Kodeks cywilny Komentarz

Transkrypt

1 Kodeks cywilny Komentarz

2 Polecamy również: u Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz M. Manowska, P. Pruś, A. Adamczuk, E. Stefańska, M. Sieńko, M. Radwan; pod redakcją M. Manowskiej u Kodeks spółek handlowych. Komentarz M. Rodzynkiewicz u Wzory pism procesowych w sprawach cywilnych, gospodarczych i rejestrowych D. Bugajna-Sporczyk, A. Gola, H. Pietrzykowski, T. Żyznowski

3 Kodeks cywilny Komentarz Jerzy Ciszewski Kamil Jędrej Grzegorz Karaszewski Jakub Knabe Piotr Nazaruk Beata Ruszkiewicz Grzegorz Sikorski Anna Stępień-Sporek pod redakcją Jerzego Ciszewskiego Wydanie 1 Stan prawny na 31 października 2012 roku Warszawa 2012

4 Poszczególne części komentarza opracowali: Jerzy Ciszewski art , art Kamil Jędrej art , art , art , Grzegorz Karaszewski art , art Jakub Knabe art Piotr Nazaruk art , art , art , art Beata Ruszkiewicz art , art Anna Stępień-Sporek art , art Grzegorz Sikorski art , art , art , art , art Opracowanie redakcyjne: Zespół Redakcja techniczna: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Anna Gogolewska Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

5 USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. KODEKS CYWILNY (Dz.U. Nr 16, poz. 93; zm.: Dz.U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252; z 1976 r. Nr 19, poz. 122; z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147, Nr 30, poz. 210; z 1984 r. Nr 45, poz. 242; z 1985 r. Nr 22, poz. 99; z 1989 r. Nr 3, poz. 11, Nr 33, poz. 175; z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321, Nr 79, poz. 464; z 1991 r. Nr 107, poz. 464, Nr 115, poz. 496; z 1993 r. Nr 17, poz. 78; z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 105, poz. 509, Nr 84, poz. 386, Nr 85, poz. 388; z 1995 r. Nr 83, poz. 417, Nr 141, poz. 692; z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646, Nr 149, poz. 703; z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 68, poz. 439, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751, Nr 157, poz. 1040; z 1998 r. Nr 117, poz. 758, Nr 106, poz. 668; z 1999 r. Nr 52, poz. 532; z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983, Nr 114, poz. 1191; z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450, Nr 145, poz. 1638; z 2002 r. Nr 113, poz. 984, Nr 141, poz. 1176; z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64, poz. 592, Nr 124, poz. 1151; z 2004 r. Nr 91, poz. 870, Nr 96, poz. 959, Nr 162, poz. 1692, Nr 172, poz. 1804, Nr 281, poz. 2783; z 2005 r. Nr 48, poz. 462, Nr 157, poz. 1316, Nr 172, poz. 1438; z 2006 r. Nr 133, poz. 935, Nr 164, poz. 1166; z 2007 r. Nr 80, poz. 538, Nr 81, poz. 554, Nr 82, poz. 557, Nr 181, poz. 1287; z 2008 r. Nr 116, poz. 731, Nr 163, poz. 1012, Nr 220, poz i 1431, Nr 228, poz. 1506; z 2009 r. Nr 42, poz. 341, Nr 79, poz. 662, Nr 131, poz. 1075; z 2010 r. Nr 40, poz. 222, Nr 155, poz. 1037; z 2011 r. Nr 80, poz. 432, Nr 85, poz. 458, Nr 230, poz. 1370). KSIĘGA PIERWSZA CZĘŚĆ OGÓLNA Tytuł IV CZYNNOŚCI PRAWNE Piotr Nazaruk 5

6 Art. 82 Księga I. Część ogólna Dział IV WADY OŚWIADCZENIA WOLI STAN WYŁĄCZAJĄCY ŚWIADOME ALBO SWOBODNE PODJĘCIE DECYZJI I WYRAŻENIE WOLI Art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Zagadnienia ogólne 1. Pojęcie wady oświadczenia woli ma charakter subiektywny i podlega obiektywizacji w zależności od istniejących w danej sytuacji okoliczności faktycznych, a także od spełnienia określonych w ustawie przesłanek (np. błąd z reguły musi być istotny, a groźba bezprawna i poważna). Wada oświadczenia woli to nieprawidłowe funkcjonowanie mechanizmu woli bądź niezgodność między powzięciem woli a jej przejawem. Pojęcie to stanowi zatem zbiorczą nazwę dla oznaczenia stanów faktycznych, uzasadniających pozbawienie oświadczenia woli skuteczności prawnej bądź przez samego ustawodawcę, bądź przez autora oświadczenia woli, jednakże tylko w razie istnienia przesłanek ukształtowanych przez normę prawną po dokładnym rozważeniu interesów stron (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim..., s. 25). 2. Art. 82 reguluje dwie grupy stanów faktycznych powodujących wady oświadczenia woli, a mianowicie: 1) stan wyłączający świadomość oraz 2) stan wyłączający swobodę. Nie mają natomiast znaczenia powody, które doprowadziły do powstania wymienionych stanów. Każdy z nich może występować samodzielnie i samodzielnie powoduje wadę oświadczenia woli. Generalnie granica między stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji a stanem wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest bardzo płynna. Decyduje tu stan opisany w art. 82, a nie przyczyna, która go wywołała. Świadczy o tym jasne sformułowanie zdania pierwszego art. 82: z jakichkolwiek powodów. 3. Stan braku świadomości nie musi być całkowity i zupełny, jednakże częściowe wyłączenie świadomości musi być znaczne. Jeżeli występuje ograniczenie w stopniu mniejszym niż znaczny, a więc w stopniu, który pozwala na rozeznanie, czego składający oświadczenie chce dokonać (powzięcie woli), oraz na dokonanie tego zgodnie z wolą składającego oświadczenie (wyrażenie woli) np. stan po spożyciu alkoholu niepowodujący jednak głębokiego upojenia alkoholowego nie 6 Piotr Nazaruk

