosi się do przyjętych, standardowych sposobów postępowania, zapewniających oczekiwane efekty pracy. Wysokie wyniki sugerują, że istotnym elementem dzielenia się wiedzą powinno być zapewnianie wszystkim pracownikom dostępu do możliwie przystępnych, aktualnych i użytecznych informacji na temat przyjętych w organizacji sposobów działania i osiągania wysokiej jakości efektów pracy. Drugie pytanie dotyczy poziomu dotychczasowego zarządzania wiedzą, być może wykonywanego intuicyjnie dzięki istniejącym, organizacyjnym rozwiązaniom w jednostce. W tym obszarze kluczowe będą trzy elementy: Postawy pracowników odnosi się do chęci przekazywania innym swojej wiedzy, otwartości na uczenie czy wspieranie nowych pracowników. Istotne tutaj będą zachęty ze strony kadry kierowniczej do dzielenia się wiedzą czy docenianie przez nich osób, które inwestują swój czas w uczenie innych. Również ważną kwestią jest, czy pracownicy dzielą się informacją o popełnianych błędach, aby przestrzec kolegów. Rozwiązania organizacyjne odnosi się do systemowych rozwiązań wspierających dzielenie się dobrymi praktykami lub motywującymi pracowników do wzajemnego uczenia się. Mogą to być rozwiązania wspierające dotarcie do właściwej osoby czy wiedzy. Narzędzia informatyczne zbadanie obecności w jednostce narzędzi służących, np. gromadzeniu wiedzy, dzieleniu się nią z innymi (np. baza wiedzy, CRM, repozytorium). 77

81 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian Analizując powyższe zagadnienia, mamy szansę ocenić, czy wprowadzanie zmian rozwojowych związanych z zarządzaniem wiedzą spełni swoją rolę w danej organizacji. Nie każda organizacja potrzebuje radykalnych zmian w sposobie wykorzystywania i upowszechniania wiedzy. Potrzeba całościowego spojrzenia na zarządzanie wiedzą jest tym większa, w im większym stopniu skuteczne przetwarzanie wiedzy decyduje o sukcesie organizacji i tym mniejsza, im lepsze są już istniejące rozwiązania w tym zakresie. Bibliografia 1. Devenport T. H., Prusak L., Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Boston Gao F., Li M., Nakamori Y., Critical Systems Thinking as a Way to Manage Knowledge, Systems Research and Behavioral Science, 2003, nr 1/ Kowalczyk A., Nogalski B., Zarządzanie wiedzą. Koncepcja i narzędzia, Difin, Warszawa Krakowiak-Bal A., Łukasik P., Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Ziemiańczyk U., Zarządzanie wiedzą w rozwoju obszarów wiejskich, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa Krakowiak-Bal A., Wdowiak W., Ziemiańczyk U., Knowledge creation and solution generation methods in the design and management of rural development, Wydawn. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Kraków Krakowiak-Bal A., Ziemianczyk U., Wozniak A., Building Entrepreneurial Capacity in Rural Areas: The use of AHP Analysis for Infrastructure Evaluation, International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research, 2017, t. 23, nr Mikuła B, Istota zarządzania wiedzą w organizacji, w: Komunikacja w procesach zarządzania wiedzą, praca zbiorowa pod redakcją A. Potockiego, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s Winkler R., Szkolenie w procesie transferu wiedzy w warunkach różnorodności kulturowej, w: Komunikacja w procesach zarządzania wiedzą, red. Potocki A., Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków Ziemiańczyk U., Zarządzanie wiedzą sposobem budowania przewagi konkurencyjnej na rynku, w: Współczesne oblicza kapitału ludzkiego i inte- 78

82 U. Ziemiańczyk, Koncepcja zarządzania wiedzą a potrzeba zmian lektualnego, red. Bylok F., Słocińska A., Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa Ziemiańczyk U., Krakowiak-Bal A., Learning Organizations as a Part of the Process of Building the Competitiveness and Innovativeness in Rural Areas, International Journal Business and Emerging Markets, 2017, t. 9, nr Ziemiańczyk U., Krakowiak-Bal A., Mikuła B., Knowledge Management in the Process of Building Competitiveness and Innovativeness of Rural Areas, Online Journal of Applied Knowledge Management, 2014, t. 2, nr 2, 2pp43-56.pdf. 79

83 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury dr Tomasz Pasierbek dyrektor Babiogórskiego Parku Narodowego WESPÓŁ W ZESPÓŁ JAKA MOŻE BYĆ WIZJA STRUKTURY ORGANIZACYJNEJ POLSKICH PARKÓW NARODOWYCH? TOGETHER IN TEAM THE POSSIBLE VISION FOR THE ORGANISATIONAL STRUCTURE OF THE POLISH NATIONAL PARKS Abstract The legal basis of the creation and functioning of Polish national parks is the Nature Conservation Act (legislation about the environment preservation). It defines, among others, the purpose of creating a park, its tasks, competences of the park's director, the Park Service and the Park Guard. The organizational and legal form of the national park is also included in the act, although in order to define it fully, one should additionally refer to the law of public finances and the act of the principles of state property management. According to the provisions of the above-mentioned acts, national parks are twenty-three independent state legal persons. This independence allows the location of the majority of decision-making powers at the level of the park management. This has its undeniable advantages, but the question is whether the price of this independence is lack of the cooperation between parks, weakening supervision and support from superior institutions, and lowering the rank of national parks considered individually and deprived of common representation. Perhaps it is worth to look at good examples from other countries, where nature conservation is carried out by centralized institutions, such as the National Park Service in the USA. Keywords: National park, law on nature protection, management, organizational and legal form Streszczenie Podstawą prawną tworzenia i funkcjonowania polskich parków narodowych jest ustawa o ochronie przyrody. Definiuje ona między innymi cel utworzenia parku, jego zadania, kompetencje dyrektora parku, Służby Parku oraz Straży Parku. Forma organizacyjnoprawna parku narodowego również zapisana jest w ustawie, aczkolwiek by zdefiniować ją w pełni, należy dodatkowo sięgnąć do ustawy o finansach publicznych oraz do ustawy o zasadach zarządzania mieniem państwowym. Zgodnie z zapisami przywołanych ustaw parki narodowe są dwudziestoma trzema niezależnymi państwowymi osobami prawnymi. Niezależność owa pozwala na umiejscowienie większości uprawnień decyzyjnych na poziomie dyrekcji parku. Ma to swoje niezaprzeczalnie dobre strony, jednak otwartym pozostaje pytanie, czy ceną owej niezależności nie jest utrudnienie współdzia- 80

84 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury łania pomiędzy parkami, osłabienie nadzoru i wsparcia od instytucji nadrzędnych oraz obniżenie rangi parków narodowych rozpatrywanych indywidualnie i pozbawionych wspólnej reprezentacji. Być może warto jest przyjrzeć się dobrym wzorcom z innych krajów, gdzie ochrona przyrody przeprowadzana jest przez instytucje zcentralizowane, jak choćby National Park Service w USA. Słowa kluczowe: park narodowy, ustawa o ochronie przyrody, zarządzanie, forma organizacyjno-prawna. Zurbanizowany, uprzemysłowiony, poprzecinany drogami, liniami energetycznymi czy też gazociągami świat tęsknie spogląda we własną przeszłość zieloną, z szumiącymi drzewami, szemrzącymi strumieniami i czystym, świeżym powietrzem. To, co jednak jeszcze wcale nie tak dawno było standardem, dzisiaj staje się niemalże towarem luksusowym, ograniczonym przestrzennie, czasami wręcz reglamentowanym. Niewielkie enklawy dzikiej przyrody otoczone są zewsząd przez setki tysięcy pól uprawnych, fabryk, magazynów, centrów handlowych, miast i miasteczek. W dominującej obecnie mozaice krajobrazów niebieskie bądź zielone plamy wciśnięte są pomiędzy wszechobecną szarość, brąz czy żółć. Taki układ czyni owe enklawy niezwykle wrażliwymi na wszelakie wpływy, stwarzając tym samym wyraźne ryzyko całkowitego ich zniszczenia. Zachowanie ich nie jest już uzależnione jedynie od warunków środowiskowych, ale także a w większości przypadków od objęcia ich rozmaitymi formami ochrony. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, a nade wszystko parki narodowe to zdefiniowane w polskim prawodawstwie formy obszarowej ochrony przyrody, powoływane dla ochrony wciąż jeszcze obecnych w naszej przestrzeni cennych obiektów przyrodniczych. Te spośród nich, które są najcenniejsze, a zarazem spełniają ustawowy warunek powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, objęte są ochroną w postaci parku narodowego, będącego najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce. Parki narodowe a jest ich w Polsce 23 stanowią zaledwie 1% powierzchni naszego kraju. Tworzone są tam, gdzie przyroda wciąż jeszcze rządzi się swoimi prawami, a zadaniem człowieka jest jedynie przywrócić jej to, co zostało zmienione i zachować to, co zdecydowanie na zachowanie zasługuje. Choć ustawa o ochronie przyrody, która stanowi podstawę do tworzenia parków narodowych, przed każdym z nich stawia te same zadania, to jednak każdy z parków jest inny, ma własną specyfikę, własne problemy i możliwości. W obecnym systemie obszarów chronionych indywidualizm ów zaznacza się 81

85 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury bardzo wyraźnie: każdy z parków stanowi niezależna państwową osobę prawną, nad którą nadzór sprawuje minister właściwy do spraw środowiska. W praktyce oznacza to, że każdy z parków ma własną, niepowtarzalną strukturę, własne zasady i wewnętrzne regulacje, a jakiekolwiek relacje pomiędzy parkami są jedynie wyrazem dobrej woli zarówno dyrektorów poszczególnych parków, jak i ich pracowników. Otwartym pozostaje pytanie, czy taki system dwudziestu trzech niezależnych jednostek, niepowiązanych ze sobą instytucjonalnie, jest optymalny z punktu widzenia celów, jakie stawiane są współcześnie przed parkami narodowymi? W przywołanym w tytule niniejszego artykułu fragmencie piosenki Jeżeli kochać Jeremi Przybora, prawdziwy mistrz słowa, sugeruje, że w wielu aspektach życia, nawet w relacjach natury damsko-męskiej, współdziałanie przynosi zdecydowanie więcej korzyści. Czy prawdę tą zastosować można również i w przypadku organizacji parków narodowych w Polsce? Artykuł 6 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 1 wprowadza katalog form ochrony przyrody. Obejmuje on zarówno obszarowe formy ochrony przyrody, które mają swoją powierzchnię i granicę, jak również ochronę gatunkową roślin i zwierząt obowiązującą na terenie całego kraju. Choć cytowana wyżej ustawa w żaden sposób nie hierarchizuje form ochrony, jako pierwszą z nich wymienia park narodowy. Został on zdefiniowany przez ustawodawcę jako obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe (art. 8.1) 2. Ustawa o ochronie przyrody określa również cel istnienia parku narodowego, jakim jest zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów (art. 8.2) 3. Ustawodawca nie pozostawił także wątpliwości co do zadań stojących przed parkami narodowymi, do których należy: prowadzenie działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego, zmierzających do realizacji celów ustawowych; 1 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U nr 92 poz. 880 z późn. zm.) 2 Ibid. 3 Ibid. 82

86 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury udostępnianie obszaru parku narodowego na zasadach określonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych i w zarządzeniach dyrektora parku narodowego; prowadzenie działań związanych z edukacją przyrodniczą (art. 8b.1) 4. Przywołane wyżej zadania ustawowe parku narodowego wskazują jednocześnie na podstawowe dokumenty strategiczne określające zasady obowiązujące w parku narodowym zarówno w ujęciu ochrony przyrody, udostępniania zasobów przyrodniczych, jak i wewnętrznym funkcjonowaniu parku jako instytucji. Są one zresztą wymienione również w artykule 8e ustawy o ochronie przyrody, który stwierdza, iż dyrektor parku narodowego realizuje ustalenia planu ochrony lub zadań ochronnych oraz wydaje zarządzenia dotyczące funkcjonowania parku narodowego, w tym określające sposoby udostępniania obszarów parku narodowego 5. Poza wymienionymi wyżej aspektami ustawa o ochronie przyrody określa także między zakazy obowiązujące w parkach, odstępstwa od nich, zadania Służby Parków Narodowych, Straży Parku oraz ramy prowadzenia przez park gospodarki finansowej. Forma organizacyjno-prawna parku narodowego określona jest jednocześnie w kilku ustawach. Ustawa o ochronie przyrody w artykule 8a stwierdza, że park narodowy jest państwową osobą prawną w rozumieniu art. 9 pkt 14 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych 6. Przywołany przez zapisy ustawy o ochronie przyrody artykuł z ustawy o finansach publicznych formułuje katalog instytucji tworzących sektor finansów publicznych. Wprawdzie nie ujmuje on literalnie parku narodowego, jednakże w punkcie 14 odnosi się do innych państwowych lub samorządowych osób prawnych utworzonych na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego 7. Parki znalazły się natomiast w zapisach ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. zasadach zarządzania mieniem państwowym, które w artykule 3 wymienia park narodowy pośród innych jednostek będących państwowymi osobami 4 Ibid. 5 Ibid. 6 Ibid. 7 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U nr 157 poz. 124 z późn. zm.). 83

87 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury prawnymi 8. Wspomniany akt prawny definiuje jednocześnie, czym jest państwowa osoba prawna jest to jednostka organizacyjna, posiadająca osobowość prawną, utworzona w drodze ustawy, na podstawie ustawy lub w wykonaniu ustawy przez organ administracji rządowej w celu realizacji zadań publicznych. By dana jednostka mogła zostać uznana za państwową osobę prawną, musi ponadto spełniać dodatkowe kryteria, którymi są: w ustawie regulującej ustrój osoby prawnej przewidziano, że prawo nadawania i zmiany statutu przysługuje organowi administracji rządowej bądź też prawo do udziału w organie stanowiącym osoby prawnej, w tym uprawnionym do zmiany statutu, przysługuje w całości Skarbowi Państwa; w ustawie regulującej ustrój osoby prawnej przewidziano, że prawo do nadwyżki między przychodami, a kosztami osoby prawnej, jeżeli podlegają dysponowaniu, przysługuje w całości Skarbowi Państwa, chyba że przepisy te przewidują inny niż prawo do nadwyżki sposób dysponowania nią; w razie rozwiązania albo innej utraty bytu prawnego przez osobę prawną, prawa do jej majątku, w tym prawo do dysponowania tym majątkiem, przysługują wyłącznie Skarbowi Państwa 9. Mówiąc w skrócie, państwowa osoba prawna ma własną osobowość prawną, ale pozostaje majątkowo i strukturalnie powiązana z państwem (mienie parku jest tak naprawdę w całości mieniem państwowym bez względu na to, czy należy ono bezpośrednio do Skarbu Państwa, czy też do samego parku narodowego). Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody działalnością parku narodowego kieruje dyrektor, który także reprezentuje park narodowy na zewnątrz (art. 8d) 10. Realizuje on zadania wyszczególnione w artykule 8b wyżej wymienionej ustawy 11. Minister środowiska w drodze rozporządzenia nadaje parkowi narodowemu statut określający organizację wewnętrzną parku, tryb działania oraz sposób udzielania pełnomocnictw, kierując się potrzebą zapewnienia sprawnego działania parku oraz właściwej realizacji jego zadań (art. 8f) 12. Zgodnie z zapi- 8 Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz. U poz. 2259). 9 Ibid. 10 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U nr 92 poz. 880 z późn. zm.). 11 Ibid. 12 Ibid. 84

88 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury sami art. 8a wykaz istniejących parków narodowych stanowi załącznik do ustawy o ochronie przyrody 13. Artykuł 7 ustawy o ochronie przyrody odnosi się do utworzenia lub powiększenia parku narodowego, które jest celem publicznym w rozumieniu ustawy o gospodarce nieruchomościami. Jeżeli utworzenie lub powiększenie obszaru parku obejmuje tereny, które stanowią nieruchomości niebędące własnością Skarbu Państwa, może to nastąpić za zgodą właściciela, a w razie braku jego zgody w trybie wywłaszczenia określonym w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U r. poz. 2147, z późn. zm.) 14.Kierując się rzeczywistym stanem wartości przyrodniczych danego obszaru, Rada Ministrów w drodze rozporządzenia określa bądź zmienia granice parku narodowego. W rozporządzeniu tym określony zostaje obszar parku, przebieg granicy, otulina i nieruchomości Skarbu Państwa nieoddawane w użytkowanie wieczyste parkowi narodowemu (art. 10.1) 15. W momencie wejścia w życie ustawy o utworzeniu parku narodowego albo rozporządzenia w sprawie zmiany jego granic nabywa on prawo użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa położonych w granicach parku i służących realizacji jego celów oraz własność położonych na tych nieruchomościach budynków, innych urządzeń i lokali (art. 10.3) 16. Na szczęście nie jest łatwo zlikwidować park narodowy, jako że likwidacja lub zmniejszenie jego obszaru następuje wyłącznie w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych i kulturowych (art. 10.1a) 17. Określenie i zmiana granic parku narodowego może nastąpić po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany, oraz po zaopiniowaniu tych zmian w określonym ustawowo terminie przez zainteresowane organizacje pozarządowe (art. 10.1b) 18. W celu zminimalizowania potencjalnego negatywnego oddziaływania terenów zurbanizowanych, uprzemysłowionych czy też rolniczych wokół parku narodowego tworzy się otulinę, która sama nie będąc obszarem chronionym stanowi strefę buforową. Na jej obszarze może być także utworzona strefa ochronna zwierząt łownych ze względu na potrzebę ochrony zwierząt w parku 13 Ibid. 14 Ibid. 15 Ibid. 16 Ibid. 17 Ibid. 18 Ibid. 85

89 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury narodowym. Strefa ochronna zwierząt łownych nie podlega włączeniu w granice obwodów łowieckich. Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody obszar parku może być udostępniony dla społeczeństwa, jednakże sposób jego udostępnienia nie może wpływać negatywnie na walory przyrodnicze parku. W planie ochrony, a do czasu jego sporządzenia w zadaniach ochronnych, ustala się miejsca, które mogą być udostępnione oraz maksymalną liczbę osób mogących jednocześnie przebywać w tych miejscach. Za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnienie parku narodowego lub niektórych jego obiektów mogą być pobierane opłaty. System ochrony przyrody w Polsce zakłada znaczną niezależność poszczególnych obszarów chronionych. Każdy z parków narodowych ma własną dyrekcję i aparat administracyjny, podległy wprawdzie decyzjom Ministra Środowiska, ale na gruncie ustawy o ochronie przyrody uprawniony do podejmowania decyzji. Zgodnie z artykułem 8b ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody dyrektor parku narodowego może wydawać zarządzenia dotyczące funkcjonowania parku narodowego 19. Dotyczy to zarówno kwestii ochrony przyrody, jak i udostępniania turystycznego, naukowego i edukacyjnego obszaru parku narodowego, działania administracji parku oraz gospodarki finansowej. Taki system usprawnia funkcjonowanie parku poprzez znaczną decentralizację w obszarze ochrony przyrody w wielu kwestiach dyrektor parku narodowego nie musi czekać na decyzje ministerialne, może jako będący na gruncie podjąć szybką decyzję samodzielnie. W praktyce jednak czyni to z parków narodowych dwadzieścia trzy niezależnie od siebie funkcjonujące wyspy, z których każda jest zarządzana oddzielnie, ma własny system księgowy (zwykle zupełnie niekompatybilny z pozostałymi parkami), ma też odmienne zasady udostępniania, często nieporównywalne z innymi parkami o podobnej charakterystyce. Co więcej, taki sposób organizacji i funkcjonowania parków narodowych sprawia, że dyrektor parku jest często pozbawiony wytycznych, jak postępować w określonych kwestiach. Uzyskanie wsparcia merytorycznego związane jest nierzadko z wewnętrznymi kontaktami pomiędzy dyrektorami parków o charakterze nieformalnym. Próbą sformalizowania tego stanu rzeczy było powstanie Związku Pracodawców Polskich Parków Narodowych, organizacji zrzeszającej dyrektorów wszystkich polskich parków narodowych, jednak na podstawie statutu działania związku sprowadzać się mogą w praktyce wy- 19 Ibid. 86

90 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury łącznie do przedyskutowania nurtujących poszczególnych dyrektorów zagadnień na wspólnych spotkaniach (co już samo w sobie jest cenne) oraz zlecenia wykonania analiz prawnych w najważniejszych kwestiach dotyczących funkcjonowania wszystkich polskich parków narodowych. Związek Pracodawców nie stanowi struktury łączącej parki na poziomie pracowniczym, jest natomiast stroną w negocjacjach z zakładowymi i ponadzakładowymi organizacjami związków zawodowych funkcjonujących w parkach. Brak wspólnego zarządzania wszystkimi parkami wyraża się także między innymi poprzez słabe kontakty pracowników zajmujących podobne stanowiska w różnych parkach. Choć nierzadko występują inicjatywy oddolne zmierzające do wymiany poglądów pomiędzy pracownikami parków o podobnej specyfice, to jednak są one zdecydowanie niewystarczające i wynikają wyłącznie z dobrej woli pracowników szukających wsparcia u innych specjalistów w parkach narodowych. Brak jest regularnych spotkań, brak jest też wizyt studyjnych w innych parkach, dzięki którym możliwe byłoby uwspólnienie podejścia do wielu zagadnień związanych z ochroną przyrody i udostępnianiem obszaru parku narodowego. Różnice pomiędzy parkami widoczne są także w tak prozaicznej kwestii jak umundurowanie i środki ochrony indywidualnej (tzw. sorty BHP). Każdy z parków ma własne tabele, sposoby przydziału poszczególnych elementów oraz okresy ich użytkowania. Wzory umundurowania są wspólne dla wszystkich parków (wprowadzone rozporządzeniem Ministra Środowiska w 2018 roku), należy jednak zaznaczyć, że są to wzory przeklejone wprost z Lasów Państwowych. Dla wielu pracowników parków narodowych, legitymujących się wyższym wykształceniem leśnym, nie stanowi to problemu, jednak powoduje wyraźną konfuzję w społeczeństwie. Pracownik parku narodowego w swoim mundurze galowym jest często mylony z pracownikiem Lasów Państwowych, co przyczynia się do przypisywania parkom narodowym tych samych zadań, które bazując m.in. na ustawie o lasach realizuje PGLP Lasy Państwowe. O ile wzory umundurowania są jednak określone, o tyle wzorów sortów BHP nie ma nigdzie, co w praktyce oznacza pełną dowolność w tym zakresie. Wyraźnie jest to widoczne choćby na wspólnych spotkaniach w ramach sympozjów, konferencji czy warsztatów, w których uczestniczą przedstawiciele różnych parków jeżeli nie są w regulaminowych mundurach, zwykle każdy z nich wygląda inaczej. Utrudnia to identyfikację pracowników parków narodowych, jak również wytworzenie poczucia przynależności do elitarnego grona, jakim powinni być pracownicy polskich parków narodowych. 87

91 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury Opisana wyżej w zaledwie kilku aspektach sytuacja, choć pozornie korzystna, nie ułatwia jednak funkcjonowania polskich parków narodowych. Poszukując alternatywnych rozwiązań, które mogłyby doprowadzić do usprawnienia działalności parków narodowych w Polsce, warto jest zwrócić uwagę na funkcjonowanie parków narodowych w Stanach Zjednoczonych. Pobieżne spojrzenie na strukturę ochrony przyrody w USA sprawia, że system ochrony przyrody w USA zdaje się wiele nie różnić od obowiązującego w Polsce, jednak nieco głębsza analiza i to bez nadmiernego wdawania się w szczegóły pozwala wychwycić wiele esencjonalnych różnić, które świadczą na korzyść systemu amerykańskiego. Podstawowa, a zarazem najistotniejsza różnica pomiędzy amerykańskim a polskim systemem obszarów chronionych, to fakt połączenia administracji wszystkich obszarów chronionych w jedną instytucję, jaką jest National Park Service. Jest to agenda rządowa Stanów Zjednoczonych utworzona na mocy aktu prawnego Kongresu Stanów Zjednoczonych podpisanego przez prezydenta Woodrowa Wilsona w 1916 roku. National Park Service zarządza 417 jednostkami na terytorium Stanów Zjednoczonych. Poza 59 parkami narodowymi w jurysdykcji NPS znajdują się także m.in. pomniki narodowe, rezerwaty narodowe, narodowe parki historyczne, narodowe miejsca historyczne, międzynarodowe miejsca historyczne, narodowe pola bitew, miejsca pamięci narodowej, narodowe brzegi morskie, narodowe brzegi jezior, narodowe obszary rekreacyjne, cmentarze narodowe, narodowe obszary rekreacyjne, rzeki narodowe, drogi narodowe, szlaki narodowe słowem najważniejsze lokalizacje istotne z punktu widzenia narodu amerykańskiego. Zadaniem tej agendy jest jak wskazuje już sama jej nazwa służba na rzecz parków narodowych i innych obszarów chronionych w celu zachowania zasobów naturalnych i historycznych w stanie nienaruszonym, by mogły służyć przyszłym pokoleniom. Łączna powierzchnia obszarów zarządzanych przez NPS wynosi około km 2, z czego km 2 znajduje się w rękach prywatnych. National Park Service zatrudnia około pracowników, zaś roczny budżet służby oscyluje wokół kwoty trzech miliardów dolarów. Istnieje dość powierzchowne (można by rzec nawet semantyczne) podobieństwo pomiędzy systemem amerykańskim a polskim. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 r. w sprawie stanowisk oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych, część administracji parku narodowego również tworzy strukturę określaną Służbą Parku Narodo- 88

92 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury wego (czyli w tłumaczeniu na język angielski właśnie National Park Service), której przysługuje m.in. prawo do noszenia odpowiedniego umundurowania. Na tym jednak podobieństwa pomiędzy obiema strukturami się kończą. Administracyjnie National Park Service należy do Departamentu Zasobów Wewnętrznych Stanów Zjednoczonych (US Departament of Interior). Kierującym NPS jest dyrektor nominowany przez prezydenta USA, a zatwierdzony przez Senat. Takie usytuowanie wskazuje jednoznacznie na wysoką pozycję ochrony przyrody w systemie administracji amerykańskiej, co jak nietrudno jest się domyślić przekłada się na szacunek w społeczeństwie, o jakim polskie parki narodowe mogą jedynie marzyć. Zasadniczą kwestią, jaka odróżnia system amerykański od systemu polskiego, jest kwestia zatrudnienia pracowników parku narodowego. W Polsce każdy z pracowników parku jest zatrudniony w danym parku i z pozostałymi parkami niewiele ma wspólnego (poza nazwą). W Stanach Zjednoczonych pracownicy zatrudnieni są przez National Park Service, co oznacza, że bez względu na to, czy pracują w Denali National Park na Alasce, czy też w Everglades NP na Florydzie są tak naprawdę zatrudnieni w tej samej instytucji. Wydaje się być to niewiele znaczącym szczegółem, jednak ma to kolosalne znaczenie i to w kilku aspektach. Po pierwsze funkcjonując w ramach jednej formacji, wszystkie parki narodowe mają podobną strukturę wewnętrzną, narzuconą niejako odgórnie przez NPS. Zdecydowanie ułatwia to prowadzenie sprawozdawczości i analityki na poziomie ogólnokrajowym, pozwala jednocześnie na uzyskanie danych, które łatwo jest porównać bez konieczności odnoszenia się do zawiłości schematów organizacyjnych poszczególnych jednostek. Po drugie wszyscy pracownicy National Park Service mają uprawnienia do munduru o wspólnym kroju określonym przed wielu laty. Jego istotnym elementem jest charakterystyczny kapelusz, którego historia sięga początków ochrony przyrody w Stanach Zjednoczonych, kiedy to do ochrony Parku Narodowego Yellowstone wykorzystywano regularne oddziały armii amerykańskiej. Choć wydaje się być to nieistotnym faktem, to tak naprawdę przyczynia się do jednoznacznej identyfikacji w terenie strażnika parku narodowego, ułatwiając tym samym prowadzenie działań NPS, w tym podejmowanie interwencji. Dodatkowo z tak długą historią funkcjonowania National Park Service w Stanach Zjednoczonych wiąże się poczucie szacunku dla instytucji, łatwo zauważalne w amerykańskim społeczeństwie. Parki narodowe są tam traktowane jako dobro wspólne, zaś pracownicy opiekującej się nimi formacji cieszą się uzasadnioną estymą. Charakterystyczne mundury pracowników NPS pojawiają się często w filmach fabularnych czy też kreskówkach dla dzieci, budząc sympatię i zrozumienie dla specyfiki pracy National Park Service. 89

93 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury Przynależność do jednej organizacji kreuje także wśród pracowników poczucie wspólnoty i dumy z noszonego munduru. Stanowi to wartość dodaną zwiększającą atrakcyjność pracy w NPS. Jest to związane także z faktem używania jednego wspólnego logotypu przez wszystkich pracowników National Park Service. Bez względu na to, w jakim parku pracują, na rękawie munduru każdego z nich widnieje charakterystyczny logotyp, tzw. Arrowhead. Logotyp ten zawiera w sobie symbole związane z całym spektrum działalności NPS: sekwoja symbolizuje roślinność, bizon zwierzęta (jest on zresztą również symbolem U.S. Departament of Interior), ośnieżona góra i tafla wody reprezentują walory krajobrazowe i elementy rekreacyjne, zaś sam kształt tarczy logotypu, czyli krzemienny grot strzały odnosi się do zasobów kulturowych, historycznych i archeologicznych, także będących przedmiotami ochrony w ramach National Park Service. Logotyp NPS widnieje nie tylko na mundurach, ale także na samochodach, elementach infrastruktury turystycznej, tablicach informacyjnych, wydawnictwach, stronach internetowych itp. Jego powszechność utrwala w społeczeństwie świadomość, że parki narodowe (oraz inne obszary chronione) tworzą tak naprawdę jedną całość, nie są niezależnymi od siebie wyspami naturalnego krajobrazu. Omawiając identyfikację wizualną w ramach National Park Service, należy wspomnieć jeszcze o kilku kwestiach. Wszystkie strony internetowe parków narodowych są tak naprawdę elementami jednego portalu i jako takie mają identyczną strukturę i layout. Ułatwia to poszukiwanie właściwych informacji na stronie, a zarazem podkreśla, ze wszystkie parki narodowe tworzą jedną organizację. Ważne jest także to, że zarówno w swoich adresach internetowych, jak i w adresach mailowych jednostki NPS wykorzystują rządową domenę gov. Podkreśla to wysokie administracyjne umocowanie parków narodowych, zwiększając tym samym rangę każdej z tych instytucji w społeczeństwie. Przynależność do agendy rządowej jest także podkreślana przez zastosowanie rządowych tablic rejestracyjnych na wszystkich samochodach służbowych należących do poszczególnych jednostek National Park Service. Funkcjonując w ramach jednej organizacji administracje poszczególnych parków narodowych otrzymują wytyczne w zakresie swojej działalności. Maja one charakter wskazówek bądź gotowych procedur, jakie należy wprowadzić w określonych sytuacjach. Pozornie osłabia to samodzielność poszczególnych jednostek, ale tak naprawdę zmierza do prowadzenia spójnej polityki ochrony przyrody w skali całego kraju. Oczywiście istnieją regulacje wewnętrzne wynikające ze specyfiki danego parku, ale patrząc ogólnie, każdy 90

94 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury odwiedzający amerykański park narodowy, bez względu na to, czy znajduje się on w Górach Skalistych, Appalachach, na Hawajach, Alasce czy pustyniach Arizony, spodziewać się może podobnych norm i zasad postępowania obowiązujących w każdej z jednostek. Takie podejście czyni system stabilnym i przejrzystym, ułatwia też zdecydowanie zarządzanie obszarem, zdejmując z dyrektora parku konieczność wypracowania własnych podstaw działalności. Interesujące jest zresztą funkcjonowanie stanowiska dyrektora parku narodowego, określanego w National Park Service mianem superintendenta. Każdy z superintendentów jest powoływany na okres pięciu lat, a po zakończeniu swojej kadencji może zostać przeniesiony na podobne stanowisko w parku na drugim końcu Stanów Zjednoczonych. Czyni to z wysokich rangą pracowników Służby Parków Narodowych funkcjonariuszy publicznych trochę na podobieństwo zawodowych żołnierzy, którzy swoje czasowe kontrakty realizują w różnych bazach armii amerykańskiej. Taki system zatrudnienia dyrektorów sprawia, że co pięć lat dochodzi do ewaluacji działań podejmowanych przez park narodowy, pozwalającej na dokonanie ewentualnej korekty. Co więcej, zmiana na stanowisku superintendenta wnosi nowe spojrzenie na kwestię zarządzania danym parkiem, zwiększając tym samym dynamikę i efektywność realizowanych zadań. Jest to jednocześnie asumpt do przenoszenia kompetencji w dół, na kadrę zarządzającą średniego szczebla (czyli kierowników poszczególnych komórek organizacyjnych) tworzących wraz z superintendentem zarząd parku. Ponieważ w wielu przypadkach pracują oni w danym parku zdecydowanie dłużej niż jego dyrektor, stanowią swoistą pamięć instytucji gwarantującą konsekwentne wdrażanie przekazanych przez NPS wytycznych. Przenoszenie dyrektorów jest jednocześnie świadectwem efektywności działania systemu National Park Service, który funkcjonuje poprawnie nawet wówczas, kiedy osoba zarządzająca obszarem zmienia się co pięć lat i obejmując stanowisko superintendenta może często nie mieć perfekcyjnego rozeznania w specyfice zarządzanego przez siebie obszaru. Nie jest jednak tak, że dyrektor pozostawiony jest sam sobie, bez żadnej pomocy z zewnątrz. National Park Service podzielona jest na regiony, co zdecydowanie ułatwia zarządzanie obszarami chronionymi. Superintendenci regularnie spotykają się ze swoimi koordynatorami regionalnymi, uzyskując od nich wszelkie niezbędne informacje, wytyczne i wsparcie w swojej działalności. Pozwala to uniknąć konieczności kontaktowania się bezpośrednio z centralą NPS zarządzającą chronionymi zasobami przyrodniczymi w skali całego kraju, ułatwiając tym samym wymianę informacji pomiędzy poszczególnymi jednostkami National Park Service. 91

95 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury Niezwykłą i niespotykaną w warunkach polskich cechą systemu amerykańskiego jest możliwość korzystania przez parki narodowe z finansowego, rzeczowego i osobowego wsparcia ze strony organizacji pozarządowych i osób prywatnych. Przy parkach narodowych funkcjonują organizacje typu Friends of (i tutaj pojawia się nazwa danego parku), których zadaniem jest udzielanie pomocy administracji parku narodowego. Organizacje te pozyskują środki finansowe, które są następnie wykorzystywane przez parki na zadania realizowane na ich terenie (w formie zatwierdzonych przez daną organizację grantów celowych), prowadzą sklepiki z pamiątkami, z których cały dochód (plus częste dobrowolne datki odwiedzających) trafia do parku, wolontaryjnie pracują w centrach informacyjnych, prowadzą badania naukowe, wykonują nieodpłatnie remonty infrastruktury turystycznej (w tym szlaków turystycznych) itp. Wkład tego typu organizacji stanowi znaczący udział w budżecie każdego z parków, przyczynia się również do budowania odpowiedniego obrazu parku wśród społeczeństwa, zwłaszcza na poziomie lokalnych społeczności sąsiadujących z parkiem. Mówiąc o wsparciu społecznym dla funkcjonowania National Park Service, nie można nie wspomnieć chociaż o idei wolontariatu. Każdego roku w parkach amerykańskich pracuje ponad wolontariuszy, a ich wkład szacowany jest na około godzin pracy rocznie. Nietrudno jest przeliczyć, jak wielkie oszczędności dla każdego z parków płyną z zaangażowania wolontariuszy. Słysząc słowo wolontariusz w Polsce, myśli się przede wszystkim o uczniach bądź studentach. W Stanach Zjednoczonych wygląda to inaczej oczywiście wśród wolontariuszy w parkach jest wielu młodych ludzi, ale licznie reprezentowane są tam również osoby dorosłe, zaangażowane zawodowo, jak również seniorzy-emeryci wolontaryjnie działający w parkach w miarę swoich możliwości. Do zadań wolontariuszy należy m.in. utrzymanie szlaków turystycznych, monitoring i badania naukowe (często w ramach idei Citizen Scientist), ratownictwo górskie, dokumentowanie stanu przyrody (m.in. fotograficzne) czy też udzielanie informacji w centrach dla odwiedzających. Zarówno wolontariat, jak i pomoc ze strony organizacji pozarządowych działających na rzecz parków narodowych są tak naprawdę jednocześnie narzędziem i rezultatem wysokiej pozycji w świadomości społecznej, jaką zajmuje National Park Service. Parki narodowe traktowane są jako dobro wspólne, za przetrwanie którego równie mocno odpowiedzialna jest administracja federalna, jak i mieszkańcy sąsiedztwa parku. Wszelkie inwestycje są lokalizowane poza parkiem, pomimo że społeczność lokalna często ma wpływ na podejmowanie decyzji o ich lokalizacji. Obowiązuje tutaj jednak zasada, że w parku może być budowane wyłącznie to, co jest appropriate and necessary, czyli 92

96 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury właściwe i konieczne. Co ciekawe a w wielu przypadkach w Polsce wręcz trudne do uwierzenia społeczność lokalna stoi na straży zachowania parków przed wpływem wielkich inwestycji turystycznych ze świadomością, że stanowią one same w sobie dobro i przedmiot dumy całego narodu. Rozwiązań organizacyjnych, które mogłyby zostać zastosowane w zarządzaniu polskimi parkami narodowymi, jest wiele. Nierzadko spędzają one sen z powiek dyrektorom poszczególnych parków dążącym do poprawy sytuacji w zarządzanych przez siebie parkach. Należy jednak jasno powiedzieć, że wprowadzanie kolejnych schematów i regulaminów organizacyjnych nie rozwiąże problemów, przed którymi stoją parki. Choć zabrzmi to jak bluźnierstwo, samo zwiększenie nakładów finansowych na parki narodowe, o co niestety bezskutecznie parki zabiegają od wielu lat, również nie można uznać za panaceum na wszelkie bolączki administracji obszarów chronionych. Spoglądając na obecne funkcjonowanie parków, czasami trudno oprzeć się wrażeniu, że dotarły one do ściany, której nie sposób pokonać. Jedyną iluzoryczną na razie nadzieję na pójście krok dalej daje współdziałanie wszystkich dwudziestu trzech jednostek. Nie może jednak być to współdziałanie oparte wyłącznie na dobrej woli dyrektorów bądź pracowników dążących do regularnych spotkań. Musi ono wynikać ze zmian organizacyjnych wprowadzonych na poziomie centralnym. Utworzenie jednej jednostki zrzeszającej 23 polskie parki narodowe trochę na wzór amerykańskiej National Park Service pozwoliłoby na sprawne, a przede wszystkim jednolite, zarządzanie wszystkimi parkami narodowymi. Ułatwiłoby to również tak prozaiczne kwestie jak choćby sprawozdawczość czy planowanie w zakresie finansowym i merytorycznym. Taka nowo powstała jednostka którą roboczo określić można mianem Polskich Parków Narodowych miałaby dwadzieścia trzy oddziały terenowe ze znaczną autonomią, jednak podlegające wspólnemu zarządzaniu. Również reprezentacja takiej jednostki na poziomie rządowym mogłaby być znacznie mocniejsza obecnie każdy z parków reprezentowany jest indywidualnie, co sprawia, że siła oddziaływania parków na krajowe gremia decyzyjne rozprasza się. Przy jednej jednostce zarządzającej jednym procentem powierzchni kraju (w dodatku tym najcenniejszym), zatrudniającej blisko 1500 pracowników i dysponującej budżetem stanowiącym łączny budżet wszystkich istniejących parków, sytuacja mogłaby być zgoła inna. Oczywiście oznacza to rezygnację z części uprawnień, które przynależą obecnie do dyrektora parku, ale w ocenie autora jest to stosunkowo niewielki koszt tego typu transformacji w porównaniu z zyskiem wynikającym ze zmiany struktury 23 polskich parków narodowych w jedne Polskie Parki Narodowe. 93

97 T. Pasierbek, Wespół w zespół jaka może być wizja struktury Zastanawiać się można, czy aby na pewno Mistrz Jeremi miał rację twierdząc, że wespół w zespół lepiej jest niż pojedynczo. W przypadku Polskich Parków Narodowych wątpliwości owe rozwiać może jedynie pogłębiona analiza tematu, która jednakże nie może mieć charakteru czysto teoretycznego. Widząc sytuację, w jakiej obecnie znalazły się parki narodowe w Polsce, podjęcie konkretnych działań jest konieczne. Pamiętać należy, że od dzisiejszych decyzji zależy nie tylko dzień jutrzejszy pracowników parków i ich rodzin, ale także a może wręcz przede wszystkim przyszłość najcenniejszych obszarów przyrodniczych w Polsce. Bibliografia 1. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U nr 92 poz. 880 z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U nr 157 poz. 124 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz. U poz. 2259), 94

98 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY OTOCZENIA PARKU NARODOWEGO

99

100 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze dr Bartłomiej Walas Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka PARKI NARODOWE A OTOCZENIE SPOŁECZNO-GOSPODARCZE. OBSZAR ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU JAKO NARZĘDZIE BUDOWANIA RELACJI I ROZWOJU NATIONAL PARKS AND THE SOCIO-ECONOMIC ENVIRONMENT. THE AREA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT AS A TOOL FOR BUILDING RELATIONS AND DEVELOPMENT Abstract Based on interviews (IDI) conducted among employees and the local community of all national parks in Poland and 8 focus groups (FGI), identification and diagnosis were conducted focused on attitudes, cooperation and conflict areas and park management in relation with the local community (local government, residents, entrepreneurs). Using the PESTEL technique and the Ishikawa diagram, conflict areas have been established that require modification of legal regulations and building relationships with the environment. The strategic diagnosis was based on the SWOT analysis. On this basis, the model of management for the areas with the national park covering all stakeholders (park, residents, national forests, local government, local entrepreneurs and tourists) was proposed. The model was named the Area of Sustainable (Balanced) Development and its legitimacy was found in strategic government documents. Keywords: national park, municipality, surroundings, conflict, cooperation, local community, Area of Sustainable (Balanced) Development Streszczenie Na podstawie wywiadów (IDI), przeprowadzonych wśród pracowników i społeczności lokalnej wszystkich parków narodowych w Polsce oraz 8 grup fokusowych (FGI), przeprowadzono identyfikację i diagnozę postaw, stanu współpracy i obszarów konfliktowych, zarządzania parkami w relacjach ze społecznością lokalną (samorząd, mieszkańcy, przedsiębiorcy) przy wykorzystaniu techniki PESTEL oraz diagramu Ishikawy. Diagnozę strategiczną oparto o analizę SWOT. Na tej podstawie zaproponowano model zarządzania obszarami z parkiem narodowym ujmujący pozycję win-win wszystkich interesariuszy (park, mieszkańcy, lasy krajowe, samorząd terytorialny, lokalni przedsiębiorcy i turyści). Modelowi nadano nazwę Obszar Zrównoważonego Rozwoju, a jego zasadność odnaleziono w strategicznych dokumentach rządowych. Słowa kluczowe: park narodowy, gmina, otulina, otoczenie, konflikt, współpraca, społeczność lokalna, obszar zrównoważonego rozwoju. 97

101 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Wprowadzenie Obok licznych badań parków narodowych w Polsce dotyczących ich zasobów przyrodniczych, procesów oraz efektów działań ochronnych coraz częściej podejmuje się problematykę zarządzania, relacji z otoczeniem, diagnozując współpracę i źródła konfliktów społecznych i ekonomicznych. Dotychczasowe, uznawane za nieefektywne zmiany prawne i sposób finansowania zadań parków narodowych 1 powodują, że musi zostać wypracowany nowy model funkcjonowania parków narodowych w symbiozie ze społecznością lokalną, władzami samorządowymi oraz innymi interesariuszami. Już deklaracja Kongresu Światowego Parków Narodowych 2 z 1992 roku wskazuje wyraźnie na konieczność ułożenia relacji i symbiozy parków narodowych (PN) z lokalnym otoczeniem społeczno-gospodarczym (OSG), ale jak pokazują różne badania [Babczuk 2015; Bożętka 1995; Hibszer 2013; Hibszer, Partyka 2009; Królikowska 2007; Kulczyk-Dynowska 2016; Olko 2011; Sawicki, Zaręba 1998, Mika M., Pawlusiński R. Zawilińska B. 2015] nie tylko z punktu widzenia realizacji celu ochrony przyrody, lecz zrównoważonego rozwoju obszaru. Co prawda zachowanie zasobów przyrodniczych wymaga także intensywnych działań z powodu nadmiernego ruchu turystycznego w niektórych PN [Kruczek, 2017; Warcholik, Semczuk, 2011] ale wydaje się łatwiejszym zjawiskiem do opanowania niż oczekiwania o charakterze społeczno-gospodarczym. Dlatego też zarządzanie PN wymaga prawnej, organizacyjnej oraz relacyjnej optymalizacji w zgodzie ze zrównoważonym rozwojem ich lokalizacji. Metodyka badań Przedmiotem prowadzonego projektu badawczego są zarówno parki narodowe (PN), jak i interesariusze z otoczenia społeczno-gospodarczego (OSG), rozumianego jako obszar jednostek administracyjnych (gmin) przylegających wraz z zamieszkałą populacją i wchodzący w interakcje gospodarcze, kulturowe i społeczne z parkami narodowymi. Zakresem podmiotowym objęci zostali pracownicy parków narodowych o różnym szczeblu kompetencji oraz osoby reprezentujące otoczenie społeczno- 1 Funkcjonowanie parków narodowych, Informacja o wynikach kontroli, KSI /2013, nr. 196/2013/P/13/123/KSI, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2 Deklaracja IV Kongres Parków Narodowych IUCN, Caracas 1992, cyt. bez poparcia społeczności lokalnych obszary chronione nigdy nie zrealizują w pełni swych celów. Poparcie to jest szczególnie istotne w Europie, gdzie obszary chronione mieszczą się zwykle w sąsiedztwie terenów zamieszkałych lub nakładają się na nie terytorialnie. 98

