Publikacja sfinansowana przez Rektora Uniwersytetu Gdańskiego oraz Rektora Politechniki Gdańskiej

Transkrypt

1

2

3

4

5 Recenzja Dr hab. Julian Kwiek, prof. AGH Redakcja wydawnicza Justyna Zyśk Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta na podstawie koncepcji Tytusa Cabana Skład i łamanie SUNNY Publikacja sfinansowana przez Rektora Uniwersytetu Gdańskiego oraz Rektora Politechniki Gdańskiej Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax , tel wydawnictwo@ug.edu.pl Księgarnia internetowa:

6 Spis treści Akt powołania Rady Programowej konferencji naukowej Marzec 1968 w Gdańsku 7 Komitet organizacyjny konferencji naukowej Marzec 1968 w Gdańsku 8 Program konferencji naukowej Marzec 1968 w Gdańsku 9 prof. dr hab. inż. Janusz Rachoń Słowo wstępne 11 prof. dr hab. Jerzy Eisler Kto, komu, gdzie, kiedy i dlaczego ukradł Marzec 68? 15 prof. dr hab. Piotr Osęka Marzec 1968 jako zjawisko pokoleniowe 33 mgr Bartosz Bajków Wydarzenia marcowe 68 na Politechnice Gdańskiej 61 mgr Piotr Abryszeński Wokół Trójmiasta. Kontekst społeczno-polityczny wydarzeń marcowych 91 dr Daniel Gucewicz Marzec 68 w zasobie Archiwum IPN w Gdańsku 125 Debata panelowa 147 Aneksy Aneks 1. Jan Jakubowski, Sprawa Tilgnera 193 Aneks 2. prof. dr hab. Stanisław Rosiek, J[ ] w marcu 1968 roku. Próba łączenia wątków 230

7 6 Marzec 1968 w Gdańsku Aneks 3. Rezolucja studentów Politechniki Gdańskiej podjęta na wiecu zorganizowanym przez Zrzeszenie Studentów Polskich za zezwoleniem władz uczelni w dniu 12 marca 1968 r. w holu Gmachu Głównego Politechniki Gdańskiej 248 Aneks 4. Uchwała Uczelnianego Parlamentu Zrzeszenia Studentów Polskich Politechniki Gdańskiej z dn marca 1968 r. 250 Wykaz skrótów 255 Indeks osobowy 257

8

9 Komitet organizacyjny konferencji naukowej Marzec 1968 w Gdańsku dr Anna Wałek przewodnicząca mgr Katarzyna Błaszkowska sekretarz dr Anna Zygma mgr Barbara Ząbczyk-Chmielewska mgr Tytus Caban lic. Paulina Lipka-Flizikowska

10 Program konferencji naukowej Marzec 1968 w Gdańsku 9.00 Otwarcie konferencji: prof. dr hab. inż. Edmund Wittbrodt (Politechnika Gdańska) Wystąpienia: prof. dr hab. inż. Jacek Namieśnik, Rektor Politechniki Gdańskiej prof. dr hab. Jerzy Piotr Gwizdała, Rektor Uniwersytetu Gdańskiego 9.15 Sesja I. Przewodniczący: prof. dr hab. Wiesław Długokęcki (Uniwersytet Gdański) prof. dr hab. Jerzy Eisler (Instytut Pamięci Narodowej): Kto, komu, gdzie, kiedy i dlaczego ukradł Marzec 68? 9.45 prof. dr hab. Piotr Osęka (Instytut Studiów Politycznych PAN): Marzec 1968 jako zjawisko pokoleniowe Przerwa kawowa