7 Tytuł IV. Czynności prawne Art. 82 występuje wada oświadczenia woli w postaci braku świadomości lub swobody. Tę regulację można porównać do występującej w prawie karnym instytucji poczytalności wyłączonej i znacznie ograniczonej, gdzie ograniczenie poczytalności mniejsze niż znaczne pozbawione jest doniosłości prawnej (na temat powiązań między wadami oświadczenia woli a sytuacjami opisywanymi w przepisach prawa karnego zob. M. Gutowski, Nieważność..., s ). 4. Przyczyny wyłączenia świadomości lub swobody mają charakter drugorzędny, a z punktu widzenia skutków prawnych są bez znaczenia; ważny jest skutek, a nie przyczyna tych zaburzeń psychicznych. Wyłączenie świadomości lub swobody musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, a więc ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Do najczęstszych przyczyn wad oświadczeń woli zaliczyć można: chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy albo inne, choćby przemijające zakłócenie czynności psychicznych. Zaburzenie czynności psychicznych, o jakim mowa w art. 82, należy oceniać wyłącznie na moment składania przez daną osobę oświadczenia woli, natomiast nie w odniesieniu do dłuższego okresu. 5. Czynność prawna nieważna na podstawie art. 82 nie może być konwalidowana ani podlegać konwersji. Nie ma tu zastosowania art k.c. o częściowej nieważności czynności prawnej. Czynność prawna dokonana w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji lub wyrażenie woli jest bezwzględnie nieważna. Na taką nieważność może powołać się każda osoba, która ma w tym interes prawny. Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne 6. Przykładem wyłączenia świadomości i swobody jest stan hipnozy, gdy zachowanie osoby poddanej hipnozie jest sterowane przez osobę, która ją wprowadziła w ten stan. Sytuacja ta występuje rzadko i cechuje ją pewne podobieństwo do groźby. Równie rzadkie są przypadki, gdy osoba jest poddana długotrwałemu oddziaływaniu na wolę, np. składa oświadczenie woli pod wpływem długiego przebywania w zamknięciu, stresu związanego z długotrwałym pozbawieniem wolności wówczas, choć jej stan świadomości jest niezakłócony, zakłócony jest mechanizm podejmowania aktów woli. Wybrane tezy z orzecznictwa 7. Całkowity brak świadomości połączony z ustaniem czynności mózgu wyklucza możliwość dokonania jakiejkolwiek czynności prawnej. Od braku świadomości należy odróżnić brak swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli. Jest to taka sytuacja, gdy dokonujący czynności prawnej wprawdzie działa z rozeznaniem istotnego znaczenia i sensu tej czynności, ale z przyczyn tkwiących w jego osobie nie może dokonać należytego wyboru właściwego postępowania. Stwierdzenie tych Piotr Nazaruk 7

8 Art. 83 Księga I. Część ogólna stanów wymaga wiadomości specjalnych, a zatem konieczne jest zasięgnięcie opinii biegłego (wyrok SN z 24 maja 2005 r., V CK 659/04, LexPolonica nr ). 8. Ustalenie nieważności umowy na podstawie art. 82 jest dopuszczalne także po śmierci strony, która złożyła wadliwe oświadczenie woli, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarczy do udowodnienia, że taki stan istniał w chwili składania oświadczenia woli; takiego ustalenia może żądać również spadkobierca wspomnianej osoby (wyrok SN z 27 kwietnia 1979 r., III CRN 56/79, OSNCP 1979, nr 12, poz. 244). Poglądy doktryny 9. Zasadniczą funkcją instytucji przewidzianej w art. 82 k.c. jest niedopuszczenie do dokonywania czynności prawnych przez osoby, które w danym momencie znajdują się w stanie psychicznym uniemożliwiającym im świadome albo swobodne wyrażenie woli. W przeciwieństwie do ubezwłasnowolnienia, nie jest natomiast funkcją omawianej wady oświadczeń woli abstrakcyjna ochrona osób dotkniętych rozmaitymi zaburzeniami w każdym możliwym przypadku, w którym się one znalazły. Sądzić można, że alkoholizm tylko w skrajnych wypadkach prowadzić może do zaburzeń tak daleko idących, iż osoba nim dotknięta nie jest w ogóle w stanie świadomie albo swobodnie wyrazić swojej woli (M. Zachariasiewicz, Glosa do orzeczenia SN z 7 lutego 2006 r., IV CSK 7/05, Rejent 2008, nr 12, s. 142). POZORNOŚĆ Art Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze. Zagadnienia ogólne 1. Zdanie pierwsze art zawiera swego rodzaju definicję czynności prawnej pozornej. Została ona scharakteryzowana przez wskazanie jej trzech elementów: 1) oświadczenie musi być złożone tylko dla pozoru; 2) oświadczenie musi być złożone drugiej stronie; 3) adresat oświadczenia woli musi zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru. 8 Piotr Nazaruk

9 Tytuł IV. Czynności prawne Art. 83 Wskazane elementy muszą wystąpić łącznie brak któregokolwiek z nich nie pozwala na uznanie czynności prawnej za dokonaną jedynie dla pozoru. Oświadczenie złożone dla pozoru to czynność symulowana, polegająca na tym że: 1) dokonaniu czynności prawnej towarzyszy próba wywołania u osób trzecich przeświadczenia, że zamiarem stron tej czynności jest wywołanie skutków prawnych objętych treścią ich oświadczeń woli (np. wobec naczelnika urzędu skarbowego czy notariusza strony pozorują zbycie prawa, podejmując w razie potrzeby pewne czynności, mimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków tej czynności prawnej); 2) między stronami musi istnieć tajne porozumienie, że te oświadczenia woli nie mają wywołać zwykłych skutków prawnych (porozumienie co do tego, że zamiar wyrażony w oświadczeniach woli nie istnieje lub że zamiar ten jest inny niż ujawniony). 2. Art zd. 1 zdaje się wskazywać, iż dotyczy umów oraz niektórych czynności prawnych jednostronnych, jednakże skierowanych tylko do oznaczonego adresata. Wynika to z kolejnej przesłanki, jaką jest zgoda adresata czynności prawnej na jej pozorny charakter, np. gdy między oferentem i oblatem występuje tajne porozumienie mające na celu zmobilizowanie osoby trzeciej do podwyższenia ceny w umowie sprzedaży, w toku negocjacji (tak B. Lewaszkiewicz- -Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim..., s ). 3. Kolejną przesłanką jest zgoda drugiej strony czynności prawnej na jej pozorny charakter. Brak zgody takiej osoby, czyli sytuacja, w której tylko jedna ze stron ma zamiar nadać swemu oświadczeniu walor pozorności i nie uzyskuje na to zgody drugiej strony, nie skutkuje pozornością czynności prawnej. Czynność jest ważna i wywołuje zwykłe skutki prawne, objęte treścią oświadczeń woli obu stron. Dla przyjęcia, że doszło do dokonania czynności prawnej dla pozoru, nie wystarczy ustalenie, że jedna ze stron umowy nie miała zamiaru wywołania skutków prawnych, ale nie powiadomiła o tym drugiej strony. 4. Pozorność dotyczy wszystkich zgodnych oświadczeń woli, wchodzących w skład czynności prawnej, gdy w czynności uczestniczą więcej niż dwie strony (np. w umowie spółki cywilnej tworzonej przez kilku wspólników) tajne porozumienie musi obejmować je wszystkie. Jeżeli dotyczy ono tylko niektórych stron czynności prawnej, nie powoduje pozorności czynności prawnej. Dlatego można tu mówić nie tylko o wadzie oświadczenia woli, ale o wadzie czynności prawnej. Dochodzi tu bowiem do zawarcia między stronami czynności prawnej umowy sui generis o niewywoływaniu przez czynność pozorną zwykłych skutków prawnych. 5. Rozróżnia się dwie podstawowe postacie pozorności, a mianowicie: 1) pozorność czystą, zwaną też bezwzględną lub absolutną, kiedy to strony, dokonując czynności prawnej, nie mają zamiaru wywołania żadnych skutków prawnych; 2) pozorność kwalifikowaną, względną, zwaną też relatywną, gdzie strony dokonują czynności prawnej pozornej tzw. symulowanej dla ukrycia innej, rzeczywiście przez te strony zamierzonej i dokonanej (czynność ukryta dysymulowana). Piotr Nazaruk 9