102 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze gospodarcze, a to: przedstawiciele JST, przedsiębiorcy lokalni, mieszkańcy niemający bezpośredniego związku z PN oraz przedstawiciele organizacji społecznych i instytucji wchodzących w relacje z PN. Celem przeprowadzonych badań było uchwycenie postaw społecznych, zjawisk i obszarów konfliktowych, opinii i stanowisk wobec narzędzi realizacji celów ustawowych przez jednostki zarządzające parkami narodowymi. Badania diagnostyczne przeprowadzono na terenie wszystkich parków narodowych w Polsce, w okresie od września 2017 roku do lutego 2018 roku, w ramach zlecenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Materiał badawczy zebrano w oparciu o pogłębione wywiady (230) oraz osiem zogniskowanych wywiadów grupowych (grupy fokusowe) z pracownikami parków i przedstawicielami OSG parków: drawieńskiego, słowińskiego, tatrzańskiego i kampinoskiego. W analizie wykorzystano takie techniki jak PESTEL, SWOT oraz diagram Ishikawy. W problemie badawczym postawiono następujące hipotezy: Hipoteza 1: Relacje ekonomiczno-społeczne pomiędzy parkami narodowymi w Polsce a ich otoczeniem osiągną stan partnerstwa po wprowadzeniu instrumentów wsparcia o charakterze prawnym i finansowym, wzmacniających możliwości realizacji celów ustawowych parków oraz stwarzających korzystne obopólnie warunki instytucjonalnej i zdecentralizowanej współpracy. Hipoteza 0: Parki narodowe w Polsce wraz z ich otoczeniem nie osiągną stanu partnerstwa bez wprowadzenia instrumentów wsparcia o charakterze prawnym i finansowym. Analiza diagnostyczna Uzyskane wyniki wywiadów wskazują na zagadnienia wyraźnie różniące strony jak: funkcja ekonomiczna PN czy ograniczenie dostępności działalności gospodarczej. Specjaliści ochrony przyrody przyczyn prezentowanych kontrowersji upatrują we wzrastającej presji na wykorzystywanie zasobów przyrodniczych PN dla celów gospodarczych, braku skutecznych zasad ochrony krajobrazu, (w szczególności, w bezpośrednim otoczeniu), postępującej izolacji przestrzennej PN w wyniku niekontrolowanego rozwoju urbanistycznego w otoczeniu i związanej z tym likwidacji naturalnych korytarzy ekologicznych. Uważają, że nie ma także klimatu społecznego dla tworzenia nowych parków narodowych czy regulacji granic już istniejących jednostek [Raj, 2018]. Także badania na dwóch typach grup fokusowych (przedstawicieli PN oraz przedstawicieli OSG) wskazały na silnie zróżnicowaną ocenę stanu funkcjonowania PN w kontekście ich otoczenia społeczno-gospodarczego. Niemniej wy- 99

103 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze raźnie widoczne przyczyny fundamentalnych różnic zdań są także zależne od lokalizacji parku narodowego oraz oceny konsekwencji regulacji prawnej czy ich statusu, ale być może także od osobowości zarządzających parkami jak i gminami 3. O ile przedstawicieli PN oczekują akceptacji społecznej dla zadań ochronnych to interesariusze OSG oczekują bezwarunkowych możliwości prowadzenia własnej działalności gospodarczej i inwestycji infrastrukturalnych, ograniczenia prowadzonej (ich zdaniem) działalności komercyjnej przez PN ograniczającej konkurencyjność oraz udziału finansowego parku w rozwoju gminy. Zwraca jednak uwagę fakt, że stanowiska nie są jednolite w obu grupach, bowiem wśród zarządzających PN odnotowuje się odmienne oceny aktualnego statusu prawnego (państwowa osoba prawna). Z kolei przedstawiciele OSG także nie są zgodni, lub sami sobie zaprzeczają, w ocenie roli PN w rozwoju gminy. Przykładowo, ponad 60% respondentów (rycina 1) uważa, że park przynosi korzyści gminie, a blisko 80% uważa, że bliskość parku pozwala zarobić na turystyce. Co prawda około 40% respondentów sądzi, że park jest źródłem konfliktów społecznych, ale jednocześnie 34% nie zgadza się z tym stwierdzeniem. Rycina 1. Zgodność z opiniami na temat parku i wizerunek parku z perspektywy interesariuszy zewnętrznych Park przynosi korzyści mieszkańcom Bliskość parku pozwala zarobić na Park ma uwzględniać prawa Bliskość parku narodowego jest atutem Park jest źródłem konfliktów Dzięki PN gmina może się rozwijać Park narodowy przyczynia się do Park nie utrudnia rozwoju gminy Źródło: badania empiryczne 0% 20% 40% 60% 80% 100% Tak, zgadzam się Nie wiem Nie, nie zgadzam się 3 Szczegółowe wyniki badań zawarte w: Model optymalizacji funkcjonowania parków narodowych w Polsce w otoczeniu społeczno-gospodarczym, red. Walas B., WSTiE Instytut Doradztwa, Sucha Beskidzka

104 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Identyfikacja problemów w relacjach pomiędzy różnymi interesariuszami ma istotne znaczenie w procesie ich rozwiązywania oraz jest zadaniem o wiele trudniejszym niż samo rozwiązanie [Kozielecki 1969; Pilcer 1997]. Zazwyczaj rozwiązywanie problemu nie kończy się w momencie ujawnienia bezpośredniej przyczyny, gdyż staje się ona przedmiotem analizy w celu ustalenia przyczyny tej przyczyny. Jest to określane mianem łańcucha przyczynowoskutkowego, a celem jest przerwanie tego łańcucha. Dla identyfikacji łańcucha przyczyn i podprzyczyn rozbieżności wykorzystano diagram Ishikawy (rycina 2). Na podstawie wykonanych analiz wskazano wszystkie najważniejsze przyczyny (znajdujące się na głównych ościach ) rozbieżności na linii PN OSG. Problemy i ich przyczyny źródłowe (tzw. podprzyczyny ) zostały umieszczone na diagramie. Rycina 2. Łańcuch przyczyn i podprzyczyn konfliktu 4 4 Źródło: Model optymalizacji funcjonowania parków narodowych 101

105 POLITYCZNE B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Dodatkowo, do każdej z podprzyczyn, w oparciu o analizę udzielanych odpowiedzi, przypisano wartość z przedziału od 1 do 10, która jest wyrazem wagi poszczególnej przyczyny. Po zsumowaniu wartości wszystkich podprzyczyn w obrębie jednej, głównej ości, otrzymano procentowy udział poszczególnych przyczyn w ogólnym problemie jakim jest konflikt pomiędzy PN a OSG. Analiza wyników badań oraz pogłębiona interpretacja wniosków z przeglądu literatury przedmiotu pozwoliły na przeprowadzenie syntetycznej oceny uwarunkowań funkcjonowania parków narodowych z wykorzystaniem metody PESTEL (tab. 1). Zestawienie czynników otoczenia wpływających na PN pozwala na autorską próbę oceny poziomu ich znaczenia (od 0 do 10), prawdopodobieństwa (wagi) występowania (od 0 do 1) oraz obliczonej wartości oczekiwanej 5. Im wyższa wartość oczekiwana tym silniejszy wpływ danego czynnika otoczenia na funkcjonowanie parku narodowego. Zestawienie czynników otoczenia wskazuje, że niezbędnym będzie na etapie budowy modelu optymalizacji działania PN na danych obszarze nowelizacja regulacji prawnych zarówno tych dotyczących bezpośrednio parku narodowego i ochrony przyrody, jak i zadań określonych w aktach prawnych dotyczących samorządu terytorialnego. Wydaje się niezbędnym wprowadzenie zespołu narzędzi twardych, nawet o charakterze zarządczym i politycznym, których wprowadzenie zminimalizuje negatywne konsekwencji postaw obu stron. Otoczenie PN Tabela 1. Kategorie wpływu czynników otoczenia na park narodowy Praw- Poziobieńdopodo- Stopień Czynnik Charakterystyka wpływu znaczenie stwo oddziaływujący oddziaływania czynnika (waga) na PN na PN czyn- wystąp. na PN nika czynnika (0-10) (0-1) Formalne znaczenie jednostki nadrzędnej, koordynującej pracę PN w imieniu Ministerstwa Środowiska Silna jednostka w administracji państwowej z adekwatnymi do potrzebami zasobami ludzkimi koordynująca zadania i potrzeby PN Wartość oczekiwana dla czynnika (0-10) znaczny 7 0,7 4,9 5 Wartość oczekiwana (wartość średnia, przeciętna) określająca spodziewany wynik po uwzględnieniu prawdopodobieństwa występowania czynnika. 102

106 SPOŁECZNE EKONOMICZNE B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Otoczenie PN Czynnik oddziaływujący na PN Kompetencje zarządzających obszarem chronionym (PN, LP 6, Natura 2000, RDOŚ 7 ) Decentralizacja kompetencji zarządczych w systemie ochrony przyrody Finansowanie PN wskaźnik dotacji Obciążenie PN podatkami CIT i VAT Finansowanie zadań PN z Funduszu Leśnego Status zawodowy i społeczny pracownika PN Integracja lokalna i utożsamianie się z działaniami PN i zrównoważonym rozwojem Charakterystyka oddziaływania na PN Czytelny i nienakładający się podział kompetencji Powierzenie zarządzającym PN prawa do decyzji Dotychczasowa dotacja budżetowa nie pokrywa nawet w połowie potrzeb PN i zmusza do działań komercyjnych, które są negatywnie odbierane na poziomie lokalnym Konstrukcja prawna PN nie pozwala na odzyskanie podatku VAT oraz obciążeń podatkiem CIT Rozwiązanie niezbędne i wspierające finansowania zadań PN Nisk status społeczny, brak prestiżu zawodu Znaczne zróżnicowanie wielu postaw w zależności od lokalizacji PN Stopień wpływu czynnika na PN znaczny znaczny rozstrzygający Poziom znaczenie czynnika (0-10) Prawdopodobieństwo (waga) wystąp. czynnika (0-1) Wartość oczekiwana dla czynnika (0-10) 7 0,8 5,6 6 0,6 3,6 10 1,0 10,0 znaczny 8 0,8 6,4 znaczny niewielki 5 0,5 2,5 4 0,4 1,6 rozstrzygający 9 0,9 8,1 6 Lasy Państwowe. 7 Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. 103

107 TECHNOLO- GICZNE B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Otoczenie PN Czynnik oddziaływujący na PN Wizerunek PN Historycznie ukształtowane prawa własności gruntów w PN Presja wzrastającego ruchu turystycznego w PN Presja na wykorzystywanie zasobów przyrodniczych PN dla celów gospodarczych Świadomość ekologiczna mieszkańców Uwarunkowania lokalne funkcjonowania PN Monitoring w PN Charakterystyka oddziaływania na PN Zróżnicowany wizerunek PN w zależności od grupy interesariuszy (mieszkańcy, przedsiębiorcy, turyści) Spuścizna decyzji nacjonalizacyjnych do dzisiaj powodem roszczeń i konfliktów w PN Ruch turystyczny będzie rósł i PN staną przed coraz większym problemem akceptowalnego społecznie jego limitowania Nacisk na PN w celu czerpania dochodów z działalności gospodarczej wchodzącej w konflikt z zadaniami PN Poziom świadomości lokalnej społeczności mieszkańców powoduje brak akceptacji dla działań PN Zróżnicowania uwarunkowań lokalnych funkcjonowania PN powodują, że model docelowy nie może być jednolity dla wszystkich PN Niezbędny monitoring w PN oparty o nowe technologie monitoringu zjawisk ekologicznych i społecznych (ruch turystyczny) Stopień wpływu czynnika na PN znaczny Poziom znaczenie czynnika (0-10) Prawdopodobieństwo (waga) wystąp. czynnika (0-1) Wartość oczekiwana dla czynnika (0-10) 7 0,8 5,6 znaczny 7 0,7 4,9 znaczny rozstrzygający niewielki rozstrzygający niewielki 8 0,8 6,4 9 1,0 9,0 4 0,4 1,6 10 0, ,4 1,6 104

108 PRAWNE ŚRODOWISKOWE B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Otoczenie PN Czynnik oddziaływujący na PN Jednolitość oprogramowania finansowego i rzeczowego w PN Wolontariat na rzecz ochrony przyrody w PN Ochrona zagrożonych gatunków w PN Brak zrozumienia dla istoty ochrony ścisłej (biernej) oraz ochrony czynnej w PN Zarząd nad gruntami PN przez Skarbu Państwa Planowanie zagospodarowania przestrzennego Status prawny PN i ochrony przyrody Charakterystyka oddziaływania na PN Ujednolicenie narzędzi informatycznych i formalnych zarządzania oraz prowadzenia gospodarki finansowej Stworzenie ruchu wolontariatu na rzecz wsparcia działań ekologicznych PN Decentralizowanie decyzji dotyczących ochrony gatunków Poziom postaw społecznych, zrozumienia dla działania PN Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. Stopień wpływu czynnika na PN niewielki Poziom znaczenie czynnika (0-10) Prawdopodobieństwo (waga) wystąp. czynnika (0-1) Wartość oczekiwana dla czynnika (0-10) 9 0,9 8,1 niewielki 7 0,8 5,6 znaczny 7 0,7 4,9 rozstrzygający 8 0,8 6,4 znaczny 6 0,7 4,2 znaczny Definitywne rozstrzygnięcie zarządu gruntami w PN z systemem rekompensat Wplecenie stanowiące PN w decyzje planowania przestrzennego Audyt rozwiązań statusu prawnego PN i ochrony przyrody z punktu widzenia zjawisk współczesnych i modyfikacja prawa rozstrzygający 6 0,8 4,8 9 0,9 8,1 Uwzględniając wyniki badań i analiz OSG przeprowadzonych powyższymi technikami, dokonano diagnozy strategicznej (SWOT) parku narodowego, która wykazała pozytywny stosunek mocnych do słabych stron (+0,3) oraz szans do zagrożeń (+0,1). 105

109 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Wyniki badań empirycznych i zastosowane techniki diagnostyczne wskazują na pozytywną weryfikację hipotezy 1 wskazującą na konieczność wprowadzenia instrumentów wsparcia o charakterze prawnym i finansowym, wzmacniających możliwości realizacji celów ustawowych PN oraz stwarzających korzystne warunki instytucjonalnej i zdecentralizowanej współpracy z OSG. Tabela 2. Analiza SWOT parku narodowego MOCNE STRONY SŁABE STRONY CZYNNIK WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA ŻO NA Atrakcyjność turystyczna PN 0,3 5 1,5 Otwartość na lokalną współprace Zachowanie zrównoważonego środowiska, ochrona gatunkowa Wysokie kompetencje zarządcze kadry PN CZYNNIK Konfliktogenność z interesami ekonomicznymi lokalnych interesariuszy WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA ŻO NA 0,5 5 2,5 0,3 4 0,4 Luki kompetencyjne 0,1 2 0,2 0,2 5 1,5 0,2 4 0,4 Braki w infrastrukturze Niedostateczne zarządzanie ruchem turystycznym 0,2 2 0,4 0,2 2 0,4 CZYNNIK SZANSE Wzrost świadomości społecznej i zachowań z zakresie zrównoważonego rozwoju Koordynacja zarządzania PN na szczeblu centralnym WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA- ŻON A 0,2 3 0,6 0,2 3 0,6 CZYNNIK ZAGROŻENIA Presja społeczna na gospodarcze wykorzystywanie zasobów przyrodniczych Postawy społeczności lokalnych wobec biernej i czynnej ochrony przyrody WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA- ŻON A 0,3 0,5 1,5 0,1 0,2 0,2 106

110 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Integracyjne rozwiązania instytucji obszaru (współdecydowania i współodpowiedzialności) w oparciu o zmiany regulacji prawnych i ekonomicznych nadających obszarowi z PN uprzywilejowany status Zadania wynikające z istniejących strategicznych dokumentów państwa 0,4 5 2,0 0,2 5 1,0 Dalsze nieuregulowanie statusu własności gruntów Presja ruchu turystycznego- przekroczenie wskaźnika chłonności i pojemności turystycznej 8 Niezmienny status prawny ochrony przyrody i parku narodowego w aktualnym modelu Brak narzędzi ekonomicznych i prawnych współpracy oraz realizacji ustawowych zadań Społeczna i zawodowa degradacja pracowników PN 0,2 0,4 0,8 0,1 0,4 0,4 0,1 0,5 0,5 0,1 0,5 0,5 0,1 0,2 0,2 W przeciwnym wypadku: nie zostaną usunięte podstawowe bariery wzajemnych relacji oraz stworzone warunki zrównoważonego rozwoju gmin w otulinie parków narodowych; celem realizacji misji PN prowadzić będą działalność polaryzującą stanowiska obu stron; 8 Chłonność turystyczna oznacza zdolność środowiska przyrodniczego do przyjęcia takiego obciążenia przez turystów, które zapewni optymalne warunki wypoczynku i nie spowoduje zachwiania równowagi biocenotycznej w środowisku. Przez pojemność turystyczną rozumie się maksymalną liczbę turystów, którzy mogą jednocześnie przebywać na danym obszarze, po jego przystosowaniu do tego celu, w warunkach prawidłowego zaspokajania ich potrzeb, nie powodując negatywnych konsekwencji w walorach turystycznych środowiska przyrodniczego. 107

111 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze nie zostaną spełnione warunki nowoczesnych zasad partycypacyjnego zarządzania na szczeblu lokalnym; stosunki OSG z PN będą ulegały długotrwałej ewolucji bez gwarancji sukcesu. Stąd też uznano, że pozostawienie partnerów i interesariuszy bez narzędzi prawnych i finansowych, dzięki którym będą w pozycji win-win, nie spowoduje radykalnej poprawy sytuacji, pomimo istniejących obszarów dobrej współpracy. Koncepcja modelu Obszaru Zrównoważonego Rozwoju Dla realizacji założenia obopólnych korzyści uznano, że regulacje prawnofinansowe muszą wiązać się z nowoczesnym zarządzaniem publicznym, które we współczesnych koncepcjach polega głównie na tworzeniu koalicji publicznych, prywatnych i społecznych organizacji w celu zaspokojenia uzgodnionych potrzeb, na podstawie wartości publicznych podzielanych przez członków społeczeństwa na drodze negocjacji z interesariuszami [Kudłacz M., Mazur-Kurach P. 2015; Młodzik E. 2015; Bogacz-Wojtanowska E. i in ], przy czym muszą być wyposażone w narzędzia prawne. Ta swoista forma koopetycji powinna dotyczyć poprawy zarządzania samym parkiem, ale również otoczeniem, poszukując narzędzi stymulujących proces integracyjny całego obszaru. Wymiar nowoczesnego parku narodowego opisuje Mika i in. [2015], zwracając uwagę na uwzględnianie potrzeb społeczności lokalnej, partycypacji licznych partnerów. Zwraca się jednocześnie uwagę na występujące w kraju trudności oraz ograniczenia wynikające z uwarunkowań lokalnych oraz słabości i braków odpowiednich regulacji prawnych. Pozostaje pytanie, czy taka koncepcja zarządzania już funkcjonuje poprzez istniejącą dotychczasową współpracę, czy też jest rozwiązaniem docelowym, wymagającym sformalizowania. Model zarządzania PN, mieszczący się w koncepcji koopetycji znajduje poparcie wśród społeczności lokalnych [Królikowska 2007], a konflikty wynikają z optyki, korzyści, zadań wszystkich interesariuszy, co wskazuje, że należy dążyć do rozwiązania kompromisowego, w którym to obszar terytorialny będzie w punkcie centralnym. Argumentów takiego podejścia dostarcza koncepcja Nowej Organizacji Terytorialnej. A. Noworól [2013] uważa, że podejście terytorialne do polityki regionalnej, a szczególnie jej zakorzenienie w endogenicznych potencjałach miejsc, wymaga nowych sposobów organizowania funkcjonowania i rozwoju terytorialnego. W tym ujęciu przez nową organizację terytorialną (NOT) rozumieć należy organizację, dla której prawdziwe są trzy następujące warunki: 108

112 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze obszar działania NOT to obszar funkcjonalno-przestrzenny, który może być jednostką administracyjną, ale też może nie pokrywać się z granicami administracyjnymi jednostki terytorialnej; zespół osób tworzących nową organizację terytorialną stanowi wspólnota obywateli zamieszkujących obszar funkcjonalno-przestrzenny, czyli grupa ludzi połączonych wspólnym, uwarunkowanym terytorialnie interesem społeczno-gospodarczym, a nie tylko zbiorowość, której z racji miejsca zamieszkania przyznano określone prawa i obowiązki; struktura stosunków wiąże mieszkańców obszaru funkcjonalnego pewnym uzgodnionym zamiarem osiągnięcia celów, wynikających nie tylko z obowiązujących aktów prawnych, ale przede wszystkim z reguł cechujących instytucje, w których ramach funkcjonuje jednostka terytorialna. Kluczowym mechanizmem sprawczym jest tutaj partnerska, dobrowolna współpraca, ale właśnie ten warunek jest w praktyce najsłabszy. NOT na obszarze obejmującym PN wiąże się ściśle z rozwojem zrównoważonym, czyli kształtowaniem właściwych proporcji między rozwojem społecznym i gospodarczym oraz warunkami przyrodniczymi. Stan równoważenia i przemian strukturalnych, w efekcie którego może następować zmniejszanie ewentualnych rodzaju konfliktów, nazywany jest ładem zintegrowanym [Mierzejewska 2004, s. 207]. Wyciągając wnioski z koncepcji NOT, ładu zintegrowanego, współczesnych koncepcji zarządzania oraz uwzględniając wyniki badań empirycznych oraz diagnozy oparte o techniki PESTEL i SWOT, dochodzi się do wniosku, że relacje parków narodowych z przyległymi gminami traktować należy łącznie jako lokalny system społeczno-gospodarczy, którego motorem jest (powinien być) park narodowy, stanowiący wyróżnik przewagi konkurencyjnej. System ten został już opisany jako relacje między elementami składowymi systemu z treściami, które wyrażają się w wartościach ekonomicznych [Mika M. i inni, ss ]. 109

113 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Stąd też można zaproponować podjęcie dalszych prac analitycznych tworzących model, w którym to obszar jest sformalizowanym rdzeniem, w obrębie którego funkcjonuje park narodowy. Proponuje się nazwę Obszar Zrównoważonego Rozwoju (OZR) 9. Poszukiwanie narzędzi partycypacji, partnerstwa, poczucia wspólnoty są, jak się wydaje, jedyną drogą minimalizacji nieuchronnych konfliktów grup interesariuszy, ale jak wykazuje praktyka w różnych obszarach, jest procesem długotrwałym i nie zawsze skutecznym. Liczne konsorcja, klastry budzą sporo wątpliwości. Sformalizowanie takiego obszaru może być drogą przyśpieszenia procesu pod warunkiem znalezienia narzędzi budujących formalne i poza formalne relacje pomiędzy lokalnymi partnerami, instrumenty prawne i finansowe niejako spinające partnerów. Proponowany model jest koncepcją gospodarczą, której zrębów można się doszukiwać np. w funkcjonowaniu uzdrowisk 10. Ryc. 2. Model Obszaru Zrównoważonego Rozwoju z parkiem narodowym Natura 2000 PARK NARO- DOWY Organizacje społeczne i ekologiczne Samorząd terytorialny Przedsiębiorcy Obszar zrównoważonego rozwoju Odwiedzający Turyści Mieszkańcy Inwestorzy Lasy Państwowe Źródło: B. Walas, opracowanie własne. W zakładanych modelu OZR powinien być nową jednostką funkcjonalną, nie administracyjną, i obejmować minimum teren parku narodowego oraz 9 Możliwa nazwa akcentująca pozycję parku narodowego: Obszar Zrównoważonego Rozwoju Parku Narodowego. 10 Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych, Dz. U nr 167 poz

114 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze otuliny. Dla ułatwienia regulacji wzajemnych relacji może być powiększony do obszaru administracyjnego całych przyległych do parku gmin. Dla każdego z interesariuszy można nawet pokusić się o ogólne zestawienie przywilejów i obciążeń przynależności do tak funkcjonującego obszaru. Tabela 3. Przykładowe przywileje i obciążenia interesariuszy OZR Interesariusze PRZYWILEJE OBCIĄŻENIA JST Subwencja rozwojowa OZR Operowanie marką OZR jako wyznacznik konkurencyjności i jakości życia Pozyskanie inwestorów z rozwiązaniami ekologicznymi, Odszkodowania Ograniczenia rozwojowe (rozwój przestrzenny, rozwój gospodarczy ograniczony do branż nie inwazyjnych w ochronę środowiska, konieczność wypracowywania stanowiska z szerokim wachlarzem podmiotów) Park Narodowy Mieszkańcy Dotacja pełna na pokrycie kosztów zadań ochronnych Akceptacja społeczna Obniżenie kosztów Pozyskanie wolontariatu Wstęp wolny na teren parku Zbiórka runa Pozyskanie rekompensat gruntowych Finansowanie zadań edukacyjnych z dochodów własnych Outsourcing wybranych usług Konieczność osiągania konsensusu przy zarządzeniach dotykających kwestii ograniczających rozwój innych podmiotów (np. JST) Ograniczenia rozszerzone poza teren PN Inwestorzy Operowanie marką OZR Ograniczenia inwestycyjne na terenie całego OZR Organizacje społeczne ekologiczne i turystyczne Włączenie w proces decyzyjny/ tworzenia konsensusu w określonych kwestiach dotyczących OZR 11 Ograniczenie liczby organizacji do organizacji afiliowanych przy OZR Właściciele obiektów na terenie parku (np. schroniska) Korzyści ekonomiczne Ograniczenia rozbudowy rozszerzone poza obszar PN i otuliny Odwiedzający Turyści Jakość wypoczynku w środowisku przyrodniczym Opłata za wstęp Opłata turystyczna za noclegi Opłata uzdrowiskowa Źródło: Model optymalizacji funkcjonowania parków narodowych w Polsce 11 Sformułować taką konstrukcję, aby współtworzyły OZR organizacje związane terytorialnie lub merytorycznie z OZR o charakterze wspólnotowym. 111

115 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Dla takiej koncepcji organizacji obszaru zrównoważonego rozwoju (OZR) można przeprowadzić analizę SWOT ex-ante. Uzyskana analiza wskazuje na przewagę mocnych stron (+0,7) modelu oraz szans (+0,5) w otoczeniu, co stwarza realne warunki jego wdrożenia. Formalnych argumentów wsparcia takiej koncepcji należy się doszukać w dwóch aktualnych dokumentach rządowych: Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju oraz Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Tabela 4. Analiza SWOT ex-ante Obszaru Zrównoważonego Rozwoju MOCNE STRONY SŁABE STRONY OCE OCE NA OCE WA WA CZYNNIK NA WA CZYNNIK NA GA GA (1-5) ŻO (1-5) NA utrzymanie atrakcyjności obszaru z PN generującego ruch turystyczny będący źródłem dochodów i miejsc pracy przeciwdziałanie eskalacji rozbieżności pomiędzy PN a OSG infrastruktura według rozwiązań smart sustainable territory ograniczenie procesu odpływu ludności uprzywilejowane narzędzia ekonomiczne realnego, zrównoważonego rozwoju gospodarczego 0,3 4 1,2 0,3 5 1,5 0,1 3 0,3 0,1 2 0,2 0,2 5 1,0 brak benchmarkingowych rozwiązań brak zrozumienia i akceptowalności modelu przez grupy interesariuszy trudność stworzenia łańcucha wartości brak lidera nadmiernie przedłużający się proces dochodzenia do OZR 0,4 3 OCE NA WA ŻO NA 1,2 0,3 5 1,5 0,2 3 0,6 0,1 2 0,2 112

116 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze CZYNNIK edukacja i promocja zrównoważonego rozwoju SZANSE zmiany w finansowaniu zadań ochrony przyrody warunki społecznoekonomiczne dla powiększania powierzchni parków i powstawanie nowych przeciwdziałanie eskalacji rozbieżności pomiędzy PN a OSG możliwość finansowania modelu ze środków krajowych i zagranicznych zgodność ze strategicznymi dokumentami rozwoju kraju i zagospodarowania przestrzennego WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA ŻO NA 0,2 4 0,8 0,2 5 1,0 0,1 3 0,3 0,3 5 1,5 0,1 4 0,4 0,1 5 0,5 CZYNNIK niski poziom aktywności interesariuszy do współdecydowania brak akceptacji politycznej dla modelu niestabilność prawna i polityczna społeczna chęć zachowania status quo ZAGROŻENIA WA GA OCE NA (1-5) OCE NA WA ŻO NA 0,3 4 1,62 0,3 4 1,2 0,2 3 0,6 0,2 3 0,9 W Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, w celu szczegółowym II Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony opisano następujące zadania [Strategia, s. 147]: Zrównoważony rozwój społeczny i regionalny to harmonijny rozwój całego kraju, wrażliwy na terytorialną różnorodność i jej atuty, a jednocześnie dbający o zapewnienie całemu społeczeństwu wysokiej jakości życia. Efektywność działań rozwojowych jest uwarunkowana adekwatnym dostosowaniem ich zakresu i mechanizmu wdrażania do specyfiki poszczególnych obszarów: indywidualnych potencjałów, deficytów i wzajemnych zależności. 113

117 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Na stronie 174 dokumentu czytamy: Istotnym problemem, negatywnie wpływającym na możliwości wyrównywania szans rozwojowych i poziomu rozwoju, jest niewystarczająca jakość działań podejmowanych przez instytucje publiczne. Deficyty w zakresie efektywnego zarządzania rozwojem, angażującym różne podmioty publiczne, społeczne i prywatne, ujawniają się zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym. W największym zakresie kumulują się one na obszarach wiejskich i w małych miastach. Na poziomie lokalnym związane są z ograniczonym budżetem (dodatkowo w znacznej mierze uzależnionym od środków UE), niewystarczającą komplementarnością działań, niedostatecznym poziomem partnerskiej współpracy jednostek samorządu terytorialnego 12, niewielką partycypacją społeczną w tworzeniu wizji strategicznej, a także niedoborami wyspecjalizowanych kadr. Z kolei do zjawisk obniżających skuteczność i jakość wdrażania polityk ukierunkowanych terytorialnie, obserwowanych na poziomie krajowym, zalicza się głównie ograniczoną efektywność niektórych narzędzi polityki rozwoju, charakteryzujących się sektorowością oraz często skomplikowanymi mechanizmami wdrożeniowymi. Dalej czytamy (s. 180): Spodziewane kierunki zmian w polityce regionalnej UE po roku 2020 oraz zmieniające się wyzwania rozwojowe, przed którymi stoi Polska, wymagają bardziej trafnego dopasowania zakresu interwencji polityki regionalnej do potencjałów i wyzwań rozwojowych różnych typów obszarów funkcjonalnych, w tym wiejskich i miejskich oraz udoskonalenia i poprawy skuteczności mechanizmów i instrumentów wykorzystywanych w tej polityce (organizacyjnych, prawnych i finansowych). Natomiast Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 (KPZK) 13 z natury rzeczy diagnozuje i zwraca uwagę na procesy przestrzenne, które także wskazują na wiarygodne podwaliny proponowanego modelu. Zakłada rozwój społeczno-gospodarczy i przestrzenny w zgodzie z ochroną środowiska przyrodniczego. W części diagnostycznej czytamy: źródła i skutki nieuporządkowanej gospodarki przestrzennej w Polsce, nieuporządkowany system gospodarki przestrzennej wywołuje konkretne skutki w sferze społecznej i gospodarczej. W długim okresie takie kształtowanie przestrzeni niesie za sobą 12 Według badań Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej Skuteczny urząd samorządowy (z 2016 r.): 82% partnerstw samorządowych powstaje ze względu na możliwość pozyskania zewnętrznych środków finansowych. 13 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, przyjęta uchwałą Rady Ministrów nr 239 z dnia 13 grudnia 2011 r. 114

118 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze konsekwencje ekonomiczne w postaci kosztów likwidowania skutków społecznych 14. KPZK surowo ocenia dotychczasowe planowanie przestrzenne: Lekceważenie odpowiedzialności państwa za procesy przestrzenne spowodowało ( ) wadliwy podział kompetencji w stanowieniu aktów prawa miejscowego przez podmioty publiczne oraz brak mechanizmów pozwalających na ocenę i równoważenie różnorodnych interesów i eliminacji konfliktów nieuchronnie związanych z zagospodarowaniem przestrzennym. Prowadzenie spójnej polityki rozwoju uniemożliwia nadal odczuwalny dualizm kompetencji z zakresu planowania przestrzennego i planowania społeczno-gospodarczego ( ). Mocna ustrojowa pozycja gmin i nieadekwatne kompetencje innych jednostek administracji publicznej utrudniają przeniesienie zadań ponadlokalnych na poziom lokalny ( ). O kształcie gospodarki przestrzennej często decydują specyficznie pojmowane interesy lokalne i interesy grupowe, niezgodne z interesem publicznym. Dodatkowo, gminy nie zostały wyposażone w instrumenty realizacyjne, co powoduje, że zadania przekazane w oparciu o zasadę subsydiarności nie są przez wiele gmin w pełni realizowane 15. Analizując zmiany procesów klimatycznych, trendów demograficznych i innych czytamy, że procesy te, oprócz zagrożeń o charakterze społeczno-gospodarczym, niosą ze sobą także korzyści, do których można zaliczyć m.in. poszukiwanie na poziomie regionalnym i lokalnym możliwości nowego, odmiennego niż dotychczas wykorzystania potencjałów rozwojowych i w konsekwencji zmianę dotychczasowej trajektorii rozwoju oraz zmniejszenie antropopresji na znacznych obszarach Polski, co z kolei powinno pozytywnie wpłynąć na środowisko przyrodnicze i jakość życia 16. Wizja efektów planowania przestrzennego w perspektywie 2030 roku dotyka także parków narodowych, wskazując utworzenie trzech nowych: Mazurskiego, Turnickiego, Jurajskiego oraz powiększenie kilku istniejących parków i powierzchnię ochrony Puszczy Białowieskiej i Kampinoskiej [Koncepcja, s. 56]. W dokumencie określono również wizję zarządzania: w Polsce w 2030 roku polityka przestrzenna jest programowana zasadniczo na czterech różnych poziomach zarządzania: krajowym, regionalnym, lokalnym oraz (co istotne dla 14 tamże, s tamże, s tamże, s

119 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze proponowanego modelu przyp. autora) w obszarach funkcjonalnych 17 wyróżnionych na podstawie specyficznych cech fizyczno-geograficznych lub przebiegu zjawisk rozwoju społeczno-gospodarczego. Obszary funkcjonalne będą delimitowane na różnych poziomach zarządzania i podzielone na cztery podstawowe typy: określone w odniesieniu do całego systemu osadniczego, wyznaczone na podstawie stopnia urbanizacji, obejmujące obszary miejskie rdzenie i ich strefy funkcjonalne i obszary funkcjonalne wiejskie; wyznaczone na podstawie typu potencjału rozwojowego ze względu na występowanie szczególnego zjawiska z zakresu gospodarki przestrzennej i warunków dla polityki rozwoju w skali makroregionalnej; wyznaczone ze względu na możliwość wystąpienia konfliktów przestrzennych związanych ze sposobem wykorzystania ich potencjału przyrodniczego i kulturowego; wymagające restrukturyzacji i rozwoju nowych funkcji przy użyciu instrumentów właściwych polityce regionalnej 18. Taka wizja wynika z faktu, że współczesne polityki publiczne odchodzą od koncepcji sektorowych do zintegrowanego podejścia terytorialnego (integrated territorial approach). Charakteryzuje się ono ukierunkowaniem na wykorzystanie endogenicznych potencjałów terytoriów określonych funkcjonalnie, integracją działań publicznych w wymiarze przestrzennym oraz wielopoziomowym systemem zarządzania. W sferze wdrożeniowej KPZK 2030 proponuje: sukcesywne dokonanie w ciągu kilku najbliższych lat zasadniczego przeorganizowania systemu i wprowadzenie szeregu nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych pozwalających na budowę spójnego, hierarchicznego układu planowania i zarządzania przestrzennego ukierunkowanego na realizację celów społeczno-gospodarczych wyznaczanych w odniesieniu do przestrzeni. 17 Definicja obszaru funkcjonalnego obejmuje te, których wyznaczanie wynika m.in. z obowiązujących ustaw: obszar metropolitalny, tereny zamknięte (ustalane na zasadach określonych ustawą Prawo geodezyjne i kartograficzne), tereny o charakterze zastrzeżonym ze względu na obronność i bezpieczeństwo państwa, strefa ochronna terenu zamkniętego, obszar przestrzeni chronionej jako obszar planowany do ochrony przed zabudową niezwiązaną z celami ochrony i udostępnianiem terenów chronionych wraz z otulinami i korytarzami ekologicznymi, strefy ochronne ujęć wody i zbiorników wód śródlądowych, obszary objęte ochroną zabytków i opieką nad zabytkami oraz tereny zieleni, zadrzewień, lasów i upraw polowych, tamże, s Wspomaganie rozwoju specjalizacji terytorialnej dzięki wykorzystaniu ich dziedzictwa kulturowego, zasobów przyrodniczych i krajobrazowych. 116

120 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze Wszystkie cytowane zapisy wskazują, ze model OZR wpisuje się w koncepcję polityki społeczno-gospodarczej i przestrzennej państwa. Podsumowanie i rekomendacje Na tle wyników przeprowadzonych badań oraz dokonanych analiz wydaje się uprawnionym wskazanie na kilka kluczowych rekomendacji odnoszących się do postulowanych zmian w funkcjonowaniu parków narodowych w Polsce dla poprawy skuteczności i efektywności ich działania z perspektywy wybranych interesariuszy. konieczny jest dalszy rozwój organizacyjny polskich parków narodowych, w szczególności w zakresie hierarchii systemu nadzoru i zarządzania, a także zagadnień legislacji; konieczne jest wypracowanie oraz wdrożenie adekwatnego do roli, jaką pełnią parki narodowe, bardziej stabilnego systemu ich finansowania; rozwój i funkcjonowanie parków narodowych powinno stanowić przeciwwagę dla powszechnie rozwijającego się konsumpcjonizmu w zakresie niekontrolowanego zagospodarowania przestrzeni oraz nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych; niezbędnym jest stworzenie warunków ekonomicznych dla partnerów wywołujących akceptację PN i korzyści z jego funkcjonowania; ochrona dziedzictwa przyrodniczego Polski, znajdującego się w granicach parków narodowych, powinna uzyskać realny status i poziom społecznej akceptacji, równorzędny z ochroną dziedzictwa historyczno-kulturowego; koniecznie jest wypracowanie tożsamości i społecznej rozpoznawalności, wzorem chociażby parków amerykańskich, jako Służby Parków Narodowych w społeczeństwie polskim; pożądana jest dalsza praca nad budowaniem pozycji parków narodowych w świadomości polskiego społeczeństwa poprzez odpowiednią edukację, dialog z lokalną społecznością oraz promocję PN. Proponowany model OZR wymaga dalszych analiz prawnych, finansowych, socjologicznych oraz organizacyjnych, a jego akceptacja uzyskana w wyniku warsztatów z partnerami rodzi szanse wdrożeniowe skutecznego narzędzia rozwoju gospodarki lokalnej. 117

121 Bibliografia B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze 1. Adamowicz M., Smarzewska A., Model oraz mierniki trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w ujęciu lokalnym, w: Zeszyty Naukowe Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, nr 1 (50), SGGW, Warszawa Babczuk A., Kachniarz M., Polskie parki narodowe ujęcie instytucjonalne, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 40, Wrocław Babczuk A., Kachniarz M., System finansowania parków narodowych w Polsce stan obecny i kierunki pożądanych zmian, Związek Pracodawców Polskich Parków Narodowych, Jelenia Góra Obszary zarządzania publicznego, Bogacz-Wojtanowska E. i in., Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych UJ, Kraków Bożętka B., Antropopresja na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego na tle konfliktowości i problemu sąsiedztwa, w: Funkcjonowanie geoekosystemu Solińskiego Parku Narodowego w warunkach zmiany granic parku i narastającej antropopresji, red. A. Kostrzewski, t. 2, Międzyzdroje Funkcjonowanie parków narodowych, Informacja o wynikach kontroli, KSI /2013, nr 196/2013/P/13/123/KSI, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa. 7. Hibszer A., Od konfliktów do współpracy wybrane aspekty przezwyciężania konfliktów społecznych w polskich parkach narodowych, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, PTG. 37: , Warszawa Hibszer A., Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych, Uniwersytet Śląski, Katowice Hibszer A., Partyka J., Otulina parku narodowego strefa ochronna czy strefa (potencjalnych) zagrożeń? Przykład Ojcowskiego Parku Narodowego, w: Trwałość i efektywność ochrony przyrody w polskich parkach narodowych. Kampinoski Park Narodowy, red. Andrzejewska A., Lubański A., Izabelin Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, przyjęta uchwałą Rady Ministrów nr 239 z dnia 13 grudnia 2011 roku. 11. Królikowska K., Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Kruczek Z. Frekwencja w polskich atrakcjach turystycznych , Proksenia, Kraków

122 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze 13. Kudłacz M., Mazur-Kurach P., Formy zarządzania publicznego w kontekście rozwoju miast w Polsce, Zarządzanie Publiczne, nr 4 (34), Warszawa Kulczyk-Dynowska A., Przestrzenne i finansowe aspekty funkcjonowania obszaru chronionego przykład Wolińskiego Parku Narodowego, w: Gospodarka przestrzenna. Aktualne aspekty polityki społeczno-gospodarczej i przestrzennej, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, nr 418, Wrocław Mierzejewska L., Przyrodnicze aspekty rozwoju zrównoważonego miast, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Mika M., Pawlusiński R., Zawilińska B., Park narodowy a gospodarka lokalna model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków Młodzik E., Założenia koncepcji New Public Management, Zeszyty Naukowe, nr 858, Współczesne Problemy Ekonomiczne nr 11, Uniwersytet Szczeciński Model optymalizacji funkcjonowania parków narodowych w Polsce w otoczeniu społeczno-gospodarczym, red. Walas B., WSTiE - Instytut Doradztwa, Sucha Beskidzka Noworól A., Organizacja terytorialna ewolucja pojęcia, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, ISSN , tom XIV, zeszyt 13, część III, Zarządzanie organizacjami publicznymi, Odrowąż-Pieniążek I., Woźniak J., Negocjacje, jako strategia rozwiązywania konfliktów w sporach pomiędzy parkami narodowymi a samorządami, Człowiek i Środowisko, 1997, nr Olko J., Ochrona przyrody w parkach narodowych Małopolski w świadomości wybranych grup społecznych, praca doktorska, Kraków: Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński Pilcer H., Identyfikacja problemów w organizacji, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Zarządzanie i Marketing, 1997, nr 754, t Raj A., Polskie Parki Narodowe- wspólne dobro. Materiał niepublikowany (prezentacja podczas warsztatu diagnostycznego), Skawiński P., Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym: wsparcie czy przeszkoda?, Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN, Kraków

123 B. Walas, Parki narodowe a otoczenie społeczno-gospodarcze 25. Solon J., Czy obecna ustawa o ochronie przyrody jest dobrym narzędziem do rozwiązywania konfliktów człowiek przyroda w polskich parkach narodowych?, w: Między ochroną przyrody a gospodarką bliżej ochrony. Konflikty człowiek przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce, red. Hibszer A., Partyka J., Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec-Ojców Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione, red. Sawicki J., Zaręba D., Materiały z Warsztatów Terenowych PKE ZG SPN, Kraków-Zawoja Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu 14 lutego 2017 r., Warszawa Walas B., Fedyk W., Pasierbek T., Nemethy S, Diagnosis of functioning of National Parks in Poland in their socioeconomic environment, w: Ekonomiczne Problemy Turystyki, red. Tokasz-Kocik A., 3 (43) (w druku), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin

124 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem mgr inż. Janusz Otulak Instytut Doradztwa Sp. z o.o. WSPÓŁPRACA PARKU NARODOWEGO Z OTOCZENIEM SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM JAKO PRZYKŁAD I LABORATORIUM OBSZARU ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU COOPERATION OF THE NATIONAL PARK WITH THE SOCIAL- ECONOMIC ENVIRONMENT AS AN EXAMPLE AND LABORATORY OF THE AREA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract Rationalization of the environmental assets management has been appearing in social discussions since the end of the 19th century. The current term that refers to the rationalization of the assets management is the term of sustainable development. That particular phrase was defined in 2017 within the Strategy for the Sustainable Development. The term of sustainable development introduces the postulate of harmonious development of the whole country, sensitive for the territorial diversity and taking into an account social and regional development. As an example of the local agreement we might take the method of management and relations that Peak District National Park in Great Britain possesses with its stakeholders. In the abovementioned national park local agreements have been introduced regarding the management of the particular areas of the Park and also support mechanisms for the local stakeholders (for example farmers) have been included. Under the frame of the Optimization model for National Parks operations in a wider social-economic environment an idea was discussed of the so called Area of Balanced (Sustainable) Development which is a particular territory on which an attempt is conducted to work out the boundary in the idea of sustainable development was conducted (unit consisting of municipalities and National Park).Under the frame of the project a survey research was conducted in the field of ABD idea implementation on the area of all 23 NP in Poland; both representatives of the Park municipalities and National Parks were consulted with. Received results indicate a high acceptance for the proposed model combined with the simultaneous doubts that appeared regarding the real possibilities of the model implementation based on the wide social consensus. Keywords: balanced development, sustainable development, harmony, local development, balance, sustainability, National Park, territorial self-governance, rational use, balanced use, sustainable use. 121

125 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem Streszczenie Racjonalizacja gospodarowania zasobami przyrodniczymi pojawia się w dyskusji społecznej od końca XIX w. Aktualnie pojęciem odnoszącym się do racjonalizacji gospodarowaniem zasobami jest pojęcie zrównoważonego rozwoju. Zostało ono zdefiniowane w roku 2017 w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. Pojęcie zrównoważonego rozwoju wprowadza postulat harmonijnego rozwoju całego kraju, wrażliwy na terytorialną różnorodność, mając na uwadze rozwój społeczny i regionalny. Jako przykład lokalnego porozumienia może posłużyć sposób zarządzania i relacje z interesariuszami w Parku Narodowym Peak District w Wielkiej Brytanii. W powyższym parku wdrożono lokalne porozumienie do zarządzania określonymi obszarami parku oraz mechanizmy wsparcia lokalnych interesariuszy (np. rolników). W ramach projektu Model działalności parków narodowych w szerszym otoczeniu społecznogospodarczym konsultacji poddano koncepcję tzw. Obszaru Zrównoważonego Rozwoju (OZR), tj. pewnego terytorium, na którym podejmuje się próbę wypracowania granicy w koncepcji zrównoważonego rozwoju (jednostka składająca się z gmin oraz parku narodowego). W ramach projektu przeprowadzono badanie ankietowe w zakresie wdrożenia idei OZR na obszarze wszystkich 23 PN w Polsce, konsultując zarówno przedstawicieli gmin parkowych, jak i parków narodowych. Uzyskane wyniki wskazują na wysoką akceptację proponowanego modelu przy jednoczesnych wątpliwościach co do realizmu wdrożenia modelu opartego na szerokim społecznym konsensusie. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, harmonia, rozwój lokalny, równowaga, park narodowy, samorząd terytorialny, gmina, racjonalne użytkowanie, zrównoważone użytkowanie. Szanuj dziatwo gniazda ptasie, Wiedz, że każdy ptaszek zda się [Jan Rak chłop z Husowa ( ) 1 ] Człowiek wykorzystuje zasoby przyrodnicze od zarania swych dziejów. Na przestrzeni wieków eksploatacja zasobów napotyka ograniczenia: związane z techniką (brak zdolności technicznej do eksploatacji), własnością (ten eksploatuje, kto ma ku temu uprawnienie), barierami przyrodniczymi (odległość, żywioły) itd. Kwestia racjonalizacji eksploatacji zasobów przyrodniczych w związku ze stanem świadomości środowiskowej i odpowiedzialności za to środowisko (a nie np. ochroną własności lub zasobów strategicznych z punktu widzeniu władcy czy państwa) pojawia się w dyskusji powszechnie stosunkowo niedawno, bo od końca XIX w. Po odrodzeniu się Polski po I wojnie światowej powstają instytucje, publicystyka, nauka związana z ochroną przyrody. Przykładem jest periodyk Ochrona Przyrody z roku 1921, gdzie dr Jan Nowak 1 Marszałek E., Z dziejów leśnictwa na Podkarpaciu, Krosno

