STATUS ZWIERZĄT WE WSPÓŁCZESNYCH KONCEPCJACH EKOLOGICZNYCH. Paweł Bortkiewicz UAM

Transkrypt

1 STATUS ZWIERZĄT WE WSPÓŁCZESNYCH KONCEPCJACH EKOLOGICZNYCH Paweł Bortkiewicz UAM

2 wiele koncepcji ekologicznych badanie/ opis relacji pomiędzy różnymi elementami środowiska poszczególne teorie różnią się między sobą odmienne założenia odmienne rozumienia samej ekologii nauka o relacjach w przyrodzie wiedza normatywna ideologia czy światopogląd

3 ZWIERZĘTA W EKOLOGII KLASYCZNEJ" w klasycznym ujęciu ekologia - w ramach biologii postrzega zwierzęta z punktu widzenia tej nauki pytanie o status zwierząt w tym ujęciu ekologicznym co w biologii rozumie się pod pojęciem zwierzęta = eukariotyczne heterotrofy, których ciało składa się z wielu lub bardzo wielu komórek bez ścian komórkowych. Powszechnie u zwierząt występuje anizogamia (zróżnicowanie komórek płciowych na jaja i plemniki), a w rozwoju embrionalnym stadium blastuli i następujące po nim stadium gastruli. Jest też zasadą występowanie u zwierząt mejozy gametycznej [F. Błażejewski, Zarys zoologii systematycznej, Bydgoszcz 2001, s ]

4 definicja nie określa statusu zwierząt w ekologii klasycznej, ale ukazuje ów status w szeroko rozumianej biologii biologiczny status zwierząt niezbędny status ekologiczny o statusie zwierząt w ekologii decyduje ich miejsce w relacjach pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska

5 Podstawowe zależności, w które zwierzęta wchodzą w ekosystemach: sprzężenia z biochemicznych i fizycznych procesów obiegu materii i przepływu energii w przyrodzie interakcje w tzw. piramidach oraz łańcuchach pokarmowych pozycja, jaką tam zajmują ich status z punktu widzenia ekologii

6 w ww. układach troficznych - trzy podstawowe poziomy: producenci - organizmy wytwarzające związki organiczne w procesie fotosyntezy [rośliny zielone], konsumenci - wykorzystujący produkcję" producentów [zwierzęta] destruenci (reducenci) - organizmy rozkładające martwą materię organiczną [grzyby i bakterie]

7 Dla odczytania statusu organizmów w ekologii dostrzeżenie funkcji w związkach pokarmowo-energetycznych + pozycje zajmowane w układach: konkurencja - gdy dwie populacje starają się pozyskać te same zasoby środowiska i wpływają na siebie niekorzystnie, drapieżnictwo - gdy jedna populacja odnosi korzyści ekologiczne, przynosząc tym samym szkodę innym (np. traktując je jako pokarm), pasożytnictwo - stały i ścisły związek dwu (lub większej ilości) organizmów, gdzie jeden żyje kosztem drugiego mutualizm - symbioza obligatoryjna, w której współdziałające organizmy odnoszą obustronne korzyści, a ich związek jest konieczny do życia obu

8 ww kryteria i dane nie są wystarczające, aby określić status zwierząt w ekologii bardzo różnorodne funkcje zwierząt w układach ekologicznych można mówić o statusie konkretnych zwierząt na określonych poziomach troficznych wybranego łańcucha pokarmowego = status konsumenta, będącego jednocześnie najczęściej konkurentem lub drapieżcą

9 zwierzę - jako jeden z wielu biotycznych elementów ekosystemu, w którym pełni określoną funkcję stabilność układu oraz właściwy obieg materii i przepływ energii przedmiotem badań w omawianym ujęciu nie są pojedyncze osobniki, ale całe populacje.