10 Art. 83 Księga I. Część ogólna Czynność prawna ukryta (dysymulowana) zgodnie z art k.c. zd. 2 ma miejsce, jeżeli zostaną spełnione łącznie cztery podstawowe warunki: 1) strony są zgodne co do tego, czego oczekują w rzeczywistości; 2) akt dysymulowany (ukryty) musi być współczesny z aktem ujawnianym; 3) czynność ukryta jest treściowo różna od pozornej; 4) akt wyrażający prawdziwą wolę stron ma pozostać w ukryciu, nie może być ujawniony na zewnątrz. 6. Art udziela ochrony osobie trzeciej w razie kumulatywnego spełnienia następujących przesłanek: 1) po stronie osoby trzeciej następuje nabycie prawa lub zwolnienie jej od obowiązku; 2) następuje to przez czynność prawną dokonaną na podstawie czynności pozornej; 3) czynność ta ma charakter odpłatny; 4) osoba trzecia działa w dobrej wierze. Art precyzuje warunki, przy których spełnieniu osoba trzecia nabędzie prawo lub zostanie zwolniona ze zobowiązania, mimo iż dokonała czynności prawnej z osobą nieuprawnioną. 7. Czynność prawna pozorna jest dotknięta nieważnością bezwzględną i nie wywołuje żadnych skutków prawnych od początku (ex tunc). Oświadczenie pozorne, mimo że jest oświadczeniem woli istniejącym i ma konstytutywne cechy zdarzeń prawnych tej kategorii, jest nieważne, gdy składający pozorne oświadczenie woli nie ma rzeczywistej woli wywołania skutków prawnych. Sąd powinien ją brać pod uwagę z urzędu. Każdy, w tym również strony, może się na tę nieważność powołać i jeżeli wykaże, że ma w tym interes prawny żądać w trybie art. 189 k.p.c. ustalenia pozorności, a co za tym idzie nieważności czynności prawnej dokonanej dla pozoru. Ewentualne orzeczenie sądu ma zawsze charakter deklaratoryjny. Żądanie ustalenia pozorności, podobnie jak zarzut pozorności, nie ulega przedawnieniu. Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne 8. Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych wywodzi się z tej samej zasady, która legła u podstaw rozwiązania przyjętego w art. 83 2, a mianowicie ochrony zaufania do dokonywanych czynności prawnych i praw jawnych. Konkurencja art i przepisów dotyczących rękojmi publicznej wiary ksiąg wieczystych wystąpi jedynie wtedy, gdy chodzi o prawo na nieruchomości oraz w razie uzyskania wpisu pozornie nabytego prawa do księgi wieczystej. Zwrócić też należy uwagę na szczególne unormowanie złej wiary na użytek rękojmi publicznej wiary ksiąg wieczystych (art. 6 ust. 2 u.k.w.h.). Uregulowanie zawarte w art. 6 ust. 2 u.k.w.h. pozwala przypisać nabywcy nieruchomości złą wiarę jedynie w sytuacji, gdy mógł on dowiedzieć się o niezgodności stanu ujawnionego z rzeczywistym stanem prawnym»z łatwością«, tzn. podejmując czynności mieszczące się w granicach staranności, jakiej każdy powinien dołożyć przy prowadzeniu własnych 10 Piotr Nazaruk

11 Tytuł IV. Czynności prawne Art. 84 spraw (wyrok SN z 30 października 2002 r., V CKN 1342/00, Wokanda 2003, nr 9, s. 4, z glosą S. Rudnickiego, OSP 2003, nr 11, poz. 142). 9. Pozorne umowy o pracę zawierane w celu uzyskania świadczeń z ZUS stanowią relatywnie częste przypadki. Umowy takie są nieważne, a wypłacone przez ZUS osobie legitymującej się taką umową świadczenia podlegają zwrotowi jako nienależne. Fakt, że oświadczenia stron umowy zawierają określone w art. 22 k.p. formalne elementy umowy o pracę, nie oznacza bowiem, że umowa taka jest ważna. Jeżeli strony nie zamierzały osiągnąć skutków wynikających z umowy, w szczególności jeżeli nie doszło do podjęcia i wykonywania pracy, a jedynym celem umowy było umożliwienie skorzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, umowa taka jest pozorna (art. 83 k.c.) (wyrok SN z 18 maja 2006 r., II UK 164/05, PiZS 2006, nr 9, s. 33, LexPolonica nr ). Wybrane tezy z orzecznictwa 10. Sam fakt, iż powódka miała świadomość różnicy pomiędzy umową sprzedaży mieszkania a ustanowieniem hipoteki dla zabezpieczenia pożyczki nie wystarcza dla wyeliminowania wystąpienia wady oświadczenia woli w postaci pozorności. Pozorność czynności prawnej polega bowiem m.in. na tym, że strony przejawiają zamiar np. zbycia prawa, podejmując w razie potrzeby pewne czynności, mimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków dokonywanej czynności prawnej. Dokonanie czynności w formie aktu notarialnego nie wyklucza jej pozorności (wyrok SN z 11 maja 2007 r., I CSK 70/07, LexPolonica nr ). 11. W art k.c. jest mowa tylko o jednej czynności prawnej, a mianowicie o czynności dysymulowanej. Zawarta w tym przepisie wzmianka o innej czynności prawnej oznacza w istocie to, że strony chciały dokonać czynności prawnej o innej treści niż rzeczywiście ujawniona. Pozorne są więc nie wszystkie oświadczenia woli ujawnione na zewnątrz (a więc czynność prawna pozorna), a tylko te, których nie da się pogodzić z postanowieniami ukrytymi. W konsekwencji bardziej przekonujące jest stanowisko, że na tle art k.c. nie mamy do czynienia z dwiema czynnościami prawnymi, lecz z jedną czynnością połączoną (postanowienie SN z 25 października 2006 r., III CSK 214/06, LexPolonica nr ). 12. Pozorność jest szczególną wadą oświadczenia woli w tym znaczeniu, iż może zmierzać do ukrycia innej czynności prawnej. Nie można jednak przyjąć, że jedna umowa ukrywa drugą tylko na podstawie faktu, że została zawarta odrębnie i w konsekwencji istnieją dwie odrębne umowy o różnym składzie osobowym i różnym przedmiocie, przy czym obie mają jawną treść (wyrok SN z 26 stycznia 2005 r., V CK 404/04, LexPolonica nr ). BŁĄD Art W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświad- Piotr Nazaruk 11

