|
|
- Czesław Jarosz
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Sprawozdania Archeologiczne, t. XX, 1969 r. METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH I PRÓBEK ŻUŻLA Z GÓRNEGO ŚLĄSKA I ZIEMI CZĘSTOCHOWSKIEJ Badania późnorzymskich przedmiotów żelaznych z Górnego Śląska i ziemi częstochowskiej wypełniają pewną lukę w dotychczasowych pracach. Z tego terenu zbadano dotychczas jedynie 12 okazów, nieco zresztą wcześniejszych z Wąsosza Górnego, pow. kłobucki. Lepiej znana jest technologia żelaza na terenie pobliskiego Śląska Opolskiego, skąd zbadano 32 okazy z okresu rzymskiego 1, a W. Hołubowicz opisał hutnictwo i kowalstwo we wczesnośredniowiecznym Opolu (X XII w.) 2 w oparciu o badania mgr. inż. R. Haimanna z Politechniki Wrocławskiej. Szczegółowe wyniki analityczne nie zostały jednak opublikowane, a opis W. Hołubowicza pozwala tylko ogólnie zorientować się w technice hutnictwa i kowalstwa opolskiego. Dla dokładniejszego poznania technologii żelaza na terenie Górnego Śląska i ziemi częstochowskiej w okresie późnorzymskim zbadano wyroby żelazne i fragmenty żużla z Olsztyna, pow. częstochowski 3, i Choruli, pow. krapkowicki (stanowisko 8), pochodzące z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Za udostępnienie materiałów do badań autor składa podziękowanie dyrekcji Muzeum oraz kierownikowi Działu Archeologii dr. J. Szydłowskiemu, który okazy wybrał i przygotował do badań. Przeprowadzone analizy materiałów późnorzymskich miały szczególnie duże znaczenie. Ilość zbadanych dotychczas przedmiotów żelaznych z tego okresu była niewielka, co utrudniało prześledzenie daleko sięgających zmian technologii żelaza na ziemiach Polski (a ściślej, pomiędzy Wisłą i Odrą), jakie w tym okresie nastąpiły. Należy tu wymienić zbadane okazy z Choruli, pow. krapkowicki (stanowisko 8), a więc z osady uznanej przez archeologów za przejściową pomiędzy okresem staro- 1 J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z osady w Wąsoszu Górnym, pow. Kłobuck, Wiadomości Archeologiczne", t. 28: 1962 z. 3, s. 218; J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych i próbek żużla ze Śląska Opolskiego z okresu wpływów rzymskich, Przegląd Archeologiczny", t. 15: 1963, s W. Hołubowicz, Opole w wiekach X XII, Katowice 1956, s Datowanie materiałów z Olsztyna podano w następujących pracowniach archeologicznych: J. Szydłowski, Cmentarzysko typu dobrodzieńskiego w Olsztynie, powiat Częstochowa, Śląski Instytut Naukowy, Biuletyn nr 11, Katowice 1959, s. 24; tenże; Ein neues, Gräberfeld des Dobrodzień-typus in Olsztyn, Kreis Częstochowa, Archaeologia Polona", t. 4: 1962, s. 306.