11 10 Marzec 1968 w Gdańsku Sesja II. Przewodniczący: prof. dr hab. Jan Iluk (Uniwersytet Gdański) mgr Bartosz Bajków (absolwent Uniwersytetu Gdańskiego): Wydarzenia marcowe 68 na Politechnice Gdańskiej mgr Piotr Abryszeński (Uniwersytet Gdański): Wokół Trójmiasta. Kontekst społeczno-polityczny wydarzeń marcowych dr Daniel Gucewicz (Instytut Pamięci Narodowej): Marzec 68 w zasobie Archiwum IPN w Gdańsku Lunch Debata panelowa Moderatorzy: prof. dr hab. inż. Edmund Wittbrodt, mgr inż. Jan Wyrowiński Paneliści: mgr inż. Krzysztof Kotarski (Marszałek UP Zrzeszenia Studentów Polskich Politechniki Gdańskiej w roku akademickim 1967/1968) mgr inż. Janusz Rybicki (Wiceprzewodniczący Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich w Gdańsku w roku 1968) mgr inż. Tadeusz Bień (reprezentant Rad Mieszkańców Domów Akademickich Politechniki Gdańskiej z roku 1968) Sylwia Poleska-Peryt (Ruch Studencki Komandosi ) mgr inż. Tadeusz Woźniak (Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Gdańsku) dr med. Katarzyna Konieczka (redaktorka książki Marzec 1968 na Politechnice Gdańskiej oczami uczestników)

12 Słowo wstępne Rok 1968 w naszym kraju to ciemna karta polskiego, siermiężnego socjalizmu. Owa data zapisała się w historii buntem polskiej młodzieży akademickiej, szeroką kampanią antyinteligencką, nagonką antysemicką, w wyniku której kilkanaście tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego zostało zmuszonych do opuszczenia kraju. Ponadto w roku tym Polska wzięła udział w zbrojnej interwencji w Czechosłowacji. Dnia 8 marca 1968 r. na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbył się wiec protestacyjny w związku ze zdjęciem z afisza przez władze komunistyczne Dziadów Adama Mickiewicza w inscenizacji Kazimierza Dejmka, wystawianych na scenie Teatru Narodowego, a także ze względu na relegowanie z uczelni Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Zgromadzeni na wiecu studenci zostali brutalnie zaatakowani przez oddziały milicji oraz tzw. aktyw robotniczy. Pacyfikacja ta dała początek wydarzeniom marcowym, czyli kryzysowi politycznemu spowodowanemu przez walkę o władzę w łonie PZPR. Informacja o tym, że protestujący na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego studenci zostali spacyfikowani przez oddziały milicji i aktyw robotniczy, jak również o zamieszkach na ulicach stolicy, niezmiernie szybko dotarła do wszystkich ośrodków akademickich w kraju. W Gdańsku wydarzenia marcowe rozpoczęły się burzliwymi debatami w domach akademickich (9 10 marca), następnie odbył się wiec na Politechnice Gdańskiej (12 marca) oraz doszło do pobicia i zatrzymania studentów przed Klubem Studentów Wybrzeża Żak (12 marca), a kilka dni później zorganizowano największą w Polsce, bo liczącą ok. 10 tysięcy osób demonstrację (15 marca), stłumioną przez

13 12 Marzec 1968 w Gdańsku Milicję Obywatelską, Służbę Bezpieczeństwa i Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej, w której obok studentów zatrzymano znaczną liczbę młodych robotników Wybrzeża. Wypadki marcowe w Trójmieście różniły się od tych, które miały miejsce w Warszawie czy w innych ośrodkach akademickich w Polsce. W zajściach w Gdańsku nie uczestniczył tzw. aktyw robotniczy, a siły Milicji Obywatelskiej i Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej nie wkroczyły na teren kampusu politechnicznego. Na uwagę zasługuje postawa kadry profesorskiej Politechniki Gdańskiej w tamtych trudnych dniach. Pułkownik Milicji Obywatelskiej Kazimierz Górecki w raporcie dotyczącym wydarzeń marcowych donosił: Zachowanie najwyższych władz Politechniki Gdańskiej nasuwa wiele zastrzeżeń co do jednoznacznego zajmowania stanowiska w tych sprawach. Świadczy o tym również postawa pracowników naukowych, którzy podczas zajść zachowali się biernie, a po zajściach nie korzystali w pełni z przysługujących im uprawnień w stosunku do aktywnych uczestników. Konsekwencją takiego postępowania było nielegalne zgromadzenie w dniu 5 IV br. I jeszcze jeden przykład. Prof. Ignacy Adamczewski, ówczesny dziekan Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej, noc z 15 na 16 marca 1968 r. przesiedział w naszym domu akademickim, ponieważ jak powiedział musiał dopilnować, aby jego studentom nic złego się nie stało. Wydarzenia, które wówczas rozegrały się na Politechnice Gdańskiej i innych uczelniach, dla większości ich uczestników okazały się brzemienne w skutkach. Dla jednych był to okres chwały, dla innych osobistych rozterek i dramatu, natomiast dla wszystkich zaangażowanych w wypadki marcowe życiowym egzaminem z postaw koleżeńskich i obywatelskich. Dla tzw. pokolenia 68 ten pamiętny marzec był czasem niezmiernie szybkiego dojrzewania politycznego. Ludzie należący do tej generacji urodzili się podczas II wojny światowej lub