126 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem zwracał uwagę na potrzebę ochrony cisów, które Cieszą się one tu ochroną zarówno p. leśniczego, jak i właścicieli, u których w tradycyjnym, rodzinnem są poszanowaniu 1. Zatem poszanowanie w związku z eksploatacją zasobów jest myślą znacznie wcześniejszą niż jej instytucjonalne formy. Szczególne nasilenie dyskusji w kwestii ochrony środowiska naturalnego można zauważyć po II wojnie światowej. Świadczą o tym konwencje międzynarodowe, raporty ONZ, powstanie wydzielonych organizacji międzynarodowych (WHO, UNESCO, WMO) 2. Korzystanie z zasobów przyrodniczych zawsze wiąże się z jakąś formą eksploatacji, a ten element z kolei z gospodarką ludzką. W kontekście korzystania z przyrody pojawiają się takie pojęcia jak racjonalne użytkowanie 2 czy zrównoważone użytkowanie. 3 W obrębie korzystania z zasobów przyrodniczych od niedawna funkcjonuje nowe pojęcie, jakim jest zrównoważony rozwój. Pojęcie to wprowadza element pewnej progresji, a więc nie tylko korzystanie z zasobów na rzecz aktualnego trwania, lecz również rozrostu, powiększania się nowych sposobów prowadzenia gospodarki ludzkiej. Powyższe pojęcie łączy więc ze sobą potrzebę gospodarki ludzkiej przy jednoczesnej próbie określenia tempa tego rozwoju w taki sposób, aby gospodarka ludzka nie wpływała negatywnie na środowisko naturalne. Wyraźne podejście do równoważenia interesów gospodarczych w stosunku do przyrody znalazło swoje odzwierciedlenie w dokumencie strategicznym dla całej Polski, jakim jest Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, gdzie jest definiowane następująco: Zrównoważony rozwój społeczny i regionalny to harmonijny rozwój całego kraju, wrażliwy na terytorialną różnorodność i jej atuty, a jednocześnie dbający o zapewnienie całemu społeczeństwu wysokiej jakości życia. Efektywność działań rozwojowych jest uwarunkowana adekwatnym dostosowaniem ich zakresu i mechanizmu wdrażania do specyfiki poszczególnych obszarów: indywidualnych potencjałów, deficytów i wzajemnych zależności 4. Gdyby zastosować określenia bliskoznaczne, nasuwają się takie pojęcia jak: harmonia, homeostaza, równowaga itd. W odniesieniu do układów biologicznych terminy te definiowane są jako tendencje układów biologicznych do opierania się zmianom, trwania w stanie równowagi. 5 Podstawą trwania w stanie równowagi układów biologicznych są wzajemne sprzężenia zwrotne, które 2 Mała Encyklopedia Leśna, PIW Ustawa z dnia o ochronie przyrody, Dz. U 2004 nr. 92 poz Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu 14 lutego 2017 r., Warszawa, Szymański S., Ekologiczne podstawy hodowli lasu, PWRiL

127 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem niewątpliwie występują w relacji człowiek-przyroda. Jednakże czy pojęcie równowagi znane z pojęć przyrodniczych można tak samo rozumieć w przypadku pojęcia zrównoważonego rozwoju? W pojęciu tym z pewnością mieszczą się mechanizmy związane ze sprzężeniami zwrotnymi, ale i coś więcej, co jest związane z kulturą ludzką (rozwojem). Zatem pojęcie to nie może być rozumiane w sposób tożsamy jak równowaga w układach przyrodniczych. Wobec powyższego istotnym elementem pojęcia zrównoważonego rozwoju musi być świadomość ludzka, kultura i to ona powinna wyznaczać granice pomiędzy gospodarką ludzką a stanem szeroko rozumianego środowiska naturalnego. Innymi słowy, zrównoważony rozwój to dobrowolne samoograniczenie związane z eksploatacją zasobów. Dyskusja nad pojmowaniem i określaniem tej równowagi jest bardzo istotna, ponieważ daje się zauważyć znaczące upolitycznienie tego pojęcia i używanie go zgodnie z własnym, aktualnym interesem. Z jednej strony można zauważyć pojmowanie tej równowagi jako najdalej idące ograniczenia gospodarki ludzkiej, powrotu do pewnego prymitywizmu na rzecz zachowania zasobów przyrodniczych, z drugiej strony daje się zauważyć tendencję do dewaluacji pojęcia jako groźnego dla rozwoju społecznego i gospodarczego. 6 Wydaje się, że granica pomiędzy rozwojem gospodarczym a poszanowaniem środowiska naturalnego powinna być ustalana w drodze dyskusji i szeroko rozumianego konsensusu. Pojęcie zrównoważonego rozwoju jako takie jest w istocie neutralne, tylko że strony dyskusji każdorazowo rozumieją je w sposób użyteczny dla siebie. Nie rozstrzygając powyższej dyskusji i nie odnosząc się do niej, niniejsze opracowanie jest próbą zobrazowania opinii samorządów i parków narodowych, czy na tak określonym obszarze (PN + samorządy, na terenie których występują PN) możliwa jest ochrona przyrody przy równoczesnym rozwoju gospodarki ludzkiej. W ramach projektu Model działalności parków narodowych w szerszym otoczeniu społeczno-gospodarczym konsultacji poddano koncepcję tzw. Obszaru Zrównoważonego Rozwoju (OZR) tj. pewnego terytorium, na którym podejmuje się próbę wypracowania granicy w koncepcji zrównoważonego rozwoju, który to obszar został zarysowany następująco: jednostka funkcjonalna składająca się z gmin (gminy, na terenie których znajduje się PN wraz z otuliną) oraz parku narodowego. Zakłada się, że OZR może być podmiotem formalnoprawnym (np. w formie klastra, stowarzyszenia) lub też lokalnym porozumieniem JST i PN zawierającym określony zestaw działań w obszarach wzajemnie

128 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem na siebie wpływających, będących w gestii JST i PN. Możliwe jest również powołanie w drodze ustawowej. Funkcjonowanie w ramach OZR wiązałoby się z korzystaniem z dodatkowych narzędzi wspierających jego działalność. Z powyższego wynika nazewnictwo lokalne np. OZR tatrzański, pieniński, ojcowski itd. W artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, co o tak zarysowanej koncepcji sądzi społeczność lokalna, przy czym należy zwrócić uwagę na to, że w konsultacji nie brali udziału pozostali interesariusze (mieszkańcy, przedsiębiorcy, turyści itd.), wobec czego wyniki konsultacji odzwierciedlają jedynie opinię przedstawicieli samorządów i PN. Z przytoczonej definicji wynika, że jeżeli rozwój gospodarczy ma podlegać samoograniczeniu (a tak jest zawsze w przypadku prowadzenia gospodarki, gdzie występują obszary chronione), to tak funkcjonujący obszar powinien dysponować uprzywilejowanymi narzędziami (prawnymi, finansowymi), bowiem ochrona przyrody zawsze kosztuje, a ograniczenia generują dodatkowe koszty. W innym przypadku (braku pewnych przywilejów kompensujących ograniczenia) zaistniałaby sytuacja, gdy społeczność lokalna pod względem rozwoju znacząco odróżnia się od społeczności, gdzie ograniczenia związane z ochroną przyrody nie występują, a to z kolei prowadzi do powstawania różnorodnych napięć. Wobec powyższego wypracowanie koncepcji OZR jest próbą odpowiedzi na pytanie, czy pogłębiona współpraca na tak pojętym obszarze będzie prowadziła do kompensowania kosztów związanych z ochroną przyrody i ograniczeniami. Należy nadmienić, że próby tworzenia lokalnych partnerstw w związku z ochroną przyrody jest podejmowana w innych krajach. Za przykład takiej próby może posłużyć sposób zarządzania i relacja z interesariuszami w Parku Narodowym Peak District w Wielkiej Brytanii 7. Powyższy park w tym zakresie wdrożył następujące rozwiązania: utworzenie odrębnego od zarządu Parku podmiotu pod nazwą NLP (Local Nature Partnership Lokalne Partnerstwo Przyrodnicze); utworzenie tzw. konstytucji dla partnerstwa jako dokumentu mającego obrazować cele dla stron partnerstwa. Celem partnerstwa jest zarządzanie w sposób chroniący przyrodę przy korzyściach zarówno dla lokalnej gospodarki, jak i mieszkańców samego parku oraz najbliższej okolicy; zarządzanie partnerstwem (NLP) przez radę składającą się z przedstawicieli parku i lokalnego środowiska;

129 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem partnerstwo zajmuje się bezpośrednim zarządzaniem określonymi obszarami parku obszary te wcześniej zostały wyznaczone przez park i uzgodnione z interesariuszami; negocjacje w sprawie partnerstwa zostały opracowany przez park, na co otrzymał dodatkowe fundusze; lokalne partnerstwo jest organizmem dodatkowo wspieranym przez rząd centralny. W zakresie bezpośrednich relacji pomiędzy parkiem a mieszkańcami wdrożono między innymi następujące mechanizmy: wspieranie rolników przez park w dostępie do dotacji z budżetu centralnego (dotacje dla rolników za gospodarowanie technikami przyjaznymi dla środowiska) poprzez wypełnianie wniosków, udostępnianie dokumentacji, analiz itd.; dotacje udzielane bezpośrednio przez park rolnikom na projekty promujące ochronę przyrody o niewielkiej skali; poszukiwanie rolników i właścicieli ziemskich w celu udostępniania własnych gruntów turystom; promowanie agroturystyki. Powyżej przytoczony przykład wydaje się zawierać niektóre rozwiązania związane z prezentowaną ideą OZR. Zauważyć jednak należy, że w powyższym rozwiązaniu z UK ciągle występuje zachęta w postaci dodatkowego finansowania oferowanego przez rząd centralny. W Polsce porównywalne do Wielkiej Brytanii konstrukcje formalnie nie istnieją (nie ma określonej formalnie struktury, w którą mogą wejść podmioty gospodarujące na danym obszarze). Jednakże w praktyce PN muszą wchodzić w różnorakie porozumienia z pozostałymi interesariuszami, tworząc lokalne i doraźne związki, ponieważ wynika to z bieżących potrzeb czy wręcz konieczności. Dotyczy to jednakże pojedynczej, określonej sprawy a nie całego spektrum zagadnień. Ponadto fakt istnienia ograniczeń na terenie PN i w otulinie parku już jest swoistym OZR-em, tyle że nieposiadającym żadnej struktury (poza oczywiście parkiem) ani niedysponującym żadnymi narzędziami (prawnymi, finansowymi) do funkcjonowania. Wydaje się więc, że próba określenia, czym OZR powinien być i jaki jest stosunek przyszłych jego uczestników (PN, samorządy, organizacje itd.), jest jak najbardziej zasadny. W ramach projektu przeprowadzono badanie ankietowe w zakresie wdrożenia idei OZR na obszarze wszystkich 23 PN w Polsce, konsultując zarówno przedstawicieli gmin parkowych, jak i parków narodowych. Do każ- 126

130 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem dego pytania dodano kwantyfikator, czy dane rozwiązanie jest korzystne oraz realne. W wyniku podjętych działań uzyskano następujące wyniki 8 : L p. Tabela 1. Wyniki badań ankietowych w zakresie wdrożenia idei OZR Pytanie / rozkład procentowy Tak Nie odpowiedzi (%) (%) (% odpowiedzi) Nie wiem/ Nie mam zdania (%) Korzystne (od -3 do +3) (%) Realne (od -3 do +3) (%) 1. Akceptuję ideę OZR OZR powinien być obszarem maksymalnie sformalizowanym (np. powołany specjalną ustawą) OZR powinien być obszarem niesformalizowanym opierającym się na lokalnych porozumieniach OZR jako szereg mechanizmów czy OZR jako jednostka formalna? Czy w przypadku braku przepisów powołujących do życia funkcjonowanie OZR-ów jesteście Państwo skłonni tworzyć lokalne, oddolne struktury? W przypadku funkcjonowania OZR jako podmiotu sformalizowanego proszę o stanowisko co do sposobu zarządzania podmiotem: a) Zarząd jednostki wyłaniany na podstawie np. statutu. b) Zarząd rotacyjny przez np. 1 rok przez każdego z uczestników. 7. W przypadku formalizacji OZR jako podmiotu prawa proszę o zaznaczenie najkorzystniejszej formy: a) Klaster b) Stowarzyszenie c) Inne Minimalny zestaw mechanizmów, jakie mają funkcjonować w OZR, powinny być określone przez: a) Ustawodawcę Otulak, J., Otulak, A. E., Analiza statystyczna ankiet, 2019 (opracowanie własne). 127

131 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem b) OZR-y c) Inny podmiot. 9. W Państwa ocenie minimalny zakres funkcji realizowanych wspólnie w ramach OZR powinien obejmować: a) Planowanie przestrzenne b) Układ transportowy c) Gospodarkę wodno-ściekową d) Gospodarkę odpadami e) Edukację f) Zarządzenie kryzysowe (np. ochrona p.poż) g) Inne (jakie) turystyka, ochrona przyrody, ochrona krajobrazu. 10. W Państwa ocenie katalog funkcji realizowanych wspólnie powinien obejmować co najmniej: a) Planowanie b) Finansowanie c) Zarządzanie d) Inne (jakie) pozyskiwanie funduszy, promocja. 11. OZR to jednostka funkcjonalna, która otrzymuje status: a) Na okres realizacji planu rozwoju co najmniej w minimalnym zakresie b) Na stałe c) Na czas określony: - 5 lat - 10 lat - Inny (jaki) 12. OZR powinien być finansowany w ramach jednej subwencji dla OZR, a następnie dzielone między członków OZR (JST+PN). 13. Finansowanie OZR powinno odbywać się odrębnie dla członków OZR (poszczególne JST odrębnie, PN odrębnie). 14. Finansowanie OZR powinno odbywać się niezależnie od istniejących mechanizmów finansowania JST czy PN i stanowić dodatkowy mechanizm

132 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem korekcyjno-rozwojowy. 15. Inne ważne czynniki związane z wdrożeniem OZR (propozycje uczestników): ogółem liczba otrzymanych odpowiedzi 67. a) czytelny sposób przydziału dofinansowania b) szybkie wdrożenie c) określenie roli PN w procesach decyzyjnych d) wykorzystywanie autorytetu PN przy pozyskiwaniu środków finansowych e) zaangażowanie wszystkich jednostek JST związanych z PN f) wykorzystanie rezerwatu biosfery g) lobbing w regionach oraz lobbing ponadregionalny h) rozwój regionu i) statut OZR j) uchwalenie aktu prawnego określającego możliwość tworzenia finansowania (dofinansowania ) OZR k) promocja tworzenia OZR w mediach l) siedziba biura m) zatrudnienie n) uchwała o zmianie ustawy o JST o) eliminowanie zagrożeń i działań szkodliwych dla środowiska p) promowanie sposobów zagospodarowania przyjaznych środowisku q) przywracanie równowagi przyrodniczej r) czynny udział społeczności lokalnej w rozwoju zrównoważonym s) kwestie władz w kontekście wyborów t) dofinansowanie z UE poprzedzone konsultacjami społecznymi

133 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem u) zwiększenie kompetencji w przypadku działań nieco naruszających dobro środowiska v) na obszarach objętych przez rezerwaty Mab UNESCO, OZR powinien pomagać zarządzać tymi obszarami w) akceptacja Ministerstwa Środowiska i Ministerstwa Finansów x) OZR status wyższy do LGD y) OZR prawo dofinansowania ze wszystkich funduszy UE i PL z) akceptacja koncepcji przez dysponentów finansów aa) akceptacja przez społeczności lokalne bb) wypracowanie strategii dla OZR. Źródło: badania własne Poniżej przedstawiono graficznie zestawienie odpowiedzi na najważniejsze zagadnienia poruszone w ankiecie. Ryc. 1. Czy akceptuję ideę OZR? tak nie nie wiem/nie mam zdania 7% 6% 87% Źródło: badania własne. Z powyższego wykresu wynika bardzo wysoki odsetek akceptacji idei. Równie wysoki odsetek badanych uważa, że wdrożenie idei będzie korzystne. Natomiast co do realizmu wdrożenia panuje wśród respondentów pesymizm, ponieważ tylko 26% respondentów uważa je za realne, co obrazuje ryc

134 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem Ryc. 2. Czy wdrożenie OZR jest realne? Czy jest korzystne? korzystne realne 26% 74% Źródło: badania własne. Ryc. 3. Czy OZR powinien być obszarem maksymalnie sformalizowanym (np. powołanie specjalną ustawą)? nie wiem/nie mam zdania 4% nie 49% tak 47% Źródło: badania własne. W powyższym pytaniu odpowiedzi respondentów rozkładają się prawie po równo. Jednocześnie powyższe pytanie należy powiązać z odpowiedziami na pytanie 8, gdzie aż 88% respondentów odpowiada, że minimalny zestaw mechanizmów, jakie mają być realizowane przez OZR, powinien być określony z zewnątrz tj. przez Ustawodawcę, przy zachowaniu znaczącego wpływu tegoż OZR. Zatem respondenci uważają, że Ustawodawca powinien określić pewne minimum, jednakże nie narzucając wszystkich aspektów działania. Z kolei analizując pytanie pod kątem relacji w zakresie realizmu i korzyści, uzyskujemy następujące wyniki. 131

135 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem Ryc. 4. Czy sformalizowanie OZR byłoby korzystne? Czy jest realne? korzystne realne 78% 22% 22% Źródło: badania własne. Respondenci uważają, że sformalizowanie OZR byłoby korzystne, lecz jednocześnie wątpią w realność zaistnienia tego procesu. Odpowiedzi na pytanie 2 należy wiązać z pytaniem 8, gdzie aż 88% respondentów jest zdania, że minimalny zestaw mechanizmów w ramach OZR powinien być wskazany przez ustawodawcę a więc podmiotu określonego przepisami. W pytaniu 3 odmiennie niż w pytaniu nr 2 rozkłada się stosunek respondentów, którzy odpowiedzieli na pytanie, czy konstrukcja OZR jako obszaru niesformalizowanego jest korzystna i realna, ponieważ znacząco mniejszy odsetek ankietowanych uważa rozwiązanie za korzystne, jednocześnie sądząc, że ta ścieżka jest bardziej realna. Odzwierciedla to nieufność w stosunku do władzy centralnej jako odpowiedzialnej za tworzenie i wdrażanie prawa. Jednocześnie większość respondentów, nawet w sytuacji braku dodatkowych ram prawnych (odp. pytanie 5), jest skłonna podjąć się wyzwania w postaci wdrożenia OZR. Uważają oni, że taki krok byłby korzystny (73%), lecz mało realny (27%). Ponadto odpowiedź na pyt. 11 wskazuje, że OZR powinno być organizmem funkcjonującym na stałe (80% odpowiedzi), gdyż taka konstrukcja jest najkorzystniejsza. Kwestia najkorzystniejszej formy organizacyjnej OZR nie jest jednoznaczna, jednakże większość respondentów wskazuje na stowarzyszenie jako formę najbardziej odpowiednią. O ile w wielu pytaniach rozkład odpowiedzi nie jest jednoznaczny, to ciekawie przedstawia się w stosunku do pytania o minimalny zakres funkcji realizowanych wspólnie w ramach OZR. Bardzo wysoki odsetek odpowiedzi wskazuje na następujące funkcje: 132

136 J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem planowanie przestrzenne akceptacja (96%), co jest jednocześnie korzystne (66%), ale mało realne (36%); układ transportowy akceptacja (76%), co jest jednocześnie korzystne (67%), ale mało realne (33%); gospodarka wodno-ściekowa akceptacja (91%), co jest jednocześnie korzystne (62%), ale mało realne (38%); gospodarka odpadami akceptacja (79%), co jest jednocześnie korzystne (63%), ale mało realne (37%); edukacja akceptacja (83%), co jest jednocześnie korzystne (59%), ale mało realne (41%). Jedynie kwestia zarządzania kryzysowego nie przynosi wyraźnie jednoznacznej odpowiedzi. W odpowiedziach na wszystkie pytania wyraźnie przebija się opinia, że to, co korzystne, jest jednocześnie mało realne. Istnieje tu wyraźna korelacja. Wnioski Analiza odpowiedzi ankietowych pozwala na sformułowanie kilku wniosków natury ogólnej: a) idea OZR jest interesująca dla badanych odbiorców pod dwoma generalnymi warunkami: uzyskanie dodatkowego, dedykowanego do zadań finansowania, stworzenia ram prawnych (formalizacja) ze strony władzy centralnej; b) OZR powinien być organizmem funkcjonującym na stałe; c) przedmiotem działania OZR-ów powinno być: planowanie przestrzenne, układ transportowy, gospodarka wodno-ściekowa i odpadami, edukacja, turystyka, ochrona przyrody, ochrona krajobrazu; d) OZR powinno zajmować się: planowaniem, finansowaniem, zarządzeniem. Parki narodowe uważa się za swoiste laboratoria procesów przyrodniczych z uwagi na niezakłócanie ich przebiegu. Tym samem OZR może być specjalnym laboratorium wypracowującym takie formy prowadzenia aktywności ludzkiej na terenie PN oraz w ich otoczeniu, aby formy te i ich intensywność pozwalały zachowywać w poszanowaniu przyrodę a jednocześnie na rozwój ludzkiej aktywności. 133

137 Bibliografia: J. Otulak, Współpraca parku narodowego z otoczeniem 1. Mała Encyklopedia Leśna, PIW Marszałek E., Z dziejów leśnictwa na Podkarpaciu, Krosno Otulak, J., Otulak, A. E., Analiza statystyczna ankiet, 2019 (opracowanie własne). 4. Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu 14 lutego 2017 r., Warszawa Szymański S., Ekologiczne podstawy hodowli lasu, PWRiL Ustawa z dnia o ochronie przyrody, Dz. U 2004 nr. 92 poz Netografia

138 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych dr inż. Mateusz Malinowski Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja, Kraków DZIKIE WYSYPISKA NA OBSZARACH CHRONIONYCH CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU I KIERUNKI DZIAŁAŃ ILLEGAL DUMPING SITES IN PROTECTED AREAS COURSES OF ACTION AND CHARACTERISTICS OF THE ISSUE Abstract Illegal dumping of waste in places unsuitable for this purpose poses a hazard to environment. Each year over illegal dumping sites are liquidated in Poland. The areas where illegal dumping sites appear are most frequently located in the wastelands, roadsides, byways or unfenced private plots (particularly on the city outskirts), forests, water courses and also in protected areas. The aim of the article is to review the literature in the field of illegal waste landfilling in protected areas with particular emphasis on National Parks. The carried out analysis demonstrates that, protected areas are not free from wild dumping sites. The main streams of waste left there are: debris and bulky waste. These wastes often come from households of residents neighbouring with National Parks. The stream of waste left by tourists (glass, plastic and metal packaging) has c.a. 50% share. This waste is often a result of the lack of adequate infrastructure for its collection. One of the ways to solve this situation may be to build the Municipal Solid Waste Collection Points in communes located in the buffer zone of the National Parks. These points are an obligatory element of the Polish waste management system, unfortunately still not functioning in all Polish municipalities. In order to counteract illegal landfills, cooperation between local governments and National Parks is necessary. National Parks systematically organize special actions to remove wild landfills from protected areas, but these actions are not enough. Keywords: illegal dumping sites, protected areas, National Parks Streszczenie Dzikie wysypiska to miejsca nielegalnego porzucania odpadów, które są realnym zagrożeniem dla środowiska. W Polsce każdego roku likwidowanych jest ponad dzikich wysypisk. Terenami najczęściej dotkniętymi problemem dzikich wysypisk są: nieużytki, pobocza dróg, boczne drogi, nieogrodzone działki prywatne (szczególnie na obrzeżach miast), lasy i cieki wodne, ale także na obszary chronione. Celem artykułu jest dokonanie przeglądu literatury w zakresie problematyki nielegalnego deponowania odpadów na terenach chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem 135

139 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych parków narodowych. Przeprowadzona analiza wykazała, że obszary chronione nie są wolne od dzikich wysypisk. Zasadniczy strumień odpadów tam pozostawiony to gruz i odpady wielkogabarytowe. Odpady te pochodzą często z gospodarstw domowych mieszkańców sąsiadujących z parkami narodowymi. Strumień odpadów pozostawionych przez turystów (opakowania z tworzyw sztucznych, szkła i metali) stanowi około 50% udziału i najczęściej wynika z braku odpowiednich urządzeń infrastruktury do gromadzenia tych odpadów. Jednym ze sposobów na rozwiązanie tej sytuacji może być budowa Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych w gminach leżących w otulinie parków narodowych. Punkty te są obowiązkowym elementem polskiego systemu gospodarki odpadami, niestety wciąż niefunkcjonującym we wszystkich polskich gminach. W celu przeciwdziałania dzikim wysypiskom niezbędna jest więc współpraca między samorządami a parkami narodowymi. Cyklicznie organizowane akcje polegające na usunięciu dzikich wysypisk z terenów chronionych są działaniami niewystarczającymi. Słowa kluczowe: dzikie wysypiska, obszary chronione, parki narodowe. Wprowadzenie Dzikie wysypiska to obszary, na których w sposób nielegalny i niekontrolowany deponowane są różnego rodzaju odpady (Ciura i in. 2017). Miejsca te negatywnie wpływają na otaczające obszary, przede wszystkim obniżając jakość życia okolicznych mieszkańców. Miejsca nielegalnego składowania odpadów powodują również obniżenie wartości nieruchomości i walorów turystycznych takiego obszaru (Matos i in. 2012). Nielegalne składowanie odpadów takich jak: zużyte opony, meble, zużyte urządzenia elektryczne i elektroniczne czy gruz może zagrażać zdrowiu ludzi, przyrodzie i środowisku. Bardzo często dzikie wysypiska położone są w niewielkiej odległości od pojedynczych zabudowań, na mało uczęszczanych traktach, a także w rowach, ciekach wodnych, lasach i terenach zakrzewionych (Dusza i in. 2013; Malinowski i in. 2015; Szydłowski i Podlasińska 2016; Wojtczak 2015). Ta niepożądana praktyka występuje częściej na obszarach bez dobrze rozwiniętej sieci drogowej i niskiej gęstości zaludnienia (Hanfman 2009), np. na obszarach wiejskich. Malinowski i in. (2015) stwierdzają, że występowanie dzikich wysypisk odpadów jest ściśle powiązane z gospodarką odpadami w gminie oraz poziomem życia jej mieszkańców. Brach i Wiśniewski (2012) uważają, iż proceder nielegalnego porzucania odpadów ma miejsce w głównej mierze na terenach leśnych, gdyż są to miejsca odosobnione. Nielegalne wysypiska są zlokalizowane szczególnie na skraju lasu, w terenie graniczącym z polem ornym lub łąką, a także wzdłuż potoku (w tym częściowo zanurzone w wodzie lub okre- 136

140 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych sowo zalewane), wzdłuż szlaków turystycznych i dróg oraz w mniejszym stopniu w sąsiedztwie zabudowań (Kolanowski, Wiśniewski 2012). Nielegalne składowiska są dużym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, stanowią bowiem potencjalne źródło wielu zanieczyszczeń (Golimowski i in. 2003; Kanecka-Geszke 2005; Kaszubkiewicz i in. 2011). Brak izolacji odpadów od podłoża umożliwia migrację toksycznych substancji w głąb profilu glebowego, a przemiany chemiczne, biologiczne i fizyczne zachodzące w masie zdeponowanych odpadów powodują wytworzenie wielu niebezpiecznych substancji (Filipiak i in. 2007; Kulig 2004; Niedźwiecki i in. 2004). Dzikie wysypiska to źródło zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi (Kaszubkiewicz i in. 2011). W ich obrębie notuje się podwyższone koncentracje miedzi, niklu, cynku, chromu i rtęci (Niedźwiecki i in. 2003; Kanecka-Geszke 2005). Szczególnie groźne jest niekontrolowane rozprzestrzenianie się mikroorganizmów chorobotwórczych przenoszonych przez ptaki, gryzonie i inne małe zwierzęta, które w tych miejscach często szukają pożywienia. Zanieczyszczeniu mogą ulec wody powierzchniowe i podziemne. Odpady porzucone przy ciekach wodnych mogą mieć negatywny wpływ na prawidłowe odprowadzanie wody i zwiększać ryzyko powodzi. Nielegalne składowanie odpadów na brzegach rzek może zagrażać siedliskom gatunków tam żyjących. Do najważniejszych przyczyn, które wpływają na pojawianie się dzikich wysypisk, należą: brak skutecznych narzędzi do ścigania takich przestępstw, niskie kary, niska szkodliwość czynu, a w konsekwencji możliwość uniknięcia grzywny (Crofts i in. 2010; Ichinose i Yamamoto 2011). Do pozostałych czynników wymienianych w literaturze należą: zbyt wysoka lub zbyt niska gęstość zaludnienia (Jorda-Borrel i in. 2014; Matos i in. 2012), zły nadzór (Crofts i in. 2010; Jorda-Borreli i in. 2014), a także bezrobocie i niskie dochody (Jorda-Borrel i in. 2014). Powstawanie dzikich wysypisk jest złożoną kwestią, w której wiodącą rolę odgrywają aspekty gospodarcze i środowiskowe. Usuwanie odpadów z nielegalnych wysypisk wiąże się z ponoszeniem kosztów (przeniesionych na właścicieli gruntów, na terenie których zlokalizowane jest dzikie wysypisko) i jednocześnie powoduje konieczność przeprowadzenia działań, które pozwolą na przywrócenie zniszczonego ekosystemu do stanu równowagi. Koszty usunięcia odpadów i rekultywacji zdegradowanych terenów są bardzo wysokie, szczególnie gdy usunąć należy odpady niebezpieczne, których na dzikich wysypiskach odnotowuje się coraz więcej (Gajda i Plaza 2008). Usuwanie dzikich wysypisk jest procesem ciągłym. Ich powstawaniu sprzyja brak punktów selektywnego gromadzenia odpadów komunal- 137

141 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych nych. Na terenie około 30% polskich gmin nadal nie powstały takie miejsca ( Niepokojący jest skład odpadów na dzikich wysypiskach, na których często deponowane są surowce nadające się do powtórnego przetworzenia. Według Malinowskiego i in. (2015) dzikie wysypiska wciąż odnawiają się w tych samych miejscach, czego przyczyną są nawyki lokalnej społeczności do pozostawiania odpadów w miejscach, w których już wcześniej trwał ten proceder. Powstawanie nowych dzikich wysypisk jest efektem braku odpowiedniego nadzoru nad wytwarzanymi odpadami komunalnymi. Nadzór ten powinien być prowadzony przez samorządy lokalne. Problemem jest także brak wiedzy i społecznej odpowiedzialności (Ciura i in. 2017). Dzikie wysypiska powstają zarówno w dużych miastach, jak i na obszarach wiejskich. Występują również na terenach szczególnie cennych, takich jak parki krajobrazowe czy obszary Natura Od dzikich wysypisk nie są wolne także parki narodowe. Gajda i Plaza (2008) podają, że na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (OPN) w latach zinwentaryzowano 250 nielegalnych wysypisk śmieci. Niepokojącym faktem jest bardzo wyraźny (3,5- krotny) wzrost liczby tych miejsc w stosunku do roku 1995 r. (było ich wówczas 72 przy nieznacznie mniejszej powierzchni OPN). Odpady znaleziono także w miejscach, w których ich obecność jest niedopuszczalna, np. w pobliżu ujęcia wody pitnej dla ludności, co stanowi zagrożenie dla jakości wody pitnej (Gajda i Plaza 2008). Należy pamiętać, że obszar chroniony to wydzielony geograficznie teren, który objęty jest ochroną lub specjalnym zagospodarowaniem mającym na celu jego ochronę. Tworzony jest na obszarze o ciekawym krajobrazie lub o dużych walorach przyrodniczych i podlega ochronie prawnej. Obowiązek ochrony przyrody reguluje ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody z późniejszymi zmianami (Dz. U poz. 1614). Podstawowymi formami ochrony przyrody w Polsce są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i inne. Parki narodowe to najwyższa forma ochrony przyrody. W Polsce park narodowy obejmuje teren o powierzchni ponad tysiąc hektarów, charakteryzujący się typowym dla określonego regionu układem warunków przyrodniczych: szaty roślinnej, świata zwierząt, ukształtowania terenu, krajobrazu. Parki tworzone są m.in. w celu ochrony najmniej zmienionych przez człowieka, cennych fragmentów przyrody. Część przyrody w parku objęta jest ochroną ścisłą, jako rezerwat ścisły, wyłączony z jakiejkolwiek ingerencji człowieka. Na pozosta- 138

142 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych łym obszarze dopuszcza się oddziaływanie na ekosystemy oraz rozwój turystyki. Celem pracy jest dokonanie przeglądu literatury w zakresie problematyki nielegalnego deponowania odpadów na terenach chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem parków narodowych, wraz z zaproponowaniem działań mających na celu zmniejszenie natężenia problemu nielegalnego porzucania odpadów na terenach chronionych. W pracy skupiono się na wynikach badań prowadzonych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ojcowskiego Parku Narodowego oraz 2 parków krajobrazowych na terenie województwa śląskiego i małopolskiego. Uwzględniono także doniesienia prasowe o problemach dzikich wysypisk w parkach narodowych. Charakterystyka dzikich wysypisk na obszarach chronionych Ciura i in. (2017) charakteryzowali dzikie wysypiska w Parku Krajobrazowym Orlich Gniazd i stwierdzili, że skład morfologiczny odpadów zdeponowanych na dzikich wysypiskach względem ich położenia różni się pomiędzy poszczególnymi typami. Na terenach płaskich oraz w dołach i zapadliskach znajduje się głównie gruz (który stanowi odpowiednio 47,4% i 32,3%). W rowach, kanałach dominują tworzywa, takie jak folie, siatki i reklamówki (37,3%) oraz odpady organiczne (19,7%). Niepokojący skład mają odpady zdeponowane w parowach, wąwozach, gdzie w głównej mierze znajdowały się odpady gumowe (45,1%) oraz odpady niebezpieczne: opakowania po farbach, lakierach i rozpuszczalnikach (13,4%). Zdecydowana większość dzikich wysypisk położona jest w odległości od 250 do 500 m oraz od 500 do 1000 m od zabudowań (rys. 6). Wysypiska te były zlokalizowane w znacznie większej odległości od zabudowań niż takie same obiekty wykazane w badaniach Gajda i Plaza (2008), Malinowski i in. (2015) oraz Szydłowski i Podlasińska (2016). Tereny, na których znajdują się dzikie wysypiska odpadów charakteryzują się dobrą dostępnością. Do ponad połowy z nich (57,1%) można bez przeszkód dostać się samochodem. Pozostałe miejsca stanowią obszary, gdzie występują niewielkie trudności terenowe związane m.in. z gęstym zadrzewieniem lub piaszczystym podłożem. Prawie połowa dzikich wysypisk posiada powierzchnię mieszczącą się w przedziale od 5 do 10 m 2. Na składowiskach o powierzchni większej niż 5 m 2 znajdował się głównie gruz (Ciura i in. 2017). Łukasiewicz i in. (2018) przeprowadzili badania na terenie rekreacyjnowypoczynkowym z licznymi szlakami turystycznymi, ale także z wyciągiem narciarskim i stokiem w dwóch sezonach badawczych (przed i po okresie zimowym). W składzie morfologicznym odpadów zdeponowanych na dzikich 139

143 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych wysypiskach i zlokalizowanych przed sezonem ponad 51% stanowiły odpady gruzu, około 18% odpady inne (tj. trudne do zidentyfikowania) oraz 13,5% drewno (także budowlane). Frakcjami o najmniejszym udziale procentowym były: metale żelazne (0,25%), folia-ldpe (0,6%), odpady wielomateriałowe (1,1%) oraz aluminium (1,2%). Oznacza to, że zdecydowana większość odpadów nie została pozostawiona przez turystów, a przez okolicznych mieszkańców, którzy nie mają gdzie zawieźć tego typu odpadów i pozbywają się ich w lesie. Po okresie zimowym zaobserwowano zwiększenie się odsetka odpadów innych do 32,4%, drewna do 29,1% oraz szkła do 12,7%, natomiast ilość odpadów gruzu zmniejszyła się do około 8%. Zlokalizowane uprzednio miejsca zostały uprzątnięte i dzikie wysypisko w tym miejscu się nie odnowiło. Wzrost masy szkła i odpadów innych może być bezpośrednio związany z sezonem narciarskim i zwiększonym ruchem turystycznym. Miejsca z porzuconym gruzem stanowiły zupełnie nowe lokalizacje, co świadczy o przeprowadzonej akcji usuwania tego typu odpadów z dzikich wysypisk na tym terenie (Łukasiewicz i in. 2018). Jakiel i in. (2018) podają, że liczba dzikich wysypisk śmieci w Ojcowskim Parku Narodowym w ostatnich 20 latach zwiększyła się czterokrotnie. W przeprowadzonych badaniach na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego zlokalizowano łącznie 370 dzikich wysypisk, na terenie których zewidencjonowano przede wszystkim: opony, pudełka po farbach i pojemniki z rozpuszczalnikami, plastikowe butelki i kawałki szkła, przeterminowane leki i foliowe worki, a także gruz i odpady poremontowe. 60% zewidencjonowanych odpadów stanowią opakowania i przedmioty z tworzyw sztucznych i szklanych, które są niebezpieczne zwłaszcza dla małych zwierząt, w tym gryzoni i ptaków. Często pojawiają się odpady budowlane (głównie gruz), gumowe (opony) oraz sprzęt elektroniczny. W 69 miejscach stwierdzono obecność odpadów niebezpiecznych. Na tym terenie dominują wysypiska o małej powierzchni (od 1 do 5 m 2 ). W ciągu 20 lat zmieniło się rozmieszczenie przestrzenne miejsc nielegalnego porzucania odpadów. W 1996 roku jedna czwarta znajdowała się w Dolinie Prądnika. Aktualnie połowę stanowią odpady wyrzucane przy granicy parku, w strefie między lasem a łąkami lub gruntami ornymi (Jakiel i in. 2018). W Bieszczadzkim Parku Narodowym odnotowano, że rozkład nagromadzenia odpadów na poszczególnych szlakach jest nierównomierny. Im dłuższy odcinek szlaku, tym nagromadzenie odpadów jest mniejsze. Ma to związek z tym, że statystyczny turysta wchodzący na szlak może zabrać ze sobą ograniczoną ilość bagażu niezbędnego do przejścia szlaku. W początkowej fazie marszu istnieje największe prawdopodobieństwo, że będzie on próbował pozbyć się 140

144 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych części swojego balastu. Potwierdzają to obserwacje dokonane podczas badań, gdzie najwięcej odpadów zebrano na początku szlaku przy punktach kasowych oraz wokół wyznaczonych miejsc postojowych. Stąd można wysnuć wniosek, że najbardziej narażone na zanieczyszczenia są szlaki stosunkowo krótkie i znajdujące się w obszarach turystycznie najbardziej atrakcyjnych (Cieśla i Koszelnik 2016). Cieśla i Koszelnik (2016) na analizowanym obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego zebrali 19,16 kg odpadów, co w porównaniu do wcześniej opisywanych miejsc stanowi niewielką masę. W tym miejscu należy zaznaczyć, że powyższa wielkość odnosi się do odpadów porzuconych na szlakach turystycznych Bieszczadzkiego Parki Narodowego w sposób nieprawidłowy i niekontrolowany w przeciągu jednego roku (sezonu turystycznego). Analizowany strumień odpadów nie uwzględnia odpadów zbieranych w sposób selektywny oraz poprzez zorganizowany system gospodarki odpadami funkcjonujący na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Na analizowanym terenie około 74% zebranych odpadów stanowiły odpady nieulegające degradacji (tworzywa sztuczne, szkło, metale). Największe nagromadzenie odpadów obserwowano w najbardziej atrakcyjnych turystycznie kompleksach górskich Połoniny Wetlińskiej i Połoniny Caryńskiej oraz grupy Tarnicy i Halicza (Cieśla i Koszelnik 2016). Z dzikimi wysypiskami zmagają się niemal wszystkie parki narodowe. W Kampinoskim Parku Narodowym w 2018 roku odnalezione zostały odpady pozostawione przez ekipę telewizyjną realizującą serial. W Biebrzańskim Parku Narodowym porzucane są zużyte akumulatory, bańki po olejach, stare opony a nawet śmieci z cmentarza. Odpady te nielegalnie składowane są przez mieszkańców okolicznych wsi, którym w procederze nic nie przeszkadza. Ponadto zwracają oni uwagę na brak miejsc legalnego pozbywania się odpadów ( Prace nad usunięciem odpadów podjęli wspólnie dyrekcja parku i samorządowcy, którzy zgodnie stwierdzają, że problem leży także w braku edukacji wśród mieszkańców. W Narwiańskim Parku Narodowym turyści zgłaszają do dyrekcji przepełnione kosze, które jak się okazuje zapełniane są nie przez turystów, a przez okolicznych mieszkańców (j. w). Kierunki działań Parki narodowe starają się przeciwdziałać powstawaniu wyżej opisanym sytuacjom. Niestety większość działań dotyczy usuwania dzikich wysypisk, a nie prowadzenia zadań profilaktycznych, które powinny być realizowane w myśl zasady: lepiej zapobiegać niż leczyć. Dyrekcje parków narodowych 141

145 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych ogłaszają przetargi na usuwanie dzikich wysypisk (w ostatnim czasie: Drawieński i Świętokrzyski Park Narodowy), a także organizują akcje sprzątania świata (Narwiański i Tatrzański Park Narodowy). W Tatrach w 2012 roku ruszyła akcja Podnieś śmieć. Przy wejściach na najpopularniejsze szlaki można było otrzymać worek na śmieci i rękawice. Park w ten sposób chciał podnieść poziom świadomości ekologicznej turystów odwiedzających Tatry ( Masa odpadów pozostawianych w sposób legalny w Tatrzańskim Parku Narodowym przekracza rocznie 20 Mg. W 2017 pracownicy Parku Narodowego Bory Tucholskie uczestniczyli w akcji sprzątania brzegów Jeziora Charzykowskiego. Pracownicy parku posprzątali nabrzeże jeziora od miejscowości Bachorze do Małych Swornegaci w granicach parku oraz poza parkiem, tj. odcinek rzeki Brdy za mostem do Jeziora Długie (zebranie śmieci z łodzi). W akcji sprzątania zebrano ok. 2m 3 odpadów, które trafiły na legalne składowisko odpadów. Miejscami najbardziej zanieczyszczonymi ( pozostają nadal stanowiska wędkarskie. Podobne akcje prowadzone są w każdym z parków narodowych, co dodatkowo wskazuje na istnienie problemu. Wnioski Z przeprowadzonej analizy wynika, że za zasadniczy strumień odpadów nie są odpowiedzialni turyści, ale mieszkańcy gmin, na terenie których zlokalizowane są parki narodowe i obszary chronione. Odpady pozostawiane są także przez osoby korzystające z tych terenów spontanicznie, np. w celach sportoworekreacyjnych. Doskonałym sposobem na walkę z dzikimi wysypiskami (zwłaszcza w terenach, gdzie miejsca takie odnawiają się po ich usunięciu) jest zainstalowanie monitoringu wizyjnego, który pozwala na złapanie zaśmiecających na gorącym uczynku. To rozwiązanie sprawdza się na terenach miejskich (Malinowski i in. 2015) oraz na terenach należących do Lasów Państwowych. Elementem przeciwdziałania powinny być też wyższe grzywny, a także ich skuteczne egzekwowanie. Osobną kwestią jest zmiana mentalności turystów i mieszkańców. W miejscach, w których przepełniają się pojemniki na odpady, należy zapewnić większą ich ilość, szczególnie w okresie wzmożonego ruchu turystycznego. Aktualnie w Polsce wdrażany jest jednolity system selektywnego gromadzenia odpadów (odpady powinny być zbierane w podziale na 5 frakcji, w tym bioodpady, tworzywa, szkło, papier oraz pozostałe). Parki narodowe oraz parki krajobrazowe powinny wprowadzić nowe zasady jak najszybciej, montując przy szlakach turystycznych, a szczególnie na ich początkowych odcinkach i 142