12 Art. 84 Księga I. Część ogólna czenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny). Zagadnienia ogólne 1. Błąd jest to wada oświadczenia woli, polegająca na tym, że składający je działa pod wpływem niezgodnego z prawdą wyobrażenia o rzeczywistości lub jej elemencie albo pod wpływem braku takiego wyobrażenia. Kodeks cywilny, choć nie definiuje pojęcia błędu, określa przesłanki, od których zaistnienia zależy możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu. Błąd polega na błędnym postrzeganiu, a nie na nieumiejętności przewidywania i wnioskowania. Niespełnienie oczekiwań strony umowy co do sposobu jej wykonania przez drugą stronę i związane z tym twierdzenie, że nie doszło do właściwego wykonania umowy, w żadnym razie nie stanowi podstawy do przyjęcia, że umowa została zawarta w warunkach błędu co do treści czynności prawnej. Błąd oznacza mylne wyobrażenie o istniejącym stanie rzeczy lub mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia woli; nie odnosi się do sfery motywacyjnej. 2. Błąd w znaczeniu art. 84 k.c. musi zawsze: 1) dotyczyć treści czynności prawnej oraz 2) być istotny. Obie te cechy muszą występować łącznie. Wypełnienie wskazanych w art. 84 przesłanek prawnej doniosłości błędu skutkuje wzruszalnością dokonanej pod jego wpływem czynności prawnej. Błądzący może zatem uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (art. 88), doprowadzając w ten sposób do unieważnienia ex tunc czynności prawnej (zob. bliżej uwagi do art. 88). 3. Kwalifikowany normatywnie może być tylko błąd co do treści czynności prawnej. Jest to mylne wyobrażenie o którymkolwiek składniku treści konkretnej czynności prawnej, niezależnie od tego, czy element ten został wyrażony bezpośrednio w oświadczeniu woli podmiotu składającego to oświadczenie, czy też chodzi o składnik uzupełniający treść czynności prawnej na podstawie art. 56 k.c., wynikający wprost z ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów. W zakresie objętym przepisem art. 56 k.c. błąd co do treści czynności prawnej jest ograniczany przez zasadę ignorantia iuris nocet. W analizowanej płaszczyźnie błąd może dotyczyć w szczególności: przedmiotu czynności prawnej (lub jego cech), rodzaju czynności prawnej, osoby kontrahenta, jego sytuacji prawnej. 12 Piotr Nazaruk

13 Tytuł IV. Czynności prawne Art Prawna doniosłość błędu w czynnościach odpłatnych jest uzależniona od spełnienia dodatkowej przesłanki, opisanej w art zd. 2. Ustalenie, iż błąd dotyczy treści czynności prawnej i jest obiektywnie istotny, nie jest wystarczające. Zgodnie z art zd. 2 musi być ponadto spełniona jedna z trzech wskazanych w nim przesłanek, a mianowicie taka, że druga strona: 1) wywołała błąd swoim choćby niezawinionym zachowaniem albo 2) o tym błędzie wiedziała lub 3) z łatwością mogła ten błąd zauważyć. 5. Wypełnienie przesłanek z art. 84 k.c. skutkuje wzruszalnością czynności prawnej dokonanej pod wpływem błędu. Sytuacje, które błędem nie są i nie mogą być tak oceniane, to następujące okoliczności: 1) nie stanowi błędu użycie przez strony niewłaściwych nazw, określeń dla wyrażenia ich niewadliwej woli w zakresie ustalania ich praw i obowiązków; 2) nie stanowi błędu tzw. dyssens, czyli nieporozumienie; 3) nie można mówić o błędzie w sytuacji, gdy ktoś składa podpis na dokumencie bez uprzedniego przeczytania go; 4) nie ma też błędu, jeżeli oświadczający znał otaczającą go rzeczywistość i rozumiał okoliczności, np. zawieranej umowy, ale wyciągnął z nich niewłaściwe wnioski i podjął niesłuszną czy też niekorzystną dla siebie decyzję. Wybrane tezy z orzecznictwa 6. Błąd jest wadą oświadczenia woli powodującą względną nieważność czynności prawnej, czyli jej wzruszalność; możliwość uchylenia się od skutków wadliwego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym. Uprawniony może skorzystać z tego prawa i doprowadzić do nieważności umowy jako całości, nie może natomiast uchylić się jedynie od niektórych postanowień umowy z zamiarem pozostawienia w mocy pozostałych. Działający pod wpływem błędu nie może skutecznie dążyć do doprowadzenia przez takie oświadczenie do obowiązywania czynności prawnej takiej treści, jakiej życzyłby sobie, gdyby błędu nie popełnił (wyrok SN z 19 listopada 2003 r., V CK 477/02, LexPolonica nr ). 7. Błąd co do treści czynności prawnej (art k.c.) może dotyczyć również stanu prawnego, a jego wykrycie oznacza zniesienie różnicy między stanem wyobrażanym przez składającego oświadczenie woli a stanem rzeczywistym opartym na wykładni prawa i praktyce jego stosowania (wyrok SN z 6 czerwca 2003 r., IV CK 274/02, LexPolonica nr ). 8. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 12 października 2005 r., III CK 48/05 (MoP 2005, nr 23, s. 1165), możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od decyzji składającego to oświadczenie; druga strona nie może przeszkodzić powstaniu skutków uchylenia ani też zapobiec unieważnieniu czynności prawnej. Jeżeli jednak druga strona trwa przy stanowisku, że uchylenie się jest bezpodstawne, to wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie przez sąd, czy było ono uzasadnione. Piotr Nazaruk 13

