STUDIUM HISTORYCZNO - KONSERWATORSKIE KOMORY HOLZBRING I CHODNIKA BEZ NZAWY NA POZIOMIE I W KOPALNI SOLI WIELICZKA

Transkrypt

1 STUDIUM HISTORYCZNO - KONSERWATORSKIE KOMORY HOLZBRING I CHODNIKA BEZ NZAWY NA POZIOMIE I W KOPALNI SOLI WIELICZKA

2 STUDIUM HISTORYCZNO - KONSERWATORSKIE KOMORY HOLZBRING I CHODNIKA BEZ NZAWY NA POZIOMIE I W KOPALNI SOLI WIELICZKA OPRACOWAŁ ZESPÓŁ PRACOWNIKÓW MUZEUM ŻUP KRAKOWSKICH WIELICZKA Józef Charkot Marek Skubisz KONSULTACJA Wacław Jaworski Wieliczka, wrzesień 2018

3 Spis treści 1. Wstęp Historia prac górniczych i funkcjonowania analizowanych wyrobisk Nazwy analizowanych wyrobisk Walory i stan zachowania substancji zabytkowej Walory historyczne Walory geologiczne Walory górnicze Zabezpieczenia górnicze Zachowane wyposażenie Zalecenia historyczno konserwatorskie... 6 Bibliografia... 8 Źródła... 8 Opracowania dokumentacyjne i publikacje... 8 Regulacje prawne Wykaz załączników Wykaz dokumentacji fotograficznej

4 1. Wstęp Przedmiotem studium są: komora Holzbring, szybik Holzbring, chodnik bez nazwy łączący komorę Holzbring z komorą Kuchnia oraz położona przy nim komora bez nazwy (nr I/21 wg inwentaryzacji OBR). Wyrobiska zlokalizowane są na poziomie I kopalni wielickiej, na południowy-zachód od szybu Daniłowicza. Analizowane wyrobiska znajdują się w zabytkowej strefie kopalni i podlegają ochronie konserwatorskiej. Opracowanie niniejsze jest rezultatem analizy materiałów archiwalnych znajdujących się w zbiorach Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka oraz dokumentacji z realizowanej przez tę instytucję w latach siedemdziesiątych XX w., inwentaryzacji naukowo-technicznej analizowanego rejonu kopalni. Ponadto przeprowadzono kwerendę w źródłach historycznych: materiałach rękopiśmiennych z okresu staropolskiego (głównie komisje królewskie), protokołach konsultacyjnych i aktach salinarnych z lat Bardzo pomocne były informacje z archiwalnych mapy kopalni wielickiej ze Zbioru Kartograficznego Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, które umożliwiły prześledzenie kolejnych etapów prac górniczych. Walory oraz stan zachowania substancji określone zostały podczas prowadzonej w lipcu 1978 r. inwentaryzacji i zweryfikowane podczas prac nad niniejszym studium. Studium historyczno-konserwatorskie będzie stanowić podstawę do planowania i realizacji prac górniczo-konserwatorskich w zabytkowych wyrobiskach. Zrealizowane zostało na zlecenie KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe we Wrocławiu (Zlecenie nr KOPZ/ 2018/0084/ /NG, Umowa zarejestrowana w MŻKW pod nr 125/2018), projektanta zabezpieczenia przedmiotowego rejonu. 2