146 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych przy schroniskach, pojemniki w 5 różnych kolorach. Odpowiednia infrastruktura do gromadzenia odpadów stałych powinna być także zainstalowana tam, gdzie zlokalizowane są miejsca postojowe lub przenośne toalety. Istotną kwestią, która pozwoli na rozwiązanie problemu, jest jednak współpraca pomiędzy parkami i samorządowcami. Jednym ze sposobów na rozwiązanie tej sytuacji może być budowa Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK) w gminach leżących w otulinie parków narodowych. Z przeprowadzonego wywiadu kierowanego wynika, że w wielu gminach położonych w otulinach parków narodowych nadal nie udało się wskazać konkretnej stałej lokalizacji PSZOK. Lokalizację takiego punktu mogłyby wskazać gminy we współpracy z parkami narodowymi. Pracownicy takich punktów mogliby także być oddelegowani do utrzymywania porządku na terenie parków narodowych. PSZOK to miejsce, do którego mieszkańcy gminy mogą przywieźć nieodpłatnie odpady z gospodarstw domowych, takie jak: papier, metal, tworzywa sztuczne, szkło, a także opakowania wielomateriałowe, zużyty sprzęt elektroniczny i elektryczny oraz odpady budowlane i niebezpieczne. Punkty takie mają za zadanie zwiększyć masę zbieranych selektywnie odpadów komunalnych, które mogą zostać następnie poddane procesom ponownego wykorzystania, recyklingu lub odzysku. Zgodnie z nowelizacją ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, w każdej polskiej gminie lub w związku międzygminnym musi powstać stacjonarny PSZOK, który powinien znajdować się blisko centrum gminy (Malinowski i Religa 2016). Za budowę takich punktów zgodnie z polskim prawem odpowiedzialne są samorządy. Wspólnie podejmowane działania przez parki narodowe oraz samorządy lokalne mogłyby w konsekwencji doprowadzić do budowy specjalnej ekobiosfery (PN + otulina PN + gminy na jej terenie), w której park wspólnie z samorządem będzie planował organizował i prowadził (wdrażał) także inne działania pozwalające na propagowanie nowych idei dotyczących przeciwdziałaniu między innymi dzikim wysypiskom poprzez: planowanie, projektowanie i wdrażanie małej architektury wspomagającej utrzymanie czystości i porządku w PN i ich otulinach; planowanie lokalizacji obiektów infrastruktury technicznej (drogi i ich modernizacja, oczyszczalnie ścieków, PSZOKi itp.); planowanie lokalizacji i budowa instalacji ekoenergetycznych (PV, kolektory, pompy ciepła); planowanie szlaków turystyki pieszej, rowerowej, konnej, itp. 143

147 Bibliografia M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych 1. Brach M., Wiśniewski M., Przestrzenne aspekty dzikich wysypisk odpadów komunalnych w lasach na terenie nadleśnictwa Stankowizna. Roczniki Geomatyki, X, 5 (55), Cieśka M., Koszelnik P., The morphological investigations of waste lying on tourist trails of Bieszczady National Park, Archives of Waste Management and Environmental Protection, 18 (2), ss , Ciura D, Łukasiewicz M, Malinowski M., Analysis of morphological composition of wastes deposited on illegal dumping sites located in the area of Olsztyn district, Infrastructure and Ecology of Rural Areas, IV/1, , Crofts P, Morris T, Wells K, Powell A., Illegal dumping and crime prevention: a case study of Ash road, Liverpool Council, Public Space: The Journal of Law and Social Justice, 1-23, Dusza E., Filipiak P., Mieszczerykowska-Wójcikowska B., Wpływ nielegalnego składowania odpadów na zawartość metali ciężkich w powierzchniowej warstwie gleb gminy Police, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis Agricultura Alimentaria Piscaria et Zootechnica, 28, 307: 35-46, Filipiak P., Dusza E., Kuglarz K., Kuźniar J., Ćwirko K., Wpływ dzikich wysypisk śmieci na terenie dzielnicy Warszewo(Szczecin) na środowisko naturalne, SKN Ochrony Środowiska, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, AR w Szczecinie Gajda A., Plaza M., Wysypiska śmieci w Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik, Prace i materiały Muzeum im. Szafera, tom 18, s , Golimowski J., Lisiewicz M., Gawryś M., Deposition of lead, cadmium, copper and zinc with sediment dust in the vicinity of a landfill, Ann. Warsaw Agricult. Univ., 34: ss , Hanfman E., (2009). A comprehensive assessment of illegal waste dumping, b pdf. 10. Ichinose D, Yamamoto M., On the relationship between the provision of waste management service and cillegal dumping, Resour Energy Econ, 33: 79-93, Jakiel M., Bernatek-Jakiel A., Gajda A., Filiks M., Pufelska M., Spatial and temporal distribution of illegal dumping sites in the nature protected 144

148 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych area: the Ojców National Park, Poland, Journal of Environmental Planning and Management, Jorda-Borrel R., Ruiz-Rodriguez F., Lucendo-Monedero A. L., Factor analysis and geographic information system for determining probability areas of presence of illegal landfills, Ecol Indic, 37: ss , Kanecka-Geszke E., Wpływ składowiska odpadów komunalnych w okolicy Piły na zawartość metali ciężkich w glebach i roślinach, Roczniki AR w Poznaniu. Melioracje i Inżynieria Rolnicza, 26, 365: ss , Kaszubkiewicz J., Gałka B., Kawałko D., Wpływ legalnych i nielegalnych składowisk odpadów na otaczające gleby w powiecie jeleniogórskim i wrocławskim, Roczniki Gleboznawcze, tom LXII, nr 2, ss , Kolanowski B., Wiśniowski J., Ocena wielkości i położenia dzikich śmietnisk w Puszczy Białej w gminie Ostrów Mazowiecka zaliczanej do obszaru Natura 2000, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, nr 2/I/2012, ss Kulig A., Metody pomiarowo-obliczeniowe w ocenach oddziaływania na środowisko obiektów gospodarki komunalnej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław Łukasiewicz M., Malinowski M., Religa A., International agricultural technology workshops (iat) 17 in print, Malinowski M., Wolny-Koładka K., Jastrzębski B., Characteristics of illegal dumping sites case study: watercourses, Infrastructure and Ecology of Rural Areas, IV/4: ss , Malinowski M., Religa A., Method of setting locations for Municipal Solid Waste Collection Points in protected areas, Infrastructure and Ecology of Rural Areas, IV/3: ss , Matos J, Ostir K, Kranjc J., Attractiveness of roads for illegal dumping with regard to regional differences in Slovenia, Acta Geographica Slovenica, 52 (2): ss , Niedźwiecki E., Protasowicki M., Meller E., Tomza A., Zawartość metali ciężkich w powierzchniowym poziomie gleb w obrębie niekontrolowanych wysypisk odpadów i użytków rolnych Równiny Gumienieckiej, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 493, 3: ss , Niedźwiecki E., Nowak A., Nowak J., Kłódka D., Meller E., Smolik B., Oddziaływanie niekontrolowanych wysypisk odpadów na właściwości chemiczne oraz aktywność mikrobiologiczną gleby, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 501: ss ,

149 M. Malinowski, Dzikie wysypiska na obszarach chronionych 23. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody z późniejszymi zmianami (Dz. U poz. 1614). 24. Szydłowski K., Podlasińska J., Analysis of illegal landfills in the northwest part of Barlinek municipality, Infrastructure and Ecology of Rural Areas, IV/1: DOI: /infraeco , Wojtczak A., Selektywnie o PSZOK-ach. Dwa lata po rewolucji śmieciowej, (2015); Netografia ,1544,

150 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza dr Marek Łabaj Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka ŚLAD EKOLOGICZNY TURYSTÓW PODBABIOGÓRZA (MIESZKAŃCÓW I TURYSTÓW GMINY ZAWOJA) ECOLOGICAL FOOTPRINT OF THE TOURISTS IN PODBABIOGÓRZE (CITIZENS AND TOURISTS OF ZAWOJA MUNICIPALITY) Abstract: Ecological trace, indicator that is also called by the name of ecological footprint, is one of indicators allowing evaluation of the pressure put on the environment by the man through the consumption of goods and services. Its value defines the surface area of the biologically productive area that is necessary to fulfill life needs of the population including their lifestyle. Eco-footprint became a popular idea both in the sphere of sustainable development, spatial planning but also in ecological education. 175 people living in Zawoja and 124 tourists visiting Babiogórski National Park were researched trying to define their eco-footprint. Data accumulated through the surveying has been entered into the internet calculator. Eco-trace has been counted for both of the researched populations. Average ecological footprint of the citizens equals to 4,9 abstract hectares, while for the tourists this indicator equals to 5,3 ha. As results from the research, in order to fulfill the consumption needs and remove the waste, both populations need a largely bigger surface area than the one that was calculated for Poland. Thus it is necessary to undertake appropriate educational and other activities in order to reduce the eco-footprint. Keywords: ecological footprint, Podbabiogórze, Zawoja, tourists, citizens, flats, food products, goods, communication. Streszczenie Ekologiczny ślad, wskaźnik nazywany także ekologicznym odciskiem stopy, jest jednym z mierników pozwalających na ocenę presji człowieka na środowisko poprzez wielkość konsumpcji dóbr i usług. Jego wartość określa powierzchnię obszaru biologicznie produktywnego, jaki jest niezbędny do zaspokojenia potrzeb życiowych populacji z uwzględnieniem stylu życia. Ekostopa stał się popularną koncepcją zarówno w dziedzinie zrównoważonego rozwoju, planowania przestrzennego jak i edukacji ekologicznej. Przebadano 175 osoby, zamieszkujące Zawoję oraz 124 turystów odwiedzających Babiogórski Park Narodowy, celem określenia ich ekośladu. Dane zebrane poprzez ankietyzację wprowadzono do kalkulatora internetowego. Wyliczono ekoślad dla obu badanych populacji. Średnia stopa ekologiczna populacji mieszkańców wynosi 4,9 147

151 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza umownych hektarów, natomiast turystów 5,3 gha. Z badań wynika, że obie populacje, aby zaspokoić swoje potrzeby konsumpcyjne i usunąć odpady, potrzebują powierzchni znacznie większej aniżeli ta, wyliczona została dla Polski. A zatem konieczne jest podjęcie odpowiednich działań edukacyjnych i innych w celu obniżenia ekośladu. Słowa kluczowe: stopa ekologiczna, Podbabiogórze, Zawoja, turyści, mieszkańcy, mieszkania, artykuły spożywcze, towary, komunikacja. Pierwsza mowa szatana do rodu ludzkiego Zaczęła się najskromniej od słowa: Dlaczego? (Adam Mickiewicz) Wstęp Jednym z najpoważniejszych problemów XXI wieku jest pogarszający się stan środowiska naturalnego, a główną cechą współczesnej cywilizacji stale wzrastająca konsumpcja zasobów naturalnych, z których znaczna część jest nieodnawialna. Towarzyszy temu zbyt duża ilość odpadów przemysłowych oraz komunalnych. Wzrasta stopa życia społeczeństw, co pociąga za sobą wzrost zużycia surowców. Ciągle powiększa się także liczba ludności na świecie, co również jest jedną z przyczyn wyczerpywania zasobów naturalnych przyrody. Konsumpcjonizm jest dzisiaj nie tylko cechą społeczeństw krajów rozwiniętych. Aby zapobiec dalszemu konsumpcjonizmowi, trzeba wprowadzać w życie wiedzę ekologiczną. Ważne jest, aby robić to w sposób kompleksowy, opierając się nie tylko na badaniach naukowych, ale także na edukacji społeczeństwa. Elementem kształtowania świadomości ekologicznej jest poznanie wielkości stopy ekologicznej będącej narzędziem pozwalającym zrozumieć, jak dużo człowiek wykorzystuje zasobów środowiska. Jest to powierzchnia ziemi niezbędna do zaspokojenia potrzeb danej jednostki. Ślad ekologiczny jest przydatny do oceny ekologicznego zrównoważenia konsumpcji. Przy pomocy tego wskaźnika zostaje wyrażony wpływ konsumpcji na środowisko przyrodnicze. Praca obrazuje wybrane elementy stopy ekologicznej mieszkańców Zawoi oraz turystów odwiedzających tę gminę. Podbabiogórze to umowna nazwa rejonu skupiającego kilka gmin. Do prezentacji wybrano Zawoję, ponieważ na jej obszarze znajduje się Babiogórski Park Narodowy. 148

152 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Słowniczek pojęć Biologiczna pojemność to całkowita produkcja biologiczna biologicznie produkcyjnej przestrzeni w ciągu roku osiągnięta na pewnym obszarze 1. Biologicznie produkcyjny obszar jest to płaszczyzna ekosystemów wodnych i lądowych, które są produktywne (czynne biologicznie). Są to lądowe lub wodne obszary z wyraźną fotosyntetyczną aktywnością biomasy. Biologicznie produkcyjny obszar wynosi 11,4 mld hektarów. Ocenia się, że obszar ten odpowiada za 90% globalnej produkcji biologicznej 2. Dostępna biologiczna pojemność jest wielkością biologicznie produkcyjnego obszaru, który jest dostępny do użytku społeczeństwa 3 Deficyt ekologiczny (brak, niedobór) jest wielkością, o którą stopa ekologiczna pewnej populacji (np. miasta, regionu) przekracza dostępną biologicznie pojemność obszaru należącego do tej populacji. Krajowy ekologiczny niedobór wskazuje wielkość, o którą stopa ekologiczna państwa przekracza biologiczną pojemność danego narodu. 4 Pojemność środowiska to zdolność środowiska do ponoszenia obciążeń związanych przede wszystkim z działalnością produkcyjną człowieka. Badania pojemności pozwalają określić, na jaką skalę można rozwijać daną działalność gospodarczą bez wywoływania nieodwracalnych, negatywnych zmian środowiska 5. Potencjał środowiska (potencjał ekologiczny) to zasoby naturalne istniejące na danym obszarze oraz warunki przyrodnicze o odpowiedniej dla zaspokojenia potrzeb danego społeczeństwa strukturze, produktywności i trwałości. Pojęcie to oznacza również zdolność ekosystemów do ponoszenia antropogenicznych obciążeń oraz siłę samoregulacji tych ekosystemów 6. Rezerwa ekologiczna jest uzupełnieniem ekologicznego deficytu. Państwa posiadające stopę ekologiczną mniejszą niż dostępna biologiczna pojemność obszaru dysponują rezerwą ekologiczną. Rezerwa Ibidem 3 Ibidem 4 Ibidem. 5 Mierzwiński A., 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska, Warszawa Leksykon Ochrony Środowiska, red. Maciejowski M., Fundacja Ecobaltic, Gdańsk 1995, s

153 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza to różnica między pojemnością i ekostopą. W dzisiejszym zglobalizowanym świecie rezerwa jednego kraju jest często wykorzystywana przez inne kraje (eksport) 7. Równowaga ekologiczna stan środowiska, w którym siły przyrody samodzielnie lub w połączeniu ze świadomą i racjonalną działalnością człowieka są w stanie przeciwdziałać obciążeniom antropogenicznym. 8 Stopa ekologiczna (ślad ekologiczny, ekostopa, ecological footprint)- wartość tego, ile użytkowej przestrzeni i wody poszczególne miasto, państwo lub cywilizacja potrzebują do zapewnienia zużycia źródeł i do asymilacji odpadów, które powstają przy użyciu współczesnych technologii. Ekostopę mierzy się w globalnych hektarach 9. Globalny hektar odpowiada jednemu hektarowi (100x100m) biologicznie aktywnej przestrzeni 10. Nadwyżka (overshoot) to sytuacja, kiedy ludzkie wymagania w stosunku do przyrody przekraczają jej zdolności do odbudowy, regeneracji. Według Williama Cattona chodzi o wzrost przekraczający możliwości środowiska, prowadzący do degradacji 11. Rozwój zrównoważony oznacza uznawanie nadrzędności wymogów ekologicznych. Ekorozwój stabilizację zapotrzebowania na energię, racjonalną i oszczędną produkcję i konsumpcję oraz zwiększenie wtórnego wykorzystania dóbr, surowców i odpadów. Konsekwencją tegoż rozwoju jest utrzymywanie równowagi ekologicznej w środowisku naturalnym 12. Metodyka Celem pracy jest określenie stopy ekologicznej mieszkańców gminy Zawoja oraz turystów odwiedzających tę piękną okolicę. W związku z tym postawiono tezę głoszącą: mieszkańcy mają większą stopę ekologiczną od turystów odwiedzających Babiogórski Park Narodowy. Dlaczego? Można tak sądzić, bowiem BgPN odwiedzają turyści o przekonaniach proekologicznych. Czy tak jest w istocie? Wykażą badania Leksykon Ochrony Środowiska, s Ibidem. 11 Ibidem. 12 Mierzwiński 150

154 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Badania wydają się celowe, gdyż z jednej strony poznanie wysokości pozostawianego przez mieszkańców gminy śladu ekologicznego ma duże znaczenie w kształtowaniu świadomości proekologicznej, a z drugiej przynosi informację, o jakiej stopie ekologicznej turyści odwiedzają Zawoję. Społeczność lokalna będzie mogła poznać średnią ekostopę, a także porównać ją z ekośladem, jaki pozostawiają turyści. Metoda, którą posłużono się do określenia stopy ekologicznej mieszkańców Zawoi i odwiedzających, to badania ankietowe, których wyniki wprowadzono do kalkulatora internetowego 13. Indagacją objęto: 175 mieszkańców Zawoi i 124 turystów. Ankieta zarówno dla mieszkańców, jaki i dla turystów zbudowana jest z dwóch części. Rozpoczyna się od pytań wstępnych tzw. demograficznych. Drugą część stanowią pytania zasadnicze, pogrupowane w cztery kategorie: mieszkanie (wielkość gospodarstwa domowego, liczba osób zamieszkujących, typ budownictwa, typ ogrzewania, sprzęt energooszczędny); artykuły spożywcze (potrawy przetwarzane przemysłowo, potrawy importowane, częstość spożywania wyrobów mięsnych, mlecznych, ryb, jaj, ilość spożywanych potraw); towary (sortowanie odpadów); komunikacja (korzystanie z transportu publicznego, zużycie paliwa, średnia ilość kilometrów przejechanych publicznym środkiem transportu, motocyklem, samochodem). Procedura badawcza problemów zawartych w niniejszej pracy obejmowała cztery etapy: 1. Wybór tematu pracy oraz ustalenie celów badania. Zdefiniowanie problemu badawczego. Określenie technik uzyskiwania danych i przygotowanie narzędzi badawczych (kwestionariusz ankiety). 2. Teoretyczne i metodologiczne opanowanie problemów zawartych w pracy. Zapoznanie się z fachową literaturą zawierającą temat związany z pracą. Gromadzenie materiałów wtórnych dotyczących badanej gminy. Przeprowadzenie badań pilotażowych. 3. Wybór grupy respondentów. Przeprowadzenie badań na terenie gminy. Dalsze studiowanie fachowej literatury. Etap ten miał najdłuższy przebieg

155 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza 4. Zebranie, przetworzenie i analiza materiałów wtórnych i pierwotnych. Opracowanie wyników badań oraz wniosków. Dokonanie analizy ilościowej i porównania. Ekostopa mieszkańców i turystów Zawoi Stopa ekologiczna nazywana jest również ekostopą, ekologicznym odciskiem, śladem ekologicznym lub ekoodciskiem. W niniejszej pracy stosowane są wymiennie te terminy. Ekostopa jest narzędziem, które pozwala zmierzyć i zrozumieć, jak wiele człowiek korzysta z zasobów Ziemi. To także wielkość przestrzeni zaspakajająca jego styl życia, a więc m.in.: a) obszar potrzebny na wyprodukowanie spożywanej przez człowieka żywności; b) powierzchnia mieszkalna, którą zajmuje; c) terytorium niezbędne do zutylizowania odpadów wytwarzanych przez niego; d) ilość zużytych paliw kopalnych (węgla, ropy, gazu) przeliczona na wskaźnik powierzchni ziemi; e) stopień zanieczyszczenia powietrza przeliczony na równoważnik powierzchni ziemi. 14 Ślad ekologiczny mieszkańców oraz turystów według kategorii wiekowych TEZA: Wraz z wiekiem zmienia się wartość ekologicznego odcisku stopy Tabela 1. Średnia stopa ekologiczna mieszkańców Zawoi w poszczególnych kategoriach z uwzględnieniem wieku badanych Kategoria Wiek (w latach) Średni ekoślad (w gha) Mieszkanie Artykuły spożywcze Towary Komunikacja ,8 1,4 1,2 0,0 3, ,0 1,4 1,8 0,1 4, ,2 1,1 2,3 0,3 4, ,3 1,1 2,3 0,3 5, ,8 0,8 2,7 0,2 5,5 Średnia 1,2 1,2 2,1 0,2 4,9 Źródło: badania własne

156 Wiek (w latach) M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Tabela 2. Średnia stopa ekologiczna turystów odwiedzających BgPN w poszczególnych kategoriach z uwzględnieniem wieku badanych Kategoria Średni ekoślad (w gha) Mieszkanie Artykuły spożywcze Towary Komunikacja ,9 1,3 1,3 0,0 3, ,1 1,4 1,9 0,2 4, ,4 1,6 2,6 0,3 5, ,5 1,8 2,8 0,5 6, ,4 1,1 2,7 0,5 5,7 Średnia 1,3 1,4 2,3 0,3 5,3 Źródło: badania własne. Jak pokazuje tabela 1, najintensywniejsza eksploatacja zasobów występuje wśród osób zamieszkujących gminę Zawoja w wieku Niewiele mniejsze, negatywne oddziaływanie prezentują grupy wiekowe oraz Najbezpieczniejsze dla przyrody są dzieci w wieku szkolnym. Można więc dostrzec prawidłowość, że im młodszy respondent, tym mniejsza dewastacja środowiska. Mimo że osoby najmłodsze mają najmniejszą stopę ekologiczną to i tak występuje deficyt ekologiczny. Średni ślad ekologiczny wszystkich respondentów wynosi 4,9 gha, co daje deficyt około 2,5 gha. Wynik ten oznacza jednocześnie, że gdyby wszyscy ludzie w Polsce żyli tak jak mieszkańcy Zawoi, potrzebne byłoby 2,6 kul ziemskich, aby zaspokoić ludzkie potrzeby. Sytuacja jest jeszcze gorsza w odniesieniu do turystów odwiedzających BgPN. WNIOSKI: Wraz z wiekiem rośnie ekoślad mieszkańców Zawoi i podobne zjawisko obserwuje się wśród turystów, za wyjątkiem grupy wiekowej lat. Ekoślad kobiet i mężczyzn mieszkańców gminy i turystów TEZA: Istnieje różnica w wartości ekośladu między mężczyznami i kobietami zarówno w populacji mieszkańców, jak i turystów. 153

157 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Tabela 3. Średnia stopa ekologiczna z uwzględnieniem płci w poszczególnych kategoriach mieszkańców Zawoi Płeć Kategoria Średni ekoślad Mieszkanie spożywcze cja Artykuły Towary Komunika- (w gha) Kobiety 1,1 1,1 1,8 0,1 4,1 Mężczyźni 1,4 1,2 2,6 0,3 5,5 Średnia 1,3 1,2 2,2 0,2 4,9 Źródło: badania własne. Tabela 4. Średnia stopa ekologiczna z uwzględnieniem płci w poszczególnych kategoriach turystów w BgPN Płeć Kategoria Średni ekoślad Mieszkanie spożywcze cja Artykuły Towary Komunika- (w gha) Kobiety 1,2 1,2 1,9 0,2 4,5 Mężczyźni 1,4 1,5 2,8 0,4 6,1 Średnia 1,3 1,4 2,3 0,3 5,3 Źródło: badania własne. Według danych z tabel 3 i 4 wyższy odcisk ekologiczny zostawiają mężczyźni. W przypadku tej grupy mieszkańców ekoślad wyniósł 5,5 gha, co daje deficyt ekologiczny w wysokości 3,4 gha. W populacji turystów ekoślad był jeszcze wyższy i wynosił 6,1 gha. Oznacza to tym samym, że gdyby każdy człowiek żył w taki sam sposób jak męska część respondentów z Zawoi, potrzebowalibyśmy 3,1 planety Ziemi. Żyjąc tak jak respondentki z Zawoi, do zaspokojenia potrzeb wystarczyłoby już 2,3 planety. Wynika z tego, że kobiety swoim stylem życia wpływają mniej destrukcyjnie na środowisko. Ekoślad mieszkanek wynosi 4,1 gha, zaś turystek 4,5 gha. W każdej z poszczególnych kategorii ekośladu przeważają mężczyźni. WNIOSKI: Mężczyźni mają wyższy EOS niż kobiety w oby badanych populacjach. Ekologiczny odcisk stopy mieszkańców oraz turystów z uwzględnieniem wykształcenia TEZA: Wraz z wykształceniem zmienia się ekoślad; prawdopodobnie maleje 154

158 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Tabela 5. Średnia stopa ekologiczna w poszczególnych kategoriach mieszkańców Zawoi z uwzględnieniem wykształcenia Kategoria Artykuły spożywcze Towary Średni ekoślad (w gha) Podstawowe 1,1 1,5 1,8 0,0 4,4 Zawodowe 1,2 1,1 2,1 0,2 4,6 Średnie 1,2 1,1 2,1 0,3 4,7 Wyższe lic. 1,3 1,1 2,6 0,3 5,3 Wyższe mgr. 1,5 1,1 2,6 0,3 5,5 Średnia 1,3 1,2 2,2 0,2 4,9 Źródło: badania własne. Tabela 6. Średnia stopa ekologiczna w poszczególnych kategoriach turystów BgPN z uwzględnieniem wykształcenia Kategoria Artykuły spożywcze Towary Wykształcenie Mieszkanie Komunikacja Wykształcenie Mieszkanie Komunikacja Średni ekoślad (w gha) Podstawowe 1,1 1,5 1,8 0,3 4,7 Zawodowe 1,2 1,6 2,1 0,4 5,3 Średnie 1,2 1,3 2,3 0,3 5,1 Wyższe lic. 1,3 1,5 2,5 0,4 5,7 Wyższe mgr. 1,4 1,5 2,6 0,3 5,8 Średnia 1,2 1,5 2,3 0,3 5,3 Źródło: badania własne. Z tabel 5 i 6 wynika, że najwyższy średni ekoślad prezentuje grupa osób z wykształceniem wyższym magisterskim w obu badanych grupach. Wśród mieszkańców kształtuje się on na poziomie 5,5 gha, co przewyższa możliwości produkcyjne Polski o 3,4 gha. Turyści maja ekoślad jeszcze wyższy wynosi on 5,3 gha. Najniższa stopa ekologiczna według tego podziału wynosi 4,4 gha 155

159 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza i cechuje grupę ludzi z wykształceniem podstawowym. Kolejny raz stopa komunikacyjna w najmniej znaczący sposób wpływa na kształtowanie całkowitego ekośladu, a upodobania związane z towarami wpływają znacząco na podniesienie ekologicznego odcisku stopy. W większości kategorii przeważa grupa osób z wykształceniem magisterskim. Wyjątek stanowi dział artykułów spożywczych, gdzie prym wiodą osoby z wykształceniem podstawowym, a pozostałe grupy znajdują się na tym samym poziomie. W pozostałych składowych stopy ekologicznej obserwowana jest zależność, że im wyższe wykształcenie, tym wyższy ekologiczny odcisk stopy. WNIOSKI: Im wyższe wykształcenie, tym wyższy ekoślad w obu badanych populacjach. Zakończenie Celem niniejszych badań było określenie stopy ekologicznej mieszkańców Zawoi oraz turystów odwiedzających BgPN. Na podstawie zebranych i zanalizowanych wyników zaobserwowano wiele istotnych zjawisk i wyciągnięto następujące wnioski: średnia stopa ekologiczna mieszkańców Zawoi wyniosła 4,9 gha, w związku z czym jest wyższa od średniej krajowej (4,0 gha) o 0,9 gha; średni ekoślad turystów wykazuje wartość 5,3 gha, a więc jest większy o 1,3 gha od średniej krajowej; kategoria towary wiedzie prym w tworzeniu ekośladu; kategoria komunikacja ma najmniejszy udział w tworzeniu ekostopy; wraz z wiekiem rośnie ekologiczny odcisk stopy; większy dług ekologiczny powoduje styl życia mężczyzn; im wyższe wykształcenie, tym większy pozostawiony po sobie ekologiczny odcisk stopy; teza głosząca, iż turyści odwiedzający BgPN powinni mieć niższą stopę ekologiczną, nie potwierdziła się. Generalnie gdyby każdej z grup, w każdym z działów budujących całkowity ekoślad udało się choć odrobinę zmniejszyć pozostawiany odcisk stopy, żyłoby się łatwiej, przyjemniej i przede wszystkim bezpieczniej dla siebie i otoczenia. Co ważniejsze, przyniosłoby to efekty nie tylko dziś, ale i wśród przyszłych pokoleń. Zamiast więc czerpać jak najwięcej z zasobów Ziemi, należy przestać żyć w sposób egoistyczny, pomyśleć o tym, co po sobie zostawimy 156

160 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza i podjąć działania zmierzające ku obniżeniu ekologicznego odcisku stopy zostawianego na Ziemi przez obecnie żyjące pokolenia. W konkluzji przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż mieszkańcy Zawoi oraz odwiedzający BgPN turyści zużywają więcej zasobów, niż Ziemia jest w stanie w naturalny sposób odnowić. Zatem celowe jest propagowanie wśród nich właściwego gospodarowania zasobami i niedopuszczania do trwałego ich niszczenia. Przede wszystkim należy zwrócić większą uwagę na prawidłowe zarządzanie energią. Jak powszechnie wiadomo, spalanie paliw kopalnych w celu wyprodukowania energii pozwala zaspokoić podstawowe potrzeby życiowe. Jednocześnie intensywne korzystanie z tego typu energii przyczynia się do różnego rodzaju problemów środowiskowych, takich jak: kwaśne deszcze, globalne ocieplenie oraz wyczerpywanie się zasobów naturalnych. Oczywiste jest, że najskuteczniejszą metodą jest kontrolowanie zużycia energii, jednak o świadomym oszczędzaniu energii powinno się już pamiętać podczas projektowania, zakupu urządzeń, nowych instalacji, modernizacji już istniejących. Najważniejszym posunięciem w stronę zrównoważonej gospodarki energią jest jednak stosowanie odtwarzalnych źródeł energii. Równie ważnym czynnikiem jest umiejętne gospodarowanie wodą i ściekami, jak chociażby zastosowanie perlatorów. Wskazane jest także zarządzanie odpadami. Korzyścią dla środowiska może być wykorzystywanie odpadów oraz zahamowanie budowy nowych składowisk odpadów. Należy ograniczyć powstawanie odpadów i zminimalizować ich ilość. Odpady powinny być selekcjonowane do wykorzystania lub unieszkodliwiania. Odpady organiczne mogą być utylizowane i wykorzystywane w gospodarstwach domowych. Podsumowując, należy zwrócić uwagę na rosnący problem zbyt dużej konsumpcji ludzkiej oraz na efekty z tym związane. Człowiek jest elementem przyrody i wszystko, co może być odniesione do przyrody, dotyczy pośrednio także człowieka. Trzeba zdać sobie sprawę, że konieczne jest wyrównanie zachwianej równowagi w środowisku i zaprzestanie marnowania jego zasobów. Niechaj na zakończenia Adam Mickiewicz wątkiem z Pana Tadeusza (Ks. IV) przypomni przyrodę swej Ojczyzny: Drzewa moje ojczyste! Jeśli niebo zdarzy, Bym wrócił was oglądać, przyjaciele starzy, Czyli znajdę was jeszcze, czy dotąd żyjecie Wy, koło których niegdyś pełzałem, jak dziecię... Czy żyje wielki Baubłis, w którego ogromie 157

161 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza Wiekami wydrążonym, jakby w wielkim domie, Dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem? Czy kwitnie gaj Mendoga pod farnym kościołem? I tam na Ukrainie, czy się dotąd wznosi Przed Hołowińskich domem, nad brzegami Rosi, Lipa tak rozrośniona, że pod jej cieniami Stu młodzieńców, sto panien szło w taniec parami? Bibliografia 1. Kozłowski S., Przyszłość ekorozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin Łabaj M., Charakterystyka regionu Podbabiogórza, w: Raport z pilotażowych badań ruchu turystycznego na pograniczu polski-słowackim. red. Borkowski K., Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka Mesarović M., Pestel E., Ludzkość w punkcie zwrotnym?drugi Raport dla Klubu Rzymskiego, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Wackernagel M., Monfreda Ch., Moran D., Wermer P., Goldfinger S., Deumling D., Murray M., National Footprint and Biocapacity Accounts 2005: The underlying calculation method, Global Footprint Network, Oakland 2005; 5. Wilczyńska-Michalik W., Świder Założenia K., Koncepcja Ekologicznego Śladu i przykłady obliczeń dla dużych miast, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, Studia Geographica Netografia 1. Best foot forward, http;// 2. Environment Agency, 3. Footprint calculator, 4. Footprint Network, 5. Footprint standards, 6. Fundacja GAP Polska 158

162 M. Łabaj, Ślad ekologiczny turystów Podbabiogórza 7. Global Footprint Network, tandards/ The Global development Research Center, Twój ślad na Ziemi, What is carrying capacity, 159

163 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych dr hab. Zygmunt Kruczek, prof. AWF Kraków Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków mgr Karina Przybyło-Kisielewska Hotel Bristol ART & Medical SPA, Busko-Zdrój RUCH TURYSTYCZNY W PARKACH NARODOWYCH I KONSEKWENCJE NADMIERNEJ FREKWENCJI ODWIEDZAJĄCYCH TOURIST TRAFFIC IN NATIONAL PARKS AND CONSEQUENCES OF EXCESSIVE FREQUENCY OF VISITORS Abstract In the article, on the basis of available statistical data, turnouts in national parks in Poland and in the world were presented. The most crowded national parks in Poland were indicated using the calculated indicators of tourist traffic density in relation to the area and length of tourist routes. The analysis also included tourist traffic in national parks in the USA in relation to which overtourism issues are reported in the media. The dynamically growing number of visitors to national parks in both the USA and Poland forces to take actions aimed at limiting the negative effects of excessive attendance, based on monitoring tourism and analyzing local conditions and the ability to control tourism in the protected areas. Keywords: National Parks, Poland, USA, tourist attendance, overtourism Streszczenie W artykule, w oparciu o dostępne dane statystyczne, przedstawiono frekwencje w parkach narodowych w Polsce i na świecie. Wskazano, posługując się obliczonymi wskaźnikami gęstości ruchu turystycznego w stosunku do obszaru i długości szlaków turystycznych, najbardziej oblegane parki narodowe w Polsce. Analizie poddano także ruch turystyczny w parkach narodowych USA, w stosunku do których zgłaszane są medialnie problemy overtourismu. Dynamicznie rosnąca liczba odwiedzających parki narodowe tak w USA jak i w Polsce zmusza do podejmowania działań, mających na celu ograniczenie negatywnych skutków nadmiernej frekwencji, opartych na monitoringu ruchu turystycznego i analizie lokalnych uwarunkowań oraz możliwości sterowania turystyką w obszarach chronionych. Słowa kluczowe: Parki Narodowe, Polska, USA, frekwencja turystów, overtourism. 160

164 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Ruch turystyczny w parkach narodowych Parki narodowe w świadomości turystów stanowią atrakcję o najwyższej wartości i posiadają możliwości przyciągania dużej liczby odwiedzających. Nadanie statusu parku narodowego jakiemuś obszarowi ma w powszechnym odczuciu charakter nobilitujący (Stasiak 2007, s. 6) i wywołuje chęć odwiedzenia tego miejsca. Paradoksalnie decyzja o objęciu ochroną niesie w zarodku zagrożenia ze strony turystyki. Turystyczne użytkowanie parków narodowych systematycznie wzrasta, co jest podyktowanie nie tylko chęcią kontaktu z przyrodą czy poszukiwania wrażeń estetycznych, ale i potrzebą wypoczynku oraz uprawiania sportów plenerowych. Wśród atrakcji przyrodniczych, zarówno w Polsce, jak na świecie, największą frekwencję mają parki narodowe. Według raportu dotyczącego wpływu ruchu turystycznego na obszary chronione, opublikowanego przez serwis Public Library of Science (PLOS) 1, każdego roku parki narodowe i rezerwaty świata odwiedza ponad 8 mld ludzi, generując przy tym ok. 600 mld USD przychodów dla branży turystycznej (Balmford i in. 2015). Jednocześnie na ochronę i zachowanie tych terenów przeznacza się ok. 10 mld USD rocznie. Zdaniem Robin Naidoo z WWF, jednego z twórców tego raportu, te szacunkowe, wielomiliardowe przychody generowane przez obszary chronione tworzą bardzo niepełny obraz prawdziwej wartości ekonomicznej parków, ponieważ nie uwzględniają różnorodnych funkcji, jakie spełniają one dla globalnego ekosystemu. W Afryce najczęściej odwiedzanym parkiem jest Table Mountain National Park w RPA (1,4 mln odwiedzających) oraz położony w tym samym kraju Park Narodowy im. Krugera (1 mln odwiedzających). W Azji największą frekwencję wykazuje Seoraksan National Park w Korei Południowej (3,1 mln odwiedzających) oraz Mount Huangshan w Chinach (1,3 mln gości). W Australii największą frekwencję ma Gondwana Rainforests ( odwiedzających) oraz Uluru-Kata Tjuta National Park ( odwiedzających). Zdecydowanie większą frekwencję wykazują parki narodowe w Europie i w USA. Wśród europejskich parków prym wiodą parki brytyjskie, położone w pobliżu wielkich aglomeracji, nastawione przede wszystkim na aktywności rekreacyjne mieszkańców. Są to PN Lake District (10,5 mln odwiedzających) oraz PN Peak District (10,1 mln). W USA w 2017 r. odnotowano 330 mln odwiedzających wszystkie parki narodowe będące w systemie National Park Service, o którym piszę w dalszej części artykułu. 1 Raport powstał na podstawie analizy danych z 556 parków na całym świecie (bez Antarktydy). 161

165 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Wśród polskich atrakcji przyrodniczych największą frekwencję również wykazują parki narodowe (Liszewski 2007, Kruczek 2017). W Polsce parki narodowe zajmują 1% całkowitej powierzchni kraju. Według ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku są to: obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi 2. Utworzono 23 parki narodowe o stosunkowo małej powierzchni, co ma wpływ na gęstość ruchu turystycznego. Największą powierzchnię ma Biebrzański Park Narodowy ha, natomiast 13 parków ma powierzchnię mniejszą niż ha. Średnia powierzchnia wynosi ha. Ryc. 1. Wielkość ruchu turystycznego w parkach narodowych w 2017 r. Liczba turystów w tys. Woliński Wielkopolski Tatrzański Słowiński Poleski Ojcowski Magórski Kampinoski Gorczański Bory Tucholskie Biebrzański Babiogórski 34, , ,7 248,7 83, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Ochrona środowiska GUS 2018, tabl. 9 (168). Parkom narodowym dla właściwego rozwoju i zarządzania potrzebny jest nie tylko monitoring środowiska przyrodniczego, ale także ruchu turystycznego. Monitoring taki powinien obejmować nie tylko pomiar wielkości ruchu turystycznego, lecz także rozkład przestrzenny turystów, drogi ich przemiesz- 2 Ustawa z dnia r. o ochronie przyrody, Dz. U nr 92 poz

166 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych czania, najczęściej odwiedzane miejsca, czas spędzony w parku oraz preferencje i pochodzenie turystów. Powinno to służyć wyróżnieniu zależności między odwiedzającymi, ich zainteresowaniem a konkretnym obszarem spełniającym jak najpełniej ich oczekiwania (Rogowski 2018). Polskie parki narodowe rocznie odwiedza ponad kilkanaście milionów turystów. Wielkość ruchu turystycznego w 2017 roku w parkach narodowych wyniosła 13,3 mln odwiedzających. W większości parków narodowych ruch turystyczny ma charakter sezonowy. Wyjątkiem są parki górskie Karkonoski i Tatrzański, w których uprawiana jest ponadto turystyka zimowa. Największą frekwencję w 2017 r. zanotowano w Tatrzańskim PN, który odwiedziło prawie 3,8 mln turystów, następnie w Karkonoskim 2 mln turystów, a 1,5 mln zwiedziło Woliński Park Narodowy (ryc.1). Na te trzy parki przypada 55% wszystkich zwiedzających. Najmniejszą frekwencję notuje się natomiast w parkach: Drawieńskim (13 tys.), Narwiańskim (19 tys.) i Borów Tucholskich (31,8 tys.). O ile w topowych parkach narodowych, poza Tatrzańskim PN, frekwencja nie uległa większym zmianom, to w tych najrzadziej odwiedzanych nastąpił relatywnie znaczny przyrost liczby turystów. Na atrakcyjność turystyczną parków narodowych i ich popularność wśród turystów wpływ mają zarówno walory wypoczynkowe i specjalistyczne, jak i ich wartości krajoznawcze oraz położenie geograficzne względem ośrodków emisji ruchu turystycznego (wielkie aglomeracje miejskie). Na obszarach o rozwiniętej funkcji turystycznej przeprowadza się okresowo monitoring wielkości i struktury ruchu turystycznego. Zasadniczym problemem turystycznego wykorzystania wielu parków jest nadmierna frekwencja zwiedzających (Warcholik, Semczuk 2011). Ponieważ turyści w parkach narodowych mogą poruszać się w zasadzie tylko po znakowanych szlakach, to rysuje się zależność wielkość ruchu turystycznego z ich gęstością. Jest ona ilorazem długości szlaków turystycznych i całkowitej powierzchni parku narodowego. Największą gęstością szlaków turystycznych cechują się Wielkopolski (2,830 km/km 2 ) oraz Gorczański Park Narodowy (2,404 km/km 2 ), najniższą zaś Ujście Warty (0,207 km/km 2 ) oraz Białowieski Park Narodowy (0,421 km/km 2 ). Mający największą bezwzględną frekwencje turystów Tatrzański Park Narodowy ma stosunkowo mniejszy współczynnik gęstości szlaków km/km 2 (Wąsik 2017, s.124, Graja Zwolińska 2009). 163

167 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Ryc. 2. Gęstość ruchu turystycznego w parkach narodowych w 2017 r. Liczba turystów na 1 ha Woliński Wielkopolski Tatrzański Słowiński Poleski Ojcowski Magórski Kampinoski Gorczański Bory Tucholskie Biebrzański Babiogórski 8,3 4,3 18,9 14, ,4 2,6 29,5 1,1 12,3 82 6,9 0,8 17, , , Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Ochrona środowiska GUS 2018, tabl. 9 (168). Innym wskaźnikiem gęstości ruchu turystycznego jest liczba turystów przypadająca na 1 ha powierzchni. Pod tym względem wybija się Pieniński Park Narodowy (379 osób/ha), Karkonoski Park Narodowy (336 osób/ha) oraz Ojcowski (199 osób/ha) i Tatrzański Park Narodowy (178 osób/ha). Są to najbardziej atrakcyjne górskie parki narodowe o całorocznym wykorzystaniu turystycznym. Zbyt duża liczba turystów skoncentrowana na wytyczonych ciągach zwiedzania niesie zagrożenia dla środowiska naturalnego (hałas, zanieczyszczenia, antropopresja itp.). W najgorszej sytuacji są niewielkie parki narodowe o ustalonej wysokiej renomie jako miejsca atrakcyjne, położone w pobliżu wielkich miejskich aglomeracji. Ilustruje to wskaźnik natężenia ruchu turystycznego, który jest ilorazem liczby turystów i długości szlaków turystycznych (km). Największe natężenie ruchu turystycznego w 2017 roku występowało w Wolińskim (30 tys. os./km) oraz Pienińskim Parku Narodowym (26 tys. 164

168 Babiogórski Białowieski Biebrzański Bieszczadzki Bory Tucholskie Drawieński Gorczański Gór Stołowych Kampinoski Karkonoski Magórski Narwiński Ojcowski Pieniński Poleski Roztoczański Słowiński Świętokrzyski Tatrzański Ujście Warty Wielkopolski Wigierski Woliński Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych os./km), natomiast najniższe w Biebrzańskim (92 os./km) i Drawieńskim (53 os./km). Ryc. 3. Natężenie ruchu turystycznego w parkach narodowych w 2017 r. Liczba turystów na 1 km szlaku , ,7 11,6 5,6 7 4,7 5,1 1,5 0,09 1,1 0,30,050,5 1,8 0,5 0,3 0,4 1,8 0,35 0,2 0,45 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Ochrona środowiska GUS 2018, tabl. 9 (168). Największy wzrost natężenia ruchu turystycznego zaobserwowano w 2015 roku względem roku 2006 w parkach narodowych: Roztoczańskim (175,77%), Narwiańskim (145,45%) oraz Gór Stołowych (144,97%). Zaobserwowano również, że w 15 parkach narodowych odnotowano spadek natężenia ruchu turystycznego. Największy, bo aż o 51,88% wystąpił w Białowieskim Parku Narodowym (Wąsik 2017, s. 136). Overtourism w parkach narodowych Termin overtourism pojawił się w ostatnich kilku latach w dyskursach medialnych na określenie negatywnego wpływu masowej turystyki na społeczności przyjmujące i/ lub środowisko naturalne. Nadmierna frekwencja turystów prowadzi do zatłoczenia atrakcyjnych miejsc, efektu przereklamowa- 165

169 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych nia i agresywnej komercjalizacji, co obniża poziom estetycznych doznań turystów i skutkuje degradacją zarówno naturalnych, jak i kulturowych zasobów (Kruczek 2017). Przestrzeń turystyczna ma swoje ograniczenia wynikające z wielkości powierzchni użytkowej, jak i jej reakcji na ruch turystyczny (Szromek 2012, s. 35). Istotnym problemem jest ustalenie dopuszczalnej wielkości ruchu, przekraczanie której uznać by można za nadmierny. W odniesieniu do miast, wielkich centrów turystyki borykających się z inwazją turystów, proponowane są wskaźniki optymalnego poziomu pojemności socjopsychologicznej (Russo 2002, Mika 2007). Późniejsze badania potwierdziły, że zachowania odwiedzających, czas pobytu, koncentracja turystów, rodzaj turystyki są rzeczywiście tak samo ważne jak liczba turystów (Lindberg, McCool, Stankey, 1997). Pojawiają się też alternatywne koncepcje badań, takie jak poziom akceptowalnych zmian (ang. Limits of AcceptableChange LAC), pozwalające ocenić stopień, w jakim wpływ turystyki jest możliwy do zaakceptowania przez lokalne strony zainteresowane jej rozwojem (Lucas, Stankey 1985). W mediach amerykańskich w ubiegłym roku pojawiły się artykuły o overtourismie w parkach narodowych USA. Idea ochrony przyrody w formie parków narodowych po raz pierwszy została wcielona właśnie w Stanach Zjednoczonych AP; tutaj w 1872 r. powstał pierwszy na świecie Park Narodowy Yellowstone. Obecnie mamy do czynienia w tym kraju z system parków narodowych składającym się z 418 obiektów, z których jedynie 60 to parki narodowe w naszym tego słowa znaczeniu, zaś pozostałe to narodowe pomniki przyrody, miejsca pamięci narodowej, historyczne i kulturowe parki, miejsca bitew, rezerwaty narodowe i tereny rekreacyjne (Kruczek 2002). Za wszystkie parki narodowe w USA odpowiada centralna instytucja federalna, jaką jest Zarząd Parków Narodowych (National Park Service), działająca od 1916 r. Obszary chronione, tworzące system parków narodowych, są najczęściej odwiedzanymi destynacjami turystycznymi w USA. W roku 2017 liczba odwiedzających wszystkie jednostki NPS przekroczyła 330 mln osób 3. Opłaty od 3 do 35$ pobierane są w 116 obiektach. NPS zatrudnia 22 tys. pracowników, angażuje też 340 tys. wolontariuszy. Najbardziej popularnym parkiem jest Great Smoky Mountain National Park, który co roku odwiedza ponad 11 mln osób; wyprzedza on znacznie 3 dostęp:

170 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Grand Canyon National Park (6,3), Yosemite NP (4,3 mln) oraz Yellowstone National Park (4,1 mln) (ryc. 3). Absolutne rekordy frekwencji notują narodowe systemy rekreacyjne i szlaki; rekordzistami są Golden Gate National Recreation Area (15 mln odwiedzających) oraz Blue Ridge Parkway (16 mln odwiedzających). Największą gęstość ruchu turystycznego (mierzoną liczba turystów na km 2 w skali roku) wykazuje niewielki NP Zion (ponad 7,5 turystów na km 2 ) oraz położony w Appalachach, blisko wielkich aglomeracji miejskich, PN Great Smoky Mt. (5,3 tys. turystów na km 2 ). Wskaźnik ten dla PN Rocky Mountain wynosi natomiast 4127 turystów na km 2, a dla PN Yellowstone tylko 460 odwiedzających na km 2. Dla porównania wskaźnik gęstości ruchu turystycznego w najliczniej odwiedzanych PN Polski jest 6-krotnie wyższy (Pieniński PN 39 tys. na km 2, Karkonoski PN 35,7 tys. na km 2, Ojcowski PN 19,5 tys. na km 2 ). Rycina 4. Top 10 najczęściej odwiedzanych parków narodowych Stanów Zjednoczonych w 2017 r. Liczba turystów w tys. Glacier Grand Teton Olympic Acadia Yellowstone Yosemite Rocky Mountain Zion Grand Canyon Great Smoky Mountains Źródło: dane NPS, Niektóre parki są niesamowicie zatłoczone, prawie jak parki rozrywki. Tłumy w parkach takich jak Zion i Arches pogarszają komfort zwiedzania i pozbawiają radości obcowania z naturą. W niektórych parkach autobusy wahadłowe nie są w stanie obsłużyć odwiedzających, w wielu problemem są par- 167

171 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych kingi. W Parku Narodowym Yellowstone w ciągu ostatnich 10 lat ruch turystyczny wzrósł o 40%, osiągając 4,2 miliona odwiedzających w 2017 roku. Tak dynamiczny wzrost spowodował wiele problemów. Pierwszym z nich jest schodzenie turystów z oznakowanych szlaków powodujące szkody środowiskowe poprzez niszczenie roślinności i erozje gleb. Odwiedzający wrzucają monety i żywność do basenów geotermalnych, co szkodzi rozwijającym się w nich glonom. Niektórzy zwiedzający wchodzą nawet do obiektów geotermalnych, co może skutkować zejściem śmiertelnym, bo temperatura w basenach osiąga 90 0 C. Innym ważnym problemem są spotkania ludzi i dzikich zwierząt. Zwierzęta uczą się, że ludzie, którzy notorycznie je dokarmiają, są źródłem pożywienia, dlatego niedźwiedzie mogą stać się agresywne i niebezpieczne podczas karmienia. Największa frekwencja turystów w tym parku ma miejsce w miesiącach letnich wtedy rzeczywiście możemy mówić o overtourismie w PN Yellowstone. Również Park Narodowy Denalina na Alasce został szczególnie dotknięty przez rozwój turystyki. Przed 1992 r. na rzece Nenana znajdowało się tylko kilka domków i kabin oraz kemping z bardzo podstawowymi udogodnieniami. Dziś znajdziemy tam luksusowe kurorty, Good Sam Park i promenadę z fast foodami i lodami. Trzeba poczekać w kolejce przepychających się turystów, aby wejść do parku i dostać się do kursującego tutaj wahadłowo autobusu, wiozącego turystów do Vistor Center usytuowanego naprzeciw najwyższej kulminacji Ameryki Północnej. Podsumowanie Parki narodowe w Polsce stanowią ważną i popularną destynację turystyczną. Fakt ten może prowadzić do wielu konfliktów, spośród których istotny, z punktu widzenia interesów przyrody, jest konflikt pomiędzy potrzebą ochrony, zachowania i udostępniania dla społeczeństwa walorów naturalnych. W skrajnych przypadkach prowadzi to do ich degradacji. Sytuacja ta ma szczególne znaczenie dla obszarów górskich cechujących się dużą wartością przyrodniczą, unikatowością i podatnością na degradację, co wpływa na atrakcyjność i popularność obszaru (Rogowski, Małek 2016). Źródłem konfliktów jest też występowanie własności prywatnej na obszarze parku, osadnictwo, gospodarka człowieka w otoczeniu parku oraz poczucie zubożenia społeczności lokalnej poprzez zakazy korzystania z zasobów przyrody (Stasiak 2007). Trudno porównywać polskie parki narodowe z amerykańskimi; różnią się wielkością, organizacją zwiedzania, systemem zarzadzania i finansowania. 168

172 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Łączy je natomiast to, że są flagowymi a nawet kultowymi atrakcjami turystycznymi przyciągającymi miliony odwiedzających. O ile w zatłoczonych miastach konflikt związany z overtourismem rozgrywa się między mieszkańcami, branżą turystyczną i turystami, to w wypadku parków narodowych mamy do czynienia z dwoma stronami interesem ochrony środowiska oraz turystami oczekującymi komfortowego zwiedzania, doświadczenia obcowania z dziką naturą, autentyczności doznań. Podobnie jak to ma miejsce w najbardziej obleganych parkach narodowych USA, które zgłaszają problemy opisywane jako skutki overtourismu, również najbardziej frekwentowane parki narodowe w Polsce mają takie same problemy. Dotyczy to szczególnie górskich parków z Tatrzańskim na czele, ale i Karkonoskiego, Gór Stołowych, Pienińskiego i Bieszczadzkiego, a z położonych poza górami Ojcowskiego i Wolińskiego. Nawet w tak słabo frekwentowanym Drawieńskim PN zagęszczenie kajakarzy na Drawie i Korytnicy ma znamiona overtourismu (Duda 2018). Nadmierna liczba turystów, skoncentrowana na wytyczonych ciągach zwiedzania czy newralgicznych punktach (szczyty, przełęcze, punkty widokowe, węzły szlaków), niesie zagrożenia dla środowiska naturalnego takie jak: hałas, zanieczyszczenia, zaśmiecanie, niszczenie krajobrazu, poszerzanie ścieżek poprzez wydeptywanie, synantropizacja, antropopresja (Partyka 2010). W najgorszej sytuacji są niewielkie parki narodowe położone w pobliżu wielkich miejskich aglomeracji i przez to atrakcyjne dla weekendowego odwiedzania. W celu ograniczenia niekorzystnych skutków ingerencji człowieka w środowisko w parkach narodowych stosuje się kanalizowania oraz strefowania ruchu turystycznego. Kanalizowanie oznacza możliwość poruszania się turystów jedynie po wyznaczonych szlakach oraz przebywania jedynie w wyznaczonych miejscach. Strefowanie zaś sprowadza się do dostosowania intensywności ruchu turystycznego do wartości przyrodniczej obszaru. Istniejące co prawda, ale tylko teoretyczne, możliwości zarządzania ruchem w parkach narodowych sprowadzają się do regulacji liczby wchodzących w poszczególne strefy, ograniczeń w użytkowaniu przestrzeni a nawet czasowego zamknięcie części parku. Realne natomiast jest limitowanie liczby turystów poprzez zarządzanie dostępnością komunikacyjną do parku i pojemnością parkingów (Skawiński 2014, s. 283). Wykorzystanie opisanych metod i technik sterowania ruchem turystycznym ma ogromne znaczenie wobec systematycznego wzrostu turystycznego użytkowanie parków narodowych nie tylko w celach poznawczych, ale i rekreacyjnych. 169

173 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych Bibliografia 1. Balmford A., Green J M H., Anderson M., Beresford J., Huang C., Naidoo R., Walpole M., Manica A., Walk on the Wild Side: Estimating the Global Magnitude of Visits to Protected Areas, PLoSBiol 13 (2): 2015, doi: /journal.pbio Duda T., Zrównoważona turystyka kulturowa na obszarach przyrodniczo cennych. Studium przypadku Drawieńskiego Parku Narodowego, Turystyka Kulturowa nr 7/2018, ss Graja-Zwolińska S., Rola wskaźnika chłonności turystycznej w kształtowaniu przestrzeni turystycznej parków narodowych, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, r. 2009, t. 11, nr Kruczek Z., Turystyka w parkach narodowych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, w: Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny zagospodarowanie konflikty zagrożenia, Ojców Kruczek Z., Frekwencja w polskich atrakcjach turystycznych Dynamika, trendy, studia przypadku, Proksenia, Kraków Lindberg K., McCool S., Stankey G., Rethinking Carrying Capactiy, Annals of Tourism Research, 24, 2007, doi: Liszewski S., Przestrzeń turystyczna parków narodowych w Polsce, w: Gospodarka i przestrzeń, red. Domański B., Kurek W., Kraków 2009, ss Lucas, R.C., Stankey G. H., Role of Research in Applying the Limits of Acceptable Change System, in: Proceedings of the Southern Recreation Research Conference, Myrtle Beach, SC, USA, 28 February-1 March; 1985, pp Mika M.. Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach recepcji turystycznej, w: Kurek W., (red.), Turystyka, PWN Warszawa Partyka J., Udostępnianie turystyczne parków narodowych w Polsce a krajobraz, w: Krajobraz a turystyka. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 14, Sosnowiec Rogowski M., Małek B., Monitoring ruchu turystycznego w Parku Narodowym Gór Stołowych założenia projektu i wstępne wyniki badań, w: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Turystyka przyrodnicza i uwarunkowania jej rozwoju, (red.) Młynarczyk Z., Zajadacz A., Turystyka i Rekreacja Studia i Prace, 18, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, ss

174 Z. Kruczek, Ruch turystyczny w parkach narodowych 12. Rogowski M., System Monitoringu ruchu turystycznego (SMrt) w Parku Narodowym Gór Stołowych dla potrzeb badań przestrzeni turystycznej, Prace i Studia Geograficzne, 63.3, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018, ss Russo A. P., The Vicious Circle of Tourism Development in Heritage Cities, Annals of Tourism Research, vol. 29 (1), 2002, pp Spychała A., Graja-Zwolińska S., Monitoring ruchu turystycznego w parkach narodowych, Barometr Regionalny, 2015, 12, Skawiński P., Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym. Oddziaływanie na przyrodę i dylematy zarzadzania, w: Ewolucja podaży i popytu w turystyce, WSTIE Sucha Beskidzka 2014, ss Stasiak A., Turystyka w parkach narodowych obszary konfliktów, Turyzm, z. 2, t. 7, Szromek A., Wskaźniki funkcji turystycznych. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice Warcholik W., Semczuk M., Natężenie ruchu turystycznego w Pienińskim Parku Narodowym, Prace Komisji Geografii Przemysłu, 18, Warszawa- Kraków Wąsik Ż., Rozwój turystyki w parkach narodowych w latach , Turystyka i Rekreacja, nr 19, 2017, ss Netografia 1. dostęp: dostęp: dostęp:

175

176 PARKI NARODOWE JAKO MOTOR AKTYWNOŚCI TURYSTYCZNEJ

177

178 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Dr. Sándor Némethy PhD Associate Professor and Chief Research Scientist, University of Gothenburg, Sweden and University of Pécs, Hungary THE BALATON ECOMUSEUM TOURISTIC PRODUCT AND LANDSCAPE MANAGEMENT IN ONE SYSTEM EKOMUZEUM BALATON PRODUKT TURYSTYCZNY I ZARZĄDZANIE KRAJOBRAZEM W RAMACH JEDNEGO SYSTEMU Abstract Ecomuseums have a very important role in the development of sustainable tourism, considering their role in public, non-formal education and in the progressive preservation of all categories of cultural heritage using them as touristic products managed and maintained by the local communities. An eco-museum is a landscape area developed as an open-air museum, linking the natural environment and its ecosystem services, the cultural heritage components of the landscape into one holistic unit, focused on the identity of a place, largely based on local participation and aiming to enhance the welfare and development of local communities. The Balaton Eco-museum, which is being constructed now during a period of three years from the beginning of 2018 until the end of 2021, will be unique compared to the majority of other initiatives in Europe, since the whole cultural landscape of the Lake Balaton area with all its components will constitute the touristic product structure of the eco-museum. In this way, a gradual expansion of the role of the eco-museum mirrors the evolution and a merging of the concepts of landscape and cultural heritage, which helped to progressively overcome the traditional distinction between monuments and the widespread cultural heritage, between landscapes with exceptional value and everyday landscapes. The eco-museum will have a holistic approach, where the objectives of the eco-museum embrace the cultural landscape of Lake Balaton as one unit with thematic routes in one system and shall not be restricted to one particular subject area or a part of local or regional heritage. Keywords: eco-museum, ecosystem services, cultural landscape, destination management Streszczenie Ekomuzea posiadają bardzo ważną rolę w procesie rozwoju zbalansowanej turystyki, szczególnie biorąc pod uwagę ich rolę w publicznej, nieformalnej edukacji oraz w progresywnej ochronie wszystkich kategorii dziedzictwa kulturowego, będąc traktowanymi jako produkty turystyczne zarządzane przez lokalne społeczności. Ekomuzeum to obszar krajobrazowy utworzony jako muzeum na otwartej przestrzeni, łączący środowisko 175

179 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... naturalne i usługi ekosystemowe, a także komponenty dziedzictwa kulturowego w jedną, całościową jednostkę skupioną na tożsamości danego miejsca, w dużej mierze bazującej na lokalnym uczestnictwe i zmierzającej do wzmocnienia dobrobytu oraz rozwoju localnych społeczności. Ekomuzeum Balaton, tworzone obecnie w ramach okresu trzyletniego zaczynającego się od 2018 roku i mającego trwać do roku 2021, będzie unikalne w porównaniu do większości innych inicjatyw w Europie, ponieważ cały krajobraz kulturowy jeziora Balaton wraz ze wszystkimi swoimi elementami będzie stanowił strukturę produktu turystycznego przynależącego do muzeum. W ten sposób, stopniowa ekspansja roli ekomuzeum odzwierciedlać będzie ewolucję i połączenie konceptów krajobrazu oraz dziedzictwa kulturowego, co pomoże wraz z czasem przezwyciężyć tradycyjne rozróżnienie pomiędzy atrakcjami i szeroko-rozpowszechnionym dziedzictwem kulturowym, pomiędzy krajobrazem z nadzwyczajną wartością i krajobrazem codziennym. Ekomuzeum posiadać będzie naturę holistyczną, gdzie cele muzeum obejmować będą całość krajobrazu kulturowego jeziora Balaton w ramach jednej jednostki z tematycznymi ścieżkami stworzonymi w ramach pojedynczego systemu i nie będą one ograniczone tylko do jednej, konkretnej tematyki lub do jednej tylko części całego dziedzictwa lokalnego lub regionalnego. Słowa kluczowe :ekomuzeum, usługi ekosystemowe, krajobraz kulturowy, zarządzanie destynacjami Introduction Ecomuseums originated in France, the concept being developed by Georges Henri Rivière and Hugues de Varine, who coined the term ecomusée in The term éco refers not only to ecology, but to a new idea of holistic interpretation of cultural heritage made available with new, interactive methods of museum education, embracing the natural environment, the built heritage, and the intangible heritage in opposition to the focus on specific items and objects, passively presented by traditional museums (Corsane et.al. 2007). Ecomuseums are important institutions through which a community can take control of its heritage and develop new approaches by conserving its local distinctiveness. An Ecomuseum is a dynamic way in which communities preserve, interpret, and manage their heritage for a sustainable development. An Ecomuseum is based on a community agreement. Ecomuseums have a very important role in the development of sustainable tourism, considering their role in public, non-formal education and in the progressive preservation of all categories of cultural heritage using them as touristic products managed and maintained by the local communities. Community involvement and active participation is therefore essential for all ecomuseums: 176

180 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Dynamic way means to go beyond the formal aspect of an ecomuseum, beyond a simple set course, designed on paper; it is about designing real actions, able to change our society and improve our landscape. Community means a group with: General involvement; Shared responsibilities; Interchangeable roles: public officers, representatives, volunteers and other local actors are all playing a vital role in an ecomuseum. Community involvement does not mean that local administrations, a unique historical heritage of European democracy, are irrelevant. On the contrary their role, to be effective and efficient, must involve people, going far beyond the narrow circle of authorized personnel. Preservation, interpretation and management means that reading and communicating heritage values, providing new interpretations of it and raising its profile, are part of the day-to-day activity for ecomuseums. Heritage is very close to Place as a notion, including history of inhabitants and things, what is visible and what it is not, tangibles and intangibles, memories and future. Sustainable development is a central issue for ecomuseums and it implies also to increase the value of a place instead of diminishing it. Evidence from best practices identifies in this process two key elements: place-based development, as previously described, and the improvement of local networks, where ecomuseums have to play a key role as catalysts of social capital development. Agreement means a mutual consent, implying reciprocal commitments between local players, i.e. the implementation of the ecomuseum concept requires the mutual consent and active participation of local and regional stakeholders, an agreement. The Polish national meeting, once more, put forward the idea of voluntary meeting of people. Ecomuseums in rural environments Ecomuseums are often established in rural environments. The cultural heritage of rural landscapes regarding the wide meaning of tangible and intangible heritage represents a great opportunity for growth, innovation and participative development (bottom-up approach) for local communities. The relationship between the populations and their territories is being shaped since centuries 177

181 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... yielding a precious source of cultural traditions, built heritage, artefacts, traditional skills, beliefs, legends etc. worth to be preserved and used in the appropriate context of development strategies. In rural landscapes it is important to build diversity into large scale planting by varying age structure and introducing open space, so that the crop is subdivided at a scale that suits the particular landscape type. Ecomuseums and sustainability, rural planning and ecosystem services Ecomuseums are both sustainable touristic products and means of sustainable landscape management, sustainable use and maintenance of ecosystem services (Fig. 1), progressive utilization and development of heritage resources from an evolutionary perspective (Fig. 2). Figure 1. The system of ecosystem services Ecosystem services are intimately interconnected with ecological cycles, both natural and anthropogenic cycle processes. In rural planning, which in a wider sense includes planning of land use and assessment of available natural and heritage resources, the need of an ecosystem approach is particularly pronounced (Lagerqvist et.al. 2016). 178

182 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Figure 2. Contradictory trends in ecological integrity and anthropogenic impact on ecosystems and ecosystem services biodiversity vs urbanization.* Source: * Steve Carver s 1 view on development trends of rural environments due to the adverse environmental impact of urbanisation, mirrors a holistic and dynamic approach to use of ecosystems. However, the concepts of rewilding and safeguarding existing wilderness are not antagonistic with technological development if it is applied sustainably, in harmony with the natural environment. Ecosystem management programmes aim to reverse land degradation in order to generate local, regional and global environmental benefits resulting from a more productive and sustainable use of biodiversity and agricultural ecosystems. Ecomuseums can play a key role in the integrated management 1 Dr Steve Carver is a worldwide known, famous Geographer and Senior Lecturer at the University of Leeds. He has over 30 years' experience in the field of GIS and multicriteria evaluation with special interests in wilderness, wild land, rewilding, landscape evaluation and public participation. He has worked extensively on the development of wild land mapping and evaluation methodologies and has tested and applied these across a variety of locations and spatial scales including Scotland, England, Britain, Europe, North America and Asia. 179

183 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... system of cultural landscapes, which has four prime components (Némethy and Molnár, 2014): Enhanced regional collaboration, research, information sharing and monitoring; Enabling policy, planning and legislative conditions; Increased stakeholder capacity and knowledge at all levels for promoting integrated agro-ecosystems management; Adoption of improved land use systems and management practices generating improved livelihoods and environmental services. The formation and structure of the Balaton Ecomuseum By the close cooperation between local and regional authorities, businesses, university departments, professional organisations and scientific network, new study areas for informal public education will emerge that will facilitate sustainable rural development while at the same time establish close ties to the professional field. This relation is also intended to be instrumental for the ability to develop further education tools or in-depth possibilities for professionals associated with the ecomuseum to meet customer demands. The planned activities will mirror the different geographical and cultural environments around Lake Balaton involving stakeholders with a wealth of experiences and knowledge derived from different geographic conditions, natural resources, cultural traditions and professional competences (Fig. 4). The new concept of cultural landscapes constitutes the basis of the Balaton Ecomuseum, which is being constructed according to this holistic concept: A cultural landscape is a geographic area, with all its cultural and natural resources, the wildlife and domestic animals, natural and artificial ecosystems, the built and intangible heritage therein, continuously shaped by historic and present-day evolutionary processes including the adverse or beneficial impacts of human activities, social relations and evolving cultures, which mirror the evolutionary trends of human society. In this way, a gradual expansion of the role of an ecomuseum mirrors the evolution and a merging of the concepts of landscape and cultural heritage, which helped to progressively overcome the traditional distinction between monuments and the widespread cultural heritage, between landscapes with exceptional value and everyday landscapes. The distinguishing feature of the Balaton Ecomuseum will be much more, than the object on which it oper- 180

184 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... ates, due to its originally strong interdisciplinary approach to design, in order to maintain a balance between protection of local identity, enhancement, and sustainable development. Figure 3. The cultural landscape of the Balaton Uplands region with volcanic witness mountains from the late Miocene to early Pliocene epoch of the Cenozoic era. Source: The Balaton Ecomuseum shall be planned in several layers, each of these physical (tangible) factors carry a particular segment of the intangible heritage: 1. Geodiversity and geomorphology 2. Biodiversity and protected species 3. Natural ecosystems and ecosystem services 4. Agro-ecosystems and ecosystem services: agriculture and forestry a. Wine and fruit b. Animal husbandry c. Beekeeping - honey d. Forestry and game e. Organic farming f. The wine districts of the Balaton Wine Region, top wineries g. Water resources 5. Surface waters, natural and artificial lakes and ponds, watercourses the catchment area of Lake Balaton a. Wetlands and wetland reconstructions natural filter systems b. Ground water c. Thermal waters 6. The built heritage and infrastructure, typical settlement structures 7. Classification of intangible heritage in the planned ecomuseums a. Crafts b. Cultural traditions 181

185 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... c. Boat traffic and sailing on the lake, historic boat tours d. Events, festivals e. Fine art and literature f. Folk art and folk music 8. Utilizing and coordinating existing structures: geoparks and national parks 9. Touristic destinations (existing and planned) quality tourism instead of mass tourism the touristic carrying capacity of destinations 10. Touristic products a. Wine and gastro-tourism b. Agritourism c. Ecotourism d. Hunting tourism and wildlife-oriented tourism (e.g. bird-watching) e. Equestrian tourism i. Horse-back excursions Cross-country riding Horseback hiking ii. Historic trails and special programmes e.g. medieval tournaments iii. Horse breeding exhibitions iv. Horse races f. Adventure tourism g. Health tourism and recreation i. Medical tourism (hospitals involved) ii. Thermal tourism iii. Fitness tourism iv. Sport-tourism (swimming, sailing and surfing, cycling, hiking trails) h. Cultural tourism i. Built heritage ii. Historic gardens and parks iii. Fine art exhibitions iv. Classical music festivals v. Folk music and dance festivals i. Religious tourism, pilgrimage j. Business and conference tourism k. Educational tourism (schools, colleges, universities, private educators) 182

186 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... i. Developing interactive didactic material on mobile applications ii. In-situ interactive educational games (e.g. escape rooms) Figure 4. The area of the Balaton Ecomuseum will be about 8500 km2 including the whole catchment area and even the surface of the lake, the area of the Balaton Wine Region, the Balaton Upland National Park, the Őrség National Park and the Balaton Highlighted Design Resort District taking into account the geologically and hydrographically relevant areas. Source: LBDCA, Károly Fekete

187 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... The geological history of Lake Balaton and the geodiversity of the area The geological structure of the lake basin and its surroundings was created on sedimentary rocks deposited during the late Permian and in the Mesozoic era (e. g. Late Permian sandstone, Triassic limestones and dolomitic limestones. etc.), and the tectonic events associated with the formations of the Alps and the development of Parathetys. 2 Figure 5. Quaternary glacial time scale The Balaton basin, however, is a young formation, only about 20,000 years old, and belongs to the north-east-south-western sink of the Transdanubian Highlands. The basin of the lake is a polygenetic pool formed as a result of a periodic subsistence during the Pleistocene. In the first half of the Pleistocene, the watercourses run out of Bakony, towards the Drava sink, and later to the Upper-Kapos- Kalocsa sink, created meridian valleys and backs in the eastern part of the Balaton Basin, while the western half of the basin was part of the inner Somogy sedimentary cone. In the Pleistocene era for a long time, Lake Balaton had a much higher water level than today. At the end of the middle Pleistocene, the pre-sinking of the Balaton basin 2 Paratethys was a large shallow sea that stretched from the region north of the Alps over Central Europe to the Aral Sea in Central Asia. The sea was formed during the Oxfordian stage of the Late Jurassic as an extension of the rift that formed the Central Atlantic Ocean and was isolated during the Oligocene epoch (about 34 million years ago). The Early Miocene (around 20 million years ago) saw a phase of marine transgression. During this period the Paratethys was well connected with the Mediterranean again. This trend was reversed halfway in the Miocene, and parts of the Paratethys were often separated from each other. When the Mediterranean fell dry during the Messinian salinity crisis (about 6 million years ago) there were phases when Paratethys water flowed into the dry Mediterranean basins. During the Pliocene epoch (5.33 to 2.58 million years ago) the former Paratethys was divided in a couple of inland seas that were at times completely separated from each other. An example was the Pannonian Sea, a brackish sea in the Pannonian Basin. Many of these would disappear before the start of the Pleistocene. At present, only the Black Sea, Caspian Sea and Aral Sea remain of what was once a vast inland sea. 184

188 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... was formed, and during the interglacial Riss/Würm (Fig. 5), the Balaton Basin sunk again during the second descent stage. However, the unified lake surface was not established at that time, each sub-basin was separated by the tongues that could be considered as the continuation of the meridian backs of Somogy. The third descent stage occurred at the beginning of the Würm, and then the Zala river joined the new basin. The additional water flow, the reduced evaporation intensity of the periglacial period, and the destruction of the earth tongues resulted in the formation of a unified water surface. This transgression was followed by another subsistence, and then, due to the climate-change with much more precipitation, which resulted in the highest water level of Lake Balaton (Fig. 6). Figure 6. The largest extent of Lake Balaton and the vertical movement of the surface after JOÓ (1992) in the Balaton area* *The lacustrine and marsh sediments connected to the Lake Balaton (after LÓCZY 1920) are outlined by black line. These regions can be interpreted as the maximum extents of the lake. This area had been affected by different vertical movement from place to place. This difference, with respect to the main area of the former lake, is most considerable in the region of Tapolca. Source: Timár, G., Csillag, G., Székely, B., Molnár, G., Galambos, Cs., Czanik, Cs. (2010): Reconstructing the maximum extent of lake Balaton (Transdanubia, Hungary) with respect to vertical crustal movements. FöldtaniKözlöny, 140/4, , Budapest,

189 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Since the estimations regarding the time of this stage are based on lacustrine sediments from the Würm, there are several models, which can differ both concerning the highest water level ( m above the Baltic sea level) and the time (11,000 to 10,000 years before present; Fig. 5). Regular runoff from the end of the Würm to the Sió Valley led to regression and transgression. When the water level of the lake retreated, the higher parts of the shores were destroyed, and significant transfer of material to the lake occurred. The wave movement of the lake at that time created shore straightening and barrierholding systems. The high-water abrasion at the beginning of the Holocene resulted the 5 to 10-meter-high steep ridge that can be found at the foot of the Keszthely Plateau, in the foreground of the Meridian backs of Somogy, or at the eastern shores of Lake Balaton (Akarattya, Kenese or Balatonvilágos high shore). As a result of the initial sinking during the Holocene, the youngest fault was formed, along which the lake bed (lake bottom) sank. The fracture line runs along the current north coast but in the south, it stretches hundreds of meters deeper (further in the lake). During the late Miocene to the early Pliocene intensive volcanism occurred in the Transdanubian region producing small volume volcanoes typically considered to be monogenetic 3. The original morphology of volcanic landforms, especially phreatomagmatic volcanoes, are commonly modified by erosion, presumably aided by tectonic uplift. The phreatomagmatic 4 volcanoes eroded to the level of their sub-surface architecture and exposed crater to conduit filling as well as diatreme facies of pyroclastic rock assemblages. Representative sites of the phreatomagmatic volcanic fields of the Miocene to Pleistocene western Hungarian alkali basaltic province can be found around the lake (approximately 8 to 4 million years old), mostly on the middle and western part of the northern shore. The Kis Balaton (Little Balaton) Until the 19 th century, Kis (Little) Balaton was one unit with Lake Balaton, and it was an extension of the recent lake. The water surface and the reeds played a major role in the process that the river Zala deposited its sediment and 3 Monogenetic volcanoes are those, which had only one period of activity during their history and will not erupt again. Volcanoes in this category that have completely ceased erupting are also extinct. 4 Phreatomagmatic eruptions are volcanic eruptions resulting from interaction between magma and water. 186

190 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... organic matter before it flowed into Lake Balaton. In the 19 th century, however, significant changes took place in the area, which led to a reduction in the watercovered areas of the Little Balaton. Due to the railway line running on the southern shore of Lake Balaton, serious regulatory work has been carried out, resulting in a significant reduction in the water level of the lake. From the 20 th century onwards, farmers in the area have been trying to conquer cultivated areas with drafts and artificial canals, further reducing the proportion of wetlands. Meanwhile, the increase in agricultural production has led to increased chemical and biological pollution and emissions of nutrients and chemicals in the area. Figure 7. Location of Kis Balaton in Zala County, at the south-western end of Lake Balaton Kis (Little) Balaton Source: The work was carried out in two stages: the first stage was the establishment of the Hídvégi-lake by 1985, the second stage, the flooding of Lake Fenék was completed by the middle of the 2000s with the support of the European Union. The area has a serious barrier and lifting system. Zala's water is flowing in the area as planned. As expected, the marshland has quickly regenerated, so a large part of the area is currently a highly protected habitat, where the movement of tourists is severely restricted. Visits in some areas are only possi- 187

191 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... ble in organized groups, led by specialists from the Balaton Uplands National Park. Figure 8. Kis Balaton. The darker green areas represent marshlands Source: Due to the above processes, Kis-Balaton gradually lost its filter function by the middle of the 20 th century, which resulted in the fast deterioration of Balaton's water quality. The large amount of sediment entering the lake and nutrients resulted in significant eutrophication processes. In fact, the river Zala did not lay down its sediment in the marshy area of Kis-Balaton, but in the Bay of Keszthely. Therefore, in the 1970s, the West-Transdanubian Directorate for Environmental Protection and Water Management developed a plan for the construction of the Small Balaton Water Protection System, which involved the artificial flooding of the Kis-Balaton area and the rehabilitation of the wetlands. Although strictly protected, there are some attractive, open areas for visitors in the Little Balaton area, such as Kányavári Island, with the famous Crested Grabe Educational Trail. The 15 stations of the nearly two kilometres long hour walk that can be visited all year round are dedicated to presenting the bird sanctuary of the Little Balaton. Each of the tables describes a group of birds (coastal birds, singers, predators, etc.). The walkway also contains infor- 188

192 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... mation about the bat fauna in the area, as well as water management activities related to the Little Balaton. Figure 9. Pedestrian bridge to Kányavári Island Source: The most important categories of Intangible Cultural Heritage, which shall be particularly emphasized in the Balaton Ecomuseum The Balaton Ecomuseum is based on the whole cultural landscape of the Balaton region. Therefore, all major components of the intangible cultural heritage shall be included according to the aforementioned multi-layered structure and the wealth of the existing and potential touristic attractions. The cultural landscape perspective of this ecomuseum is particularly useful from an evolutionary viewpoint: cultural landscapes are continuously changing due to natural and anthropogenic factors, and these changes will have an impact on the conservation of all categories of the cultural heritage of the area concerned. 1. The Cultural Landscape as carrier of intangible heritage The different appearances of the cultural landscape as carrier of intangible heritage in fine arts, literature, music, folk art; the aesthetic value of the landscape. For example, the famous paintings of Sándor Brodszky ( ), a typical representative of the romantic landscape painters belonging to the Markó-circle, painted by the picturesque landscapes of Felvidék and Transdanubia. His landscapes were often lithographed. The Hungaria National gallery preserves several paintings (Storm at Lake Balaton, View to Lake Balaton). 189

193 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Figure 10. Sándor Brodszky: On the shore of Balaton from Zala county (1888) József Egry ( ) the painter of the Balaton and a significant representative of Hungarian modernism can be seen at the Egry Museum in Badacsony and many other artists were inspired by the lake and the surrounding landscape. Figure 11. József Egry ( ): Lights on Balaton 190

194 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... In literature we should mention Sándor Kisfaludy ( ), famous Hungarian poet, who organized public donations for the construction of the first theatre in Balatonfüred (1830). Mór Jókai ( ), the great Hungarian storyteller, romantic writer, had tight connections to Lake Balaton. Jókai's former house is today one of the most important monuments of Balatonfüred, which acts as a museum for the greatest joy of tourists coming to the settlement. 2.Boat tours and sailing on Lake Balaton. We cannot speak of proper, organized inland navigation on Lake Balaton before 1846 even though the lake was operated by some major sailboats and there were three ferry routes between Fenékpuszta and Balatonszentgyörgy, Boglár and Fülöp, as well as Öszöd and Akali. Most of these activities were run by the famous Croatian-Hungarian family Counts Festetics, who had their seat in Keszthely. In the 1790s, Count György Festetics ( ) began to establish a significant shipyard with Italian shipbuilders at Fenékpuszta (today a suburb of the city of Keszthely) and invited the well-known boat builder Antal Bori ( ) from Triest to lead the business. The largest sailing boat Phoenix (Fig. 12) was designed by the chief engineer Sámuel Sebestyén in Figure 12. The Phoenix model displayed in the Balaon Museum, Keszthely. Foto: Sándor Némethy. Apart from the shipyards of the Festetics family and the quite limited navigation on the Lake Balaton, there was no substantial boat traffic on the lake. 191

195 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Today there is no trace of the earlier shipyards and only in the Balaton Museum in Keszthely the models of these ships can be seen. Until 1890, several steamboats were built for Lake Balaton, and some operate on the lake today as heavily modernized ships with few technical similarities to their historical origins. The paddle wheel steamer Kisfaludy was resurrected in 2014 as a newly built vessel (Fig. 13) with smaller tracks in the form of some original parts from the original boat launched in Instead of steam engines, diesel engines drive the paddle wheels. Sailing on these historic ships feasibly linked with entertaining educational programmes regarding the history of navigation and boat construction together with the interesting sites visible from the lake during cruises, will be an important part of the programme portfolio of the ecomuseum (Némethy et.al. 2016). Figure 13. The resurrected paddle wheel steamer, Kisfaludy. Source: 3. The built heritage as carrier of intangible heritage in traditional trades and crafts. Construction of traditional brick-lined wine cellars (requires special knowledge and skills), castles (e.g. Szigliget, Nagyvázsony, Sümeg) around the lake as places for medieval tournaments, folk tales linked to one special site with historical buildings, etc. Fabulous baroque building is the Festetics Palace (Fig. 14) in Keszthely, today a museum with a unique collection of art, a library and 192

196 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... a recently renovated park, which also can be considered as an example of intangible heritage: the knowledge and skills of restoration and maintenance. Potential candidates for the World Heritage Site on the northern shore of Lake Balaton include the protected areas of Balatonfüred reform district, the Tihany Peninsula, Aszófő, Örvényes, the Tapolca Basin, the Káli Basin and Lake Hévíz. It also includes the Festetics Castle in Keszthely, the castle park and the historic building complex of Georgikon-grange. Figure 14. The Festetics Palace in Keszthely Source: html Other interesting sites are the agricultural exhibitions, manor houses and open-air folklore museums. For example, Salföld Major (Grange) is located at the edge of the village of Salföld. In a special atmosphere, a number of indigenous Hungarian domestic animals can be seen, such as the Racka sheep, gray cattle, horses and buffaloes are grazing, and they are guarded by shepherds. But there is also the famous Hungarian pig, the mangalica, donkey, goose, duck, the large shepherd dog, the Komondor and the smaller puli and other fur-footed animals. In addition to getting to know the indigenous animals, visitors can also visit the exhibition of György Somogyi, a cultural historian and László Molnár, 193

197 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... a novelist. The exhibition site also presents some interesting agricultural equipment, machines and cars. Figure 15. The Salföld Grange Source: 4. Collection, cultivation and processing of medical plants, herbs and spices as an ancient craft, tradition and science. From March 2015, the Herb Valley Centre in Zánka presents a collection of more than 500 different plant species in a 7,000-square metre park, offering interesting educative programs for tourists, schools, and even professional visitors who can learn about how these plants are used in a scientific way or as folk remedies, take part in crafts workshops to concoct herbal products and watch short science films. An aquatic garden, a relax lawn and the garden of the blind are all designed to further enrich the visitor experience, while special herbal teas and syrups are offered at the tea shop. The aim of the park is to present the herbal flora of the Balaton Uplands in an interactive and experiencecentred manner. The Herb Valley Centre is also an excellent example of sustainability: the cultivation methods used are strictly organic and the energy supply of the facilities is also provided by renewable sources, such as solar (photovoltaic) panels. This is a true ecocentre where everybody interested, and even professional visitors can choose the most attractive occupation or form of recreation. There is also a wide range of specific programs: ecotourists, enthusiasts of sustainable farming, and natural therapists and holistic healers can find their 194

198 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... special interests, but not only for relaxation and pleasure as the centre is a practical educational venue for vocational school students, university students and practicing professionals. Figure 16. View over the Herb Valley Centre in Zánka. The buildings are equipped with solar panels Source: Another interesting place is the village of Halimba, where the famous priest, Miklós Szalai ( ) developed a medical herb centre from 1949 and conducted scientific research regarding the natural medicine of herbs. Today, the Dr. Miklós Szalai Memorial House and Local History Collection, Village Museum and Teachers' Garden in Halimba present the legacy of the great herbalist who collected 400 herbs around the village, wrote down and examined their effects. The Municipality's former dwelling house was purchased and renovated by the Municipality. Here, the exhibition presents the work of the parish priest, the herb-organizing work, and the operations of herbal drying, herbal tea mixing, and herb tank in the courtyard of the building, where the most typical medicinal herbs of the area are presented. In the house and in the garden, a herbal show can be seen depending on the season. Herbal seedlings can also be purchased on the basis of a prior claim. Herbal tours are regular in Halimba. The Tihany peninsula can be found on the north shores of Lake Balaton and, as well as being known for its stunning views across the lake and beautiful surrounding countryside, it s also famous for its abundance of lavender fields. In the mid-1920s, Gyula Bittera, a renowned herbal medicine expert, installed the first lavender plantation with propagation material from France. Boasting success, Gyula Bittera has increased the size of the plantation to about 100 hec- 195

199 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... tares. Before the Second World War, bitter almonds were planted in the lavender lines, some of which are still visible in the old lavender fields. From the 1960s onwards, as the whole country suffered under communism, the worldfamous Tihany lavender also began to die. Much of it was ploughed and vineyards were planted, and the remaining 20 hectares were almost dead in the absence of cultivation. Lavender cultivation has been re-established in the area since 1986 and further developed from 1997 on the once cultivated and then neglected area of plantation. 5. Traditional trades and crafts in connection with the agriculture of the area. A number of traditional trades is linked directly or indirectly to agriculture such as blacksmith, carpenter, saddle maker, cooper, wheelwright, bootmaker, butcher, beekeeper, bee hive maker, etc. The knowledge and skills of these trades constitute a very important part of our cultural heritage, which should be preserved, developed and marketed as local or regional products. Although there are occasions, special market days, where local producers have the opportunity to present and sell their products, but this should be encouraged and strengthened through the ecomuseum, using its network and marketing facilities. Gastronomy the traditional local and regional cuisine and new trends are well known touristic attractions in the region: a. Local food and beverages b. Noble distillates: pálinka - the Hungarian spirit c. Hand-made (crafted) food (chese, meat, Hungarian pasta, bread and other bakery products, etc.) d. Micro-regional gastronomies e. Wine-gastronomy: food and wine pairing f. Organic wine - organic food g. Honey - the traditions of beekeeping in the Balaton area Example for events: The traditional wine gastronomy festival in Badacsony offers the most exquisite examples from the region, complemented by talks, shows, folklore events, concerts and craft presentations. 6. Animal husbandry breeding indigenous Hungarian domestic animals The knowledge and skills of breeding animals, which traditionally belonged to the Hungarian agricultural tradition represent a valuable element of the intangible heritage of Hungarian agriculture. 196

200 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Figure 17. The Hungarian Racka sheep Source: Today we can find several places around the Lake Balaton where these animals are kept. The most important species include the Hungarian grey cattle also known as Hungarian Steppe cattle, an ancient breed of domestic beef cattle indigenous to Hungary. Until the 1870s, it was almost 100% of the country's cattle population. The reason for this is undoubtedly the adaptation to the uncomplicated housing conditions, the good meat quality and its excellent endurance. The water buffalo (Bubalus bubalis) or domestic Asian water buffalo is a large bovid originating in South Asia, Southeast Asia, and China, in the Carpathian Basin the Pannonian Avars were the first breeders of this animal. The Mangalica, which is a Hungarian breed of domestic pig, is a result of cross breeding of Hungarian breeds from Szalonta and Bakony with the European wild boar and the Serbian Šumadija breed. The Hungarian racka sheep (Fig. 17) known for its unusual spiral-shaped horns. The sheep probably came to Europe from south-west Asia and appeared in the Carpathian Basin about 5,000 years ago. 7. Equestrian tourism Very important strategic goal is the development and organization of equestrian touristic facilities in the Balaton Ecomuseum. In horse tourism, horses are used as a part of the tourism product. Programme services are produced in natural and/or man-made environments in an environmentally responsible 197

201 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... manner. According to the Fédération Internationale de Tourisme Equestre (FITE), horse tourism products can be classified into two categories: 1) horseback holidays and 2) horse-related events and tourism. Target groups range from professionals of the equestrian sector to persons with no prior experience of horses or riding. The customers need no prior experience of horses, and some products are specifically targeted for beginners. The customers can be professionals, hobbyists or beginners. 8. The culture of wine: ancient Hungarian grape varieties, wine routes, wine festivals. Viticulture and winemaking are the main branches of agriculture in the Lake Balaton area. The organic cultivation and organic winemaking are also growing in the area. The intangible cultural heritage of wine is very rich and includes the skills and traditions of cultivation of indigenous Hungarian grape varieties, wine routes, wine festivals around the lake mainly in August. Figure 18. The Balaton Wine Region Source: 198

202 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... The main attractions of wine tourism are the quality and uniqueness of wines, the famous brands, the complex product structure of the winery, the gastronomy, the terroir and the viticultural landscapes, the cultural heritage of the wine region, other touristic attractions, which can be included in programme packages (e.g. wellness recreation, health tourism, etc.), wine routes, accessibility, infrastructure and the quality and style of accommodation and other services, such as wine tasting courses, practical training: make your wine, personal trezor of wines, etc. According to Byrd et. al (2016) there are three groups of touristic services/products in a wine region: the core product refers to the wine itself, augmented services include all services and activities within the control of the winery, such as vineyard and winemaking activities, customer service, and social or wine club events, and finally, the ancillary services refers to services and activities that are mostly out of control of the winery, including other regional tourist activities, local entertainment, lodging, and transportation (Fig. 19). Figure 19. Core, augmented and ancillary services in a wine region Source: own design modified after Byrd et. al

203 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... The Balaton Wine Region is large and represents a wealth of different terroirs. Organic viticulture and the development of a complex product and service structure of wine producing enterprises is of key importance, particularly regarding the development of wine-tourism (Viers et.al. 2013). Due to its complexity and cultural context, wine tourism has a number of formal and informal educational elements providing hereby valuable means for the protection, development and revival of viticultural landscapes and their cultural heritage (Biagioli, et.al.eds. 2015). Techniques which create new brands and brand loyalty, increase sales and diversify markets need to be developed, including wine tourism combined with events and on-site sales particularly for relatively new businesses or areas, which are less known for the general public (Némethy et.al. 2016). 9. Thermal bath culture as carrier of intangible heritage Until the end of the 19 th century, the visit to the spas was more like the custom of the noblemen, who often spent an entire season at a spa, and in the second half of the 20 th century, bathing became a mass phenomenon and accessible to everyone. However, the time spent here is greatly shortened. Today, not only the few, but the one-day visits are the most common. At the beginning of the 21 st century, a new impetus was given to bath culture in Hungary; it has become one of the priority sectors for tourism development. Many baths have been upgraded and renovated, and in some places new bath complexes have been built and renovation of the monuments has begun. This trend is also reinforced by the increasing importance of health preservation and natural recovery, in which baths can play a key role. The Balaton Ecomuseum is rich in thermal waters with many famous baths such as Hévíz, Zalakaros, Kehidakustány, Zalaszentgrót the western thermal belt of Hungary. The knowledge of natural treatment methods, construction of bath facilities and the related services are an important constituent of the intangible cultural heritage. Conclusions The new multi-layered ecomuseum concept based on the cultural landscape as one, holistic unitserve the purpose of both formal and informal education ranging from natural sciences to all aspects of intangible cultural heritage. The ecomuseum is particularly valuable in terms of community participation regarding the development and maintenance of facilities and improved welfare conditions, since the infrastructural and touristic development in the area increase the viability of local businesses. 200

204 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape... Revival of traditional trades and crafts constitute an important part of conservation of intangible cultural heritage. This is also a component of the local and regional touristic products, increasing the attractiveness of the destinations and creating new markets for these products including crafted food, drinks, pottery, furniture, smith products, leatherware, etc. The ecomuseum, with its complex range of touristic products and monitoring facilities, will be able to reduce the touristic pressure on the ecologically sensitive areas. References 1. Biagioli G., Prats M., Bender J., European Guidelines for Wine Cultural Landscape Preservation and Enhancement, Interreg IV C. Report (eds. 2015); 2. Byrd E.T., Canziani B., Hsieh Y-C., Debbage K., Sonmez S., Wine tourism: Motivating visitors through core and supplementary services, Tourism Management, 2016, pp Corsane G., Davis P., Elliott S., Maggi M., Murtas D., Rogers S., Ecomuseum Evaluation: Experiences in Piemonte and Liguria, Italy, International Journal of Heritage Studies, Vol. 13, No. 2, March 2007, pp Dinya L., The green local economy, International Journal of Business Insights and Transformation, 2012 (5), pp Lagerqvist B., Némethy S., Dinya L., Huszár Z., Zádori I., Kőmíves T., Bujdosó Z., Nemeskéri Zs., Sustainable Management of Cultural Landscapes: Use of Ecosystem Services in Rural Tourism, in: Ecological Footprint in Central Europe. Multiauthorial monograph, Łabaj M., Sobczuk J. (szerk.), The University College of Tourism and Ecology in Sucha Beskidzka (WSTiE), pp , ISBN: , Sucha Beskidzka Némethy S., Bornmalm L., Lagerqvist B., Havasi B., Insjöfart och varvsindustri på Balatonsjön i Ungern. Från antikens farkoster till slutet av ångbåtstrafikens första period (Inland waterways and shipyards on the Lake Balaton, Hungary. From antique ships to the beginning of the first period of steamboat traffic), LÄNSPUMPEN 16 (3), pp , Némethy S., Lagerqvist B., Walas B., Dinya L., Bujdosó Z., Oenotourism and conservation: a holistic approach to special interest tourism from a cultural heritage perspective the Azienda Agricola Model, ECOCY- CLES, 2:(1), pp. 9-17,