14 Art. 85 Księga I. Część ogólna Poglądy doktryny 9. Dyssens niejednokrotnie trudno odróżnić od błędu dwustronnego, błędu wywołanego przez tłumacza itp. Decydujące znaczenie ma w takim wypadku wykładnia złożonych oświadczeń woli (por. S. Wyszogrodzka, Dyssens..., s ). 10. Ocena roli kauzalnej błędu jest przeprowadzana według testu conditio sine qua non, bez potrzeby dokonywania dalszych wartościowań. W konsekwencji ocena zarówno samego błędu, jak i jego istotności musi brać pod uwagę wszystkie indywidualne cechy umysłu i charakteru spadkodawcy. Tylko bowiem wtedy można prawidłowo odpowiedzieć na pytanie: czy testator sporządziłby testament tej treści, czy też nie, gdyby nie działał pod wpływem błędu? Dąży się bowiem do poszanowania woli testatora, a nie do jej oceny. Należy jednak pamiętać o tym, że stwierdzenie błędu ma wyłącznie skutek negatywny, tzn. spowoduje nieważność testamentu, nie otwiera natomiast drogi do wprowadzenia w życie prawdziwej woli spadkodawcy, nawet jeżeli była ona znana (por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli przy sporządzaniu..., s ). 11. Sprostowanie nigdy nie może zastąpić ustawowo określonego sposobu uchylenia się od skutków oświadczenia woli, będącego jedynym dopuszczalnym sposobem naprawienia błędów stanowiących wadę oświadczenia woli (G. Bieniek, Podstawa wpisu..., s. 13). ZNIEKSZTAŁCENIE PRZEZ POSŁAŃCA Art. 85. Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia. Zagadnienia ogólne 1. Posłaniec jest to osoba, która jedynie przenosi oświadczenie woli złożone przez inną osobę, nie jest pełnomocnikiem, który w imieniu mocodawcy składa własne oświadczenie woli. Posłaniec nie składa własnego oświadczenia; jego zadaniem jest tylko przekazanie cudzego gotowego oświadczenia woli, którego treści zresztą nie musi znać i często nie zna. Skoro posłaniec nie składa żadnego oświadczenia, nie musi mieć zdolności do czynności prawnych. Według ustalonego znaczenia posłańcem może być każda osoba zarówno fizyczna, jak i prawna (np. poczta, firma kurierska), jak również jednostka wskazana w art. 33 1, którą posłużono się w celu przekazania oświadczenia woli jego adresatowi. Posłaniec musi być wybrany przez składającego oświadczenie woli ( osoba użyta do jego przesłania ). 2. Zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca, jako osobę użytą do jego przesłania, ma takie same skutki prawne jak błąd. Sformułowanie zniekształcenie jest określeniem bardzo szerokim. Kodeks cywilny w żadnym innym miejscu nim się nie posługuje. Brak też jest legalnej definicji tego pojęcia. 14 Piotr Nazaruk

15 Tytuł IV. Czynności prawne Art. 86 Dlatego należy odwołać się do potocznego rozumienia słowa zniekształcenie. Przy założeniu, że przekazywane oświadczenie woli stanowi spójną całość, trzeba uznać, iż zniekształcenie zakresem swoim obejmuje zarówno przekręcenie niektórych jego elementów, pominięcie niektórych słów lub całych sformułowań, pominięcie lub dodanie cyfr w wymienionych w oświadczeniu liczbach itp. Nie ma znaczenia świadomość istnienia zniekształcenia czy możliwość jego dostrzeżenia po stronie posłańca, który spełnia jedynie rolę techniczną. Dlatego też spośród pozytywnych przesłanek prawnej doniosłości błędu traci znaczenie okoliczność, że musi on dotyczyć treści czynności prawnej (może tu bowiem wchodzić w grę wyłącznie zniekształcenie oświadczenia woli złożonego przez nadawcę), natomiast na pierwszy plan wysuwa się problem istotności zniekształcenia. Sytuacja ta musi być rozpatrywana tak jak doniosłość błędu (oznacza to, że ani składający, ani rozsądnie oceniająca sytuację osoba nie złożyliby oświadczenia woli o treści, jaką nadało mu zniekształcenie). Poglądy doktryny 3. Zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca będzie miało miejsce także wtedy, gdy zniekształcenie zostało wywołane przez inną osobę, która nie uczestniczy co prawda w przekazywaniu oświadczenia, ale przez swoje działanie zniekształca je niejako u posłańca. Z treści art. 85 k.c. nie wynika konieczność ustalenia winy czy dobrej (złej) wiary po stronie posłańca. Być może stanowi to argument przemawiający za szeroką (celowościową) interpretacją wyrażenia posłaniec, obejmującą także bezosobową konstrukcję przekazującego oświadczenie woli (M. Drozdowicz, Błąd w elektronicznych..., s. 21). PODSTĘP Art Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna. Zagadnienia ogólne 1. Podstęp nie jest zdefiniowany w Kodeksie cywilnym, ale wszystkie przesłanki, których wypełnienie decyduje o wystąpieniu tej właśnie wady oświadczenia woli, uregulowano w art. 86 k.c. Sprowadzają się one do dwóch podstawowych: 1) podstępnego wywołania błędu oraz 2) złożenia oświadczenia woli pod jego wpływem. Piotr Nazaruk 15

16 Art. 86 Księga I. Część ogólna Działanie podstępne jest zawsze działaniem zawinionym i umyślnym. Przejawia się albo w zamiarze bezpośrednim, albo w zamiarze ewentualnym, a zatem chęci lub przynajmniej godzenia się na wywołanie fałszywego obrazu rzeczywistości w umyśle kontrahenta. Niedbalstwo natomiast nie jest wystarczające, nawet jeśli spowodowało powstanie błędu u innej osoby. 2. Na podstęp składają się dwa elementy: 1) intencjonalny oraz 2) materialny. Element intencjonalny charakteryzuje się zawsze określonym intencjonalnym nastawieniem osoby, która musi działać celowo i rozmyślnie dążyć do wywołania takiego niezgodnego z prawdą obrazu rzeczywistości u innej osoby. Element materialny polega na podjęciu określonego działania, zachowaniu się w określony sposób. Z obiektywnego punktu widzenia przez podstępne wywołanie błędu należy rozumieć każde zachowanie się, które świadomie wywołuje, wzmacnia lub utwierdza błędne wyobrażenie u innej osoby. Podstępne wywołanie błędu obejmuje nie tylko działanie prowadzące do powstania błędu przez wywołanie fałszywego obrazu otaczającej rzeczywistości, lecz także działanie utwierdzające błąd, umacniające go, np. przez dostarczenie dalszych sfałszowanych dowodów. 3. Przesłanką uchylenia się od skutków podstępu jest istnienie związku przyczynowego między złożeniem oświadczenia woli a pozostawaniem przez składającego w takim błędzie. Podstęp polega na celowym, umyślnym działaniu sprawcy skierowanym na wywołanie niezgodnego z prawdą obrazu rzeczywistości u danej osoby w celu nakłonienia jej do złożenia oświadczenia woli o określonej treści. Związek ten składa się niejako z dwóch ogniw; podstęp powstanie błędu to ogniwo pierwsze; błędne wyobrażenie dokonanie czynności o określonej treści to ogniwo drugie. Ocena przyczynowości w obu członach (ogniwach) dokonywana jest za pomocą testu conditio sine qua non. Dla prawnej doniosłości podstępu jest natomiast zupełnie obojętne, czy spowodował on dokonanie czynności prawnej, czy też jego rola ograniczyła się do nadania określonego kształtu niektórym jej postanowieniom. 4. Skutki prawne podstępu to wzruszalność dokonanej pod wpływem podstępu czynności prawnej. Ofiara podstępu może zatem uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (art. 88), doprowadzając w ten sposób do unieważnienia ex tunc czynności prawnej. Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne 5. Zachowanie podstępne może polegać na działaniu (np. przedstawienie fałszywego dokumentu). 6. Milczenie lub zatajenie prawdy może zostać zakwalifikowane jako podstęp. Problem pojawić się może w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, strona wie, że jej kontrahent jest w błędzie, nie wyprowadza go jednak z niego. Po drugie, strona 16 Piotr Nazaruk