5 2. Historia prac górniczych i funkcjonowania analizowanych wyrobisk Od zgłębionego w 1642 r. szybu Daniłowicza w połowie lat 40. XVII w. drążono chodniki poszukiwawcze w czterech prostopadłych kierunkach i podejmowano eksploatację zlokalizowanych tymi chodnikami brył soli zielonej typowej (zob. zał. 1). Prowadzoną od szybu w kierunku południowozachodnim poprzecznią Radziejowski jeszcze przed 1645 r. odkryto bryłę komory Holzbring i podjęto w niej eksploatację (wówczas komorą noszącą nazwę Witów - zob. zał. 1). Na początku XVIII w. w zachodniej części komory wybito szybik Holzbring (zob. zał. 1), pod koniec tego stulecia określany też mianem Zygmunt (zob. zał. 5). Umożliwił on kontynuację prac eksploatacyjnych w północnej części rozległej komory Przedbórz, w której prace z szybiku Przedbórz prowadzono już od drugiej połowy XVII w. (zob. zał. 2-4). Nad szybikiem Holzbring, w komorze Holzbring, przez krótki okres czasu funkcjonowało niewielkie urządzenie wyciągowe, najprawdopodobniej krzyż konny (zob. fot. 3 i 7). W połowie XVIII w. w część przestrzeni komory Holzbring wykorzystywano na magazyn soli eksploatowanej w komorach Blum, Przedbórz i Steinhauser. Nieco późniejsza jest historia powstania chodnika łączącego komorę Holzbring z komorą Kuchnia. W latach 30. lub 40. XVIII w. z południowej części eksploatowanej od przełomu XVII/XVIII w. komory Kuchnia wybito chodnik poszukiwawczy, który zlokalizował bryłę soli zielonej komory Bolesław (zob. zał. 1). Dla poprawy wentylacji i usprawnienia komunikacji, chodnik ten został wówczas połączony analizowaną w niniejszym opracowaniu przebitką z nadszybiem szybiku Holzbring (zob. zał. 3-7). Przebitką natrafiono na niewielką bryłę soli zielonej typowej, która w połowie XVIII w. wybrana została komorą bez nazwy (komora nr I/21 wg. inwentaryzacji OBR - zob. zał. 2-10). Natomiast chodnikowe połączenie pomiędzy nadszybiem szybiku Holzbring i komorą kieratową nad szybikiem Steinhauser zrealizowane zostało dopiero na przełomie XVIII i XIX w. (porównaj zał. 4 i 5) 3

6 Południowa część komory Holzbring podparta została w drugiej połowie XVIII w. kasztami (zob. zał. 5 i fot. 4). Zasadnicza część wyrobiska była jednak wolną przestrzenią, w której pierwotnie funkcjonowało urządzenie wyciągowe nad szybikiem Holzbring. Stan taki utrzymywał się przez cały XIX w. Dopiero w XX stuleciu zarówno w komorze Holzbring, jak i komorze bez nazwy (nr I/21) zaczęto lokować urobek z prowadzonych w sąsiedztwie przebudów i prac zabezpieczających (zob. fot. 1 3 i 11). Chodnik łączący komorę Kuchnia z komorą Holzbring przebiegający w utworach płonnych złoża bryłowego od początku swego istnienia zabezpieczony był obudową drewnianą (zob. fot. 13, 14). 4. Nazwy analizowanych wyrobisk Komora Holzbring, od czasu eksploatacji aż do okresu międzywojennego, nosiła nazwę Witów, która związania jest z osobą Stanisława Witowskiego, wielkorządcy krakowskiego, wójta bocheńskiego, pełniącego w połowie lat 40. XVII w. urząd żupnika w kopalni wielickiej i bocheńskiej. Obecną nazwę nadano jej od położonego w jej zachodniej części szybiku Holzbring. Natomiast szybik na miedziorytniczym planie poziomu I z 1768 r. J. Nilsona opisany jest w legendzie jako Holtzbring. Taką samą pisownię nazwy znajdujemy na niektórych dokumentach kartograficznych z pierwszej połowy XIX w. (zob. zał. 8). Pochodzi ona prawdopodobnie od nazwiska niemieckiego rodu szlacheckiego żyjącego w XVIII w. na terenie Polski. Nie można też wykluczyć utworzenia tej nazwy od zbitki słów niemieckich holz czyli drewno i bringen tj. dawać podawać. Może ona wiązać się z opuszczaniem szybikiem (podawaniem) dużej ilości drewna do zabezpieczania kasztami komory Przedbórz. 4

7 5. Walory i stan zachowania substancji zabytkowej 5.1 Walory historyczne Komora Holzbring była jedną z pierwszych, które eksploatowane były w tym rejonie kopalni po zgłębieniu szybu Daniłowicza. Bardzo długo nosiła nadaną wówczas nazwę Witów (zob. zał. 1, 2 i fot. 6). Dopiero w okresie międzywojennym zaczęto ją określać mianem Holzbring, od nazwy związanego z nią funkcjonalnie w XVII i XVIII w. szybiku (zob. zał. 8). 5.2 Walory geologiczne Zarówno w komorze Holzbring, jak i w komorze bez nazwy (nr I/21) czytelna jest laminacja brył soli zielonej typowej, w których zostały wyeksploatowane (zob. fot. 2, 5, 12). Lokalnie można też obserwować odsłonięcia utworów płonnych przy granicach obu brył (zob. fot. 4, 12). 5.3 Walory górnicze Wyługowane wilgotnym powietrzem, jednak bardzo gładkie powierzchnie stropów komory Holzbring i komory bez nazwy świadczą o prowadzonej w obu wyrobiskach eksploatacji ręcznej (zob. fot. 1, 2). Ręcznie kilofkami wycinane były też gniazda montażowe łoża górnego kieratu w komorze Holzbring (zob. fot. 3), jak i wnęka stropowa do montażu koła (kunsztu) nad szybikiem Holzbring (zob. fot. 7, 8). W północno-zachodniej części komory znajduje się, odcięte obecnie podsadzką z urobku, wejście do osiemnastowiecznego chodnika rozpoznawczego prowadzącego do pochodzących z tegoż stulecia szybiku Przedbórz i komory Morsztyn. 5.4 Zabezpieczenia górnicze W komorze Holzbring, przy ociosie północnym, znajduje się kaszt zaślepiany drewnem i pociętymi rynnami ciągu wodnego (zob. fot. 4). W wyrobisku przejście poprzeczni Radziejowski częściowo wygrodzone jest murem z kostek solnych upodatnionym drewnem (zob. fot. 2). Szybik Holzbring 5