10 ZWIERZĘTA W HOLISTYCZNYCH KONCEPCJACH EKOLOGICZNYCH holistyczne postrzeganie świata = wszystko, co istnieje jest ze sobą ściśle związane i tworzy jednolitą całość radykalnym przykładem - teoria Gai

11 Ziemia = Gaia, Matką wszystkich" i wszystkiego samoistny byt - swoisty superorganizm" zdolny do celowego działania. abiotyczne i biotyczne elementy przyrody są powiązane ze sobą wielką liczbą zależności fizycznych oraz chemicznych organizm Gai najwyższą wartością jest życie Gai zachowanie wewnętrznej homeostazy jednym z podstawowych narzędzi" jest ewolucja teza: pojedyncze osobniki oraz całe populacje i gatunki są czasowe i stanowią przejawy życia Gai

12 do nurtu holistycznego - ekologia głęboka doświadczenie empiryczne + filozofia i mistyka swoista afirmacja życia [= wartość sama w sobie] troska o zachowanie różnorodności form życia egalitaryzm biocentryczny : teza o braku ontologicznej luki" pomiędzy człowiekiem i przyrodą w każdym jej przejawie gatunek, ekosystem, świat, zawsze większe znaczenie niż pojedynczy osobnik ingerencja w przyrodę jest zakazana - natura wie lepiej = podstawowe prawo

13

14 W ww teoriach zwierzęta - jako części super-organizmu żywy, a nieraz nawet myślący i uduchowiony jako konkretne, pojedyncze organizmy - ale także i całe ich grupy - nie mają tu większego znaczenia są im nieraz przypisywane pewne prawa, ale partycypują one w życiu większych układów sens istnienia poszczególnych osobników i populacji zwierzęcych wyraża się więc w tym, że stanowią one swoistą bazę dla objawiania się" życia w różnych postaciach udział w zachowaniu ciągłości życia i fizyczno-biologiczno-chemicznej stabilności w świecie

15 W KIERUNKU BIOCENTRYZMU Wśród holistycznych koncepcji ekologicznych - tendencje biocentryczne nie tyle - Ziemia i wszystko, co na niej żyje jako jeden, niepodzielny organizm, ale - równość pomiędzy wszystkimi gatunkami należącymi do tego samego królestwa rozumianego = świat jako układ, w którym najwyższą wartością jest życie biologiczne koncepcje te często stanowią pewien światopogląd lub ideologię (por. działalność tzw. zielonych)

16

17 geneza holistycznych koncepcji ekologicznych ukierunkowanych biocentrycznie z rzetelnie uprawianej ekologii jako wiedzy przyrodniczej: człowiek, - element przyrody, ale i istota o wyjątkowej pozycji w świecie organizmów żyjących na Ziemi dominacja, ale - jako źródło zagrożeń dla przyrody człowiek= dewastator i burzyciel naturalnego porządku świata

18 przyczyną i fundamentem biocentryzujących teorii ekologicznych moralny obowiązek stworzenia systemu teoretycznego i praktycznego przeciwdziałania antropocentrycznemu postrzeganiu świata skrajne rozumienie sozologii [nauki o systemowej ochronie biosfery przed destrukcyjnym oddziaływaniem na nią antroposfery] pytanie o status zwierząt? SĄ ONE KONKURENCJĄ DLA CZŁOWIEKA SĄ TO ISTOTY, KTÓRYM CZŁOWIEK PRÓBUJE NARZUCIĆ PEWIEN SPOSÓB ŻYCIA, BĘDĄCY W SPRZECZNOŚCI Z ICH NATURĄ

19 radykalni zwolennicy biocentryzmu - nie godzą się na wyjątkową pozycję człowieka w świecie człowiek - jeden z wielu gatunków zwierząt wyróżnia się umiejętnością mówienia i uczenia się oraz przetwarzania, przekazywania i wykorzystywania w praktyce nabytych informacji status zwierząt zaczyna być nie tylko bliski, ale wręcz równy statusowi człowieka = zoopersonalizm