17 Tytuł IV. Czynności prawne Art. 86 nie mówi całej prawdy, zatajając fakt, który dla zawarcia umowy ma większe lub mniejsze znaczenie. 7. Podstęp jest błędem kwalifikowanym, umyślnie wywołanym w celu złożenia oświadczenia woli pod wpływem takiego błędu. Podstępu może dopuścić się druga strona danej czynności prawnej albo osoba trzecia. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony tylko wtedy, gdy ta strona wiedziała o podstępie i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (wyrok SA w Katowicach z 19 października 1995 r., I ACr 514/95, LexPolonica nr ). Wybrane tezy z orzecznictwa 8. Do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu wywołanego podstępnie wystarcza, aby błąd dotyczył sfery motywacyjnej, stanowiącej przyczynę złożenia oświadczenia woli (art. 86 k.c.) (wyrok SN z 10 września 1997 r., I PKN 251/97, LexPolonica nr ). 9. Sąd Najwyższy uznał, iż powódka stała się ofiarą podstępu polegającego na kłamliwych zapewnieniach drugiej strony, iż jest ona wyłączną właścicielką nieruchomości, której dotyczyła umowa przedwstępna, podczas gdy była tylko współspadkobierczynią tej nieruchomości. Kłamliwe potwierdzenie przed notariuszem przez współmałżonka osoby dokonującej czynności prawnej, iż przedmiot tej czynności należy do majątku odrębnego darczyńcy, podczas gdy w rzeczywistości stanowił on składnik majątku wspólnego, powinno być ocenione jako działanie podstępne (wyrok SN z 13 czerwca 2001 r., II CKN 507/00, OSP 2002, nr 1, poz. 3, z glosami M. Nazara, tamże; M. Pyziak-Szafnickiej, OSP 2002, nr 11, poz. 140). Poglądy doktryny 10. W świetle przepisów ogólnych prawa cywilnego o wadach oświadczeń woli umowy z osobą z fałszywą tożsamością a) nie są dotknięte wadą oświadczenia woli w postaci braku swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli (art. 82 k.c.), pozorności czynności prawnej (art. 83 k.c.) i bezprawnej groźby (art. 87 k.c.), b) są natomiast dotknięte wadą w postaci błędu co do treści czynności prawnej (art. 84 i 86 k.c. błąd dotyczy oznaczenia tożsamości strony) (A.G. Harla, Ważność umowy..., s. 54).

18 KSIĘGA II WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE Tytuł III PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE Dział III SŁUŻEBNOŚCI Rozdział III SŁUŻEBNOŚĆ PRZESYŁU SŁUŻEBNOŚĆ PRZESYŁU DEFINICJA Art Nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 1, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu). Zagadnienia ogólne 1. Geneza. Służebność przesyłu jest stosunkowo nową instytucją prawną. Została wprowadzona w 2008 r. ustawą z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731). Nowelizacji przyświecały specyfika korzystania z urządzeń przesyłowych położonych na cudzych gruntach oraz uregulowanie zaszłości polegających na częstym przechodzeniu różnego rodzaju sieci przez nieruchomości należące do różnych podmiotów prawa. Nowe rozwiązania były tym bardziej uzasadnione, że stosowanie przepisów o służebnościach gruntowych do takich stanów prawnych nie zawsze odpowiadało 18 Grzegorz Sikorski

19 Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone Art warunkom obrotu (por. G. Bieniek, W sprawie podmiotowych, s. 43; R. Trzaskowski, Korzystanie przez przedsiębiorstwa, cz. 1, s. 140 i n., oraz cz. 2, s. 135). 2. Rodzaj służebności. Służebność przesyłu trzeba uznać za odrębny rodzaj służebności (por. np. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 295). Przemawia za tym nie tylko specyficzny jej przedmiot i podmiot uprawniony, ale również fakt, że w zakresie nieuregulowanym stosuje się do niej przepisy o służebnościach gruntowych (por. art ). Właśnie ze względu na to odesłanie nie można zgodzić się ze stanowiskiem, że służebność przesyłu stanowi rodzaj służebności gruntowej (por. np. G. Bieniek, Urządzenia przesyłowe ). 3. Przedmiot obciążenia. Przedmiotem obciążenia służebnością przesyłu może być każdy rodzaj nieruchomości, a więc gruntowa, budynkowa lub lokalowa (zob. np. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 299; uchwała SN z 13 stycznia 1995 r., III CZP 169/94, OSNC 1995, nr 4, poz. 64; M. Gabriel, Status prawny, s. 4 i n.). 4. Treść prawa. Na podstawie służebności przesyłu przedsiębiorcy przysługuje prawo do korzystania z nieruchomości w celu potrzebnym do zapewnienia należytego działania urządzeń przesyłowych (zgodnie z ich przeznaczeniem). Uprawniony będzie więc mógł wejść na grunt i dokonywać remontów, przeglądów i napraw posadowionych urządzeń. Będzie też uprawniony do usuwania awarii. W razie gdy na nieruchomości dopiero ma być zbudowane urządzenie przesyłowe, służebność będzie obejmować w swej treści również prawo do jego zamontowania. W każdym wypadku treść służebności powinna zostać sprecyzowana w umowie stron (także orzeczeniu sądowym), ponieważ w konkretnej sytuacji prawa i obowiązki stron, a w szczególności uprawnienia przedsiębiorcy, mogą wymagać swoistego ukształtowania (por. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 302; E. Gniewek, w: Kodeks..., t. 2, 2008, s. 473; G. Bieniek, W sprawie podmiotowych, s. 43; M. Balwicka-Szczyrba, Służebność przesyłu, s. 47). 5. Uprawniony. Uprawniony do służebności przesyłu może być wyłącznie przedsiębiorca, którego przedmiotem działalności jest aktywność związana z wykorzystaniem urządzeń przesyłowych (urządzenia do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz innych urządzeń podobnych). W odniesieniu do przedsiębiorcy ustawodawca stawia warunek, że powinien on już prowadzić działalność przesyłową i pozostawać właścicielem tych urządzeń albo zamierzać ją rozpocząć. 6. Zobowiązany. Ustanowić służebność może właściciel nieruchomości, na której znajdują się lub mają być zainstalowane urządzenia przesyłowe. Jak się uważa, również użytkownik wieczysty może doprowadzić do powstania służebności przesyłu (K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 297; E. Gniewek, O ustanowieniu służebności ; G. Bieniek, Urządzenia przesyłowe..., s. 58). 7. Tryb ustanowienia. Przepisy dopuszczają różne formy ustanowienia służebności przesyłu. Podstawą jest zawarcie umowy. Możliwe jest również powstanie Grzegorz Sikorski 19