8 zabezpieczony jest klasycznymi wieńcami obudowy z drewna okrągłego (zob. fot. 10). Chodnik pomiędzy komorami Holzbring i Kuchnia w sąsiedztwie drugiej z nich zabudowany jest odrzwiami pojedynczymi z połowic i wykładką z drewna łupanego, pochodzącymi prawdopodobnie z czasu jego drążenia (zob. fot.13, 14). W sąsiedztwie komory Holzbring i szybiku Holzbring zastosowano zróżnicowane rozwiązania, dostosowane do zmieniających się warunków. Są to półodrzwia oraz konstrukcje w postaci stojaków przyocisowych ze wspartymi na nich stropnicami podłużnymi, podtrzymującymi stropnice poprzeczne (zob. fot. 9). 5.5 Zachowane wyposażenie W szybiku Holzbring zachował się przedział drabinowy z drabinami i pomostami spoczynkowymi (zob. fot. 8, 10). Nad szybikiem pozostał stojak z grubego drewna, z pionowym wycięciem do zakładania desek odgradzających dojście do szybiku (zob. fot. 9). Na nadszybiu szybiku znajduje się tablica informacyjna z historyczną nazwą komory (zob. fot. 6). Nadszybie oddzielone jest od komory Holzbring współczesną deskową tamą izolacyjną (zob. fot. 5). 6. Zalecenia historyczno-konserwatorskie Analizowane siedemnasto i osiemnastowieczne wyrobiska zlokalizowane są w niewielkiej odległości od turystycznych szybów Daniłowicza i Paderewskiego (ostatni w trakcie prac zabezpieczających i adaptacyjnych). Po górniczokonserwatorskim zabezpieczeniu powinny być udostępnione dla zwiedzających w ramach zorganizowanych nowych tras specjalistycznych. Między innymi dlatego ich pieczołowite zabezpieczenie, a zwłaszcza zachowanie przetrwałego pierwotnego wyposażenia ma ogromne znaczenie. Podczas projektowania i realizacji robót górniczych w szczególności należy: 6

9 I. Komora Holzbring: 1. Usunąć zalegający urobek, aż do odsłonięcia fragmentu chodnika prowadzącego do szybiku Przedbórz i komory Morsztyn pochodzących z XVII w. 2. Zachować kaszt w północno-zachodniej części komory. 3. Zachować mur solny wygradzający w części komory przejście poprzeczni Radziejowski. 4. Usunąć deskową tamę izolacyjną oddzielającą nadszybie szybiku Holzbring. 5. Zachować w nienaruszonym stanie wykute w stropie gniazda dla montażu łoża górnego kieratu. 6. Wykonać badania dendrochronologiczne belek kasztu i w komorze w celu uściślenia datowania. II. Nadszybie szybiku Holzbring w obrębie komory Holzbring 1. Zachować istniejące zabezpieczania rejonu nadszybia. 2. Nie naruszyć wnęki i gniazd montażowych koła (kunsztu) nad szybikiem. III. Szybik Holzbring 1. Wykonać oddzielne klapy (wrota) zamykające wloty zarówno do przedziału transportowego, jak i komunikacyjnego szybiku. 2. Zachować w nienaruszonym stanie wyposażenie przedziału komunikacyjnego. IV. Komora bez nazwy 1. Usunąć zalegający luźny urobek. V. Chodnik bez nazwy pomiędzy komorami Holzbring i Kuchnia. 1. Zachować istniejące zabezpieczania obudową drewnianą. 2. Na odcinkach wymagających bezwzględnego demontażu obudowy, dobre jej elementy wykorzystać do rekonstrukcji zabezpieczenia chodnika. 3. Wykonać badania dendrochronologiczne w celu uściślenia datowania elementów obudowy w chodniku. 7