2 426 żytnym, a wczesnośredniowiecznym 4. Drugim tego typu stanowiskiem miała być osada w Kościelisku, pow. oleski 5. Materiały żelazne z tego stanowiska zbadano uprzednio 6. Zbadane materiały dostarczają także danych o rozpowszechnieniu wyrobów świętokrzyskich" i opolskich" na Górnym Śląsku. Zestawienie zbadanych materiałów Ogółem zbadano 18 przedmiotów żelaznych, przy czym jeden ciężarek z Choruli, pow. krapkowicki (stan. 8), składał się z dwóch części. Były to: dwa noże i dwa okucia, grot włóczni, szydło (?), igła, zapinka, gwóźdź, umbo, imacz, sprzączka, kabłąk (?) z Olsztyna, pow. częstochowski (IV V w.n.e.) 7, dwa noże, krój (?), nożyce (fragment kabłąka) i ciężarek ze stanowiska 8 w Choruli, pow. krapkowicki. Wymienione okazy były przed badaniami konserwowane. W przeważającej części znajdowały się one w stanie poważnie uszkodzonym przez korozję, co w niektórych przypadkach utrudniało identyfikację niektórych cech metalu, m. in. analiz. Ponadto przeprowadzono ilościową analizę chemiczną 4 próbek żużla (w tym fragmentu żużla z ciężarka) z Choruli, pow. krapkowicki. Metody badań i sposób zestawienia wyników Metody opisanych badań i sposób zestawienia wyników były identyczne jak w innych podobnych pracach autora 8. Badania obejmowały ilościową i jakościową (spektrograficzną) analizę chemiczną, obserwacje metalograficzne wraz z oceną wielkości ziarna (według normy PN-56/H-04507), pomiary mikrotwardości poszczególnych składników strukturalnych, przeprowadzone przy użyciu mikrotwardościomierza Hannemanna, oraz badania twardości sposobem Vickersa (według normy PN/H-04360). Ilościową analizę chemiczną przeprowadzono zgodnie z metodami analitycznymi stosowanymi dla stopów żelaza. Zawartość fosforu oznaczano metodą wagową lub miareczkową, jeśli zaś zawartość tej domieszki była niska metodą fotometryczną. Przy oznaczeniu zawartości manganu stosowano metodę miareczkową, a zawartość siarki oznaczano przez spalanie. Metodę fotometryczną stosowano przy oznaczeniach zawartości niklu i miedzi. Zawartość węgla oceniano w przybliżeniu na podstawie obserwacji metalograficznych. Jakościową analizę chemiczną przeprowadzano metodą spektrograficzną przy użyciu spektografu ISP 22, wzbudzając łuk pomiędzy dwiema próbkami tego samego materiału. Podając wyniki analizy jakościowej (tabele 1 i 3) pominięto zawartość podstawowych składników i domieszek Fe, C, Si, P i S oraz Al, Ca, Mg, które występowały we wszystkich próbkach. Znak + " określa wyraźnie 4 J. Kostrzewski, Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach, Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Archeologicznej, t. 4: 1961 z. 3, s. 23. Tamże, s. 24. J. Piaskowski, Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z Sobociska, Nowej Cerekwi i Kościelisk (w opracowaniu). Datowanie okazów oparte na danych dostarczonych przez dr. J. Szydłowskiego z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. 8 Por. J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z okresu halsztackiego i wczesnolateńskiego, znalezionych na Śląsku, Przegląd Archeologiczny", t. 12: 1960, s. 125.
3 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 427 stwierdzoną obecność domieszki, natomiast znak o" świadczy o obecności jedynie ostatnich (najtrwalszych) linii widma danego pierwiastka. Obserwacje metalograficzne prowadzono przy użyciu powiększenia 100 i 500x, trawiąc próbki 4% roztworem kwasu azotowego w alkoholu metylowym (azotal). Przy pomiarach mikrotwardości stosowano obciążenie 50 gramów w ciągu 15 sek.; każdy wynik jest średnim z 5 pomiarów. Badania twardości żelaza i stali nie hartowanej prowadzono przy obciążeniu 10 kg, trwającym 15 sek.; przy badaniu stali hartowanej obciążenie wynosiło 30 kg. Każdy wynik jest średnim z 2 3 pomiarów. Analizę ilościową próbek żużla przeprowadzano zgodnie z metodami stosowanymi przy analizie rud żelaza. Oznaczenie temperatury mięknięcia i topienia żużla wykonywano przy użyciu aparatu firmy W. Feddeler (Essen) 9. Uzyskane wyniki podano w tabelach i w odpowiednich zestawieniach rysunkowych, podobnie jak we wszystkich innych pracach autora tego typu. Wyniki badań Zestawienie zbadanych przedmiotów żelaznych z Olsztyna, pow. częstochowski, i Choruli, pow. krapkowicki (stan. 8), podano na ryc. 1, a ich technologię wykonania na ryc. 2. Poza tym wyniki ilościowej i jakościowej analizy chemicznej zestawiono w tabeli 1, a wyniki obserwacji metalograficznych, pomiarów mikrotwardości składników strukturalnych i twardości metalu w tabeli 2. Wyniki obserwacji metalograficznych i analiz pozwoliły na ustalenie technologii okazów. Opis rozpoczęto od materiałów z cmentarzyska w Olsztynie. Nóż nr 1 wykonany z niskofosforowego żelaza o silnym nawęgleniu, sięgającym w niektórych miejscach do ok. 1% C, o czym świadczą wydzielenia cementytu nadeutektoidalnego, występujące obok ziaren sorbitu (ryc. 3a). Wtrącenia żużla posiadały jednofazową strukturę, na zgładzie obserwowano jednolite czarne zabarwienie tych wtrąceń. Były to więc wtrącenia typu A, według klasyfikacji autora 10. Nóż nr 2 wykazał strukturę bardzo miękkiej stali o nierównomiernym nawęgleniu (zawartość węgla dochodziła do 0,1% C). Wtrącenia żużla posiadały także jednolite czarne zabarwienia (typ A ryc. 3b). Zawartość fosforu w metalu była również niska. W grocie włóczni obserwowano również nierównomierne nawęglenie, sięgało ono jednak od ok. 0,ľ% C (ryc. 3c) do ok. 0,4% C. Wtrącenia żużla posiadały także jednolite czarne zabarwienia (typ A), w dwóch wtrąceniach jedynie wystąpiła struktura dwufazowa (drobne wydzielenia dendrytyczne jaśniejszej fazy na czarnym tle osnowy). Zawartość fosforu w metalu była bardzo niska. Natomiast bardzo wysoką zawartość fosforu zawierał pręt nazwany szydłem. W strukturze metalu wystąpił gruboziarnisty ferryt oraz drobne wtącenia żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) ryc. 3d. Igła wykazała strukturę bardzo miękkiej stali (ok. 0,1% C); obok ziaren ferrytu występowały w nieznacznych ilościach ziarna perlitu. Wtrącenia żużla były bardzo drobne i trudno było określić ich strukturę: obok wtrąceń o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) występowały nieliczne wtrącenia zawierające wydzielenia jaś- 9 Metodę pomiaru temperatury topienia próbek żużla przy użyciu aparatu firmy W. Feddeler, Essen, opisano dokładniej w pracy: W. Sedlak, J. Piaskowski, Znalezienie łupek żelaza świętokrzyskiego oraz ich charakterystyka metalograficzna, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. 9: 1961 z. 1, s J. Piaskowski, Dalsze badania technologii wyrobów żelaznych na ziemiach polskich w okresie halsztackim i wczesnolateńskim, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. 11; 1963 z. 1, s. 3,
4 428 Rye. 1. Zestawienie zbadanych przedmiotów żelaznych z Olsztyna i z Choruli: 1 nóż nr. 1 (fragm.); 2 nóż nr 2; 3 grot włóczni; 4 mydło (?); 5 igła; 6 zapinka (fragm.); 7 gwóźdź; 8 umbo (fragm.); 9 imacz (fragm.); 10 sprzączka; U kabłąk (fragm.); 12 okucie nr 1 (fragm.); 13 okucie nr 2 (fragm.) z Olsztyna, pow. częstochowski; 14 nóż (?) nr 1 (fragm.); 15 nóż nr 2 (fragm.); 16 krój (fragm.); 17 nożyce (fragm.); 18 ciężarek z Choruli, pow. krapkowicki niejszej fazy na ciemnym tle (typ B). W metalu wystąpiły iglaste wydzielenia fazy A (γ - Fe 4 N?), długości ok. 0,05 mm, i drobnej fazy Β (α" Fe 16 N2?) 11, długości ok. 0,001mm (ryc. 4a). Metal wykazał niską zawartość fosforu (świadczy o tym zresztą także niska mikrotwardość), choć analiza jest tu mniej dokładna z powodu bardzo małej próbki przeznaczonej do analizy chemicznej. Ferrytyczną strukturę żelaza dymarkowego wykazała zapinka (ryc. 4b). Obok wtrąceń żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) występowały także wtrącenia dwufazowe, zawierające zaokrąglone wydzielenia jaśniejszej fazy na ciemnym tle (typ Β lub możliwe typ C) ryc. 4c. Struktura ferrytyczną wystąpiła także w gwoździu (ryc. 4d). Oprócz wtrąceń o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) natrafiono na duże wtrącenie o bardziej złożonej strukturze wielofazowej, możliwe jednak, że struktura ta jest zjawiskiem przypadkowym, nie związanym z rodzajem rudy użytej do wytopu. 11 W ten sposób zidentyfikowane zostały podobne wydzielenia występujące w obecnie wytapianych stopach żelaza (G. R. Booker, J. Ν o r b u r y, A. L. Sutton, Investigation of nitride precipitation in pure iron and mild steel, Journal of the Iron and Steel Institute", t. 187: 1957 z. 3, s. 205).