20 Art Księga II. Własność i inne prawa rzeczowe służebności na podstawie orzeczenia sądu (art k.c.), a także na mocy decyzji administracyjnej (art. 124 u.g.n.). Jeśli do ustanowienia służebności dochodzi na podstawie umowy, to oświadczenie woli właściciela nieruchomości powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art k.c.). Możliwe jest także nabycie służebności przesyłu przez zasiedzenie (art. 292 k.c. w zw. z art k.c.; K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 302). 8. Odpłatność. W orzecznictwie wyrażono pogląd, że służebność przesyłu może być ustanowiona nieodpłatnie (wyrok WSA w Rzeszowie z 28 stycznia 2010 r., III SA/Rz 928/09, Monitor Podatkowy 2010, nr 4, poz. 5). Pozwala to na przyjęcie tezy, że do ustanowienia służebności przesyłu w drodze umownej może dojść bez wynagrodzenia. Inaczej jest, gdy źródłem służebności jest orzeczenie sądu wydane w trybie art k.c. W tym wypadku sąd ma obowiązek ustalenia wynagrodzenia z tytułu obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu. 9. Przyłącze. Obecnie powszechnie przyjęte jest, że urządzenia, o których mowa w art. 49 k.c., mimo że są na stałe z gruntem związane, w sensie prawnym nie stanowią części składowych nieruchomości, a przynależą do przedsiębiorstwa przesyłowego, co jest wyjątkiem od zasady superficies solo cedit (por. np. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 298; A. Stępień-Sporek, Status prawny, s. 735; G. Bieniek, Z problematyki, s. 11; G. Jędrejek, Roszczenia, s. 26; G. Bieniek, Urządzenia przesyłowe..., s. 45). Inny jest natomiast charakter prawny tzw. przyłączy, tych fragmentów instalacji położonych pomiędzy siecią przedsiębiorstwa a wewnętrzną instalacją odbiorcy (por. np. R. Trzaskowski, Z problematyki stosunków, s. 581). Ta część urządzenia przesyłowego, która stanowi przyłącze, zlokalizowana najczęściej na gruncie osoby, której nieruchomość przyłączona jest do urządzenia przesyłowego przedsiębiorstwa, stanowi własność właściciela nieruchomości i nie wchodzi w skład przedsiębiorstwa przysyłowego. Do niej zasada superficies solo cedit ma pełne zastosowanie. (po. np. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 299; A. Stępień-Sporek, Status prawny..., s. 736; G. Matusik, Problem własności, s. 525). Wybrane tezy z orzecznictwa 10. Okres zasiedzenia. Okres do 1989 r. nie może być wliczany do okresu zasiedzenia przez przedsiębiorstwo państwowe, jakim był zakład energetyczny. Do tego czasu wszystko było własnością Skarbu Państwa, a zatem i posiadanie było wykonywane na jego rzecz. Zakład sprawował tylko zarząd, a więc nie był właścicielem urządzeń (wyrok SN z 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09, MoP 2010, nr 2, s. 68). 11. Dopuszczalność zasiedzenia. Jeśli w drodze umownej można ustanowić służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu, to dopuszczalne jest nabycie tej służebności w drodze zasiedzenia (postanowienie SN z 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08, LexPolonica nr ). 20 Grzegorz Sikorski

21 Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone Art Służebność gruntowa przedsiębiorstwa. Przed ustawowym uregulowaniem służebności przesyłu (art k.c.) dopuszczalne było nabycie w drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa (uchwała SN z 7 października 2008 r., III CZP 89/08, Biul. SN 2008, nr 10, poz. 7). 13. Nabycie służebności w drodze zasiedzenia. Istnieje dopuszczalność ustalenia faktu nabycia prawa przez zasiedzenie w innej sprawie niż w postępowaniu o zasiedzenie. Przed ustawowym uregulowaniem służebności przesyłu (art k.c.) dopuszczalne było nabycie w drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa (wyrok SN z 12 grudnia 2008 r., II CSK 389/08, LexPolonica nr ). Poglądy doktryny 14. Gmina jako uprawniony z tytułu służebności przesyłu. W literaturze wyrażono pogląd, że uprawniona do służebności przesyłu może być gmina. Przesłanką ustanowienia służebności przesyłu na rzecz gminy jest zaś to, aby była ona właścicielem urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych, za pomocą których wykonuje zadanie zbiorowego zaopatrywania w wodę lub odprowadzania ścieków (por. np. G. Bieniek, Urządzenia przesyłowe, s. 57; K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 297). ŻĄDANIE USTANOWIENIA SŁUŻEBNOŚCI PRZESYŁU Art Jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 1, przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem. 2. Jeżeli przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 1, właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu. Zagadnienia ogólne 1. Sądowy tryb ustanowienia służebności przesyłu. Może się zdarzyć, że strony dobrowolnie nie doprowadzą do ustanowienia służebności przesyłu. Przepis art dopuszcza ustanowienie takiej służebności w drodze sądowej (przymusowej). 2. Uprawniony do zgłoszenia żądania. Uprawniony do złożenia wniosku o ustanowienie służebności jest zarówno przedsiębiorca, jak i właściciel nieruchomości, na której położone są urządzenia przesyłowe. Grzegorz Sikorski 21