10 Bibliografia Źródła 1. Lustracje i komisje królewskie z lat Akta salinarne z lat Protokoły konsultacyjne z lat Księga objazdów miejsc roboczych z lat Mapy archiwalne kopalni wielickiej z XVII - XX w, ze Zbioru Kartograficznego Muzeum Żup Krakowskich. 6. L. Cehak: Inwentarz Archiwum Salinarnego za lata , t. I IV. 7. A. Müller: Historia saliny wielickiej, Kraków 1932 (maszynopis). 8. Protokoły z penetracji oraz karty inwentaryzacji naukowo-technicznej zabytkowych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce z lat Opracowania dokumentacyjne i publikacje 1. Analiza historyczna i rekonstrukcja map wyrobisk górniczych poziomu I Kopalni Soli Wieliczka, opracowanie zespołu pracowników Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, Wieliczka, 1997 r. 2. Charkot Józef, Problematyka zabezpieczania i konserwacji zabytkowych wyrobisk kopalni wielickiej, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce (dalej: SMDŻ ), Wieliczka 2003, tom XXIII, s Charkot Józef, Gawroński Wojciech, Prace konse rwatorsko -adaptacyjne w zabytko wych wyrobiskach wielickiej kopalni soli, SMDŻ, Wieliczka 2009, tom XXVI, s Charkot Józef, Gawroński Wojciech, Studium historyczno -konserwatorskie jako pods tawa prac zabezpieczających w zabytkowych wyrobiskach kopalni soli w Wieliczce (w): I Konferencja Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce, Wieliczka 2010, s Charkot Józef, Krzysztofek Danuta, Dzieje szybu Daniłowicza, SMDŻ, Wieliczka 2014, tom XXIX, s

11 6. Deutsche Familiennamen in polnischen und russischen Adelsverzeichnissen des 18. und 19. Jahrhunderts Von Dr. Eduard von Behrens, Poznań Dziwik Kazimierz, Saliny krakowskie w latach (w:) Dzieje żup krakowskich, Wieliczka 1988, s Gaweł Antoni, Budowa geologiczna złoża solnego Wieliczki, Warszawa Grzesiowski Jerzy, Problematyka i metody badań dawnych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce, SMDŻ, Wieliczka 1978, tom VII, s Hrdina Jan, Hrdina Ludwik, Geschichte der Wieliczkaer Saline, Wiedeń Instrukcje g órnicze dla Żup Krakowskich z XVI XVIII wieku, opracowała Antonina Keckowa, Wrocław-Warszawa-Kraków, Jaworski Wacław, Kurowski Piotr, Kurowski Robert, Charakterystyka zabytkowych wyrob isk w kopalni soli w Wieliczce, SMDŻ, Wieliczka 1984, tom XIII, s Jodłowski Antoni, Problematyka ochrony zabytkowej kopalni soli w Wieliczce oraz aktualny stan i program badań naukowych, SMDŻ, Wieliczka 1989, tom XV, s Jodłowski Antoni, Dzieje wielickiej żupy solnej, Wieliczka Jodłowski Antoni, Charkot Józef, Dokumentacja wyrobisk górniczych podstawą ochrony zabytkowych kopalń Wieliczki i Bochni rola Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, (w): III Konferencja Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce, Wieliczka 2015, s Kolasa Krystyna, Kubik Krzysztof, Poeksploatacyjne zapadliska wielickie, SMDŻ, Wieliczka 1983, tom XII, s Markowski Ignacy, Zarys rozwoju przestrzennego kopalni wielickiej, SMDŻ, Wieliczka 1978, tom VII, s Markowski Ignacy, Problematyka zabezpieczania i ochrony zabytkowej kopalni soli w Wieliczce, SMDŻ, Wieliczka 1982, tom XI, s