20 teza, że zachowanie naturalnej równowagi w świecie musi zgodnie z zasadą równości obejmować wszystkie istoty żywe: czarnych i białych, mężczyzn i kobiety, ludzi i zwierzęta jakakolwiek działalność niezgodna z powyższą normą = wyraz gatunkowizmu [= na równi z rasizmem] - wyraz szowinizmu gatunkowego" w wykonaniu gatunku homo sapiens

21 Wyrazem biocentrycznego postrzegania świata jest Światowa Deklaracja Praw Zwierzęcia status zwierząt jest taki sam jak człowieka por. artykuły Deklaracji: prawa zwierząt powinny być rozpowszechniane na równi z prawami człowieka wszystkie zwierzęta rodzą się równe wobec życia i mają te same prawa do egzystencji człowiek, jako gatunek zwierzęcy, nie może rościć sobie prawa do tępienia innych zwierząt lub do ich wyzyskiwania. Ma natomiast obowiązek wykorzystania całej swej wiedzy w służbie zwierząt"

22

23 KONCEPCJE EKOLOGICZNE biocentryzujące teorie teorie holistyczne afirmacja życia w każdym jego przejawie zwierzęta nie są tu jedynie elementami złożonego układu, któremu ich życie musi być w pełni podporządkowane afirmacja życia w każdym jego przejawie życie każdego pojedynczego osobnika stanowi wartość samą w sobie wartość życia zwierząt jest równa wartości życia ludzi. zwierzęta są tu jedynie elementami złożonego układu, któremu ich życie musi być w pełni podporządkowane

24 ZWIERZĘTA JAKO ROZSZERZONE FENOTYPY" podobną do teorii holistycznych - teoria postrzegająca wszystkie organizmy jako rozszerzone fenotypy" konkretnej sekwencji genowej równy status wszystkich organizmów odmienność = organizmy - nie jako elementy większego organizmu, ale jako opakowania" dla genów

25 fundamentalna teza = wśród podstawowych przejawów życia istotne miejsce - możliwość rozmnażania się jedyną prawdziwie żywą jednostką na Ziemi jest gen [procesy rozmnażania się jakichkolwiek organizmów zawsze są wynikiem podziałów i namnażania się pojedynczych komórek] to nie organizmy się rozmnażają, ale powielają się geny = geny stoją w centrum wszelkich procesów rozrodczych i rozwojowych nadając im sens od genów zależy postać i funkcjonowanie świata [R. Dawkins, Fenotyp rozszerzony: Dalekosiężny gen, tłum. J. Gliwicz, Warszawa 2003]

26

27 ww. twierdzenia z zasad genetycznych, wg których każdy gen koduje jeden konkretny łańcuch białkowy. Bezpośrednim rezultatem działania genu jest nic innego, jak cząstka białka teoria fenotypu rozszerzonego : jedynie owo białko jest w sensie ścisłym fenotypem, czyli efektem zewnętrznym odpowiadającym danemu genotypowi. każdy inny fenotypowy wytwór (genetycznie uwarunkowana cecha morfologiczna, fizjologiczna i behawioralna) = jedynie»produkt uboczny«czegoś bardziej podstawowego"

28 geny manipulują światem, kształtują go tak, by sprzyjał ich replikacji. Tak się akurat złożyło, że»wybrały«opcję konstruowania, jako swojej otoczki, dużych wielokomórkowych tworów, zwanych organizmami, ale wcale nie musiało tak być. Istotne jest to, że zdolne do replikacji cząsteczki zapewniają sobie trwałość za pomocą fenotypowego oddziaływania na otoczenie. To zaś, że tym fenotypowym efektem są pakiety zwane organizmami, odbyło się tylko przypadkiem organizm - jako coś niemal zbędnego dla genu - niekonieczny rezultat procesów ewolucyjnych istotną funkcją organizmu jest pełnienie przez niego oręża" genów w jednym z podstawowych procesów ekologicznych, jakim jest walka o byt istnienie organizmów wynika więc z przyzwolenia genów, które czynią to jedynie dlatego, że organizmy pozwalają im odnosić sukcesy podczas naturalnej rywalizacji z innymi genami