22 Art Księga II. Własność i inne prawa rzeczowe 3. Warunek uwzględnienia żądania. Uprawniony może żądać ustanowienia służebności przesyłu na podstawie komentowanego przepisu wtedy, gdy jest ona konieczna do właściwego korzystania z urządzeń. W praktyce zawsze, gdy na nieruchomości posadowione są urządzenia przesyłowe, przesłanka ta będzie spełniona. Dla właściwego korzystania z urządzeń niezbędne jest dokonywanie ich napraw i konserwacji, a niekiedy nawet wymiany. Stąd zawsze będzie istniała potrzeba wchodzenia na teren nieruchomości w celu dokonywania tych czynności. Jeśli urządzenia nie zostały jeszcze posadowione, konieczne będzie wykazanie, że projektowany przebieg instalacji zapewnia właściwe korzystanie z urządzeń. Oczywisty jest także drugi warunek ustanowienia służebności w trybie sądowym odmowa zawarcia umowy kreującej służebność, choćby odmowa ta podyktowana była jedynie faktem nieuzgodnienia wysokości wynagrodzenia pomiędzy stronami (por. np. E. Gniewek, w: Kodeks, s. 474; orzeczenie SN z 14 października 2010 r., III CZP 66/10, Biul. SN 2010, nr 10). 4. Odpłatność. Przepis wskazuje wyraźnie, że ustanowienie służebności przesyłu w uregulowanym w nim trybie następuje za wynagrodzeniem. Powszechnie przyjmuje się, że zasadą powinno być ustalenie wynagrodzenia jednorazowego, lecz za dopuszczalne można uznać wynagrodzenie okresowe. W art nie wskazuje się, w jaki sposób ma nastąpić określenie tej odpłatności. Na pewno kryterium pomocniczym powinno być podwyższenie użyteczności dla przedsiębiorstwa przesyłowego, a poza tym obniżenie wartości nieruchomości obciążonej. Wynagrodzenie powinno być ustalone na podstawie opinii biegłego. Sąd ma obowiązek orzec o wynagrodzeniu z urzędu (por. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 308; E. Gniewek, w: Kodeks..., t. 2, 2008, s. 475; G. Bieniek, S. Rudnicki, Nieruchomości, s. 69; S. Rudnicki, Komentarz, 2006, s ; G. Jędrejek, Roszczenia, s. 28). 5. Tryb. Służebność przesyłu ustanawia się w trybie nieprocesowym (art. 626 k.p.c.). Wydane postanowienie ma charakter konstytutywny. Służebność powstaje bowiem dopiero na podstawie tego orzeczenia. We wniosku o ustanowienie służebności przesyłu należy wskazać właścicieli wszystkich nieruchomości, na których są lub mają być usytuowane urządzenia przesyłowe. Przed wydaniem postanowienia o ustanowieniu służebności sąd powinien przeprowadzić dowód z oględzin nieruchomości, chyba że okoliczności istotne dla wytyczenia takiej służebności są niesporne i niewątpliwe albo że przeprowadzenie dowodu z innych przyczyn nie jest potrzebne. W orzeczeniu powinna być określona treść służebności (por. np. K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, s. 307; E. Gniewek, w: Kodeks..., t. 2, 2008, s. 475). Wybrane tezy z orzecznictwa 6. Przerwanie biegu przedawnienia. Wniosek właściciela nieruchomości o ustanowienie służebności przesyłu za odpowiednim wynagrodzeniem (art ) przerywa bieg terminu zasiedzenia tej służebności (uchwała SN z 21 stycznia 2011 r., III CZP 124/10, OSNC 2011, nr 9, poz. 99). 22 Grzegorz Sikorski

23 Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone Art Wniosek o ustanowienie służebności. Z wnioskiem o ustanowienie służebności może wystąpić zarówno przedsiębiorca (gdy właściciel odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności), jak i właściciel nieruchomości (w razie odmowy przedsiębiorcy). Ustanowienie służebności przesyłu powinno nastąpić przede wszystkim w drodze umowy. Jeżeli jednak do jej zawarcia nie doszło, może to nastąpić na mocy orzeczenia sądowego. W art określono, że właściciel może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu. Wynika z tego, że nie może wystąpić o zasądzenie wynagrodzenia bez jednoczesnego ustanowienia służebności. Biorąc zaś pod uwagę, że ustanowienie służebności przesyłu (podobnie jak innych służebności) następuje w postępowaniu nieprocesowym (art k.p.c.), żądanie, o jakim mowa w art k.p.c., przybiera postać wniosku i rozpoznawane jest zgodnie z regułami tego postępowania. Właściciel nieruchomości może złożyć wniosek także wówczas, gdy jedyną przyczyną odmowy zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu jest spór co do wysokości wynagrodzenia (postanowienie SN z 14 października 2010 r., III CZP 66/10, Biul. SN 2010, nr 10). Poglądy doktryny 8. Przedawnienie roszczenia. W literaturze sporne jest zagadnienie przedawnienia roszczenia o ustanowienie służebności. Według niektórych roszczenie to przedawnia się z upływem lat dziesięciu, przy czym termin ten nie mógł biec przed wprowadzeniem przepisu. Na pewno do przedawnienia nie może też dojść w czasie posiadania służebności (M. Balwicka-Szczyrba, Problem przedawnienia, s. 84). 9. Stosunek art k.c. do art. 124 u.g.n. Zgodnie z art. 124 u.g.n. starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, może ograniczyć, w drodze decyzji, sposób korzystania z nieruchomości przez udzielenie zezwolenia na zakładanie i przeprowadzenie na nieruchomości ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania lub dystrybucji płynów, pary, gazów i energii elektrycznej oraz urządzeń łączności publicznej i sygnalizacji, a także innych podziemnych, naziemnych lub nadziemnych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń, jeżeli właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości nie wyraża na to zgody. Przepis stanowi konkurencyjne rozwiązanie w stosunku do art k.c. W związku z tym w literaturze wyrażono pogląd, że wprowadzenie regulacji zawartej w Kodeksie cywilnym nie było potrzebne. Jednakże zważywszy na dyspozycję obu norm, należy uznać, że oba przepisy mogą znaleźć zastosowanie w różnych stanach faktycznych. Przede wszystkim zgodnie z uregulowaniem kodeksowym o ustanowienie służebności przesyłu może wystąpić nie tylko przedsiębiorca, ale też właściciel nieruchomości, czego nie przewiduje rozwiązanie przyjęte w ustawie o gospodarowaniu nieruchomościami. Przepis art. 124 u.g.n. może też być zastosowany tylko w odniesieniu do obszarów przeznaczonych w planach zagospodarowania publicznego na cele publiczne. Dotyczy tylko inwestycji jeszcze niezrealizowanych (por. E. Gniewek, w: Kodeks..., t. 2, 2008, s. 475; K.A. Dadańska, w: Kodeks cywilny, t. 2, 2009, Grzegorz Sikorski 23