12 Regulacje prawne 1. Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie w sprawie wpisania historycznej kopalni soli w Wieliczce do rejestru zabytków z dnia 2 kwietnia 1976 r., nr rejestru A Wpisanie kopalni soli w Wieliczce na Pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, Raport końcowy Komitetu Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego, Waszyngton 5-8 września 1978 r. 3. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania kopalni soli w Wieliczce za Pomnik historii, Monitor Polski, Nr 50, poz. 424 z 1994 r. 4. Podstawowe zasady konserwatorskie obowiązujące przy pracach w zabytkowej kopalni soli w Wieliczce, zatwierdzone przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie, październik-listopad 1985 r. 5. Zabytkowe wyrobiska w kopalni soli w Wieliczce w aspekcie konserwatorskim, opracowanie zespołu pracowników Muzeum Żup Krakowskich, grudzień 1995 r. 6. Rozporządzenie nr 10 Wojewody Krakowskiego z dnia 6 czerwca 1997 r. w sprawie stanowisk dokumentacyjnych w Kopalni Soli Wieliczka. 7. Postanowienie Wojewódzkiego Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie z dnia 6 grudnia 2000 r. w sprawie kwalifikacji wyrobisk zabytkowych w Kopalni Soli Wieliczka (SOZ I/4612/2000). 8. Zalecenia Wojewódzkiego Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie dla prowadzenia robót górniczych oraz prac konserwatorskich i restauratorskich w wyrobiskach górniczych zlokalizowanych w obrębie wpisu zabytkowej kopalni soli w Wieliczce do rejestru zabytków (OZKr.JCh /10), z dnia 8 czerwca 2010 r. 10

13 Wykaz załączników 1. Fragment mapy Dolinea tio Primae Salisfodinae Wielicensis. Wizerunek Żupy Wielickey Pierwszey, W. Hondius, 1645, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy Delineatio Prima Salisfodinae Wielicensis, J. Nilson, 1766, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy [wyrobiska w rejonie szybów Daniłowicz - Kościuszko]], M. Lebzeltern, 1786, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy Gruben Plan des Janina Feldes ] M. Lebzeltern, 1788, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy Karte der Ersten Gr uben Etage zu Wieliczka., K. W. Freyseysen, M. Lebzeltern, A. Friedhuber, 1829, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy Grundriss von einem Theil des Wieliczkaer Steinsalz Werkes., [J. Fischer],[1829], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy b.t. [wyrobiska zachodniej części kopalni - poz.i ], [L. Hrdina],[ ], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy Erste Etage des Neuen Feldes, S. Fischer, [ ], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/ Fragment mapy sekcyjnej poziomów I - II n, W. Kawecki, Czyżowski, [lata 30. XX w.], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/1627/2. 11

14 Wykaz dokumentacji fotograficznej 1. Wygrodzenie w południowej części komory Holzbring przejścia poprzeczni Radziejowski półodrzwiami ze stropnicami wspartymi na murze solnym. 2. Komora Holzbring wypełniona urobkiem płonnym i drewnem z pozostawionym przejściem poprzeczni Radziejowski. Laminacja soli widoczna na stropie. 3. Komora Holzbring wypełniona urobkiem płonnym i drewnem. W stropie gniazda montażowe łoża górnego kieratu obsługującego szybik Holzbring. 4. Kaszt wypełniony drewnem i pociętym rynnami ciągu wodnego w północno- zachodniej części komory Holzbring. 5. Deskowa tama izolacyjna oddzielająca przestrzeń komory Holzbring od nadszybia szybiku Holzbring. Współczesne odpady zalegające na spągu. 6. Tablica informacyjna na nadszybiu szybiku Holzbring. 7. Nadszybie szybiku Holzbring z belką do zakładania odgrodzenia szybiku i podcięcie w stropie, w którym zainstalowane było koło (kunszt). 8. Foszty przykrywające wlot do szybiku Holzbring. Drabina z przedziału komunikacyjnego w szybiku. 9. Wygrodzenie obudową przedziału komunikacyjnego w nadszybiu szybiku Holzbring. Belka do zakładania odgrodzenia deskowego szybiku i podcięcie w stropie, w którym zainstalowane było koło (kunszt). 10. Szybik Holzbring zabezpieczony obudową. Drabina i pomost spoczynkowy w przedziale komunikacyjnym. 11. Komora bez nazwy wypełniona częściowo urobkiem. 12. Komora bez nazwy odsłonięcie granicy bryły utworów płonnych. 13. Chodnik w sąsiedztwie komory Kuchnia zabezpieczony odrzwiami podwójnymi z połowic i wykładką z drewna łupanego. 12