14 Słowo wstępne 13 tuż po niej, byli edukowani i wychowywani w systemie realnego socjalizmu, co dokładnie oddają treść ulotek i podejmowane wówczas rezolucje. Studenci protestowali pod hasłami: Prasa kłamie, Precz z cenzurą, Wolność słowa, Demokracja i Precz z reżimem UB. A podczas masówek, które odbywały się w zakładach pracy niemal w całej Polsce, nawoływano: Pisarze do pióra; studenci do nauki, Syjoniści do Izraela, Robotnicy nie wybaczą prowokatorom i rozrabiaczom, Usunąć z uczelni warchołów i awanturników. Wydarzenia Marca 68, a przede wszystkim brutalna reakcja władz, spowodowały, że komunistyczne państwo od tamtego momentu zaczęło się kojarzyć młodym z przemocą i kłamstwem. Środowisko studenckie zrozumiało, że panującego systemu socjalistycznego nie da się naprawić, trzeba go po prostu zmienić. Pomimo traumy związanej z przegraną, aresztowaniami, dużą obojętnością społeczną, czuliśmy jednak satysfakcję. Rozumieliśmy, że do tych zajść doszło nie dlatego, że zostaliśmy oszukani, jak to można było przeczytać w oficjalnej prasie, przez jakichś politykierów, bankrutów politycznych. Zrobiliśmy to z czystego przekonania, ideowości, pod wpływem temperamentu młodych ludzi, a i zapewne z braku rozsądku. W tych gorących dniach 1968 r. nauczyliśmy się, czym jest solidarność, oraz tego, że można się organizować i działać. To, co wydarzyło się na Politechnice Gdańskiej i w mieście, było dla naszego pokolenia pierwszą lekcją demokracji. Wydziały wybierały swoich przedstawicieli do komitetów strajkowych, głosowano nad rezolucjami, debatowano nad ich treścią. To stanowiło zupełnie nowe doświadczenie w PRL. Nasz bunt w 1968 r. był równie intensywny, jak i krótkotrwały, ale zapewne stał się zaczynem zorganizowanej opozycji późniejszych dekad. Owo doświadczenie zostało wykorzystane w pamiętnym 1970 r., a następnie w ruchu społecznym Solidarność. Pan premier Mateusz Morawiecki w swoim tegorocznym marcowym wystąpieniu podkreślał, że Polska nie odpowiada za to, co wydarzyło się w marcu 1968 r., ponieważ wówczas nie było wolnej Polski, a władze działały pod dyktando Moskwy. W tym miejscu należy zauważyć, że tak