205 S. Némethy, The Balaton Museum Touristic Product and Landscape Némethy S., Molnár G., Sustainable management of lakes in connection with mitigation of adverse effects of climate change, agriculture and development of green micro regions based on renewable energy production, International Journal of Environmental Quality (EQA), 13: pp , Timár G., Csillag G., Székely B., Molnár G., Galambos Cs., Czanik Cs., Reconstructing the maximum extent of lake Balaton (Transdanubia, Hungary) with respect to vertical crustal movements, Földtani Közlöny, 140/4, pp , Budapest Viers J.H., Williams J.N., Nicholas K.A., Barbosa O., Kotz I., Spence L., Webb L.B., Merenlender A., Reynolds M., Vinecology: pairing wine with nature, Conservation Letters, 6 (5), pp ,

206 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji dr Wojciech Fedyk Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław OCHRONA PRZYRODY W DZIAŁALNOŚCI REGIONALNYCH ORGANIZACJI TURYSTYCZNYCH W POLSCE ENVIRONMENT PROTECTION IN ACTIVITIES OF REGIONAL TOURIST ORGANIZATIONS IN POLAND Abstract The article presents the results of the assessment of the level of achieving by regional tourism organizations (ROT) statutory goals in the sphere of nature protection and ecology. Research has shown that pro-environmental objectives included in the ROT's statutes are only of individual nature, and the level of effectiveness of their achievement is negligible, both in the opinion of the organization's stakeholders and external experts, at the level of the designated efficacy threshold". The results of the analysis clearly signal the need to strongly strengthen the organizational structure of ROTs for entities from the sphere of nature conservation as an indispensable measure to enable the growth of organizational efficiency, including within the need to implement a sustainable idea in the development of tourism functions in the region. Keywords: regional tourist organizations, goals, environment protection, effectiveness Streszczenie: W artykule zaprezentowano wyniki oceny poziomu osiągania przez regionalne organizacje turystyczne (ROT) statutowych celów w sferze ochrony przyrody i ekologii. Badania wykazały, że pro-środowiskowe cele ujęte w statutach ROT-ów mają jedynie charakter jednostkowy, a poziom skuteczności ich osiągania jest znikomy, zarówno w opinii interesariuszy organizacji jak i ekspertów zewnętrznych, na poziomie wyznaczonego progu skuteczności. Wyniki analizy wyraźnie sygnalizują również potrzebę zdecydowanego wzmocnienia struktury organizacyjnej ROT-ów o podmioty ze sfery ochrony przyrody jako działania niezbędnego dla umożliwienia wzrostu sprawności funkcjonowania organizacji, w tym w ramach potrzeby wdrażania idei zrównoważonego w rozwoju funkcji turystycznych w regionie. Słowa kluczowe: regionalne organizacje turystyczne, cele, ochrona przyrody, skuteczność 203

207 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Wstęp W dokumentach formalno-prawnych i w literaturze przedmiotu wskazuje się na ogólnie sformułowane cele regionalnych organizacji turystycznych (ROT), tj. promocja, wspomaganie funkcjonowania i rozwoju informacji turystycznej, inicjowanie, opiniowanie i wspieranie planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej, współpraca z POT [Ustawa o Polskiej Organizacji Turystycznej 1999]. Taki zapis spowodował na etapie tworzenia ROT-ów (w latach ) konstruowanie różnych zakresów i celów działania [Borzyszkowski 2011; Butowski 2004; Fedyk 2016; Grabińska, Mierniczak 2010; Gryszel 2001, 2004; Kruczek, Zmyślony 2010; Migdal 2008, 2013; Panasiuk 2008; Wysokiński 2007]. Jak trafnie zauważają E. Grabińska i P. Mierniczak [2010, s. 614], struktura organizacyjna, modele finansowania i kierunkowe cele poszczególnych ROT-ów są w dużym stopniu zbieżne. Silną zbieżność celów ROT-ów potwierdzają też W. Fedyk i M. Morawski [2014, ss ]. Jak wskazują B. Walas i in. [2018], istnieje wyraźna konieczność ułożenia relacji i symbiozy obszarów chronionych (m.in. parków narodowych) z lokalnym środowiskiem (gminy, przedsiębiorcy, społeczność); nie tylko z punktu widzenia realizacji celu ochrony przyrody, lecz także współpracy przyczyniającej się do zrównoważonego rozwoju obszaru (także w sferze turystyki). Także Luzar-Błaż i in. [2017] wskazują na potrzebę partycypacji społecznej w zarządzaniu obszarami chronionymi, w tym interesariuszy rynku turystycznego i organizacji odpowiedzialnych za rozwój sfery turystyki w regionie (a takim są ROT-y). Wielu autorów wskazuje jednocześnie na potrzebę zrównoważonego rozwoju funkcji turystycznych w regionie z równoczesnym poszanowaniem jego zasobów środowiskowych, w tym obszarów przyrodniczo cennych i chronionych [Dudek, Kowalczyk 2003; Warczewska, Mastalska-Cetera 2010]. Celem głównym opracowania jest ocena charakteru i stopnia osiągania celów statutowych w sferze ochrony przyrody i ekologii przez ROT-y w Polsce jako elementu szerszej oceny skuteczności funkcjonowania i kierunków ewolucji organizacji [Fedyk 2016]. Celem pośrednim jest dodatkowo diagnoza charakteru struktury organizacyjnej ROT-ów w zakresie kooperacji z podmiotami ochrony przyrody i ekologii. Podejmowanie badań i analiz struktury organizacyjnej oraz struktury celów ROT-ów jest sprawą kluczową dla określenia katalogu działań zapewniających wielokierunkową sprawność funkcjonowania organizacji [Fedyk 2016; Fedyk, Morawski 2014, 2016]. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w tezie 204

208 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji K. Czernek [2012, s. 9], która swierdza, że akceptowalność celów przez wszystkie współpracujące strony zwiększa prawdopodobieństwo skutecznej (przynoszącej pożądane rezultaty) i sprawnej (efektywnej) kooperacji. Jest to szczególnie istotne wtedy, gdy weźmiemy również pod uwagę stale obecne w literaturze opinie o istnieniu obszarów kooperacji, ale i konfliktu między podmiotami sfery turystyki, lokalną społecznością i instytucjami ochrony przyrody w zakresie intensyfikacji ruchu turystycznego na obszarach cennych przyrodniczo [Guzik 2010; Kruczek 2017; Królikowska 2017, Stasiak 1997; Warcholik, Semczuk 2011]. Metody i zakres badań ROT Wybór metod i zakres badań celów ROT-ów miał charakter autorski i w założeniu miał służyć ocenie poziomu osiągania statutowych celów w zakresie ochrony przyrody i ekologii. W badaniach posłużono się metodą desk research, analizą danych wtórnych i pierwotnych (statuty, regulaminy, plany działania, sprawozdania, dane z serwisów www ROT). Wykorzystano przegląd publikacji naukowych dotyczących cech działania ROT-ów i modeli funkcjonowania organizacji. Analizę poziomu osiągania celów statutowych w zakresie ochrony przyrody i ekologii ROT-ów oparto na wieloetapowych badaniach sondażowych na podstawie autorskiego kwestionariusza ankietowego [Fedyk 2016, Fedyk, Morawski 2014, 2016]. Celem diagnozy była ocena skuteczności osiągania celów statutowych w zakresie ochrony przyrody i ekologii przez ROT-y 1. Skuteczność była oceniana z punktu widzenia strategicznych interesariuszy ROT-u, podmiotów otoczenia celowego w ujęciu modelu R. W. Griffina [2004]. Wykorzystano celowy dobór określonych typów strategicznych respondentów oraz zastosowano na potrzeby badania zaadaptowaną pięciostopniową skalę Likerta, z jednoczesnym wykorzystaniem pewnych elementów koncepcji badania relacji organizacji z otoczeniem proponowanego przez J. Olearnika [2009, ss ]. Przy celowym doborze respondentów wykorzystano analizy struktury jakościowej członków ROT-ów pozwalające na wytypowanie głównych i powtarzalnych we wszystkich organizacjach typów interesariuszy 2 [Fedyk 2016, ss. 365, ]. 1 Badaniem ogółem objęto 51 zmiennych obrazujących zidentyfikowane typy celów zawartych w dokumentach statutowych ROT-ów [por. Fedyk 2016]. 2 Łącznie wytypowano 15 różnych grup respondentów, tj. 1) z grupy członków zwyczajnych ROT-u: samorząd województwa (wydział właściwy ds. turystyki), powiat, gmina, lokalna organizacja turystyczna (LOT), lokalna grupa działania (LGD), stowa- 205

209 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Wywiady pogłębione metodą CATI przeprowadzono w okresie z 16 dyrektorami ROT-ów, z jednoczesnym przeprowadzeniem w tym samym czasie badania pilotażowego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego skierowanego do 15 ekspertów z ROT-ów i ich otoczenia (w tym przedstawicieli Ministerstwa Sportu i Turystyki, Polskiej Organizacji Turystycznej, Forum ROT i ekspertów niezależnych). Badania właściwe (w części wykorzystane w opracowaniu) odnoszące się do 197 typów zmiennych 3 przeprowadzono w latach z udziałem 137 respondentów reprezentujących różne podmioty ze wszystkich 16 ROT-ów, co stanowiło 42,81% zakładanej próby badawczej (256 ankiet adresowanych do członków zwyczajnych 19,11% liczby członków i 64 ankiet adresowanych do innych interesariuszy ROT-ów). Na podstawie zagregowanych wyników badań ankietowych wykonano 32 wzorce (grafy) profili skuteczności osiągania przez ROT-y w odniesieniu do: celów działania statutowego (także w sferze ekologii) i gospodarczego organizacji, osiąganych korzyści przez jej członków zwyczajnych oraz interesariuszy, a także ogólnych cech skuteczności funkcjonowania wraz z wyznaczeniem autorskich progów skuteczności oznaczonych graficznie na wskazanych profilach [szerzej: Fedyk 2016]. Wykonane grafy zawierały również adekwatnie zestawione profile skuteczności badanych 4 grup zmiennych w oparciu o wyniki badań sondażowych ekspertów [szerzej: Fedyk 2016]. Zestawienie eksperckich założeń wzorcowych (profili skuteczności) z wyrażonym przez respondentów (interesariuszy ROT-ów) w badaniach empirycznych stanem rzeczywistym pozwoliło uzyskać obraz różnic, odchyleń, prawidłowości lub nieprawidłowości. Wyniki analizy profili obrazujących skuteczność osiągania celów statutowych przez ROT-y [Fedyk 2016, ss ] wykorzystano w sformułowaniu dodatkowych wniosków dotyczących działalności organizacji w obszarze ochrony przyrody i ekologii. Przy wnioskowaniu dla uproszczenia problemu zastosowano metodę redukcji z techniką obserwacji własnych autora. rzyszenie turystyczne, izba turystyki, lokalny touroperator, uczelnia wyższa, inne (specyficzne dla danego ROT); 2) z grupy nieczłonków kooperujących z ROT-em: LOT, LGD, przedsiębiorcy turystyczni (różne sektory). 3 Całościowe badanie dotyczyło oceny czterech grup kryteriów i mierników skuteczności ROT-u, tj. skuteczności celów statutowych (51 zmiennych) i gospodarczych (30 zmiennych), korzyści interesariuszy ze współpracy z ROT-em (56 zmiennych) oraz ogólnych cech skuteczności ROT-u (60 zmiennych). 206

210 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Jednostki ochrony przyrody w strukturze członków ROT Autorzy Kodeksu Dobrych Praktyk [Wąsowicz-Zaborek 2009, s. 9] postulowali, by członkami ROT-ów były instytucje i organizacje tylko dobrowolnie wstępujące do stowarzyszenia, które widzą i akceptują jego cel działania oraz pozytywnie oceniają dotychczasową pracę ROT-u, ale także mające swój partykularny interes w członkostwie w organizacji co uznać należy za wytyczną do budowania modelu ścisłej kooperacji i konieczności poszerzania kręgu interesariuszy ROT-ów [Fedyk, Morawski 2014]. M. Wanagos [2011, ss ] sugeruje rozszerzenie katalogu typów członków organizacji pozwalające na realizację wspólnych celów na wspólnej płaszczyźnie ROT-ów, zaliczając do grona członków podmioty, na których terenie odbywa się ruch turystyczny i które są nierozłącznie związane z produktem turystycznym danego terenu, w tym Lasy Państwowe oraz parki narodowe i krajobrazowe. Wydaje się uzasadnionym wskazanie, że jednostki i organizacje ochrony przyrody i ekologii mogą osiągać określone korzyści ze współpracy z ROT-ami [Fedyk 2016], a interakcja ta ma też kierunek dwustronny (tab. 1). Tabela 1. Korzyści dla wybranych typów podmiotów (typów członków) ze współpracy z regionalną organizacją turystyczną Potencjalne korzyści dla nowego podmiotu z członkostwa (lub współpracy) z regionalną organizacją turystyczną Typ członków regionalnej organizacji turystycznej (współpraca formalna lub nieformalna) Lasy Państwowe Parki narodowe, krajobrazowe i rezerwaty przyrody - Poszerzenie możliwości promocji turystyki na terenach leśnych (m.in. własnej bazy noclegowej w leśniczówkach, ścieżek edukacyjnych, oferty usług edukacji ekologicznej, oferty komercyjnej, np. turystyka myśliwska, fotosafari, etc.). - Tworzenie i promocja w kooperacji nowych sieci (koncepcje, pozyskiwanie dotacji, realizacja techniczna) szlaków specjalistycznych (np. dla turystyki konnej, nordic walking, itp.). - Poszerzenie możliwości budowania nowych typów produktów turystycznych (także jako źródła dochodów) w oparciu o zasoby przyrodnicze w ramach sieci współpracy z ROT i kooperującymi interesariuszami. - Promocja obiektów i atrakcji przyrodniczych z wykorzystaniem kanałów dystrybucji ROT przy zachowaniu idei 207

211 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Instytucje i organizacje ochrony przyrody i ekologii Źródło: opracowanie własne. zrównoważonego rozwoju i zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony przyrody. - Budowanie systemu szkolenia specjalistycznych kadr dla obsługi ruchu turystycznego na obszarach przyrodniczo cennych i chronionych. - Transfer know-how (w tym odpłatne szkolenia) do podmiotów rynku turystycznego dotyczący prawidłowych zasad rozwoju turystyki w obszarach chronionej przyrody. - Tworzenie wspólnych projektów (w tym dywersyfikacja źródeł dochodów) wspierających ochronę, przy jednoczesnym świadomym udostępnianiu obszarów cennych przyrodniczo dla ruchu turystycznego. Obraz struktury ilościowo-jakościowej regionalnych organizacji turystycznych [por. Fedyk 2016, ss ] pozwala na sformułowanie wniosku o stale rosnącym uczestnictwie w ROT-ach podmiotów spoza sektora przemysłu turystycznego, tj.: galerie handlowe, administracja kościelna (Caritas, diecezje, bractwa religijne), agencje rozwoju regionalnego, izby rolnicze i ośrodki doradztwa rolniczego, uczelnie i jednostki naukowo-badawcze, agencje reklamowe i marketingowe, firmy sektora ITC, wydawnictwa i media, zrzeszenia i stowarzyszenia sportowe oraz kluby sportowe, biblioteki i centra oraz ośrodki kultury, podmioty kultury (filharmonia, opera, teatr, zespoły artystyczne), operatorzy autostrad, gestorzy i właściciele centrów targowych, przedsiębiorstwa produkcyjne i rzemieślnicze, banki [por. Wanagos 2011, ss ]. Przeprowadzone analizy struktur organizacyjnych ROT-ów oraz badania empiryczne [Fedyk 2016] potwierdziły supozycję, że poszerzenie struktury typów członków organizacji (w tym o podmioty wskazane przez cytowaną Wanagos) ma wpływ na skuteczność funkcjonowania i poziom rozwoju organizacyjnego czy pozycję danego ROT-u w systemie organizacji turystyki w Polsce. Jednocześnie udział w ROT-ach podmiotów i jednostek szeroko rozumianej sfery ochrony przyrody, tj. Lasy Państwowe, parki narodowe i krajobrazowe, organizacje i instytucje ekologiczne jest niewielki (tab. 2) [por. Fedyk 2016, s. 122]. 208

212 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Tabela 2. Charakterystyka ilościowo-jakościowa członków regionalnych organizacji turystycznych w Polsce podmioty sfery ochrony przyrody Nazwa ROT-u Ilość członkówpodmiotów Typ członków-podmiotów sfery ochrony przyrody * sfery ochrony przyrody Dolnośląska Organizacja 1 Karkonoski Park Narodowy Turystyczna Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna 1 Zespół Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą Lubelska Regionalna 2 Lokalna Organizacja Turystyczna Kraina Organizacja Turystyczna Lessowych Wąwozów Lokalna Organizacja Turystyczna Roztocze Lubuska Regionalna 1 Stowarzyszenie Geopark Łuk Mużakowa Organizacja Turystyczna LOTUR Małopolska Organizacja Turystyczna 1 Fundacja Partnerstwo dla Środowiska Mazowiecka Regionalna Organizacja Turystyczna Opolska Regionalna Organizacja Turystyczna Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna 5 Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju i Promocji Zalewu Zegrzyńskiego Nadbużańska Lokalna Organizacja Turystyczna Lokalna Organizacja Turystyczna Trzech Rzek Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Zlewni Rzeki Jeziorki Lokalna Grupa Działania Tygiel Doliny Bugu 3 Fundacja Ludzie, Środowisko, Ekologia w Opolu PTTK Centrum Edukacji Ekologicznej w Strzelcach Opolskich Nadleśnictwo Zawadzkie, Państwowe Gospodarstwo Leśne, Lasy Państwowe w Zawadzkiem 3 Lokalna Organizacja Turystyczna Beskid Niski Lokalna Organizacja Turystyczna Bieszczady Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze 2 Lokalna Organizacja Turystyczna Region Puszczy Białowieskiej Oddział PTTK Białowieża Stowarzyszenie Agencja Ekorozwoju 209

213 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Pomorska Regionalna Organizacja Turystyczna Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego Śląska Organizacja Turystyczna Warmińsko-Mazurska Regionalna Organizacja Turystyczna Wielkopolska Organizacja Turystyczna Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna Zielone Płuca Polski 1 Fundacja Partnerstwo Dorzecze Słupi 2 Stowarzyszenie Dolina Pilicy Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dolina rzeki Grabi 2 Muzeum Przyrody i Techniki Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach Lokalna Grupa Działania Nad Czarną i Pilicą brak brak 2 Lokalna Organizacja Turystyczna Kraina Zalewu Wiślanego Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Bezpieczeństwa Wielkich Jezior Mazurskich brak brak 3 Lokalna Organizacja Turystyczna Dorzecza Parsęty Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza Drawskiego Związek Miast i Gmin Dorzecza Parsęty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych serwisów internetowych ROT [dostęp: ]. * Kwalifikacja członków zwyczajnych ROT-ów do grupy podmiotów sfery ochrony przyrody miała charakter ekspercki i oparta była głównie na analizie nazwy jednostki oraz ukierunkowania jej celów statutowych na działania w zakresie ochrony przyrody czy wykorzystania zasobów przyrodniczo cennych dla rozwoju funkcji turystycznych. Zaobserwowane cechy i zmiany w strukturze ilościowo-jakościowej członków ROT-ów [Fedyk 2016] uznać należy za ważne dla zrównoważonego rozwoju regionalnej turystyki i budowania systemu integrowania różnych instytucji i środowisk zainteresowanych rozwojem turystycznym województwa. Jednocześnie małe zaangażowanie w struktury organizacyjne ROT-ów jednostek ochrony przyrody musi budzić niepokój, na tle procesów intensyfikacji wykorzystania zasobów przyrodniczych przez narastający ruch turystyczny oraz tworzenia nowych typów produktów turystycznych w oparciu o atrakcje przyrodnicze. Poszerzanie płaszczyzn kooperacji ROT-ów z podmiotami otoczenia pozwala na pozyskiwania nowych oraz dywersyfikację źródeł finansowania, zwiększa różnorodność możliwych działań i projektów proturystycznych, pozwala na transfer specjalistycznej wiedzy między członkami i interesariuszami, 210

214 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji pozwala na uzyskiwanie wzajemnych korzyści (w tym finansowych), co ma znaczenie dla skuteczności funkcjonowania organizacji [Fedyk 2016]. Znikoma ilość podmiotów ochrony przyrody i ekologii w strukturach organizacyjnych ROT-ów (w charakterze członków) ogranicza zakres wskazanych wyżej obszarów współpracy i osiągania wzajemnych korzyści. Cele dotyczące ochrony przyrody w działalności ROT Struktura merytoryczna celów i zadań ROT-ów jest między innymi uwarunkowana ustawowo w związku z koniecznością dokonywania formalnoprawnego rozdziału działań w sferze statutowej stowarzyszenia, w sferze prowadzonej działalności gospodarczej oraz w sferze działalności w formule organizacji non-profit, które dodatkowo determinują odmienne zasady prowadzenia rachunkowości i księgowości w organizacji [Fedyk 2016, 2018]. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na częste dokonywanie korekt zapisów celów i zadań statutowych regionalnych organizacji turystycznych, które to zjawisko wynika z praktyki organizacyjnej wynikającej z konieczność podejmowania stale nowych typów działalności przez ROT-y (np. przy pozyskaniu nowych typów zleceń czy realizacji nietypowych projektów w kooperacji z interesariuszami i podmiotami otoczenia), a także zmiany wymuszonej potrzebą dostosowania organizacji do wymagań formalno-prawnych donatorów finansowych (np. wymogi formalne w konkursach o fundusze europejskie czy z budżetów podmiotów publicznych, w przetargach, etc.) [Fedyk 2016, s. 151]. Interesujących obserwacji dostarcza pogłębiona analiza zakresu celów i zadań regionalnych organizacji turystycznych zapisanych formalnie w dokumentach statutowych, która pośrednio wskazuje na strategiczne kierunki działania i funkcjonowania organizacji, a także podejmowane role przez ROT w regionalnej gospodarce turystycznej [Fedyk 2016]. W strukturze statutowych celów działania ROT-ów dostrzegalna jest słaba orientacja na cele związane z ochroną przyrody i ekologią, co może ograniczać współpracę z podmiotami działającymi w otoczeniu turystyki, tj. Lasy Państwowe, parki narodowe i organizacje ochrony zasobów przyrodniczych, a dalej możliwość sprawnego funkcjonowania ROT-ów w kooperacji z innymi członkami i interesariuszami w otoczeniu [Fedyk, Morawski 2014, s. 259]. Na tle zidentyfikowanych 51 typów celów statutowych ROT [Fedyk 2016] zjawiskiem niepokojącym jest ujęcie w dokumentach statutowych tylko w 9 ROT-ach (a tym samym formalnego zobowiązania do ich skutecznego osiągania) tylko jednostkowych celów odnoszących się do zadań w zakresie ochrony przyrody i ekologii (tab. 3). 211

215 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Tabela 3. Przegląd celów i zadań w sferze ekologii regionalnych organizacji turystycznych w Polsce w świetle statutów organizacji Cel * DOT KPROT LROT LOTUR MO T MAROT ORO T PRO T Propagowanie X x x x i podej- mowanie PDRO T PMRO T ROTW Ł ROTW S ŚOT WMRO T WOT ZRO T działań na rzecz ekologii i ochrony środowiska kulturowego dla rozwoju turystyki X x - x x - - x Źródło: opracowanie własne podstawie analizy statutów 16 regionalnych organizacji turystycznych w Polsce [dane z serwisów internetowych organizacji w dacie dostępu: ]. * ze względu na wykorzystywanie w dokumentach statutów ROT różnych form zapisów celów i zadań w tabeli dokonano autorskiego ujednolicenia, agregując nazwy celów i zadań mających analogiczny charakter. DOT: Dolnośląska Organizacja Turystyczna; KPROT: Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna; LROT: Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna; LOTUR: Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna; MOT: Małopolska Organizacja Turystyczna; MAROT: Mazowiecka Regionalna Organizacja Turystyczna; OROT: Opolska Regionalna Organizacja Turystyczna, PROT: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna; PDROT: Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna; PMROT: Pomorska Regionalna Organizacja Turystyczna; ROTWŁ: Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego; ROTWŚ: Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego; ŚOT: Śląska Organizacja Turystyczna; WMROT: Warmińsko-Mazurska Regionalna Organizacja Turystyczna; WOT: Wielkopolska Organizacja Turystyczna; ZROT: Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna Można dostrzec jednocześnie, że skuteczność działania w zakresie realizacji celów statutowych w sferze ekologii przez wszystkie ROT-y w opinii interesariuszy jest silnie zróżnicowany (tab. 4). 212

216 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Tabela 4. Skuteczność działania w sferze ekologii przez ROT-y (ogółem) w opinii interesariuszy Zidentyfikowane działania ROT-ów w sferze ekologii (ujęcie statutowe celu) Ocena skuteczności działania w sferze ekologii przez ROT-y 0 rezygnacja z działania, 1 brak skuteczności działania, 2 niska skuteczność działania, 3 nie mam zdania co do poziomu skuteczności działania, 4 działania są skuteczne, 5 wysoka skuteczność działania Wartość w % udzielonych odpowiedzi przez respondentów Propagowanie i podejmowanie działań na rzecz ekologii dla rozwoju turystyki 4,38 8,03 18,98 18,98 36,50 27,01 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych ROT-ów. Jednocześnie przeprowadzona analiza wyznaczająca wartości progów skuteczności i progów wysokiej skuteczności [Fedyk 2016, ss ] działania w zakresie realizacji celów statutowych w ROT (tab. 5) wskazała na silne zróżnicowanie skuteczności osiągania celów w sferze ekologii (tab. 6). Tabela 5. Progi skuteczności w profilu grupy zmiennych (cele statutowe) skuteczności funkcjonowania regionalnych organizacji turystycznych Typ profilu (grupa zmiennych skuteczności) Próg skuteczności (PS) (wartość w pkt.) Próg wysokiej skuteczności (PWS) (wartość w pkt.) Profile skuteczności wszystkich ROT-ów (ogółem) w opinii respondentów Cele statutowe 51,0 102,0 Profile skuteczności wszystkich ROT-ów (ogółem) w opinii ekspertów Cele statutowe 5,1 10,2 Profile skuteczności indywidualnej ROT-ów w opinii respondentów DOT, KPOT, LROT, ŚOT, WOT, ZROT PDROT ROTWŁ PS PWS PS PWS PS PWS Cele statutowe 5,1 10,2 4,63 9,27 3,92 7,84 Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: [Fedyk 2016, ss ]. 213

217 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Tabela 6. Progi skuteczności działania w sferze ekologii (cel statutowy) przez poszczególne ROT w opinii interesariuszy i ekspertów Nazwa ROT Próg skuteczności działania w sferze ekologii (cel statutowy) w opinii interesariuszy ROT Próg skuteczności działania w sferze ekologii (cel statutowy) w opinii ekspertów Dolnośląska Organizacja Turystyczna (DOT) Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna - 5 (KPOT) Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna +1 (LROT) Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna (PDROT) + 9 Regionalna Organizacja Turystyczna +2 Województwa Łódzkiego Śląska Organizacja Turystyczna (ŚOT) - 2 Wielkopolska Organizacja Turystyczna - 6 (WOT) Zachodniopomorska Regionalna Organizacja - 6 Turystyczna (ZROT) ROT (ogółem) - 15 Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: [Fedyk 2016, ss ]. Na tle przeprowadzonej analizy należy z niepokojem odnotować niską skuteczność działania ROT-ów w obszarze rzeczywistej (a nie tylko deklaratywnej) realizacji celów statutowych odnoszących się do sfery ekologii (ochrony przyrody), co może mieć znaczenie dla kształtowania kierunków regionalnej polityki turystycznej i charakteru cech rozwoju lokalnej turystyki z wykorzystaniem idei zrównoważonego rozwoju. Podsumowanie Prezentowane wyniki są istotne dla określenia kierunku ewolucji ROTów, w związku z coraz liczniejszymi postulatami dotyczącymi potrzeby zmiany modelu funkcjonowania ROT-ów z wykorzystaniem formuły klastra [Fedyk, Kachniewska 2016] czy w oparciu o ideę Destination Management Company/ Organization [Borzyszkowski 2014; Fedyk 2018; Fedyk, Potocki, Meyer 2017; Kruczek, Zmyślony 2010]. 214

218 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji W tle przeprowadzonej analizy wydaje się uzasadnionym poszukiwanie w tych nowych modelach działania ROT miejsca i pozycji dla jednostek oraz organizacji ochrony przyrody jako podmiotów mających wpływ na rozwój turystyki w regionie. Przykładowo P. Zmyślony [2014] wskazuje na współczesne trendy mające wpływ na funkcjonowanie także miejskich Destination Management Organization, które obrazują potrzebę współpracy z podmiotami ochrony przyrody i uzasadnioną konieczność realizacji celów w obszarze ekologii (tab. 6). Tabela 6. Wybrane trendy rozwojowe (ekologizacja) w działaniu miejskich Destination Management Organization Trend rozwojowy Zalecenia działania DMO (według Destination Marketing Association International) Otoczenie przyrodnicze: popierać równowagę w dążeniu do zachowania środowiska naturalnego w działalności turystycznej, ekologizacja opartą na przesłankach racjonalnych, a nie ideologicznych, zachęcać do wprowadzania i promować zielone rozwiązania w ofercie turystycznej miasta i regionu, wprowadzać wspólne standardy ekologiczne. Źródło: opracowanie z wykorzystaniem: [Zmyślony 2014]. Zwiększanie poziomu integracji (formalnej i merytorycznej) interesariuszy regionalnego rynku turystycznego, w tym podmiotów ochrony przyrody w ramach struktur organizacyjnych regionalnych organizacji turystycznych, jest zjawiskiem oczekiwanym i wymagającym zdecydowanego nasilenia, co wynika wprost z potrzeby zrównoważonego rozwoju funkcji turystycznych w regionie z jednoczesnym poszanowaniem jego zasobów środowiskowych, w tym obszarów przyrodniczo cennych i chronionych [Warczewska, Mastalska-Cetera 2010]. Bibliografia 1. Borzyszkowski J., Organizacja i zarządzanie turystyką w Polsce, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu.pl., Warszawa Borzyszkowski J., Cooperation with the environment as one of the basic elements concerning the activity of the present day DMO, European Jour- 215

219 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji nal of Tourism, Hospitality and Recreation, 5 (2), Leiria: Polytechnic Institute of Leiria, Butowski L., Organizacja turystyki w Polsce, Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej w Lublinie, Warszawa-Lublin Czernek K., Motywacje i cele partnerów w kooperacji na rzecz rozwoju turystyki w regionie, Folia Turistica, 26, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, Kraków Dudek A., Kowalczyk A., Turystyka na obszarach chronionych szanse i zagrożenia, w: Geografia turyzmu. Prace i Studia Geograficzne, red. Kowalczyk A., 32, Warszawa Fedyk W., Cele gospodarcze regionalnych organizacji turystycznych w Polsce, w: Regionalne problemy rozwoju turystyki, Ekonomiczne Problemy Turystyki, red. Panasiuk A., Tokasz-Kocik A., 2 (42), Szczecin Fedyk W., Uwarunkowania skuteczności regionalnych organizacji turystycznych w Polsce, praca doktorska (niepublikowana), Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra Fedyk W., Kachniewska M., Uwarunkowania skuteczności funkcjonowania regionalnych organizacji turystycznych w Polsce w formule klastra. Ekonomiczne Problemy Turystyki, 1 (33), Szczecin Fedyk W., Meyer B., Potocki J., Nowa koncepcja zarządzania regionami turystycznymi, Studia Oeconomia Posnaniensia, 4 (4), Poznań Fedyk W., Morawski M., Uwarunkowania skuteczności funkcjonowania regionalnych organizacji turystycznych w obszarach recepcji turystycznej w Polsce. Ekonomiczne Problemy Turystyki, 1, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Fedyk W., Morawski M., Regionalne organizacje turystyczne organizacjami współpracy. Prawda czy fałsz?, Folia Turistica, 32, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, Kraków Grabińska E., Mierniczak P., Rola i znaczenie regionalnych organizacji turystycznych w zakresie promocji turystycznej regionu, w: Konkurencyjność miast i regionów na globalnym rynku turystycznym, red. Sala J., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Gryszel P., Rola regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych w inspirowaniu rozwoju produktu turystycznego w regionie. Prace Naukowe 216

220 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji Akademii Ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław Gryszel P., Funkcjonowanie regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych w Polsce. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław Guzik K., Dylematy rozwoju turystyki na obszarach chronionych (na przykładzie Bieszczadzkiego Parku Narodowego), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków Kodeks Dobrych Praktyk systemu zarządzania i promocji turystyki w Polsce, red. Wąsowicz-Zaborek E., Polska Organizacji Turystyczna, Warszawa Kruczek Z., Frekwencja w polskich atrakcjach turystycznych , Proksenia, Kraków Kruczek Z., Zmyślony P., Regiony turystyczne, Wydawnictwo Proksenia, Kraków Królikowska K., Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Luzar-Błaż K., Grodzińska-Jurczak M., Cent J., Partycypacja społeczna w zarządzaniu terenami chronionymi na przykładzie obszaru Natura 2000 Dolinki Jurajskie, Wieś i Rolnictwo, 2 (175), Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Migdal M., Ewaluacja regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych, Instytut Wspierania Turystyki Doradztwo, Szkolenia, Badania, Forum Turystyki Regionów, Szczecin Migdal M., Poradnik. Lokalna Organizacja Turystyczna, Forum Turystyki Regionów, Szczecin Olearnik J., Przedsiębiorcze zachowania uczelni wzorzec i rzeczywistość (wyniki badań), w: Przedsiębiorcza uczelnia i jej relacje z otoczeniem, red. Pluta-Olearnik M., Difin SA, Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu, Wrocław Panasiuk A., Struktura podmiotowa gospodarki turystycznej, w: Gospodarka turystyczna, red. Panasiuk A., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Stasiak A., Turystyka w parkach narodowych - obszary konfliktów, Turyzm, 7 (2), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Ustawa o Polskiej Organizacji Turystycznej z dnia 25 czerwca 1999 r., Dz. U. z 1999r. Nr 62, poz.689 z późn. zm. 217

221 W. Fedyk, Ochrona przyrody w działalności regionalnych organizacji 28. Walas B., Fedyk W., Pasierbek T., Nemethy S., Diagnosis of functioning of National Parks in Poland in their socioeconomic environment, w: Ekonomiczne Problemy Turystyki, red. Tokasz-Kocik A., 3 (43) (w druku), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Wanagos M., Regionalne i lokalne organizacje turystyczne - system relacji i powiązań marketingu wewnętrznego regionu, w: Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Wybrane aspekty marketingu terytorialnego, red. Rosa G., Smalec A., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 663, Ekonomiczne Problemu Usług 75, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Warcholik W., Semczuk M., Natężenie ruchu turystycznego w Pienińskim Parku Narodowym. Prace Komisji Geografii Przemysłu, 18, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków-Warszawa Warczewska B., Mastalska-Cetera B., Zrównoważony rozwój turystyki na obszarach chronionych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 590, Ekonomiczne Problemy Usług 52, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Wysokiński J., Deklarowane a realizowane zadania regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych, Zeszyty Dydaktyczno-Naukowe WSHGiT, 1, Wyższa Szkoła Hotelarstwa, Gastronomi i Turystyki, Rzeszów Zmyślony P., 8 trendów rozwojowych mających wpływ na działalność miejskich DMO, (dostęp: ). 218

222 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych dr Krzysztof Borkowski Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka ENKLAWY OBSZAROWE W FORMIE PARKÓW TEMATYCZNYCH JAKO ISTOTNY ELEMENT STRATEGII AKTYWNEJ OCHRONY FAKTYCZNEJ PRZESTRZENI PARKÓW NARODOWYCH (CASE STUDY: BRAMA W GORCE ) TERRAIN ENCLAVES IN THE FORM OF THEME PARKS AS AN ESSENTIAL ELEMENT OF THE ACTIVE STRATEGY FOR THE REAL PROTECTION OF THE AREAS OF NATIONAL PARKS (CASE STUDY: BRAMA W GORCE) Abstract The dilemma is focused on the topic of management of the resources that are valuable from the point of view of the National Park acting as a specialized manager of those resources regarding the usage of those by citizens of the country that is the sovereign and thus simultaneously a final beneficiary of the resources protected by the National Parks. That does comply with the notations of the legislation about the environment preservation that forces the national parks to undertake the activities in order to realize the statutory tasks including: ecosystems preservation, sharing the area of national park and ecological education. Because of that the initiative to establish the Educational Natural Center Brama w Gorce should be evaluated even more highly as it is based on the real and tangible natural and anthropogenic heritage of the region which is offering the real meeting (entering into the personal relation) with the nature and culture of the visited place outside the real borders of the Gorczański National Park. Keywords: National Parks, post-tourists, tourism product, tourist attractions, tourist trap Streszczenie Dylemat zawiera się w gospodarowaniu zasobami cennymi z punktu widzenia Parku Narodowego, jako gestora zasobów a korzystaniu z nich przez obywatela kraju, będącego suwerenem a przez to jednocześnie beneficjentem końcowym, chronionych przez Parki Narodowe zasobów. Jest to zgodne z zapisem ustawy o ochronie przyrody zobowiązującej do podejmowania w parkach narodowych działań w celu realizacji ustawowo określonych zadań, w tym: ochrony ekosystemów, udostępniania obszaru parku narodowego i edukacji przyrodniczej. Tym bardziej pozytywnie należy ocenić inicjatywę powołania do życia Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce opartego na faktycznym i namacalnym dziedzictwie przyrodniczym i antropogenicznym regionu oferującym prawdziwe spotkanie (wejście w styczność osobistą) z przyrodą i kulturą odwiedzanego miejsca, poza faktycznymi granicami Gorczańskiego Parku Narodowego. 219

223 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Słowa klucze: Parki Narodowe, postturyści, produkt turystyczny, atrakcje turystyczne, turystyczna pułapka (Tourist Trap) Wstęp Dylemat zawiera się w gospodarowaniu zasobami cennymi z punktu widzenia parku narodowego jako gestora zasobów, a korzystaniu z parków przez obywatela kraju, będącego suwerenem i przez to jednocześnie beneficjentem końcowym, chronionych przez parki narodowe zasobów. Jest to zgodne z zapisem ustawy o ochronie przyrody zobowiązującej do podejmowania w parkach narodowych działań w celu realizacji ustawowo określonych zadań, w tym: ochrony ekosystemów, udostępniania 1 obszaru parku narodowego i edukacji przyrodniczej. Problem w literaturze tematu Problem ten zauważa między innymi B. Sawicki, pisząc: wielowariantowość turystyki w parkach narodowych wynika m.in. z różnorodności przyrody nieożywionej i ożywionej występującej w granicach opisywanych form ochrony przyrody. Rodzi się zatem dylemat, jak chronić coś, co jest cenne przyrodniczo, a jednocześnie ukazywać to, ponieważ jest cenne także z punktu widzenia funkcji turystycznej? Ustawodawca bardzo wyraźnie wskazał, że udostępnianie obszaru parku może być wykonywane jedynie w sposób, który nie wpływa negatywnie na przyrodę 2. W tym samym tonie, biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania, pisze na ten temat A. Kulczyk-Dynowska, uważając, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, że turystyka w parkach narodowych dopuszczalna jest tylko w wyznaczonych miejscach z poszanowaniem zasad wskazanych w ustawie o ochronie przyrody i zarządzeniach dyrektora danego parku narodowego. Normowanie zasad zachowania w parkach narodowych, wydzielanie stref udo- 1 Udostępnianie umożliwianie korzystania z parku narodowego, rezerwatu przyrody lub niektórych ich obszarów i obiektów w celach naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, filmowania, fotografowania, a także w celach zarobkowych; Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Art.. 5 poz. 22, s. 8; opracowano na podstawie Dz. U. z 2018 r. poz. 1614, 2244, pdf 2 Sawicki B., Turystyka zrównoważona nowa koncepcja rozwoju turystycznego regionów, w: Regionalne aspekty rozwoju turystyki, red. Jalinik M., EkoPress, Białystok 2006, s. 52, za: Kulczyk-Dynowska A., Parki narodowe a funkcje turystyczne i gospodarcze gmin terytorialnie powiązanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław 2018, s

224 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych stępnianych turystom i stref zamkniętych, budowa odpowiedniej infrastruktury turystycznej nie są wystarczające. Musi im towarzyszyć chęć przestrzegania obowiązujących norm i umiejętność korzystania z przygotowanych udogodnień przestrzeń parków narodowych jest zbyt duża, aby służby parków narodowych monitorowały zachowania każdego turysty i w sposób wyprzedzający reagowały na zamiar czynu mogącego skutkować dewastacją przyrody. Indywidualnymi, obecnymi wszędzie tam, gdzie turysta, czynnikami wpływającymi na zachowanie są jego własna wiedza i nawyki. Stąd też edukacja przyrodnicza jest nierozerwalnie związana z funkcją turystyczną obszarów chronionych. 3 Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych jako atrakcja turystyczna. Problem w ujęciu teoretycznym Teoretycy problemu Z. Kruczek, R. Winiarski, J. Zdebski uważają, że: współcześnie powstające atrakcje nawiązują do nowej formuły ewolucji turystyki, jaką jest reguła 3xE (entertaiment, excitement, education rozrywka, ekscytacja, kształcenie), która wyparła tradycyjną formułę 3xS (sun, sea, sand słońce, morze, piasek). Powstające nowe atrakcje mają zarówno bawić, ekscytować, w pewnym sensie straszyć, podnosić poziom adrenaliny, jak też edukować przez pobudzanie do myślenia i refleksję. Obecnie obserwujemy pewien paradoks rozbieżności pomiędzy potrzebą oryginalności i autentyzmu (zawartą w przesłaniach 3xE i będącej na topie turystyki kulturowej) a eklektyzmem i pastiszem. Kreowanie sztucznych atrakcji, niemających związku z miejscem, historią i kulturą, dało początek nowej generacji tzw. postturystów 4, osób zadowalających się między innymi replikami słynnych obiektów 5. Wpadają oni w przygotowane specjalnie dla nich pułapki turystyczne, które najczęściej nie mają żadnego głębszego przekazu, a ich głównym celem jest wyciągnięcie pieniędzy od odwiedzających i maksymalizacja zysków. Powstające coraz liczniej parki rozrywki, sztuczne światy fantazji, iluzji i przygody, w których fikcja miesza się z rzeczywistością, a zabawa towarzyszy zwiedzaniu, świadczą o ogromnym zapotrzebowaniu na tego typu atrakcje. 6 3 Kulczyk-Dynowska A., Parki narodowe a funkcje turystyczne i gospodarcze gmin terytorialnie powiązanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław 2018, s Winiarski R., Zdebski J., Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, ss Kruczek Z., Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków 2011, s Kruczek Z., Od egipskich piramid po Disneylandy. Szkice o ewolucji atrakcji turystycznych, Folia Turistica, 2014, nr 31, ISSN , e-issn

225 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Problem w ujęciu praktycznym. Case study: Centrum Edukacyjno- Przyrodnicze Brama w Gorce Tym bardziej pozytywnie należy ocenić inicjatywę powołania do życia Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce (CEPBwG) opartego na faktycznym i namacalnym dziedzictwie przyrodniczym i antropogenicznym regionu, oferującym prawdziwe spotkanie (wejście w styczność osobistą) z przyrodą i kulturą odwiedzanego miejsca. Bardzo syntetycznie, ale niezmiernie trafnie opisał to K. Przecławski, 78 sugerując, że turystykę należy rozumieć jako całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową, zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym). Cytowany Krzysztof Przecławski wylicza również, że głównymi czynnikami natury psychologicznej decydującymi o wyjazdach turystycznych są: pragnienie udania się do określonego miejsca (motywy poznania przyrody, poznania kultury i poznania życia społecznego); dążenie do zaspokojenia potrzeb emocjonalnych i estetycznych (nawiązania lub odnowienia kontaktu z przyrodą, przeżycia przygody lub ryzyka); dążenie do zaspokojenia potrzeb biologicznych (regeneracji sił i leczenia, odczuwania potrzeby zmiany); 9 : Powyższe czynniki całkowicie spełnia opisywane Centrum Edukacyjno- Przyrodnicze Brama w Gorce, a pozostałe czynniki opisywane przez Przecławskiego spełnia ono przynajmniej częściowo. Są to: pragnienie opuszczenia na jakiś czas miejsca stałego pobytu (motywy opuszczenia środowiska społecznego w szerokim znaczeniu tego słowa, motywy opuszczenia rodziny lub środowiska pracy, motywy opuszczenia miejsca zamieszkania); dążenie do spędzania wolnego czasu poza miejscem stałego zamieszkania z kimś bliskim (rodziną, osobą kochaną, przyjaciółmi); pragnienie zawarcia nowych znajomości itp.; chęć pozostawania w zgodzie ze stereotypami społecznymi (modą); 7 Przecławski K., Turystyka i wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1973, s Przecławski K., Turystyka a świat współczesny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994, s Przecławski K., Socjologiczne problemy turystyki, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979, ss