5 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 429 Ryc. 2. Technologia zbadanych przedmiotów żelaznych z Olsztyna i z Choruli: 1 nóż nr 1 (fragm.); 2 nóż nr 2; 3 grot włóczni; 4 szydło (?); 5 igła; 6 zapinka (fragm.); 7 gwóźdź-; 8 umbo (fragm.); 9 imacz (fragm.); 10 sprzączka; 11 _ kabłąk (fragm.); 12 okucie nr 1 (fragm.); 13 okucie nr 2 (fragm. z Olsztyna, pow. częstochowski);14 nóż (?) nr 1 (fragm.); 15 nóż nr 2 (fragm.); 16 krój (fragm.); 17 nożyce (fragm.); 18 ciężarek z Choruli, pow. krapkowicki Zarówno zapinka, jak i gwóźdź zawierały niewiele fosforu. Podobny typ metalu użyto do wyrobu umba, posiadającego strukturę ferrytyczną (ryc. 5a). Wtrącenia żużla były bardzo drobne, tak że trudno było określić ich strukturę. Wydaje się, że oprócz wtrąceń o jednolitym czarnym zabarwieniu występowały także wtrącenia dwufazowe typu B lub C. Imacz wykonano z niskofosforowej miękkiej stali, zawierającej ok. 0,3% C (ryc. 5b). Obok wtrąceń żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu (typ A) wystąpiły wtrącenia dwufazowe (podobne do typu B) i nieliczne wtrącenia jasne (typ C). Sprzączka wykazała strukturę stali (niskofosforowej) o nierównomiernym nawęgleniu od ok. 0,l% do ok. 0,7% C (ryc. 6a). Wtrącenia żużla posiadały jednolite czarne zabarwienie (typ A). Ferrytyczną strukturę żelaza dymarkowego wykazał pręt zwany kabłąkiem (ryc. 6b). Wtrącenia żużla posiadały w wielu przypadkach strukturę dwufazową (typ B), wielkość wtrąceń posiadała jednolite czarne zabarwienie (typ A). Zawartość fosforu była niezbyt wysoka.
6 430 Ryc. 3. Olsztyn, pow. Częstochowa: a struktura noża nr 1: sorbit wydzielenie cementytu nadeutektoidalnego i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 500 x;b struktura noża nr 2: ferryt, perlit i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; c struktura słabiej nawęglonej części grota włóczni: ferryt, perlit i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; d struktura szydła (?) : ferryt i wtrącena żużla, traw. azotalem, pow. 100 x
7 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 431 Ryc. 4. Olsztyn, pow. Częstochowa: a - Struktura igły: ferryt, perlit, wydzielenie faz A (Y- _ Fe4 N?) i B n" - Fe16 N2?) oraz wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; b struktura zapinki: fer ryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; c wtrącenia żużla w zapince, nietraw. pow. 500 x; d struktura gwoździa: ferryt, wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x
8 432 b Ryc. 5. Olsztyn, pow. Częstochowa: a struktura umba: ferryt, wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; b struktura imacza: ferryt, perlit i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x Podobnie ferrytyczną strukturę obserwowano w okuciu nr 1 (ryc. 6c) oraz w okuciu nr 2. Struktura wtrąceń żużla w okuciu nr 1 była niezbyt wyraźna, przypuszczalnie występowały także wtrącenia o strukturze dwufazowej (typ B, ewentualnie D?). W drugim okuciu na bardzo niewielkiej powierzchni zgładu metalograficznego wystąpiły bardzo drobne i nieliczne wtrącenia, których struktury nie udało się zidentyfikować. Ponieważ wielkość naważki była bardzo mała, oznaczenie zawartości fosforu w okuciu nr 2 nie jest zbyt dokładne, jednak niska mikrotwardość ferrytu wskazuje, że metal zawiera niewiele tej szkodliwej domieszki. Badania przedmiotów żelaznych z osady w Choruli (stanowisko 8) dały następujące wyniki: Pręt zwany nożem (?) nr 1 wykazał gruboziarnistą strukturę żelaza (ryc. 7a) o bardzo wysokiej zawartości fosforu. Wtrącenia żużla posiadały jednolite czarne zabarwienie (typ A); zaobserwowano także większe strącenie zawierające dość liczne zaokrąglone wydzielenia jasnej fazy na ciemnym tle (typ Dl). Technologia noża nr 2 sprawiała pewne trudności przy jej określeniu. W me