15 14 Marzec 1968 w Gdańsku potężna, oficjalna polityka antysemicka nie miała miejsca w żadnym innym z tzw. krajów demokracji ludowej, Rumunia zaś nie wzięła udziału w interwencji w Czechosłowacji. To Polacy 19 marca 1968 r. skandowali w Sali Kongresowej w Warszawie podczas haniebnego wystąpienia I sekretarza PZPR Władysława Gomułki: Wiesław, śmielej!. I to Polacy uczestniczyli w niezliczonej liczbie antysemickich i antyinteligenckich masówek w zakładach pracy. Co więcej, należy przypomnieć, że prezydent Lech Kaczyński w 2008 r. z okazji czterdziestej rocznicy Marca 68 nadał obywatelstwo polskie 14 osobom, którym wcześniej Rada Państwa to obywatelstwo bezprawnie odebrała. Prezydent Kaczyński uważał zajścia marcowe za haniebne. Tym bardziej boli, że obecnie wiedza o wydarzeniach Marca 68 nie jest powszechna, a w środowisku studentów prawie zerowa, pomimo tego, że do dzisiaj opublikowano w Polsce ok. 70 książek na ten temat. W tym roku mija pięćdziesiąt lat od wypadków marcowych, dlatego też badacze z Politechniki Gdańskiej i Uniwersytetu Gdańskiego zorganizowali konferencję naukową Marzec 1968 w Gdańsku odbyła się ona 12 marca 2018 r. w gmachu Politechniki. Patronat nad konferencją objęli rektorzy prof. Jacek Namieśnik oraz prof. Jerzy Gwizdała. Jej celem było przypomnienie społeczności naszego regionu, a przede wszystkim młodzieży akademickiej, tamtych wydarzeń. prof. dr hab. inż. Janusz Rachoń rektor Politechniki Gdańskiej senator RP VII kadencji

16 prof. dr hab. Jerzy Eisler Instytut Pamięci Narodowej Kto, komu, gdzie, kiedy i dlaczego ukradł Marzec 68? W tytule niniejszego szkicu świadomie nawiązałem do pięciu fundamentalnych zasad każdego przekazu medialnego, wpajanych młodym adeptom dziennikarstwa w postaci angielskich five Ws: who?, what?, where?, when? i why?. Równocześnie, odwołując się do symboliki kradzieży, dokonałem niewielkiej podmiany: w miejsce co? (w zakończeniu tytułowego zdania widać przecież wyraźnie, że chodzi tutaj o Marzec 68) wprowadziłem pytanie komu?. Oczywiście trudno w ogóle mówić o realnej kradzieży Marca 68. Czyż bowiem w istocie rzeczy można ukraść coś takiego jak kalendarzowy miesiąc? Jeżeli jednak tzw. polskim miesiącom obok ich rzeczywistego wymiaru czasowego i historycznego przypisujemy także znaczenie umowne, to w tym symbolicznym rozumieniu można ukraść pamięć o konkretnym miesiącu, oznaczającym kolejny bunt społeczny w PRL. W tym wypadku nie tyle byłaby to dosłowna, w końcu niemożliwa do przeprowadzenia kradzież Marca 68, ile próba zawłaszczenia i dopasowania do własnych aktualnych potrzeb (zwykle przede wszystkim politycznych) pamięci o nim. Kto zatem, wobec kogo, gdzie, kiedy i dlaczego podejmował takie działania? Pozwolę sobie zauważyć, że po raz pierwszy z zarzutem kradzieży Marca spotkałem się w odniesieniu do siebie samego, po opublikowaniu w 2006 r. mojej trzeciej książki na ten temat 1. To swoiste 1 J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa Wcześniej były to: idem, Marzec Geneza przebieg konsekwencje, Warszawa 1991; idem, Marzec 68, Warszawa 1995.