29 organizmy z natury nie mają dużej wartości nie są też zupełnie bezwartościowe. biorąc pod uwagę walkę o byt, jako kryterium wartości organizmów, zwierzęta mogą być ocenione dość wysoko? zgodnie z zasadami teorii fenotypu rozszerzonego", mają one taki sam status, jak zbiorowość zbiorowości udomowionych bakterii"

30 koncepcja fenotypu rozszerzonego : wszystkie organizmy mają bardzo zbliżony status żaden organizm osobnika nie jest odpowiednim kandydatem na stanowisko optymona, czyli jednostki, na której korzyść działają przystosowania takim jedynie gen status zwierząt: nie mają one większego znaczenia - są zupełnie przypadkowymi i nietrwałymi tworami genów, a sens ich istnienia wyraża się w umożliwianiu genom przetrwania i replikacji.

31 ZWIERZĘTA W EKOLOGII LUDZKIEJ fundamentem koncepcji ekologii ludzkiej jest antropologia człowiek byt duchowo-cielesny = istota należącą przez ciało do świata przyrody dzięki duchowości wyrastającą ponad wszelkie inne stworzenia

32 pierwiastek transcendentny w człowieku człowiek postrzegany jest jako jakościowo" różny od wszystkich innych istot żyjących w świecie przesłanki teologiczne twierdzenia filozoficzne oraz przyrodnicze

33 koncepcja wyraźnie antropocentryczna nie oznacza to zupełnego negowania wartości zwierząt nie przyznaje się im tu jednak niezbywalnych praw takie prawa mogą przysługiwać jedynie bytom osobowym przyznanie zwierzętom pewnych niezbywalnych praw nawiązujących do praw człowieka konieczność określenia podstawowych obowiązków zwierzęcia [brak u zwierząt wolności i świadomości odpowiedzialności] zwierzęta nie powinny/nie mogą być afirmowane ze względu na siebie same

34 {zwierzęta jawią się jako istoty podległe człowiekowi człowiek ma bezwzględne prawo do niczym nieograniczonego panowania nad zwierzętami} troska o przyrodę i wezwanie do jej ochrony konieczność właściwego traktowania zwierząt = poszanowanie ich naturalnej struktury i integralności oraz umożliwienie życia w odpowiednim dla nich rytmie i środowisku. = nienarażanie ich na niepotrzebne przeżywanie bólu = człowiek i jego życie zawsze jako wartości priorytetowe

35 PODKREŚLANIE PODRZĘDNOŚCI ZWIERZĄT WOBEC LUDZI zwierzę jest stworzeniem mniej doskonałym niż człowiek mniejsza doskonałość zwierząt dotyczy integralnego postrzegania ich i człowieka [nie tylko z czysto biologicznego punktu widzenia] ekologia ludzka nie neguje opinii o swoistej psychice niektórych gatunków zwierząt nie odrzuca też teorii udowadniających ich inteligencję czy zdolność tzw. uczenia się nie jest też przeciwnikiem twierdzeń o umiejętności porozumiewania się wypracowanego przez niektóre grupy zwierząt WSZYSTKO TO NIE ZMIENIA JEDNAK ICH STATUSU W KONCEPCJI EKOLOGII LUDZKIEJ

36 człowiek, jako istota żyjąca w przyrodzie i będąca jej częścią, podlega prawom przyrody i jest z nią ściśle związany mówi się o wspólnocie" i solidarności" człowieka z przyrodą jednak istotowa różnicę pomiędzy tymi rzeczywistościami zwierzęta są elementami środowiska naturalnego człowieka, który zajmuje w świecie miejsce centralne