226 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych pragnienie zaspokojenia potrzeb twórczych (pracy twórczej, pracy na rzecz mieszkańców odwiedzanych terenów itp.). 10 Narzędzia analizy Badania wykonano przy pomocy dwóch podstawowych narzędzi: badania typu deskresearch oraz wywiady bezpośrednie. W tym przypadku doszło do triangulacji badań ilościowych i jakościowych. 11 Pierwsza grupa narzędzi (badania typu deskresearch) opierała się na powszechnie dostępnych danych, szczególnie z Głównego Urzędu Statystycznego. Przede wszystkim były to dane pochodzące z Banku Danych Regionalnych oraz komunikatów, biuletynów, publikacji elektronicznych (w tym danych archiwalnych) dostępnych na witrynie GUS. Ponadto w badaniach wykorzystywano wszelkie inne możliwe do uzyskania informacje pozyskane od pracowników szerokiego rozumianego sektora turystycznego, przewodników, gestorów atrakcji turystycznych, organizatorów ruchu turystycznego, nauczycieli, ekspertów Polskiego Stowarzyszenia Turystyki. W analizach wykorzystano własne doświadczenia, jak również opracowane wcześniej raporty z badań ruchu turystycznego w Krakowie i Małopolsce za lata W drugiej grupie narzędzi posłużono się wywiadami bezpośrednimi w formie ankiety (bezpośrednia rozmowa z respondentem przeprowadzona przez ankietera, przy użyciu formularza). Ankietowanymi byli przedstawiciele potencjalnych grup docelowych, jak również eksperci Polskiego Stowarzyszenia Turystyki. 10 Ibidem 11 Najprościej mówiąc, koncepcja triangulacji oznacza, że badany temat ujmuje się, z co najmniej dwóch różnych punktów widzenia. Zwykle tego rodzaju wielorakie ujęcie uzyskuje się dzięki zastosowaniu różnych perspektyw metodologicznych [to jest różnych technik badawczych] (Flick 2011, 79). Można wskazać kilka sposobów, w jakie próbuje się przezwyciężyć ostry podział na badania jakościowe i ilościowe. Punktem wyjścia tych prób jest przyjmujące się powoli założenie, że metody jakościowe i ilościowe powinno się postrzegać jako komplementarne a nie konkurencyjne (Jick 1983, 135). Prowadzi to w prostej linii do łączenia badań jakościowych i ilościowych. (Flick 2011, 154) Flick U., Triangulation: Eine Einführung (Qualitative Sozialforschung) (German Edition), Paperback, April 18, 2011 ISBN-13: , ISBN-10: Edition:

227 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Rozróżnienie grup społeczno-kulturowych oraz ich wymagań (potrzeb) Do czynników modelujących aktywność konsumencką zalicza się grupę społeczną. Grupa społeczna aglomeruje z pojedynczych osób niezwiązanych ściśle z innymi zbiorowościami. Według L. Rudnickiego określa to zasada odrębności. Grupy społeczne są względnie homogeniczne, a ich członkowie wyznają te same systemy wartości, posiadają te same zainteresowania i bardzo podobnie się zachowują. Według L. Rudnickiego, grupę społeczną cechuje: względnie trwała łączność przestrzenna; poczucie więzi (wspólnoty) i odrębności; wzajemna zależność członków grupy (podział czynności, współpraca); podobieństwo cech kultury, uznawanie wspólnych wzorców wartości; zajmowanie podobnej pozycji w ramach podziału dóbr ekonomicznych, drabiny władzy, hierarchii, prestiżu. 12 Każdy konsument może jednocześnie należeć do wielu grup społecznych. Przynależność ta wynika z racji: członkostwa (np. w kościele, klubie sportowym, partii politycznej itp.); cech demo-społecznych (wiek, płeć, rasa); aspiracji; negatywnych postaw (np. uprzedzeń); 13 Stosując powyższą typologię, przeprowadzono badania opinii potencjalnych klientów (odwiedzających) CE-PBwG. Potrzeby realizowane przez kompleks Edukacyjno-Przyrodniczy Brama w Gorce Nowo powstający a pełni rozwinięty produkt, jakim jest kompleks Edukacyjno-Przyrodniczy Brama w Gorce, może zapewnić różnorodną podaż na mnogi popyt 14 w podziale na odwiedzających krajowych i odwiedzających za- 12 Rudnicki L., Zachowania konsumentów na rynku turystycznym, Proksenia Kraków 2010, s Bosiacki S., Majchrzak K., Typologia polskiego konsumenta na rynku usług turystycznych, w: Turystyka w badaniach naukowych. Prace ekonomiczne, red. Nowakowska A., Przydział M., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Rzeszów 2006, s POPYT jest to ilość dobra, którą nabywcy chcą i mogą kupić po danej cenie w określonym czasie. Wzrost ceny powoduje spadek popytu na dane dobro, a obniżka ceny wywołuje wzrost popytu na to dobro (ceteris paribus). POPYT I PODAZ 224

228 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych granicznych. W opracowaniu uwzględniono zalecaną przez WTO dezagregację ruchu przyjazdowego na turystów (co najmniej z jednym noclegiem) i odwiedzających jednodniowych odwiedzających jednodniowych. - edukacja pobyt w Centrum Edukacyjno-Przyrodniczym Brama w Gorce ; - relaks ścieżka leśno - ogrodowa, ścieżka w koronach drzew, podniebne tarasy widokowe; - rozrywka plac zabaw dziecięcych; - odnowa biologiczna kuracja kąpielami powietrznymi poprzez naturalne kompleksowe SPAAA / SPAT = Aero-Aroma-Aquam-Spa 15, w kompleksie Centrum Edukacyjno-Przyrodniczy Brama w Gorce, ścieżka w koronach drzew, podniebne tarasy jako miejsca inhalacyjne, efekt psychosomatyczny; - zwiedzanie teren zmodyfikowany edukacyjnie do eksploracji; - samorealizacja pawilony edukacyjne; - praktyka proekologiczna uczestnictwo w życiu/ w funkcjonowaniu centrum jako wolontariusz; - dydaktyka tematyczne wykłady edukatora z zakresu, biologii [fauna, flora, ekosystem], dziedzictwa kulturowego regionu, historii kraju i miejsca, współistnienia w środowisku z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju; - status wtajemniczenia proekologicznego (od gościa centrum do bywalca centrum) stopnie programu lojalnościowego. Wspomniano już o jednej z docelowych grup, czyli wszystkich tych, którzy skazani są na zaspokajanie występującej u nich potrzeby ciekawości. Poszukującym odpowiedzi na pojawiające się w głowie lub przestrzeni społecznej pytania: co to jest, jak tam jest, jak to działa, co widać, co słychać, czy to prawda, że i tym podobne. Osoba taka, uzyskując prawdziwe odpowiedzi na nurtujące ją pytania, podnosi swój poziom wiedzy, co generuje efekt dydaktyczno-edukacyjny. 15 SPAT Oryginalna koncepcja autorska: Jakub Antoni Borkowski, Krzysztof Paweł Borkowski oznaczająca naturalne kompleksowe SPAAA Aero- Aroma - Aquam - Spa ³ / SPA3/ SPA#/ SP3A/ SPA THREE#TREE / SPAT [sanus per aero, aroma, aquam lub sanitas per aero, aroma, aquam, co oznacza do zdrowia za przyczyną powietrza, zapachu i wody # pośród drzew ]. 225

229 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Edukacja proekologiczna Edukacja jest podstawowym narzędziem w kreowaniu właściwych postaw ekologicznych społeczeństwa. Popularyzacja wiedzy o ochronie zasobów przyrodniczych oraz stałe podnoszenie świadomości ekologicznej nabiera szczególnego znaczenia w obszarach o wyjątkowo cennych walorach przyrodniczo-kulturowych. Prowadzenie aktywnych działań dokształcających powinno obejmować wszystkich odwiedzających, lokalną społeczność, kadry nauczycielskie, dzieci i młodzież szkolną. Nieustająca popularność Gorczańskiego Parku Narodowego jako destynacji turystycznej przekłada się na wzrost presji człowieka w chronionych ekosystemach. Wraz ze wzrostem natężenia ruchu na szlakach zwiększa się liczba zwiedzających posiadających niedostateczną wiedzę na temat odwiedzanego obszaru. Ważnym źródłem informacji w tym względzie może/powinno pełnić powstające Centrum Edukacyjno-Przyrodnicze Brama w Gorce. Sama ekspozycja uświadamiać będzie niezwykłość miejsca, jakim są Gorce, a pracownicy centrum będą mieli w ramach bezpośredniego kontaktu z odwiedzającymi to miejsce możliwość uwrażliwiać ich na jego walory. Eksperci Polskiego Stowarzyszenia Turystyki upatrują w nowotworzonym Centrum Edukacyjno- Przyrodniczym Brama w Gorce szansę dla całego Gorczańskiego Parku Narodowego poprzez zatrzymanie sporej ilości odwiedzających Gorce właśnie w tym w Centrum na ograniczonej do 6 hektarów powierzchni i usatysfakcjonowanie potencjalnych oglądaczy, niebędących wytrawnymi turystami, widokami Tatr tak pięknie opisywanymi przez Kazimierza Sosnowskiego, 16 jedynie z platform widokowych, bez wchodzenia na szlaki GPN. Jednocześnie prawidłowo funkcjonujące CEPBwG ma szansę pełnić rolę nie tylko śluzy aglomerującej ciekawskich i zabawowych, ale również pełnić rolę inicjacyjnoprzygotowawczą do spotkania z przyrodą Gorców już na szlakach GPN. Plan edukacji ekologicznej Gorczańskiego Parku Narodowego w założeniu obejmuje nauczanie o wartościach przyrodniczych, dla jakich utworzono w Gorcach park narodowy. Przez swoją działalność edukacyjną park podejmuje się także propagowania walorów kulturowych tej właśnie części Beskidów. W planach edukacyjnych parku jest zapis o ukazywaniu tradycyjnych związków przyrody i człowieka, jak również historii terenu, na którym park się znajduje Są one zaciszną świątynią przyrody, a choć nie imponują wyniosłością szczytów... to przecież mają niezwykle wiele powabu. Ten powab stanowi wielka obfitość hal i polan, powódź borów i najwspanialsza panorama Tatr tak pisał w 1912 r. Kazimierz Sosnowski, autor pierwszego krajoznawczego opisu Gorców dostęp:

230 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych W założeniu autorów planu edukacji ekologicznej GPN, skuteczna edukacja ma doprowadzić do równowagi pomiędzy społecznymi potrzebami (konsumpcyjne korzystanie z terenu parku) a koniecznością ochrony przyrody, do zaakceptowania odmiennego sposobu gospodarowania, udostępniania a nawet zamieszkiwania na terenie chronionym. Edukacja ta umożliwić ma także zdobycie wiedzy i przekonać o zasadności objęcia tego fragmentu Gorców najwyższą formą ochrony przyrody. 17 Centrum Edukacyjno-Przyrodniczym Brama w Gorce w sposób istotny i synergiczny wpisuje się w opracowany przez park Plan ochrony GPN. Jednocześnie skutecznie zdeglomeruje ruch turystyczny w Gorcach, zatrzymując go na małym 6 hektarowym ściśle kontrolowanym obszarze. Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze są działania realizowane właśnie na tym przestrzennie ograniczonym terenie, który będzie chroniony nie przepisami prawa o parkach narodowych a prawem własności. Aby być produktem atrakcyjnym turystycznie i jednocześnie konkurencyjnym nie tylko cenowo, właściciel obiektu musi samoistnie zadbać o prawidłowy standard ochrony tak flory i fauny swojego terenu, jak również o warunki fitosanitarne związane z obecnością bardzo dużej liczby odwiedzających na ograniczonym terenie CEPBwG. Dowodem terenowego wdrażania tej wiedzy w planowanym CEPBwG są ścieżki przyrodnicze i pawilony edukacyjne tak o tematyce dziedzictwa historyczno-regionalnego, jak również przyrodniczego, a obejmujące miejscową florę i faunę. Miejsca te pozwalają odwiedzającym na samodzielne poznawanie otoczenia, czego przykładem może być planowane przejście ścieżką umożliwiającą obserwację poszycia lasu, flory i fauny ściółki leśnej. Są to bardzo praktyczne miejsca narzędzia dydaktyczne, z których mogą korzystać zarówno osoby indywidualne, jak i grupy edukacyjne z nauczycielami oraz miejscowi przewodnicy górscy będący doskonałymi edukatorami w szkole bez ławek i potrafiący w pasjonujący sposób przekazać wiedzę i pasję do odwiedzanego terenu. Wzrost atrakcyjności regionu przekłada się bezpośrednio na aktywność gospodarczą mieszkańców tych okolic. Rozwija się sektor usług (noclegi, gastronomia, transport i in.), zwiększając tym samym poziom recepcji turystycznej. Wynikające z tego nie tylko korzyści, ale również pewne zagrożenia, które 17 Porównaj: dostęp:

231 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych powinny być przedmiotem stałego zainteresowania zarówno gestorów CE- PBwG, jak i dyrekcji Gorczańskiego Parku Narodowego. W celu niwelacji skutków sezonowych przeciążeń terenu dyrekcja GPN powinna prowadzić dialog tak z CEPBwG, jak również z miejscową społecznością profitującą materialnie z istnienia CEPBwG, interweniując jednak jedynie w sytuacjach konfliktowych, jednocześnie współpracując w działaniach profilaktycznoprewencyjnych, a może nawet je inicjując. Mimo iż regulamin GPN udostępniony jest w czytelnej formie w każdym punkcie informacyjno-kasowym, to na podstawie poczynionych obserwacji można pokusić się o stwierdzenie, iż nie wszyscy poświęcają czas na zapoznanie się z jego zapisami. Dla prawdziwych turystów większość umieszczonych tam zasad jest naturalna. Niestety są również zwiedzający reprezentujący silnie negatywne postawy społeczne. Wśród tzw. pseudoturystów napotkać można odwiedzających, którzy uważają, że jeśli płaci, to wymaga. Nawet jeśli opłata za wejście na teren chroniony, jak w przypadku GPN, jest symboliczna 18 osoby te zaśmiecają teren w przekonaniu, że skoro nie ma kosza, to park ma obowiązek po nich posprzątać. W tym właśnie miejscu należy podkreślić rolę edukacji możliwej do zrealizowania w CEPBwG w monitorowanym terenie. Zbiór nakazów i zakazów na tablicy informacyjnej umieszczonej w parku nie przemawia do pewnych grup ludzi. W komunikacji parku z odwiedzającymi brakuje obrazowych skojarzeń, które w czytelny i zabawny sposób budowałyby poczucie odpowiedzialności osób wchodzących na szlak. Podjęcie próby marketingowej personifikacji przyrody mogłoby zaowocować zwiększeniem świadomości społecznej w temacie zagrożeń stwarzanych przez człowieka. Na takie podejście do profilaktycznej edukacji nie tylko młodego pokolenia jest właśnie miejsce w nowo tworzonym CEPBwG. Kompleks Centrum Edukacyjno-Przyrodnicze Brama w Gorce może wytwarzać siły grawitacji ruchu turystycznego, czyli generować zupełnie normalny, przyjazdowy ruch turystyczny: wakacyjny, weekendowy. Natomiast i co najważniejsze jest on przystosowany do innych niż w wesołym miasteczku form wypoczynku, relaksu i zabawy. Chodzi tu między innymi o organizacje gier edukacyjnych przeniesionych w teren _obszary_gpn.html, dostęp:

232 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Praca w CEPBwG Projekt przygotowania i wdrożenia całego procesu powstawania takiego kompleksu jest bardzo skomplikowany. Spowodowane jest to ogromem przedsięwzięcia i wieloma pomysłami na zmniejszenie przewidywalnych kosztów budowy. Po pierwsze ważne jest stworzenie systemu pierwotnych beneficjentów tego kompleksu miejscowych osadników/ okolicznych mieszkańców. Będzie to program dla wszystkich tych, którzy będą chcieli pracować przy konstruowaniu drewnianych domów lub innych budowli. Dla osób zainteresowanych architekturą drewnianą można zaproponować praktyczne szkolenie w tym zakresie, a skończenie np. dwutygodniowego kursu oraz praca i zakończenie budowy (realizacji etapu budowy) jednego z takich obiektów może (powinno) owocować otrzymaniem dokumentu (certyfikatu) traktującego o skończonym szkoleniu i posiadanych praktycznych kwalifikacjach w tej kwestii. Takie kursy mogą być odpłatne lub finansowane z programów Powiatowego Urzędu Pracy w Nowym Targu. Motywacją do podjęcia takiej formy zatrudnienia a zarazem doskonalenia zawodowego przez mieszkańców może być szansa, że po pozytywnym zakończeniu praktycznego szkolenia właściciel kompleksu CEPBwG może podjąć decyzję o ewentualnym zatrudnieniu takiej osoby przy dalszej budowie centrum i jego bieżącej konserwacji z normalną pensją, umową i ubezpieczeniem. Dodatkowo sugerujemy wypisać taką osobę w poczet pierwotnych budowniczych CEPBwG, którzy w przyszłości będą np. mogli korzystać z wielu przywilejów w pełni funkcjonującym CEPBwG, jak np.: zniżki na pobyt i korzystanie z usług, prawo do dystrybucji własnych wyrobów rzemiosła regionalnego itp. Wszelkiego rodzaju aktywności odwiedzających wewnątrz CEPBwG będą musiały być kontrolowane przez pracowników kompleksu. Zapewnić ma to bezpieczeństwo gościom, jak również uchronić ich od wchodzenia na obszary zaplecza technologicznego. Pierwsza grupa takich ludzi to strażnicy i wartownicy dzienni i nocni; ich zadaniem powinna być ochrona ludzi będących pod opieką regulaminu/ prawa/ miejscowego CEPBwG opierającego się na umowie kontraktowej z osobą zakupującą bilet wstępu i godzącą się na akceptację zasad pobytu w CEPBwG, znającą i akceptującą swój status na terenie CEPBwG. Chroniliby oni bram i przejść, monitorowaliby obszar CEPBwG, dbając o materię centrum. 229

233 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Druga grupa to wszyscy należący do grupy okolicznych mieszkańców, którzy będą pracować w centrum. Ludzie ci będąc nieanonimowymi, podlegają swoistemu (zwyczajowemu) prawu miejscowemu, które określa zasady postępowania, obowiązki, dress code 19. Osoby te powinny stworzyć podstawę funkcjonowania centrum. Dobra i usługi wytwarzane przez lokalną społeczność a oferowane dla odwiedzających CEPBwG, mogą być również oferowane i sprzedawane na zewnątrz centrum, np. w galeriach handlowych w dużych miastach, będąc znakomitą formą promocji CEPBwG. W ten sposób każdy pracownik i jego rodzina dostanie szansę na zatrudnienie i będzie miał powód, aby rzetelnie wykonywać swoje obowiązki. Trzecia grupa to ludzie spoza regionu a pracujący w centrum; oznacza to, że albo regularnie muszą dojeżdżać do pracy, co jest bardzo uciążliwe, albo powinni zamieszkać w regionie w miejscach niedostępnych dla turystów czy też znajdujących się poza ich zainteresowaniem. Oznacza to kolejny profit dla lokalnej społeczności. Jeżeli zatrudnienie tych osób będzie całoroczne, a taki charakter ma mieć planowane centrum CEPBwG, to osoby te podatne będą na proces asymilacji i może w dłuższej perspektywie czasowej powiększą społeczność lokalną, przechodząc do drugiej grupy beneficjentów. Badanie opinii potencjalnych klientów i ekspertów z zakresu turystyki Przeprowadzone zostały badania pilotażowe opinii potencjalnych klientów CEPBwG w grudniu 2017 i styczniu 2018 na terenie Galerii Krakowskiej, Galerii Kazimierz i Galerii Bonarka, jak i w szkołach średnich (nauczyciele, uczniowie), szkołach wyższych (nauczyciele akademiccy, studenci) przy pomocy ankiety, po wcześniejszym zaprezentowaniu respondentowi idei i oferty Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego, jej programu, funkcji, jak również prospektu jej z wizualizacją graficzną. W trakcie ankietowania zebrano 317 ankiet. Po sprawdzeniu kompletności kwestionariuszy do dalszej analizy zakwalifikowano 288 ankiet. Charakterystyka respondentów: płeć respondentów: kobiet 172, mężczyzn 116; wiek respondentów: do 20 lat: 48 osób, lat: 148, 25-30: 38, 31-40: 32, powyżej 40 lat: 22 osoby. 19 Przypisany regułami centrum sposób ubierania konkretnej grupy pracowników. 230

234 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Wyniki badań ankietowych Tabela Czy interesują Pana/Pani następujące elementy Centrum Przyrodniczo-Edukacyjnego? Tak interesujące, Nie nieinteresujące. Udziały % według płci respondenta Brama wejściowa Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 10,58 89,42 100% Mężczyzna 15,38 84,62 100% Ogółem 11,89 88,11 100% Budynek recepcyjny Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 7,69 92,31 100% Mężczyzna 15,38 84,62 100% Ogółem 9,79 90,21 100% Wieża widokowa Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 0,96 99,04 100% Mężczyzna 5,13 94,87 100% Ogółem 2,10 97,90 100% Tyrolka Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 2,88 97,12 100% Mężczyzna 17,95 82,05 100% Ogółem 6,99 93,01 100% Rynna zjazdowa Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 10,58 89,42 100% Mężczyzna 23,08 76,92 100% Ogółem 13,99 86,01 100% Pawilon kultury Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 40,38 59,62 100% Mężczyzna 51,28 48,72 100% Ogółem 43,36 56,64 100% Ścianka wspinaczkowa Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 15,38 84,62 100% Mężczyzna 25,64 74,36 100% Ogółem 18,18 81,82 100% Park linowy Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 9,62 90,38 100% Mężczyzna 15,38 84,62 100% Ogółem 11,19 88,81 100% QuickJump Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem 231

235 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Kobieta 16,35 83,65 100% Mężczyzna 28,21 71,79 100% Ogółem 19,58 80,42 100% Przejście podziemne Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 13,46 86,54 100% Mężczyzna 25,64 74,36 100% Ogółem 16,78 83,22 100% Pawilon flory Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 15,38 84,62 100% Mężczyzna 20,51 79,49 100% Ogółem 16,78 83,22 100% Pawilon fauny Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 7,69 92,31 100% Mężczyzna 30,77 69,23 100% Ogółem 13,99 86,01 100% Poszycie lasu Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 29,81 70,19 100% Mężczyzna 17,95 82,05 100% Ogółem 26,57 73,43 100% Młyn wodny Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 23,08 76,92 100% Mężczyzna 15,38 84,62 100% Ogółem 20,98 79,02 100% Konie huculskie Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 19,23 80,77 100% Mężczyzna 28,21 71,79 100% Ogółem 21,68 78,32 100% Bacówka Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 17,31 82,69 100% Mężczyzna 12,82 87,18 100% Ogółem 16,08 83,92 100% Mini ZOO Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 26,9 73,08 100% Mężczyzna 38,46 61,54 100% Ogółem 30,07 69,93 100% Zwierzęta laminowane Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 47,12 52,88 100% 232

236 Grupy wiekowe Wieża widokowa Restauracja PANORAMA Tyrolka Budynek recepcyjny Park linowy Brama wejściowa Rynna zjazdowa Pawilon edukacji Flora Bacówka Pawilon edukacji Fauna Przejście podziemne K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Mężczyzna 46,15 53,85 100% Ogółem 46,85 53,15 100% Izba partyzancka Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 36,54 63,46 100% Mężczyzna 35,90 64,10 100% Ogółem 36,36 63,64 100% Strzelnica cicha Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 25,96 74,04 100% Mężczyzna 28,21 71,79 100% Ogółem 26,57 73,4 100% Tor rowerowy Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta 20,19 79,81 100% Mężczyzna 28,21 71,79 100% Ogółem 22,38 77,62 100% Restauracja panoramiczna Nie nieinteresujące Tak interesujące Razem Kobieta % Mężczyzna 12,82 87,18 100% Ogółem 3,50 96,50 100% Źródło: badania własne. Tabela Ocena na TAK atrakcyjności elementów Centrum Przyrodniczo- Edukacyjnego wg grup wiekowych [udział wskazań % w kolumnach] wiek % % % % % % % % % % % Suma

237 Grupy wiekowe Wieża widokowa Restauracja PANORAMA Tyrolka Budynek recepcyjny Park linowy Brama wejściowa Rynna zjazdowa Pawilon edukacji Flora Bacówka Pawilon edukacji Fauna Przejście podziemne Grupy wiekowe Ścianka wspinaczkowa Quick Jump Młyn wodny Stajnie -huculskie Tor rowerowy Poszycie leśne Mini ZOO Pawilon kultury Wystawa zwierząt Suma kolumny K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych wiek % % % % % % % % % % Suma Źródło: badania własne. Tabela Ocena atrakcyjności elementów Centrum Przyrodniczo- Edukacyjnego wg grup wiekowych [udział wskazań % w wierszach] wiek % % % % % % % % % % % Suma

238 Grupy wiekowe Ścianka wspinaczkowa Quick Jump Młyn wodny Stajnie -huculskie Tor rowerowy Poszycie leśne Mini ZOO Pawilon kultury Wystawa zwierząt Suma wierszy K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych wiek % % % % % % % % % % Suma Źródło: badania własne. Tabela Czy taki kompleks byłby ciekawą atrakcją turystyczną i powinien powstać? Czy powinna powstać Brama w Gorce? NIE TAK Razem Kobieta 2,88 97, Mężczyzna 0 100, Ogółem 2,10 97, Źródło: badania własne. Tabela Czy taki kompleks turystyczny mógłby powstać niedaleko Pana/ Pani miejsca zamieszkania? TAK = 110 Dlaczego mógłby powstać po sąsiedzku? Ogółem Licznik z X Bo nie ma takiego obiektu. Przyciągnąłby turystów. 48 Doskonała lokalizacja 46 Bogata, różnorodna oferta 16 Ogółem 110 Źródło: badania własne. Do tego należy dodać pozytywną odpowiedź na kolejne pytanie: czy taki kompleks turystyczny mógłby powstać niedaleko Pana/ Pani miejsca zamieszkania? TAK = 288, przy odpowiedzi na NIE =

239 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Tabela Istotność czynników głównych przyjazdu do centrum - wskazania procentowe ogółem i wg płci Bezpieczeństwo Nie % Tak % Razem Kobieta 57,69 42,31 100% Mężczyzna 69,23 30,77 100% Wypoczynek Nie % Tak % Razem Kobieta 25,00 75,00 100% Mężczyzna 15,38 84,62 100% Festyny Nie % Tak % Razem Kobieta 80,77 19,23 100% Mężczyzna 84,62 15,38 100% Targowiska Nie % Tak % Razem Kobieta 92,31 7,69 100% Mężczyzna 76,92 23,08 100% Mistyczna atmosfera spotkania z przyrodą Nie % Tak % Razem Kobieta 37,50 62,50 100% Mężczyzna 23,08 76,92 100% Ciekawa architektura i infrastruktura Nie % Tak % Razem Kobieta 45,19 54,81 100% Mężczyzna 46,15 53,85 100% Niezwykłość miejsca/ Genius loci Nie % Tak % Razem Kobieta 22,12 77,88 100% Mężczyzna 38,46 61,54 100% Adrenalina związana z pobytem na wysokościach Nie % Tak % Razem Kobieta 34,62 65,38 100% Mężczyzna 46,15 53,85 100% Źródło: badania własne. Tabela Główna zaleta Centrum dla regionu - wskazania procentowe ogółem i wg płci Główna zaleta Centrum Inne Dochód Praca Koniunktura Promocja Suma Kobieta 1,93 1,92 13,46 13,46 69,23 100% Mężczyzna 0,00 5,41 10,81 24,32 59,46 100% Ogółem 1,41 2,84 12,77 16,31 66,67 100% Źródło: badania własne. 236

240 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Tabela Towarzystwo w podróży do Centrum - wskazania procentowe wg płci Rodzina Nie % Tak % Razem Kobieta 19,23 80,77 100% Mężczyzna 41,03 58,97 100% Przyjaciele Nie % Tak % Razem Kobieta 26,00 73,00 26,00% Mężczyzna 28,00 72,00 28,00% Bliska osoba Nie % Tak % Razem Kobieta 47,12 52,88 100% Mężczyzna 48,72 51,28 100% Źródło: badania własne. Tabela Ewentualne zagrożenia powstającego Centrum dla regionu wskazania procentowe wg płci Zaśmiecanie środowiska Nie % Tak % Razem Kobieta 50,00 50,00 100% Mężczyzna 41,03 58,97 100% Degradacja środowiska Nie % Tak % Razem Kobieta 50,96 49,04 100% Mężczyzna 69,23 30,77 100% Zanikanie kultury regionalnej Nie % Tak % Razem Kobieta 92,31 7,69 100% Mężczyzna 94,87 5,13 100% Zwiększone zagrożenie kradzieżami Nie % Tak % Razem Kobieta 95,19 4,81 100% Mężczyzna 92,31 7,69 100% Stagnacja innych lokalnych atrakcji Nie % Tak % Razem Kobieta 91,35 8,65 100% Mężczyzna 94,87 5,13 100% Źródło: badania własne. Tabela Deklaracja podjęcia ewentualnej pracy w nowo powstającym Centrum wskazania procentowe ogółem i wg płci Praca dorywcza Nie % Tak % Razem Kobieta 50,96 49,04 100% Mężczyzna 61,54 38,46 100% Ogółem 53,85 46,15 100% Praca etatowa Nie % Tak % Razem 237

241 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Kobieta 83,65 16,35 100% Mężczyzna 84,62 15,38 100% Ogółem 83,92 16,08 100% Wolontariat Nie % Tak Razem Kobieta 98,08 1,92 100% Mężczyzna 89,74 10,26 100% Ogółem 95,80 4,20 100% Źródło: badania własne. Tabela Zasadność podjęcia ewentualnej inwestycji w opisywanej lokalizacji wskazania procentowe ogółem i wg płci Zasadność inwestycji Nie % Tak % Razem Kobieta % Mężczyzna % Ogółem % Źródło: badania własne. Tabela Czy nowo powstały w opisywanej lokalizacji kompleks w istotny sposób wpłynie na rozwój ruchu turystycznego w regionie? Wskazania procentowe ogółem i wg płci Pozytywny wpływ na rozwój turystyki w regionie Nie Tak Brak odpowiedzi Razem Kobieta 27,88 67,31 4,81 100% Mężczyzna 51,28 48, % Ogółem 34,27 62,24 3,50 100% Źródło: badania własne. Grupa docelowa Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce 1. Rodziny z dziećmi 2. Grupy szkolne 3. Młodzież szkolna i studencka Planowana inwestycja Centrum Edukacyjno-Przyrodnicze Brama w Gorce na tle ruchu turystycznego generowanego przez Kraków jako główny obszar recepcji turystycznej w Małopolsce W części empirycznej pracy przytoczono wyniki analiz dotyczących pytań zamieszczonych w ankiecie dotyczących badania opinii potencjalnych klientów Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce. Dodatkowo przeanalizowano badania ruchu turystycznego w Krakowie, w których proszono 238

242 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych ankietowanych turystów o wskazanie miejsc, które zamierzają odwiedzić przy okazji pobytu w Krakowie. Udzielone odpowiedzi wymagały ujednolicenia nazewnictwa charakteryzującego wskazywane miejsca a także podejmowania decyzji o agregacji różnie określanych miejsc, których nazwy wskazywały, że są to te same miejsca. W wyniku podjętej analizy ustalono, co następuje: Podstawę poniższej analizy stanowią tu statystyki odpowiedzi na pytania ankietowe, w których prosi się respondentów o wskazanie preferowanych opcji (zamierzone miejsca zwiedzania, największe atrakcje w mieście, cele pobytu, oceny infrastruktury turystycznej itd.). W praktyce mogą to być wszystkie pytania dotyczące opinii ankietowanych. Natomiast pytania odnoszące się do faktów (np. pytania metryczkowe) traktowane są jako determinanty (przyczyny) opinii formułowanych przez respondentów. Na podstawie statystyk liczby udzielonych odpowiedzi oraz ich rozkładów w przekroju pytań o charakterze determinant i wariantów pytań wynikowych wyznacza się różnego rodzaju parametry strukturalne (np. udziały procentowe), statystyki testów istotności dla wskaźników struktury oraz analizuje uzyskane wyniki, starając się wskazać warianty odpowiedzi, dla których nie obserwuje się istotnych różnic w preferencjach respondentów oraz warianty, gdzie takie preferencje się pojawiają. W tym drugim przypadku należy ustalić kierunek tych preferencji. Poniżej podany jest przykład takiej analizy dotyczący preferencji miejsc zwiedzania wymienianych przez turystów z Polski oraz z zagranicy. Dane pochodzą ze wszystkich zebranych ankiet w latach W tab podano następujące informacje: Liczby wskazań planowanych miejsc zwiedzania przez turystów z Polski i z zagranicy (n). Udziały procentowe miejsc zwiedzania wskazanych przez turystów z Polski i z zagranicy w ogólnej liczbie ich wskazań (% kol). Udziały procentowe wskazanych przez turystów z Polski i z zagranicy miejsc zwiedzania w stosunku do liczby wskazań poszczególnych miejsc (% wie). 20 Borkowski. K., Grabiński. T., Seweryn. R., Wilkońska. A., Mazanek. L., Grabińska. E., Kozioł. L., (rec. nauk.), Nowakowska. A., (rec. nauk.), Kaganek. K., (rec. nauk.), Mierniczak. P., (koordynator MOT), Wieczorkowski. J., (koordynator MOT) Ruch turystyczny w Krakowie - rok : monografie : badania triangulacyjne Kraków : Małopolska Organizacja Turystyczna, dostęp:

243 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Parametry zdefiniowane jako ilorazy udziałów procentowych (% kol lub % wie) poszczególnych miejsc zwiedzania przez wartości tych udziałów dla całej zbiorowości ankietowanych podanych w ostatnim wierszu tabeli (index).wartości tego parametru wskazują, czy udziały procentowe dla danego miejsca zwiedzania są większe, czy też mniejsze w relacji do średniej ogólnej. Ogólna liczba wskazań miejsc zwiedzania (N) oraz ich udziały procentowe w ogólnej liczbie wskazań (% N). Relacja liczby wskazań poszczególnych miejsc zwiedzania przez turystów z Polski do liczby wskazań przez turystów z zagranicy (PL/ Zagr). W tab zawarto informacje dla miejsc zwiedzania, które wskazało przynajmniej 30 respondentów. Jest to 40 spośród wszystkich 495 miejsc wymienionych przez respondentów. Miejsca uporządkowane są w tabeli według malejącej liczby wskazań N. W tab podano wartości powyższych parametrów dla Zakopanego jako przykładowego miejsca zwiedzania. Wszystkie parametry wyznaczone są na podstawie: liczby turystów z Polski (a = 1224) oraz z zagranicy (b = 1651), którzy wskazali to miejsce z ogólnej liczby wskazanych miejsc przez turystów z Polski (A=6994) oraz turystów z zagranicy (B=12259). Tabela Wyjściowe wartości parametrów w analizie porównawczej preferencji T A PL-Zagr n % kol % wie % agr Razem Parametry Lp wyjściowe PL Zagr PL Zagr PL Zagr PL Zagr N % N 1 Wieliczka , ,9 2 Ausch ,8 26, ,3 witz Birk. 3 Zakopane , ,2 4 Wado wice 5 Warszawa 6 Częstochowa 7 Ojcowski Park Nar ,9 2, , ,0 5, , ,0 3, , ,8 1, ,1 240

244 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych 8 Kalwaria ,1 0, ,0 Z. 9 Wawel ,7 1, ,9 10 Wrocław ,2 2, ,8 11 Tyniec ,5 0, ,7 12 Pieniny ,0 1, ,6 13 Niepołomice ,5 0, ,9 14 Bochnia ,2 0, ,9 15 Katowice ,9 0, ,8 16 Kryspinów ,6 0, ,8 17 Łagiewniki ,1 0, ,7 18 Rynek ,1 0, ,6 Główny 19 Praga ,2 0, ,5 20 Krynica ,9 0, ,5 21 Trójmiasto ,1 0, ,4 22 Stare ,3 0, ,4 Miasto 23 Nowy ,6 0, ,4 Targ 24 Tarnów ,5 0, ,3 25 Rabka ,8 0, ,3 26 Nowy ,5 0, ,3 Sącz 27 Bieszczady ,5 0, ,3 28 Rzeszów ,3 0, ,3 29 Lotnisko ,5 0, ,3 Balice 30 Myśle ,4 0, ,2 nice Suma

245 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych T B K-M n % kol % wie % agr Razem Lp Parametry wyjściowe K M K M K M K M N % N 1 Wieliczka ,4 32, ,1 2 Auschwitz Birk ,8 20, ,2 3 Zakopane ,0 15, ,3 4 Wadowice ,2 3, ,3 5 Warszawa ,7 4, ,1 6 Częstochowa ,7 2, ,1 7 Ojcowski PN ,2 2, ,0 8 Kalwaria Z ,4 1, ,0 9 Wawel ,8 2, ,9 10 Wrocław ,8 1, ,8 11 Tyniec ,8 1, ,7 12 Pieniny ,3 2, ,6 13 Niepołomice ,9 1, ,9 14 Katowice ,7 1, ,8 15 Bochnia ,8 0, ,8 16 Kryspinów ,9 0, ,8 17 Łagiewniki ,7 0, ,6 18 Rynek Główny ,7 0, ,6 19 Praga ,5 0, ,5 20 Krynica ,6 0, ,5 21 Trójmiasto ,4 0, ,4 22 Nowy Targ ,3 0, ,4 23 Stare Miasto ,3 0, ,4 24 Tarnów ,3 0, ,4 25 Rabka ,4 0, ,3 26 Nowy Sącz ,3 0, ,3 27 Bieszczady ,3 0, ,3 28 Rzeszów ,2 0, ,3 29 Lotnisko Balice ,3 0, ,3 30 Myślenice ,2 0, ,2 Suma Źródło: badania własne. 242

246 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Tabela Przykład wyznaczania parametrów dla Zakopanego Test istotności różnic PL Zagr Razem Różnice U Zakopane n a b a+b Pozycje (5) Pozycje (6) Ogółem N A B A+B Pozycje procentowe (5) Pozycje procentowe (6) Zakopane x=(a+b)/ x1-x2= (x1-x2)/sqrt((x*(1- %kol x1=a/a x2=b/b (A+B) a/a-b/b x)/((a*b)/(a+b))) Zakopane y1=a/ y2=b/ y1-y2= (y1- y2)/sqrt((a+b)/(2*(a+b) %wie (a+b) (a+b) y3=a/b (a-b)/(a+b) *(a+b))) ((ab)/(a+b))/sqrt(1/(4*(a+ b))) Ogółem %WI E Y1=A/ (A+B) Y2=B/ (A+B) Y3=A/B y3-y3= (ab-ab)/bb pstwo %w- %W (y1-y2) - (Y1-Y2) pstwo z1=x1/x z2=x2/ x z1-z2= (a*(a+b))/( Zakopane Z2=y2/ - A*(a+b)) index Z1=y1/Y1 Y2 (b*(a+b)/(b *(a+b)) PL Zagr Razem Różnice Test U Zakopane n Tab.3 (5+6) pozycje + Tab.7 (5+6) Ogółem N Tab. 4 (5+6) pozycje % + Tab.8 (5+6) Zakopane % kol 17,5% 13,5% 14,9% 4,0% 7,55 Zakopane % wie 42,6% 57,4% 74,1% -14,9% -8,0 Ogółem Zakopane -11,3 % WIE 36,3% 63,7% 57,1% 17% 1,000 %w- %W 12,5% 0,000 0,000 index 117,2% 90,2% 27,0% Tabela 1 (4 +13) Tab. 2 (5+6) + Tab. 5 (5+6) 243

247 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Tab Tab Parametry wyjściowe Różnice, p-stwa Tab Tab Pozycje Tab Pozycje procentowe Tab Tab Źródło: badania własne. Różnice, p-stwa uporządkowane Pozycje uporządkowane Pozycje procentowe uporządkowane Z przytoczonych parametrów wynika, że do Zakopanego wybiera się więcej turystów z zagranicy (57%) niż z Polski (43%).Z drugiej jednak strony parametry (% kol) wskazują, że Zakopane bardziej preferują turyści z Polski (17,5% ankietowanych) niż turyści z zagranicy (13,5% ankietowanych). Podobny wniosek wynika z parametrów index przybierających wyższe wartości dla turystów z Polski (117%) niż dla turystów z zagranicy (90%) Ta pozorna sprzeczność wynika z dużej dysproporcji liczebności porównanych grup respondentów. Liczba turystów z zagranicy deklarujących miejsca zwiedzania była prawie dwukrotnie wyższa niż turystów z Polski. W przypadku zbliżonych preferencji obydwu grup turystów liczba wskazań Zakopanego powinna kształtować się proporcjonalnie do liczebności tych grup. Biorąc pod uwagę liczbę wskazań Zakopanego przez turystów z Polski (1224), należałoby się spodziewać, że liczba analogicznych wskazań przez turystów z zagranicy powinna przekroczyć 2 tys. (dokładnie 1224* (12259/6994) = 2143), podczas gdy faktycznie było tych wskazań mniej (1651). Analogicznie, gdyby za punkt wyjścia przyjąć liczbę wskazań Zakopanego przez turystów z zagranicy, to liczba wskazań tego miejsca przez turystów z Polski powinna (przy zbliżonych preferencjach) kształtować się na poziomie 1651* (6994/12259) = 941 a nie W rezultacie można sformułować wniosek o dysproporcjach w preferencjach wyboru Zakopanego wyrażających się większym zainteresowaniem tym miejscem zwiedzania przez turystów z Polski aniżeli z zagranicy. Fakt pojawienia się w Zakopanem większej liczby turystów z zagranicy niż z Polski (1651>1224) nie oznacza przewagi, lecz raczej deficyt turystów z zagranicy (można to określić niewykorzystaniem potencjalnych możliwości). Wniosek ten uwarunkowany jest przyjęciem założenia, że nie ma obiektywnych przyczyn dywersyfikacji przyczyn decyzji o wyborze miejsc zwiedzania podejmowanych przez porównywane grupy turystów. 244

248 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Wniosek ten można rozszerzyć na analizowany region okolic miasta Nowego Targu i gminy nowotarskiej, w której leży Waksmund, biorąc pod uwagę również, oprócz Zakopanego, wykazane w tabeli parametry dla Pienin, Rabki, Nowego Targu. Wnioski końcowe Podczas badania określono grupę docelową odbiorców oferty jak również alternatywną grupę, dla której strategicznie można przygotowywać w Centrum Edukacyjno-Przyrodniczym ofertę produktową. Wykazano również jej potrzeby i ich zakres. Oszacowano potencjalną liczbę bezpośrednich odbiorców oferty w pierwszym roku działalności w przedziale tysięcy odwiedzających, natomiast w drugim roku działalności centrum w przedziale tysięcy odwiedzających. Tabela Obłożenie Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce w tys. Obłożenie centrum w tys. 1 rok I kw. II kw. III kw. IV kw. 2 rok I kw. II kw. III kw. IV kw. Mediana Średnia Źródło: badania własne. Przeprowadzono analizę zapotrzebowania na ofertę i określono na podstawie badań własnych i danych wtórnych, że nowo powstające Centrum Edukacyjno-Przyrodnicze Brama w Gorce w sposób istotny uzupełnia ofertę regionu nowotarskiego, stwarzając dodatkowe możliwości do grawitacji i recepcji części strumienia ruchu turystycznego tak potężnie frekwentującego Kraków i Małopolskę. Reasumując, należy przypuszczać, że turystyczna pułapka grawitacyjna w postaci Centrum Edukacyjno-Przyrodniczego Brama w Gorce jako atrakcji turystycznej będzie potrafiła odciążyć rokrocznie faktyczny teren Gorczańskiego Parku Narodowego na poziomie od 0,5 do 1 miliona osób. Jednocześnie zakładając, że będzie prowadzona skutecznie tytułowa działalność edukacyjna nowopowstającego Centrum, należy przyjąć, że osoby, które zdecydują się wejść jednak na faktyczny teren Gorczańskiego Parku Narodowego, będą potrafiły zachować się jak na wytrawnego turystę przystało. Tak więc należy założyć, że opisane Centrum Edukacyjno-Przyrodnicze Brama w Gorce w sposób synergiczny wzmocni dotychczasową działalność edukacyjną Gorczańskiego Parku Narodowego i przyczyni się do ochrony środowiska naturalnego. 245

249 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Bibliografia 1. Borkowski K., Grabiński T., Seweryn R., Wilkońska A., Mazanek L., Grabińska E., Kozioł L., (rec. nauk.), Nowakowska A., (rec. nauk.), Kaganek K., (rec. nauk.), Mierniczak P., (koordynator MOT), Wieczorkowski J., (koordynator MOT), Ruch turystyczny w Krakowie - rok : monografie : badania triangulacyjne Kraków, MOT, dostęp: Bosiacki S., Majchrzak K., Typologia polskiego konsumenta na rynku usług turystycznych, w: Turystyka w badaniach naukowych. Prace ekonomiczne, red. Nowakowska A., Przydział M., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów Flick U., Triangulation: Eine Einführung (Qualitative Sozialforschung) (German Edition), Paperback, April 18, 2011 ISBN-13: ISBN-10: Edition: Kruczek Z., Od egipskich piramid po Disneylandy. Szkice o ewolucji atrakcji turystycznych, Folia Turistica, 2014, nr 31, ISSN , e-issn Kruczek Z., Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań. Monografia 10, Proksenia, Kraków Kulczyk-Dynowska A., Parki narodowe a funkcje turystyczne i gospodarcze gmin terytorialnie powiązanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław Przecławski K., Turystyka i wychowanie, NK, Warszawa Przecławski K., Socjologiczne problemy turystyki, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa Przecławski K., Turystyka a świat współczesny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa Regionalne aspekty rozwoju turystyki, red. Jalinik M., EkoPress, Białystok Rudnicki L., Zachowania konsumentów na rynku turystycznym, Proksenia Kraków Sawicki B., Turystyka zrównoważona nowa koncepcja rozwoju turystycznego regionów, w: Regionalne aspekty rozwoju turystyki, red. Jalinik M., EkoPress, Białystok Winiarski R., Zdebski J., Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. z 2018 r. poz. 1614, 2244,

250 K. Borkowski, Enklawy obszarowe w formie parków tematycznych Netografia D Lj.pdf dostęp: kacyjna_gpn.html p_na_niektore_obszary_gpn.html 247