17 16 Marzec 1968 w Gdańsku oskarżenie mnie o kradzież Marca wyszło z kręgu komandosów (nie wiem konkretnie, od kogo), którzy ponoć mieli pretensję o to, że szczegółowo opisując przebieg wydarzeń marcowych poza Warszawą oraz uwypuklając w nich rolę, jaką odegrali młodzi robotnicy i młodzież ze szkół ponadpodstawowych, odmawiałem im swego rodzaju prawa własności do Marca. Tymczasem rola komandosów w kompleksie spraw skrywanych pod umownym w końcu określeniem Marzec 68 była istotnie ogromna, prawdopodobnie nawet decydująca, ale przede wszystkim w odniesieniu do genezy tamtych wydarzeń. Wypada się zgodzić z poglądem, że w wymiarze wewnątrzpolskim rolę swoistego detonatora wprawiającego w ruch lawinę ówczesnych wydarzeń odegrała inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza w warszawskim Teatrze Narodowym. Zarzucając jej religianctwo i dopatrując się w niej akcentów antyrosyjskich, a nawet antyradzieckich co było wręcz kuriozalne, zważywszy na fakt, że dramat ten został napisany osiemdziesiąt lat wcześniej, zanim powstał Związek Radziecki władze podjęły decyzję o zdjęciu ze sceny spektaklu wyreżyserowanego przez Kazimierza Dejmka. Przeciwko tej decyzji zaprotestowała grupa opozycyjnie usposobionej młodzieży z Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej oraz zwłaszcza środowisko komandosów, które późnym wieczorem po ostatnim spektaklu, 30 stycznia 1968 r., zorganizowało manifestację protestacyjną. Gdy demonstracja pod pomnikiem Mickiewicza, gdzie młodzież złożyła bukiety z białych i czerwonych kwiatów, dobiegała końca i protestujący zaczynali powoli się rozchodzić, brutalnie interweniowała milicja i przy użyciu pałek rozproszyła zgromadzenie. Zatrzymano wówczas 35 osób, z których 9 uznanych za najbardziej agresywne zostało skazanych przez Kolegium Karno-Administracyjne przy Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Warszawa-Śródmieście na kary grzywny od 500 złotych do 3000 złotych. W następnych tygodniach zaś władze sięgnęły po środki policyjne i administracyjne, bezprawnie usuwając z Uniwersytetu Warszawskiego (UW) Adama Michnika i Henryka Szlajfera dwóch studentów

18 Kto, komu, gdzie, kiedy i dlaczego ukradł Marzec 68? 17 z kręgu komandosów, którym zarzucono nielegalne kontakty z zagranicznym dziennikarzem. Jak wiadomo, właśnie w ich obronie koledzy zorganizowali 8 marca na dziedzińcu UW wiec protestacyjny, który z niebywałą brutalnością został rozbity przez milicję oraz cywilne bojówki. Spowodowało to falę solidarnościowych wystąpień protestacyjnych studentów innych uczelni najpierw w Warszawie, a potem w pozostałych ośrodkach akademickich w Polsce. Przez blisko trzy tygodnie w sumie w kilkunastu miastach dochodziło do starć ulicznych między młodzieżą a siłami porządkowymi. W kilku innych miejscowościach na uczelniach odbywały się wiece, podczas których uchwalano rezolucje solidaryzujące się z kolegami ze stolicy i protestujące przeciwko brutalności milicji, ale nie doszło tam do ulicznych zamieszek. Ruch ten objął wszystkie cywilne uczelnie w kraju. Nie pamięta się natomiast na ogół tego, że z polskich miesięcy terytorialny zasięg protestów w marcu 1968 r., które objęły w praktyce cały obszar kraju, może być porównywany tylko z grudniem 1981 r., z momentem, gdy przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego zaprotestowały załogi zakładów przemysłowych w różnych częściach Polski. Tymczasem w okolicach 8 marca 1968 r. (w ciągu pierwszych godzin trwania studenckiej rewolty, a w niektórych przypadkach nawet jeszcze przed wiecem protestacyjnym na dziedzińcu UW) znaczna część najbardziej znanych komandosów (m.in. wykreowani przez marcową propagandę na prowodyrów zajść : Jacek Kuroń, Adam Michnik i Karol Modzelewski) została zatrzymana przez Służbę Bezpieczeństwa (SB). Pytanie ich po latach o to, jak wyglądały w Warszawie demonstracje uliczne i starcia protestującej młodzieży z siłami porządkowymi, nie ma większego sensu, gdyż oni zamknięci już w celach po prostu nie mogli tych zajść zobaczyć. Napisałem powyżej o studenckiej rewolcie, chociaż sam od lat z różnym zresztą skutkiem usiłuję zwalczać fałszywe stereotypy, w myśl których w 1968 r. zbuntowali się studenci przy co najmniej niechętnej, jeśli wręcz nie wrogiej, postawie robotników, natomiast w grudniu 1970 r. zaprotestowali robotnicy przy biernej postawie