15 14. Chodnik w sąsiedztwie komory Kuchnia zabezpieczony odrzwiami podwójnymi i pojedynczymi z połowic i wykładką z drewna łupanego. Stropnice i stojaki wiązane zamkiem polskim (olunkiem) z blokadą kołkami drewnianymi. Dokumentację fotograficzną wykonali Krzysztof Kozłowski, Marek Skubisz i Józef Charkot w kwietniu 2017 r. i w lipcu 2018 r. Opracowanie niniejsze wykonane zostało we wrześniu 2018 r. dla potrzeb planowanego zabezpieczania górniczo konserwatorskiego komory Holzbring i chodnika bez nazwy łączącego komory Kuchnia i Holzbring na poziomie I w Kopalni Soli Wieliczka. Korzystanie z opracowania i znajdujących się w nim materiałów do innych celów wymaga każdorazowo uzgodnień z Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. 13

16 Załączniki Zał. 1. Fragment mapy Dolineatio Primae Salisfodinae Wielicensis. Wizerunek Żupy Wielickey Pierwszey, W. Hondius, 1645, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/459 Zał. 2. Fragment mapy Delineatio Primae Salisfodinae Wielicensis, J. Nilson, 1766, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/470

17 . Zał. 3. Fragment mapy b. t. [mapa wyrobisk w rejonie szybów Daniłowicz - Kościuszko], M. Lebzeltern, 1786, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/457. Zał. 4. Fragment mapy Gruben Plan des Janina Feldes, M. Lebzeltern, L. Wapner, 1788, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/437.

18 Zał. 5. Fragment mapy Karte der Ersten Gruben Etage zu Wieliczka, K. W. von Freyseysen, Lebzeltern, J. G. Borlach, A. von Friedhuber Grubenthal,1829, Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/449. Zał. 6. Fragment mapy Grundriss von einem Theil des Wieliczkaer Steinsalz Werkes., [J. Fischer],[1829], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/404.

19 Zał. 7. Fragment mapy b.t. [wyrobiska zachodniej części kopalni - poz.i ], [L. Hrdina],[ ], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/441. Zał. 8. Fragment mapy Erste Etage des Neuen Feldes, S. Fischer,[ ], Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/440.

20 Zał. 9. Fragmenty map [sekcyjnych poziomów I - II n.], W. Kawecki, Czyżowski, lata 30. XX w., Zb. Kartograficzny MŻKW nr inw. 7/1627/2.

21 Dokumentacja fotograficzna Fot. 1. Wygrodzenie w południowej części komory Holzbring przejścia poprzeczni Radziejowski półodrzwiami ze stropnicami wspartymi na murze solnym. Fot. 2. Komora Holzbring wypełniona urobkiem płonnym i drewnem z pozostawionym przejściem poprzeczni Radziejowski. Laminacja soli widoczna na stropie.

22 Fot. 3. Komora Holzbring wypełniona urobkiem płonnym i drewnem. W stropie gniazda montażowe łoża górnego kieratu obsługującego szybik Holzbring. Fot. 4. Kaszt wypełniony drewnem i pociętym rynnami ciągu wodnego w północnozachodniej części komory Holzbring.

23 Fot. 5. Deskowa tama izolacyjna oddzielająca przestrzeń komory Holzbring od nadszybia szybiku Holzbring. Współczesne odpady zalegające na spągu. Fot. 6. Tablica informacyjna na nadszybiu szybiku Holzbring.

24 Fot. 7. Nadszybie szybiku Holzbring z belką do zakładania odgrodzenia szybiku i podcięcie w stropie, w którym zainstalowane było koło (kunszt). Fot. 8. Foszty przykrywające wlot do szybiku Holzbring. Drabina z przedziału komunikacyjnego w szybiku.

25 Fot. 9. Wygrodzenie obudową przedziału komunikacyjnego w nadszybiu szybiku Holzbring. Belka do zakładania odgrodzenia deskowego szybiku i podcięcie w stropie, w którym zainstalowane było koło (kunszt). Fot. 10. Szybik Holzbring zabezpieczony obudową. Drabina i pomost spoczynkowy w przedziale komunikacyjnym.

26 Fot. 11. Komora bez nazwy wypełniona częściowo urobkiem. Fot. 12. Komora bez nazwy odsłonięcie granicy bryły utworów płonnych.

27 Fot. 13. Chodnik w sąsiedztwie komory Kuchnia zabezpieczony odrzwiami podwójnymi z połowic i wykładką z drewna łupanego. Fot. 14. Chodnik w sąsiedztwie komory Kuchnia zabezpieczony odrzwiami podwójnymi i pojedynczymi z połowic i wykładką z drewna łupanego.