251 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational PhD Lubomyr Bezruchko PhD Yuriy Zhuk Ivan Franko National University of Lviv, Ukraine ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ РЕКРЕАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В НАЦИОНАЛЬНЫХ ПРИРОДНЫХ ПАРКАХ УКРАИНЫ (НА ПРИМЕРЕ ШАЦКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА) PECULIARITIES OF THE ORGANIZATION OF THE RECREA- TIONAL ACTIVITIES IN THE NATIONAL PARKS OF UKRAINE (ON THE EXAMPLE OF THE SHATSKY NATIONAL PARK) OSOBLIWOŚCI ORGANIZACJI DZIAŁALNOŚCI REKREACYJNEJ W PARKACH NARODOWYCH UKRAINY (NA PRZYKŁADZIE SZACKIEGO PARKU NARODOWEGO) Abstract Recreational activity is one of the types of the environmental management, which actively self-develops on the territory of the national parks of Ukraine. The features of the organization of the recreational activities in the national parks of Western Ukraine are described in the article. The current state of the recreational management in Shatsky National Natural Park is characterized. Sanatorium-resort, recreational-touristic, recreational-cognitive and recreational-utilitarian activities which are conducted in the studied park were analysed. The main shortcomings in the development of the recreational activities and methods of its optimization are identified. Keywords: recreational activity, national park, recreational management, functional spatial management. Streszczenie Działalność rekreacyjna jest jednym z rodzajów zarządzania środowiskiem, aktywnie rozwijającym się na terenach parków narodowych Ukrainy. W artykule przeanalizowano cechy organizacji pod względem działań rekreacyjnych w parkach narodowych Zachodniej Ukrainy. Scharakteryzowano również obecny stan rekreacyjnego zarządzania środowiskiem w Szackim Parku Narodowym. Opisano działalność sanatoryjno-wypoczynkową, rekreacyjno-turystyczną, rekreacyjno-poznawczą i rekreacyjno-użytkową w badanym parku. Zidentyfikowano także główne braki w rozwoju działań rekreacyjnych i sposoby ich optymalizacji. Słowa kluczowe: działalność rekreacyjna, park narodowy, rekreacyjne zarządzanie środowiskiem, funkcjonalne zagospodarowanie przestrzenne. 248

252 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Abstract Рекреационная деятельность один из видов природопользования, активно развивается на территории национальных природных парков Украины. В публикации раскрыты особенности организации рекреационной деятельности в пределах национальных парков Западной Украины. Охарактеризовано современное состояние рекреационного природопользования в Шацком НПП. Описаны санаторно-курортная, рекреационно-туристическая, рекреационнопознавательная и рекреационно-утилитарная деятельность в исследуемом парке. Определены основные недостатки в развитии рекреационной деятельности и пути к ее оптимизации. Ключевые слова: рекреационная деятельность, национальный природный парк, рекреационное природопользование, функциональное зонирование. Введение Активное развитие природно-заповедного дела в Украине не исключает обоснованное ведения рекреационной деятельности. Среди природоохранных объектов наиболее приспособленными к рекреационного природопользования являются национальные природные парки. Ведь, согласно Закону «О природно-заповедном фонде Украины» национальные природные парки это природоохранные, рекреационные, культурно-образовательные, научно-исследовательские учреждения общегосударственного значения, которые создаются с целью сохранения, воспроизводства и эффективного использования природных комплексов и объектов, имеют особую природоохранную, оздоровительную, историкокультурную, научную, образовательную и эстетическую ценность (Закон України «Про природно-заповідний фонд України», 2004). В указанном законе отмечено особое рекреационное значение этой категории природоохранных объектов. Всего в Украине сегодня существует 49 национальных природных парков, расположенных в 20 из 24 областей. Отметим относительно равномерное распределение этих объектов, а также значительный потенциал Украины для развития рекреационной деятельности в пределах национальных природных парков. В целом исследование рекреационной деятельности в объектах ПЗФ Украины встречаются в трудах ряда отечественных ученых. Среди них: Гетьман В. И., Рожко И. М., Зинько Ю. В., Романив А. С., Безручко Л. С. и другие. Собственные исследования Рекреационная деятельность на территории природно-заповедных объектов существенно ограничена, что диктуется основным природоохранным назначением этих учреждений. 249

253 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Сегодня рекреационная деятельность в национальных парках проявляется в нескольких направлениях: санаторно-курортное лечение, утилитарная рекреация, туризм. Санаторно-курортное лечение, проводится на основе имеющихся природных лечебных факторов и построенной в предыдущие периоды инфраструктуры. В общем, санаторно-курортное лечение не может стать основой в национальных парках ведь оно нуждается в строительстве многих зданий и влечет за собой значительные нагрузки на окружающую среду, вызванные их функционированием. Широкую известность на территории парков приобрела утилитарная рекреация, в которую входят сбор ягод, грибов и лекарственных растений, а также, если это разрешено, рыболовство, которое во многих парках проводится по рыболовным билетам. Наибольшее распространение на территории национальных парков приобрел туризм в любых его проявлениях, что зависит от ресурсного потенциала территории. Особенностью проведения туризма на территории НПП является то, что все его виды нужно проводить с экологическим уклоном. Наличие на территории национальных ряда историко-культурных и природных объектов делает их наиболее подходящими для различных подвидов познавательного туризма. Понятно, что в пределах природнозаповедных территорий, в связи с наличием ценных природных объектов, большее распространение получает именно природно-познавательный туризм. Действенным методом организации туризма на природоохранных территориях являются экологические тропы. Экологическая (экологообразовательная) тропа специальный маршрут, который создается с целью организации эколого-просветительской работы путем демонстрации природных, эстетических а также культурных ценностей. Согласно «Положения о рекреационной деятельности в пределах территорий и объектов природно-заповедного фонда Украины» в национальных парках организуются следующие основные виды рекреационной деятельности: 1. Отдых. 2. Экскурсионная деятельность. 3. Туристическая деятельность. 4. Оздоровление. 5. Любительское и спортивное рыболовство. 6. Любительская и спортивная охота (Положення про рекреаційну діяльність у межах територій та об єктів природно-заповідного фонду України). Организацией рекреационной деятельности в национальных парках, в основном занимаются местные предприниматели. Администрации парков приобщены к обустройству экологических троп и рекреационных пунктов 250

254 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational а также организации экскурсий по территории парка и собственных музеях. Поэтому сегодня степень привлечения работников парка к рекреационной деятельности весьма ограничена. Анализ туристического использования территорий национальных природных парков Западной Украины указанный в таблице 1. Анализ современного развития рекреационной деятельности в национальных парках запада Украины указывает на неравномерность ее развития. В частности, больше всего освоение наблюдается в объектах созданных в годах прошлого века, что объясняется длительной историей их развития. Наибольшее количество экологических троп наблюдается в парках расположенных в Украинских Карпатах, что объясняется большим разнообразием природных объектов. Равнинные парки обладают меньшим рекреационным потенциалом, поэтому организация туристической деятельности здесь является более сложной задачей. Таблица 1. Рекреационное использование территорий национальных природных парков Западной Украины (по информации на интернет страницах парков) Название национального природного парка «Верхнее Побужье» Развивающиеся виды туризма Культурнопознавательный, экологический Экологически е тропы, маршруты Наличие туристической инфраструктуры - + «Верховинский» Этно- и экологический - + «Вижницкий» Этно- и экологический 11 + «Галицкий» Этно- и экологический 9 + «Гуцульщина» Этно- и экологический 6 + «Дерманско- Острожский» «Заколдованный край» «Карпатский» «Кременецкие горы» «Северное Подолье» Экологический - - Экологический - - Этно- и экологический, сельский зеленый Экологический, паломнический Экологический

255 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Название национального природного парка «Подольские Товтры» Экологический, культурнопознавательный «Припять- Стоход» Развивающиеся виды туризма Экологически е тропы, маршруты Наличие туристической инфраструктуры 3 + Водный, экологический 3 + «Синевир» Этно- и экологический 13 + «Сколевские Бескиды» «Ужанский» Этно- и экологический 8 + Экологический, культурнопознавательный 17 + «Черемошский» Экологический - - «Шацкий» Водный, экологический 3 + «Яворовский» «Днестровский каньон» Экологический, культурнопознавательный 8 + Экологический 2 + Среди национальных парков которые славятся длительной историей существования можно выделить Шацкий НПП. Организация рекреационной деятельности на территории исследуемого парка является типичной для национальных природных парков Украины. Шацкий национальный природный парк находится на северо-западе Волынской области в пределах Шацкого административного района. Шацкий НПП занимает площадь га (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). Для эффективного сохранения окружающей среды и устойчивого развития на территории Шацкого НПП выделено четыре функциональные зоны. Заповедная зона площадью 5145,1 га (10,5%) предназначена для охраны и восстановления наиболее ценных природных комплексов и представлена болотными, озерными и лесными природными комплексами. Эта территория не используется для рекреационной деятельности. Рекреационная зона которая делится на зону регулируемой рекреации площадью 12971,1 га (26,5%), которая предназначена для 252

256 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational краткосрочного отдыха и оздоровления населения и зону стационарной рекреации площадью 978,0 га (2,0%) где находятся учреждения отдыха, туристические, экскурсионные и прогулочные маршруты, а также места для ночлега. Особое развитие в данной зоне приобрел отдых на озерах, в частности это купание, рыбалка, катание на лодках и прочее. Хозяйственная зона площадью 29883,0 га (61,0%), состоит из: лесов 14734,0 га (59%), лугов 6839,9 га (23%) (используются как пастбища и сенокосы), пашни 4759,9га. (16%), населенных пунктов 1378,8 га (5%), и других территорий площадью 2170,4 га (7%) (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). Наиболее ценными природно-географическими объектами парка являются озера. В частности, в парке насчитывается 23 озера общей площадью водного зеркала 6338, 9 га, что составляет 12,9% от его территории. Значительное количество этих озер пригодное для различного рода рекреационного природопользования: купально-пляжного отдыха, плавания на водоплавающих средствах, познавательных экскурсий, рыбалки и тому подобное. Только пять из этих озер (Мошне, Черное Малое, Долгое, Круглое и Климовское) находятся на территории заповедной зоны и поэтому не могут использоваться в рекреационных целях. Наиболее освоенными являются озера: Свитязь (2641,2 га) Пулемецкое (1647,0 га) Песочное (189 га.). Они характеризуются развитием всех видов водного отдыха, которые в настоящее время осуществляется в парке (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). Важным является и тот факт, что озера пригодны и для зимних видов отдыха, ведь на них создается устойчивый ледовый покров, который содержится около 40 дней, поэтому возможно проведение зимней рыбалки и катания на коньках (Проект організації території, охорони, відтворення та рекреаційного використання природних комплексів і об єктів Шацького національного природного парку, 2005). Рекреационное природопользование на территории Шацкого НПП начало развиваться в хх годах прошлого века. Именно тогда были построены два основных рекреационных объектов Шацкого Поозерья санаторий «Лесная песня» и пансионат «Шацкие озера», ставшие центром стационарного отдыха в парке. Ежегодно на территории парка отдыхает около 100 тыс. чел., которые сосредотачиваются у озер Песочное и Свитязь. Санаторно-курортное лечение осуществляется только в санатории «Лесная песня» и включает климатолечения, бальнеолечение, озокеритолечение и фитолечение. Сегодня рекреационное хозяйство направлено на локальный купально-пляжный отдых в зоне стационарной рекреации. В результате, как уже упоминалось, возникли четыре рекреационные зоны: три на оз. Свитязь и одна на оз. Песочном (рис. 1). 253

257 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Рис 1. Рекреационные зоны Шацкого НПП и параметры крупнейших учреждений отдыха На оз. Свитязь находится зона отдыха «Гряда», площадью 28,25 га, из которых 20,0 га под отелями. Данная зона является своеобразным рекреационным центром, ведь здесь сосредоточено 56 баз отдыха на 2071 койко место, хотя оснащение указанных средств отдыха является устаревшим. Протяженность береговой полосы в указанной рекреационной зоне составляет 2,19 км. Наибольшая по площади зона «Гушово» (53,92 га), в которой сконцентрировано 8 учреждений отдыха, в том числе пансионат «Шацкие озера», общая вместимость средств размещения, находящихся здесь составляет 1752 койкомест. Наименьшей есть зона отдыха «Свитязь», за семью отелями которой занято 8,37 га. Одновременно в этих учреждениях могут находиться 454 рекреанты (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). Расположение зоны в с. Свитязь повлекло развитие в ней и прилегающих территориях многочисленных торговых точек, кафе и агроусадеб, что ускоряет рекреационное освоение этой территории. На оз. Песочное находится зона отдыха «Песочное» с площадью под рекреационными учреждениями 28,46 га. Вместимость данных учреждений 254

258 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational составляет 1183 чел. Основным рекреационным объектом является санаторий «Лесная песня», вмещающий 420 человек. В целом на территории Шацкого НПП находится 76 рекреационных заведения, которые могут одновременно принимать 5423 отдыхающих (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). Распределение различных учреждений отдыха за площадью указанный на рис. 2. Как видно из рисунка, наибольшую площадь занимают незначительные базы отдыха, закрепленные за разными предприятиями. Относительно ценовой политики в этих объектах то по состоянию на 2018 год стоимость суток проживания колебалась от 5 до 100 евро. В летний сезон все номера заняты отдыхающими, что свидетельствует о значительном наплыв туристов разного материального положения. Рис. 2. Структура площади учреждений отдыха на территории Шацкого НПП в процентах к общей площади средств размещения 2,9 15,4 15,1 15,8 Места отдыха и стационары учебных заведений Санаторий «Лесная песня» 0,9 Частная собственность (базы) 49,9 Базы отдыха Детские лагеря В связи с переполнением учреждений отдыха в летний сезон, значительная часть рекреантов останавливается в домах местного населения, чем создает благоприятный климат для развития сельского зеленого туризма. Сегодня такой вид туризма находится на втором этапе своего развития, то есть, туристы арендуют комнаты, что вызвано отсутствием свободных мест на базах отдыха (Васильєва, 2008). В 2018 году в оренда таких домов стоила от 3 до 20 евро/сутки, что позволяет сэкономить отдыхающим на проживании. Продуманная рекреационная сфера и для активных туристов, в частности, для преодоления «дикого туризма» администрация парка 255

259 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational обустроила палаточные городки. Сегодня функционирует два таких городка: на оз. Свитязь палаточный городок «Незабудка» (ЗО «Гушово») 1,5 га., на оз. Песочное «Запесочное» 1,2 га. Эти объекты оборудованы водопроводом, туалетами, местами для костров, беседками и др. По состоянию на 2018 год в палаточных городках установлены следующие цены (табл. 2). Таблица 2. Стоимость обслуживания одного человеко-дня в палаточных городках Шацкого НПП Вид услуг Стоимость, евро 1. Место для установки палатки: до 4-х мест 0,6 от 4-х мест 1 2. Пребывание на территории транспортных средств: легковых автомобилей 0,6 микроавтобусов 1 автобусов 1,3 Кроме палаточных городков услуги проживания предоставляются в рекреационном пункте «Полесянка», что оснащен сезонными деревянными домами. Стоимость проживания в нем составляет 2-3 евро за место в сутки. Также администрация парка предлагает в доме в рекреационном пункте «Гушивський хутор». Стоимость аренды дома составляет 26 евро в сутки. Развиваются на территории парка и эколого-просветительские виды отдыха. В частности, для этого устроено три экологические тропы «Свитязянка» протяженностью 5,2 км, которая позволяет ознакомиться с екоценозамы побережья оз. Свитязь, «Лесная песня» длиной 5,6 км проходящей лесными массивами у озер Песочное и Перемут и «Три озера» протяженность 5,8 км, простирается по побережью оз. Пулемецкого (Літопис природи Шацького національного природного парку, 2018). По всей длине этих троп установлены стенды с информацией о природе парка и точки для отдыха. Для кратковременного отдыха, а также для ознакомления с информацией о парке оборудовано четыре рекреационные пункты «Незабудка», «Запесочное», «Гушивський хутор», «Полесянка», «Перемут» и «Верхи». Эти объекты способствуют познавательным видам туризма. Важным достижением для познавательного туризма стало сооружение вышки на берегу оз. Пулемецкое, которая используется для наблюдения за птицами. Это стало первым шагом для активизации рекреационного использования озера Пулемецкое и уменьшения нагрузки на озера Свитязь и Песочное. 256

260 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Широкое распространение, кроме перечисленных видов отдыха, приобрела утилитарная рекреация. В частности, наибольшего внимания заслуживает сбор ягод и грибов в летне-осенний сезон. Данный вид отдыха переплетается со стационарным, способствует увеличению рекреационного потенциала. Кроме этого, утилитарный отдых проявляется и в рыбалке, ставшей популярной среди туристов. Спортивно-любительский лов рыбы с рыболовными билетами разрешен на озерах Свитязь, Люцимер, Крымно, Большое Черное, Пулемецкое, Островьянское, Луки-Перемут. Широкое распространение получила зимняя спортивнолюбительская подледная рыбалка, что указывает на возможность проведения рекреационного природопользования в другие сезоны года. В частности, ежедневно около 300 человек отдают предпочтение такому отдыху, хотя практически все они являются жителями Шацкого НПП и сопредельных территорий. Сегодня предлагают также и другие виды активного отдыха. В частности, на интернет сайтах широко рекламируют автомобильную экскурсию «Шацкие озера жемчужина Волыни», велосипедную озерами парка «Венок русалки», на байдарке «Полесские джунглі». Данные маршруты проводят местные жители, что указывает на их заинтересованность рекреационным хозяйством региона, а также местные туристические агентства (Світязь. Організація активного відпочинку). Широкое распространение в регионе получил этнокультурный туризм. В частности, ежегодно здесь проводят культурный фестиваль «На волнах Свитязя». Происходит также празднование Дней села, Дня независимости и других этнических праздников, которые привлекают отдыхающих. Интенсивное посещения территории вызывает ряд негативных последствий для его экосистем. Администрация парка прилагает все усилия с целью контролирования процесса рекреационного природопользования. Сегодня введено пропускную систему, поэтому отдыхающие должны платить экологический сбор за въезд в парк. По состоянию на 2018 год установлен следующие тарифы для посетителей: за один день посещения парка 0,15 евро; за въезд на транспортном средстве мотоцикле 0,5 евро; легковом автомобиле 0,65 евро; микроавтобусе 1 евро; автобусе и грузовом автомобиле 1,3 евро Такая система позволяет привлечь средства от рекреационного использования ресурсов парка. Что касается заведений отдыха, то они платят экологический сбор, который составляет 0,15 евро за одно койкоместо в день. Поэтому отдыхающие, едущие по путевкам в учреждения отдыха, от оплаты освобождаются. В общем перечисленные платные услуги позволяют привлечь дополнительные средства на функционирование Шацкого национального 257

261 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational парка. В частности, в 2017 году парком было получено от рекреационного природопользования 991,0 тысяч гривен (32 тыс. евро). Данные средства идут на оплату труда сезонных работников, которые убирают территорию парка от мусора, реставрацию рекреационных пунктов и других целей. Для исследования специфики отдыха в парке был проведен социологический опрос, целью которого было определить современные тенденции рекреационного хозяйства парка. Оно дало следующие результаты: 76% составляют неорганизованные туристы, 24% отдыхающие по путевкам. Относительно мест проживания, то 45% размещается в туристических заведениях, 15% в палаточных городках, 40% в частном секторе, указывает на возможность развития агротуризма, а также большое значение созданных палаточных городков. В возрастной структуре преобладают люди среднего возраста (30-50 лет) 45%, молодого возраста (18-29 лет) 40%, дети (до 18 лет) составляют 10%, люди старше 50 лет 5%, данное распределение между отдыхающими есть благоприятным для развития активных форм отдыха. Значительная часть 76% поддерживает внедрение новых туристических маршрутов и считает, что воспользовалась бы их услугами, 24% поддерживают такие нововведения, но предпочитают купально-пляжный отдых (Безручко, 2009). Значительные усилия сделано и в научном обосновании рекреационной деятельности на территории Шацкого парка. В частности, в 2005 году были разработаны дополнения к «Проекту организации территории, охраны, воссоздания и рекреационного использования природных комплексов и объектов Шацкого национального природного парка», в котором значительное внимание было уделено дальнейшему рекреационном использованию территории парка. Вопрос создания новых рекреационных зон позволяет привлечь и другие водные объекты в рекреационного использованиео. Достаточно внимания уделено развитию конных, велосипедных, пеших и орнитологических маршрутов (Проект організації території, охорони, відтворення та рекреаційного використання природних комплексів і об єктів Шацького національного природного парку, 2005). В предыдущих исследованиях было осуществлено детальное изучение пригодности территории Шацкого НПП для рекреационного природопользования (Безручко, 2010). Это позволило предложить ряд новых туристических маршрутов, которые способствуют разнообразию отдыха на территории, а также привлечению к туризму новых участков (рис. 3). 258

262 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Рис. 3. Перспективные туристические маршруты на территории Шацкого НПП (Безручко, 2010) Положительным является то, что в администрации парка недавно создан рекреационный отдел, который непосредственно курирует рекреационную деятельность в парке, а также занимается организацией экскурсий. Среди негативов стоит отметить отсутствие в структуре парка музея природы, хотя для таких нужд используется Музей природы в Шацком лесном колледже им. В. Сулька. Для популяризации рекреационной деятельности в пределах парка созданы первые Интернет сайты посвященные отдыху в парке. Несмотря на интенсивный розвток рекреационной деятельности в Шацком НПП прослеживается значительное количество недостатков. Среди них: чрезмерные туристические нагрузки на небольшие участки парка; сезонный характер рекреационной деятельности; ограниченное участие администрации парка в организации рекреационной деятельности; низкий уровень сотрудничества администрации парка, власти и местного населения в организации рекреационной деятельности; 259

263 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational низкая подготовленность местного населения к рекреационному предпринимательству; устарелость туристической и инженерно-хозяйственной инфраструктуры; ограниченный контроль за субъектами рекреационной деятельности со стороны администрации парка; потребность обновления научных рекомендаций по организации рекреационного природопользования и др. В общем, каждый из указанных недостатков развития рекреационной деятельности требует широкого перечня мероприятий, направленных на ее оптимизацию. Однако, видим потребность разработки совместной программы рекреационного комплекса парка, которая будет утверждена совместно с местной властью, администрацией парка, местными предпринимателями и жителями. Первоочередные задачи Региональной программы развития туристическо-рекреационного комплекса Шацкого НПП указано на рис. 4. Рис. 4. Задача Региональной программы развития рекреационного комплекса Шацкого НПП Ликвидация последствий хозяйственной деятельности в зонах рекреационного Усовершенствование системы ценообразования и налоговой политики в рекреационной сфере Разработка экономических механизмов эффективного природопользования Создание благоприятного климата для привлечения Региональная программа развития рекреационно го комплекса Исследования и инвентаризация рекреационных ресурсов Использование передового отечественного и зарубежного опыта в рекреационной деятельности Инвентаризация и анализ работы существующих рекреационных учреждений Определение допустимой рекреационной нагрузки на экосистемы парка Поддержка малого и среднего бизнеса в сфере рекреации и туризма 260

264 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational Важно запомнить, что хорошо продуманная рекреационная деятельность является очень важным мероприятием по охране территорий, а также прибыльным делом. Поэтому осуществление указанных мер позволит дирекции парка получить значительные дополнительные доходы, провести экологическую пропаганду среди отдыхающих, усилить контроль над ними, трудоустроить местное население, увеличить рекреационную привлекательность территории и прочее. Выводы Рекреационная деятельность на территории национальных природных парков проявляется в следующих направлениях: санаторнокурортное дело, утилитарная рекреация и туризм (экологический, познавательный, сельский зеленый и активный). Для организации рекреационного природопользования в пределах парка выделяют рекреационные зоны, обустраивают палаточные городки и рекреационные пункты, прокладывают экологические тропы и туристические маршруты. Сегодня в национальных парках широкой популяризации приобрело взимания экологического сбора при въезде на территорию отдыхающими, что позволяет привлечь дополнительные средства для организации рекреационной деятельности. Среди других услуг, оказываемых администрации парков, также проведения экскурсий, а также предоставленных услуг размещения в сезонных домах, являющееся собственностью организации. Библиография 1. Безручко Л. С., Оцінка придатності Шацького національного природного парку для рекреаційного природокористування / Л. С. Безручко, І. М. Рожко // Науковий вісник Волинського національного ун-ту ім. Лесі Українки. Географічні науки , Ч. І С Безручко Л. С., Еколого-географічне обґрунтування рекреаційного природокористування на території Шацького національного природного парку : дис. наук. ступеня канд. геогр. наук : спец / Любомир Степанович Безручко Львів, с. 3. Васильєва Н. В., Розвиток сільського зеленого туризму в Україні/ Н. В. Васильєва // Науковий вісник Національного аграрного університету. К., Вип С Закон України «Про природно-заповідний фонд України», від р ХІІ [Електронний ресурс] (в редакції від р.) Режим доступу: Заголовок з екрану. 261

265 L. Bezruchko, Y. Zhuk, Features of the Organization of the Recreational 5. Корчун В. С., Економічні проблеми використання земель для туристичного бізнесу в Шацькому поозер ї / В. С. Корчун // Науковий вісник Волинського держ. ун-ту ім. Лесі Українки. Географічні науки Ч. І. С Літопис природи Шацького національного природного парку за 2017 рік. Книга 30. Світязь, с. 7. Положення про рекреаційну діяльність у межах територій та об'єктів природно-заповідного фонду України. Міністерство екології і природних ресурсів України [Електронний ресурс]. Режим доступу: Заголовок з екрану. 8. Проект організації території, охорони, відтворення та рекреаційного використання природних комплексів і об єктів Шацького національного природного парку (Доповнення). К. : Науковий центр заповідної справи, с. 9. Світязь. Організація активного відпочинку [Електронний ресурс]. Режим доступу: Заголовок з екрану. 262

266 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... PaedDr. Rastislav Čief, PhD., doc. RNDr. Branislav Nižnanský, CSc Katedra geografie PF KU v Ružomberku, Katedra geografie FP TU v Liberci GEOGRAFICKÉ ASPEKTY FENOMÉNU NÁRODNÝ PARK V SLOVENSKEJ A ČESKEJ REPUBLIKE GEOGRAPHICAL ASPECTS OF THE NATIONAL PARK PHENOMENON IN THE SLOVAKIA AND CZECH REPUBLIC GEOGRAFICZNE ASPEKTY ZJAWISKA PARKU NARODOWEGO W SŁOWACJI I CZECHACH Abstract The article focuses on simple procedures using fast internet search of the maps based on the formulation of geographic aspects of the national park phenomenon. The map is a tool for identifying geographic aspects of a thematic issue. The article uses a case study on the use of geographic approaches. The theme is the national park phenomenon. As a basis for the conceptual framework for a set of selected and tested geographic instruments, we took three key concepts: the Earth's surface, the map, and the open system. These concepts and the concepts region and border are followed in Central Europe by the didactic concept of landscape sphere as the global twin of the term landscape. The horizontal and vertical interactions of the components and the horizontal and vertical segmentation of the landscape are a tool for the intellectual procedures application such as differentiation, sorting, arrangement and quantitative characteristics of landscape objects. Other tools that support a geographic view of the problem are the dimensions, respectively levels of the access to the Earth's surface: global, regional, and local. The dimension is related to the geometric abstraction of the Earth's surface and its distinct element. Namely the abstraction allowing to create and use the terms position and ground plan of objects, absolute and relative position. In the theoretical part of the article, the geographic aspects of the topic are explained by the schemes in fig. 1 and 2. The practical part analyzes the availability of maps by performing a quick search on the Internet. The geographic aspects of the national park phenomenon are dealt with in the context of specific examples in the second and third chapter of the article. In conclusion, we summarize the issues that we are finalizing by applying this procedure to a specific topic that is also addressed by experts outside of geography. Keywords: geographical aspects, Earth s surface, open system, region, national park, map, GIT. 263

267 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Streszczenie Artykuł koncentruje się na prostych procedurach dotyczących wykorzystania szybkiego przeszukiwania map internetowych w oparciu o sformułowanie geograficznych aspektów zjawiska parku narodowego. Mapa jest narzędziem do identyfikacji geograficznych aspektów danego zagadnienia. W artykule wykorzystano studium przypadku zastosowania metod geograficznych. Tematem jest zjawisko park narodowy. Jako podstawę dla ram koncepcyjnych dla zestawu wybranych i przetestowanych instrumentów geograficznych przyjęliśmy trzy kluczowe pojęcia: powierzchnię Ziemi, mapę i system otwarty. Pojęcia region i granica są w Europie Środkowej związane z koncepcją dydaktyczną sfery krajobrazu jako globalnego bliźniaczego terminu krajobraz. Horyzontalne i pionowe interakcje komponentów oraz pozioma i pionowa segmentacja krajobrazu są narzędziem do zastosowania procedur intelektualnych, takich jak różnicowanie, sortowanie, układanie i ilościowe cechy obiektów krajobrazowych. Inne narzędzia wspierające geograficzne postrzeganie problemu to wymiary, odpowiednie poziomy dostępu do powierzchni Ziemi: globalny, regionalny i lokalny. Wymiar jest związany z geometryczną abstrakcją powierzchni Ziemi i jej wyraźnie widocznym elementem. Mianowicie abstrakcja ta pozwala na tworzenie i używanie terminów pozycja i plan obiektów, pozycja bezwzględna i względna. W części teoretycznej artykułu aspekty geograficzne tematu wyjaśniono schematami na rys. 1 i 2. Część praktyczna analizuje dostępność map poprzez szybkie wyszukiwanie ich w Internecie. Geograficzne aspekty fenomenu parku narodowego omówiono w kontekście konkretnych przykładów w drugim i trzecim rozdziale artykułu. Na zakończenie podsumowano zagadnienia finalizowane przez zastosowanie tej procedury do konkretnego tematu, którym zajmują się eksperci spoza dziedziny geografii. Słowa kluczowe: aspekty geograficzne, powierzchnia ziemi, system otwarty, region, park narodowy, mapa, GIT. Abstrakt Článok je zameraný na jednoduché procedúry využívajúce rýchle internetové vyhľadávanie máp na príklade formulácie geografických aspektov fenoménu národný park. Mapa je tu nástrojom na zisťovanie geografických aspektov tematického problému. V článku je využitá konkrétna prípadová štúdia využitia geografických prístupov. Témou je fenomén národný park. Za základ konceptuálneho rámca pre sadu nami vybraných a testovaných geografických nástrojov sme vzali tri kľúčové pojmy: zemský povrch, mapa a otvorený systém. Na tieto pojmy a na pojmy región a hranica nadväzuje v strednej Európe používaný didaktický pojem krajinná sféra ako globálne dvojča pojmu krajina. Horizontálne a vertikálne interakcie zložiek a horizontálne a vertikálne členenie krajinnej sféry je nástrojom na aplikáciu takých intelektuálnych procedúr ako sú odlíšenie, triedenie, usporiadanie a kvantitatívne charakteristiky objektov krajinnej sféry. Ďalšími nástrojmi podporujúcimi geografický pohľad na problém sú dimenzie resp. úrovne uchopenia, nazerania, prístupu k zemskému povrchu: globálna, regionálna a lokálna. Dimenzia súvisí s geometrickou abstrakciou zemského 264

268 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... povrchu a prvkov na ňom odlíšených, konkrétne ide o abstrakciu umožňujúcu vytvoriť a využívať pojmy poloha a pôdorys objektov, absolútna a relatívna poloha. V teoretickej časti článku sú uvedené geografické aspekty témy vysvetlené pomocou schém na obr. 1 a 2. V praktickej časti je analyzovaná dostupnosť máp rýchlym vyhľadávaním na internete. Geografické aspekty fenoménu národný park sú v kontexte konkrétnych príkladov rozobrané v druhej a tretej kapitole článku. V závere sú zhrnuté problémy, ku ktorým sa dopracujeme aplikujúc uvedený postup na konkrétnu tému, ktorou sa zaoberajú aj experti mimo geografie. Kľúčové slová: geografické oblasti, zemsky povrch, otvorený systém, región, národný park, mapa, GIT. Úvod Autori sa zaoberajú štúdiom geografie ako oblasti poznania, ktorej základným atribútom je poskytnúť pojmovú bázu pre prípravu učiteľov geografie (Čief, Nižnanský 2017) a v úzkej spojitosti aj nástroje na lepšie pochopenie procesov prebiehajúcich v prirodzenom prostredí človeka, ktorým je zemský povrch a jeho bezprostredné okolie (napr. Čief, Nižnanský, Tomčíková 2016, Čief, Nižnanský 2012). Výsledkom viacerých štúdií (Napr. Nogová 2010, Tomčíková 2010) a diskusií na seminároch a konferenciách je cieľovo orientovaný prístup k využívaniu geografických aspektov aktuálnych tém (problémov). Tento prístup testujeme ako vhodný nástroj na doplnenie komplexnosti formulácií a charakteristík ako podkladu pre návrh metodík a hypotéz, ktoré tak môžu rozšíriť pohľad expertov z praxe na pochopene javov a riešenie problémov s nimi spojenými. Okrem slovenských a českých kurikulárnych dokumentov sme na zostavenie nasledujúcej sady geografických nástrojov využili aj National geographical standard USA (Bednarz 1994) naše skúsenosti a ďalšie dokumenty a odborné články. Za základ konceptuálneho rámca pre sadu nami vybraných a testovaných geografických nástrojov sme vzali tri kľúčové pojmy: zemský povrch, mapa a otvorený systém. Na tieto pojmy a na pojmy región a hranica nadväzuje v strednej Európe používaný didaktický pojem krajinná sféra ako globálne dvojča pojmu krajina. Systém pojmov geografie prepája pojem zložky krajinnej sféry, ktoré odlišujeme prírodné a človekom vytvorené. Horizontálne a vertikálne interakcie zložiek a horizontálne a vertikálne členenie krajinnej sféry je nástrojom na aplikáciu takých intelektuálnych procedúr ako sú odlíšenie, triedenie, usporiadanie a kvantitatívne charakteristiky objektov krajinnej sféry. Ďalšími nástrojmi podporujúcimi geografický pohľad na problém sú dimenzie 265

269 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... resp. úrovne uchopenia, nazerania resp. prístupu k zemskému povrchu: globálna, regionálna a lokálna. Dimenzia súvisí s geometrickou abstrakciou zemského povrchu a prvkov na ňom odlíšených, konkrétne ide o abstrakciu umožňujúcu vytvoriť a využívať pojmy poloha a pôdorys objektov. Absolútna poloha je prepojením globálnej (súradnicový systém) a lokálnej (geografické súradnice miesta) dimenzie. Relatívna poloha sa určuje na základe využitia topologických relácii (napr. incidencie, blízkosti, hraničenia) a relácií smeru a orientácie (napr. leží severne...). Zvolený postup súvisí s ďalším prístupom k využívaniu geografie založenom na výbere tém (pozri Five themes of geography na obr. 1). Tento prístup dáva väčšiu voľnosť učiteľom, umožňuje inováciu obsahu a zároveň umožňuje využitie nástrojov geografie vo vybranej expertnej téme, ktorou sú v tejto prípadovej štúdii národné parky. V opise analýzy využitia geografických aspektov fenoménu národný park je cieľom okrem testovania využitia nástrojov geografie na rozšírenie kompetencií expertov vo vybranej tematike (tu k tematike národné parky ) testovať aj úroveň informácií z máp bežne dostupných na internete v súvislosti aktuálnym a spoločensky žiadúcim a forsírovaným prechodom na digitálnu podporu práce expertov. Krajinná sféra a krajina Národné parky sú z globálneho hľadiska fenoménom reprezentujúcim prírodné i kultúrne danosti indikujúce pozitívne chápanú činnosť človeka na planéte. Umožňujú priamu percepciu a výskum krajiny v takmer jej pôvodnom stave. Zároveň majú význam pri globálnom porovnávaní a spolupráci na ochranu a trvalú udržateľnosť celej krajinnej sféry. V schéme bázových geografických pojmov (obr. 1) pôjde v prvom rade o fenomén naviazaný na fyzickogeografickú zložku krajinnej sféry. Naše znalosti krajinnej sféry umožňujú odlíšiť a charakterizovať krajinu národných parkov, porovnávať ich medzi sebou a využívať uvedené znalosti na riešenie konfliktu ich účelu, ktorým je ochrana prírody (až ochrana krajinnej sféry ako celku) a ich ďalších funkcií spojených najmä s voľnočasovými aktivitami ako sú turizmus, športové aktivity, hospodárske využitie lesa pôdy atď. Na obr. 1 je pojmová báza nami využívaného nástroja použitého na odlíšenie a charakteristiku geografických aspektov tematicky zameraného problému spomenutá v úvode prepojená s okolím otvoreného systému krajinnej sféry a s mapou. Zároveň ju možno porovnať s konceptuálnym rámcom geografie používaným v USA pod názvom Five themes of geography (obr. 1, dole v strede). 266

270 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Obr. 1: Schéma možnej pojmovej bázy geografie s prvotným rozšírením troch vybraných základných pojmov - zemský povrch, mapa, otvorený systém na následné témy: Zloženie a vlastnosti planéty Zem ako dominantného prvku systému vyššieho rádu Zemský povrch a jeho zobrazovanie Krajinná sféra ako otvorený systém predmet geografie (Čief, Nižnanský 2017). Z nástrojov geografického poznania sme v tejto príručke využili tri odlišné dimenzie globálnu, regionálnu a lokálnu, absolútnu a relatívnu polohu v kontexte horizontálnych a vertikálnych interakcií, koncept krajinnej sféry a jeho zložiek, koncept zemského povrchu a jeho zobrazovania, geometrickú abstrakciu pôdorysov. Zostávajú doplniť pôdorysy typu bod, línia (sieť), polygón, ktoré sa v mapách zobrazujú ako figurálne znaky, čiary a areálové znaky. Mapa a mapy na internete Nástroje spomenuté v úvode článku sú založené na špecifickej komunikácii geografických informácií prostredníctvom máp. Na obr. 2 je schéma prepojenia nástrojov geografie a kartografie, ktorá nám umožňuje pochopiť toto špecifické modelovanie zemského povrchu a geografických prvkov, procesov a javov v jeho blízkosti. Aktuálnym problémom sa javí rozdiel v technológii tzv. analógových a digitálnych máp (obr. 3). 267

271 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Alternatívna pojmová báza geografie prepojená s bázou kartografických pojmov. Prepojenie pojmov identifikujeme v riadkoch aj v stĺpcoch schémy (Čief, Nižnanský 2017). Prácnosť využívania internetu dokumentujeme v nasledujúcej kapitole. Zoom, posuv obrazu na displeji, navigačné aplikácie a pod. úplne zmenili hlavnú funkciu klasickej mapy vyhľadávanie informácií a orientáciu v krajine s využitím mapy. Zároveň, ako to vidíme na obr. 3, pri rýchlom vyhľadávaní cez kľúčové slová síce získame kvantitatívne rozsiahlu sadu mapových zobrazení (pozri aj obr. 4), ale kvalitatívna stránka je slabá, grafické informácie sú často ťažko odlíšiteľné a výhody ICT (informačných a komunikačných technológií) resp. GIT (geoinformačných technológií) sú užívateľovi v podstate nedostupné. 268

272 Z toho R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Obr. 2: Ukážka problému kvantity a kvality na časti grafických odpovedí. Pri vyhľadávaní máp bol použité kľúčové slovo Československo Obr. 3: Téma: Národné parky v Slovenskej a Českej republike počet informačných objektov poskytnutých vyhľadávačom 1 Národné parky SR a ČR - rýchle internetové vyhľadávanie POČET NP SR % NP CR % TANAP Poloniny KrNAP Podyjí Obrázky Mapy Foto Schémy Pdf Doc (640) PPT Polsky PPT Mapy Aby bolo možné využiť teoretickú bázu a jednoduchý prístup k vyhľadávaniu na internete spracovali sme v tabuľke (obr. 4) počty rýchle dostupných grafických a textových zobrazení, súborov a prezentácií obsahujúcich kľúčové slová témy národné parky v SR a ČR. Zaujímavý je veľký počet informačných objektov o národných parkoch v SR a ČR v poľskom jazyku. 1 Spracované pomocou vyhľadávania kľúčových slov národné parky SR, ČR (aj v polskom jazyku), TANAP, KrNAP, NP Poloniny, NP Podyjí. 269

273 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Obr. 4: Veľkoplošné chránené územia v SR a v ČR (národné parky a chránené krajinné oblasti) v porovnani s hypsometriou všeobecnej mapy 2. 2 Spracované podľa viacerých zdrojov z internetu, Grafika upravená z 270

274 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Porovnali sme súbory vo formáte ppt a obrázky, ktorých základom bolo mapové zobrazenie. V poľskom jazyku nájde vyhľadávač až 65 prezentácií k téme Národné parky Slovenska zatiaľ čo v slovenčine len 19. České národné parky nie sú spomínané v tak veľkom rozsahu. Otázka kvantity informačných objektov dostupných na internete riešená v tabuľke na obr. 4 nás vedie k úvahe o empirickom základe teórie využívania rýchleho vyhľadávania na internete. Využili sme prepojenie empirického kvantitatívneho prieskumu s kvalitatívnou analýzou obsahu položiek získaných rýchlym vyhľadávaním a to najmä na deskripciu kvality získaných informačných objektov. V tomto príspevku sa sústreďujeme na obrázky s mapovým zobrazením. Pri využívaní informácií z máp dostupných na internete, narážame na dve úrovne ochrany autorských práv. Je to úroveň ochrany dát a autorských práv zo samotnej mapy a úroveň ochrany dát (publikácie, portálu, procedúr) informačného celku obsahujúceho mapy. Na obr. 5 je typická ukážka účelového zostrihania obrázkov z internetu obsahujúcich mapy s cieľom dokumentovať geografické aspekty veľkoplošných chránených území v SR a ČR. Na dokumentáciu charakteristiky výskytu chránených území hlavne v horskej krajine je priložená všeobecná geografická mapa ČSSR síce rýchlo dostupná ale nízkej kvality. V deskripcii súvisiacich pojmov javu je využitá tiež internetová učebnica I. Smolovej (2009). Z obr. 5 vidíme, že veľkoplošné chránené územia sú v ČR i SR viazané na horskú až vysokohorskú krajinu. Výnimkou sú v ČR NP Podyjí (6), CHKO Palava (7), CHKO Poodří (10) CHKO Litovelské Pomořaví (12) a v SR CHKO Latorica (6). Celkove 5 území zo 49-tich. Sekundárne kritérium atribút krajiny (vrátane nížinných území) je lesná a skalnatá krajina. Zalesnený a skalný reliéf je primárne fluviálny výnimočne vo vysokých pohoriach glaciálny v CHKO Záhorie (pozri Smolová 2009) a Ponitrie miestami eolický. Uvedený príklad má viacero nedostatkov a chýb. Najvážnejší je problém zdroja použitých informácií, druhým je anonymná autorská autorita. Nick outdooring zistiteľný z URL adresy a aj priamo na stránke sme dlhším pátraním nedešifrovali. Bližšie k odhaleniu má mapa na obr. 5. Ani tu sa nám však nepodarilo zistiť či nedošlo k porušeniu ochrany duševného vlastníctva. Na internete nájdeme v podstate dva druhy mapových zobrazení. Jedny sú súčasťou obrázkov, ktoré je možné vyhľadať rýchle po zadaní kľúčových slov hľadanej témy, druhé sú profesionálne urobené mapy s jasne identifikovateľným odborným zdrojom a datovaním. Tieto sú často súčasťou odborne zameraných portálov inštitúcií (pozri obr. 6). 271

275 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Je samozrejmé, že pre cieľ využiť geografické aspekty tematického problému (v našom prípade fenoménu národný park) sú vhodné mapy odborne vytvorené s prehľadnou grafikou a nástrojmi GIT. V tomto príspevku analyzujeme možnosti využívať mapy prvého druhu verejnosťou bez špecializácie na geografiu alebo ochranu prírody. Obr. 5: Veľkoplošné chránené územia v SR, uvedený je aj zdroj mapy (vpravo dole) aj URL 3 Geografické aspekty NP SR a ČR podľa mapových zobrazení dostupných na internete Obr. 6: Horské sídla Slovenska (prevzaté z práce V. Nižňanského, 2009) 3 file:///c:/users/u%c5%be%c3%advate%c4%be/downloads/kapitola_3_1_3_- _zivotne_prostredie_cast_1.pdf 272

276 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Pri rýchlom vyhľadávaní máp zameraných na národné parky SR sme si všimli prevahu všeobecných máp poskytujúcich iba základný prehľad k téme resp. naznačenú dokumentáciu polohy objektov v geografickom priestore a relatívny nedostatok máp s tematickým obsahom. Takú tematickú mapu (obr. 7) sme našli spolu s mapou na obr. 6 pri tematicky zameranej štúdii V. Nižňanského (2009). Mapu môžeme využiť na komparáciu území (regiónov) národných parkov s katastrálnymi územiami horských sídel. Obr. 7: Veľkoplošné chránené územia ČR (prevzaté z internetovej učebnice P. Dobrovolného a V. Herbera, 2010) Obr. 8: Veľkoplošné chránené územia ČR (prevzaté z internetovej učebnice P. Dobrovolného a V. Herbera, 2010) 273

277 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... Obr. 9: Mapa zobrazujúca vrstvu hraníc veľkoplošných a vrstvu bodovej lokalizácie maloplošných chránených území Z geografického hľadiska je zaujímavé, že definícia horského sídla obsahuje okrem nadmorskej výšky (540 m n m a viac) aj požiadavku na chránené územie ako súčasť katastra obce. Problémom mapových zobrazení získaných rýchlym vyhľadávaním je aj ich veľkosť. Tie menšie obrázky (obr. 11) sú veľmi slabo čitateľné a javy na nich slabo rozlíšiteľné. Záver Použitý postup bol zvolený na opis využívania základnej skupiny procedúr jednoduchého a rýchleho internetového vyhľadávania. Poskytuje nástroje (i keď s výhradami) na využitie aspektov geografie napomáhajúcich expertom mimo geografiu hlbšie pochopiť podstatu problému dotýkajúceho sa objektov vo svojej podstate geografických. Vzhľadom na zložitosť problematiky a naše didaktické zameranie bolo v článku prezentované výrazné zjednodušenie metodiky a z informačných objektov boli ako základný nástroj zvolené mapové zobrazenia. Z problémov dotýkajúcich sa mapového vyjadrovania a zisťovania geografických aspektov nejakej témy (v tomto článku modelovej témy fenomén národný park ) boli v kontexte témy článku spomenuté: dostupnosť máp a ochrana duševného vlastníctva, využívanie geoinformačných technológií, zrozumiteľnosť 274

278 R. Čief, B. Nižnanský, Geographical Aspects of the National Park... a čitateľnosť grafického vyjadrovania, datovanie máp a ich obsahu, kompozícia máp. Obr. 10: Mapy zobrazujúce informácie mimo rozlišovaciu schopnosť užívateľa 4 Postupy sú určené pre laickú verejnosť a odborníkov, ktorí nie sú expertmi v geografii a na mapy. Výhodou tejto prvej úrovne máp je názornosť a jednoduchosť, jednoduchá sada grafických premenných (farba, veľkosť...), 4 Zdroj: Národní park Podyjí. Dostupné na internete: (biodiverzita a geografie, hore), Copyright , Aktualizácia 2009, dostupné na internete: 275