19 18 Marzec 1968 w Gdańsku studentów, którzy rewanżowali się w ten sposób za brak robotniczego poparcia w Marcu. Stereotyp ten zyskał bodaj najbardziej wyrazistą egzemplifikację w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza przedstawiającym pamiętną, dramatyczną scenę pochodu stoczniowców, w grudniu 1970 r. wzywających studentów, aby ci przyłączyli się do rewolty. Odpowiedzią na te wezwania było wymowne zamykanie okien w akademiku. Jest to scena niezwykle filmowa, łatwo zapadająca w pamięć, a mnie jako historykowi nasuwająca skojarzenia z sierpniem 1914 r. i wkroczeniem Pierwszej Kompanii Kadrowej do Kielc, czemu także towarzyszyło zamykanie okiennic przez kieleckich mieszczan, którzy nie chcieli mieć z tym wszystkim nic wspólnego. Wracając do Człowieka z żelaza, należy podkreślić, że Wajda był artystą i miał prawo wykreować taką nierzeczywistą rzeczywistość! Tymczasem rzeczywistość realna wyglądała inaczej; jak to zwykle bywa w życiu, okazała się dużo bardziej złożona. Kwestia składu socjalnego uczestników poszczególnych protestów społecznych w PRL z pewnością należy zresztą do zjawisk najbardziej zmistyfikowanych w całych powojennych dziejach Polski. Czy ludzie, którzy w trakcie polskich miesięcy występowali przeciwko władzy, byli jak chciała ówczesna propaganda chuliganami i bandytami, czy też może jak bywa to dzisiaj często ukazywane bohaterami i patriotami? Od razu trzeba zaznaczyć, że nie ma prostych, jednoznacznych i obejmujących wszystkich ludzi odpowiedzi na te pytania, na dodatek satysfakcjonujących z naukowego punktu widzenia. Co więcej, wcale nie muszą to być odpowiedzi zawsze wzajemnie się wykluczające. Bez trudu można sobie wyobrazić np. pospolitego łobuza w czasie ulicznej demonstracji powiewającego biało-czerwoną flagą, wznoszącego patriotyczne, a zarazem antyrządowe i antykomunistyczne hasła. Jego postawy i zachowań nie da się jednoznacznie zakwalifikować. Przede wszystkim jednak należy zaznaczyć, że aby pozostać w zgodzie z faktami i zdrowym rozsądkiem, opowiadając o polskich miesiącach, powinniśmy za każdym razem tę kwestię wyraźnie niuansować i mówić: część robotników, część studentów, część intelektualistów. Na

20 Kto, komu, gdzie, kiedy i dlaczego ukradł Marzec 68? 19 pewno warto również pamiętać, że nie zawsze słowo część winno oznaczać większość. Jest zatem błędem traktowanie fali młodzieżowej kontestacji w kraju w marcu 1968 r. wyłącznie jako ruchu studenckiego. Nawet jeżeli co nie ulega wątpliwości studenci byli siłą napędzającą ówczesne protesty, to przecież nie miały one wąsko rozumianego charakteru akademickiego i wykraczały daleko poza kwestie nurtujące wyłącznie to środowisko. W Polsce studenci inaczej niż ich koledzy na Zachodzie przemawiali wtedy w imieniu całego niemal społeczeństwa, upominając się o sprawy natury zasadniczej, ważne nie tylko dla nich, lecz dla ogółu Polaków. Jak już wspomniałem, w wielu przypadkach mieliśmy do czynienia z udziałem w ulicznych demonstracjach znacznych grup młodych robotników czy też młodzieży szkolnej. Trudno również pominąć milczeniem fakt, że uliczne wystąpienia przeprowadzono w co najmniej czterech miastach, w których w 1968 r. nie było jeszcze szkół wyższych: Bielsku Białej, Legnicy, Radomiu i Tarnowie. Kim więc byli tam demonstranci toczący wielogodzinne walki uliczne z siłami porządkowymi? Warto jedynie dodać, że obok młodych robotników i młodzieży ze szkół ponadpodstawowych w manifestacjach tych aktywnie uczestniczyły niemałe grupy słuchaczy studium nauczycielskiego, którzy nie mieli ani statusu studentów, ani uczniów. Wydaje się, że wszystko to razem powinno skłaniać nas do większej powściągliwości w formułowaniu wniosków natury ogólnej. Niemniej jednak wielu ludziom jeszcze i dziś trudno jest uwierzyć w to, że zdecydowanie najliczniejszą grupę wśród osób zatrzymanych w marcu 1968 r. przez siły porządkowe stanowili właśnie robotnicy. Oczywiście robotników w Polsce było wówczas (podobnie zresztą jak obecnie) wielokrotnie więcej niż studentów, ale fakty mówią same za siebie. Według danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW), od 7 marca do 6 kwietnia w całym kraju zatrzymano 2725 osób, w tym 937 robotników, czyli o ponad 300 więcej niż studentów. W świetle przytoczonych tu liczb trudno podtrzymywać tezę o pasywnej postawie tych pierwszych w czasie wydarzeń marcowych.

21 20 Marzec 1968 w Gdańsku Bardzo odpowiada mi zatem teza, którą przed laty niezależnie od siebie sformułowali dwaj znani historycy: Andrzej Friszke i Marcin Zaremba. Ten pierwszy na podstawie zacytowanych powyżej danych postawił nawet pytanie, czy nie należałoby zakwestionować tezy głoszącej, że robotnicy pozostali bierni w Marcu, choć przecież nie wystąpili jako grupa społeczna, nie działali na terenie swoich fabryk, występowali indywidualnie lub w małych grupach jako cząstka tłumu w czasie ulicznych demonstracji. Była to wszakże cząstka pokaźna 2. Z kolei Zaremba zwrócił uwagę na to, że wszyscy wymienieni w raportach zatrzymani robotnicy byli młodzi lub bardzo młodzi. Mieli nie więcej niż 30 lat. Sugerowałoby to, iż w Marcu mieliśmy raczej do czynienia z ruchem pokoleniowym, którego jedną z istotniejszych spójni stanowiła więź pokoleniowa. Innymi słowy, to nie robotnicy się ruszyli, tylko młodzież 3. To niezwykle interesujące i ważne stwierdzenie. Zrozumiałe jest przecież, że młodzi robotnicy często byli dla studentów po prostu kumplami z podstawówki, kolegami z podwórka, drużyny harcerskiej czy klubu sportowego. Przy analizowaniu tego zagadnienia nie wolno także zapominać o młodzieży ze szkół ponadpodstawowych, w tym a może nawet przede wszystkim z przyzakładowych techników i zasadniczych szkół zawodowych. Filip Musiał i Zdzisław Zblewski już kilkanaście lat temu zwracali uwagę na to, że w pierwszych dniach wydarzeń marcowych w Krakowie aparat partyjny oraz funkcjonariusze SB w Nowej Hucie obawiali się głównie właśnie młodzieży ze szkół średnich, mniejszą wagę przywiązując do postaw i zachowań młodzieży pracującej. Jednak ocena ta okazała się mylna, o czym może świadczyć Notatka służbowa członka Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej Jana Szopy z 13 marca 1968 r., który poinformował kierownictwo nowohuckiej Milicji Obywatelskiej o tym, że w hotelach robotni- 2 A. Friszke, Ruch protestu w marcu 1968 (w świetle raportów MSW dla kierownictwa PZPR), Więź 1994, nr 3, s M. Zaremba, Biedni Polacy 68. Społeczeństwo polskie wobec wydarzeń marcowych w świetle raportów KW i MSW dla kierownictwa PZPR [w:] Marzec Trzydzieści lat później, t. 1: Referaty, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaremba, Warszawa 1998, s. 159.

22