9 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 433 Ryc. 6. Olsztyn, pow. Częstochowa: a struktura sprzączki: ferryt i perlit, traw. azotalem, pow. 100 x; b struktura kabłąka: ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; c struktura okucia nr 1: ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x talu wystąpiły części o różnym, dość silnym nawęgleniu w części centralnej obserwowano pasmo silnie nawęglone (co mogłoby świadczyć o istnieniu wkładki stalowej). Podobne nawęglenie wystąpiło przy krawędzi tnącej (co ewentualnie mogłoby wskazywać na nawęglenie wtórne). Taki rozkład nawęglenia mógł oczywiście wystąpić także w metalu o nierównomiernym nawęgleniu (pierwotnym) ryc. 7d. Trudniej byłoby wyjaśnić zaobserwowany rozkład nawęglenia jakąś celową technologią. Jeśli bowiem nóż zawierał wkładkę stalową (zgrzewaną), to nie potrzebne było nawęglenie ostrza i przeciwnie, jeśli ostrze utwardzano przez nawę- Sprawozdania Archeologiczne, t. XX 28
10 434 Ryc. 7. Chorula, pow. Krapkowice: a struktura noża (?) nr 1: ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; b, c struktury noża nr 2: troostyt i ferryt, wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; d makrostruktura na poprzecznym przekroju noża nr 2. Miejsca nawęglone uległy zaciemnieniu. Traw. azotalem, pow. 11 x
11 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 435 glenie, niecelowe byłoby stosowanie wkładki stalowej. Przemawiało to więc za nawęgleniem nierównomiernym, jakie powstało podczas wytopu metalu w dymarce. Problem technologii noża nr 2 miał jednak bardzo poważne konsekwencje. Mógł decydować o powiązaniu materiałów ze starożytnością lub z wczesnym średniowieczem. Dlatego przeprowadzono szczególnie dokładne obserwacje, a ponadto wycięto dwie dalsze próbki i wykonano zgłady metalograficzne. Te wszystkie obserwacje dały jednoznaczny wynik: nie natrafiono na żadne ślady zgrzewania, jakie zwykle występują w postaci szeregu drobnych wtrąceń żużla w zgrzeinie. Struktura wykazała zmiany koncentracji węgla, będące wynikiem nierównomiernego nawęglenia pierwotnego (ryc. 7b, a zwłaszcza ryc 7c). Podobny wynik dały badania metalu w pobliżu krawędzi tnącej. Opisany wyżej przypadek wskazuje, że w niektórych przypadkach identyfikacja technologii może być trudna; wtedy dla uzyskania bardziej wyraźnego obrazu strukturalnego zalecone jest wycięcie drugiej lub nawet i trzeciej próbki. Wtrącenia żużla zawarte w nożu nr 2 z Choruli (stan. 8) posiadały jednolite czarne zabarwienie (typ A). Nóż poddano obróbce cieplnej, prawdopodobnie hartowaniu zwykłemu, przy czym szybkość chłodzenia była dość duża. Fragment ostrza, zwanego krojem, wykazał strukturę twardej stali (ok. 0,8% C) o bardzo niskiej zawartości fosforu. W pobliżu ostrza obserwowano strukturę martenzytyczno-troostytyczną (ryc. 8a), a w dalszej odległości sorbit oraz wtrącenia żużla (ryc. 8b). Wtrącenia żużla posiadały jednolite czarne zabarwienie (typ A) natrafiono jednak na wtrącenie o bardziej złożonej strukturze. Krój (?) poddano obróbce cieplnej, a mianowicie hartowaniu miejscowemu. Polegało ono na zanurzeniu w cieczy chłodzonej tylko krawędzi tnącej narzędzia, która w ten sposób została utwardzona. Fragment kabłąka nożyc wykazał ferrytyczną strukturę żelaza dymarkowego (ryc. 8c). Obok wtrąceń żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu wystąpiły znaczne ilości wtrąceń żużla o strukturze dwufazowej (typ B, może D). Struktura niewiele mówi o technologii nożyc, gdyż próbkę wycięto z zachowanego kabłąka. Nożyce mogły być wykonane w całości z żelaza i nie poddane zabiegom utwardzającym, mogły też posiadać ostrze nawęglane lub stalowe (nakładkę) lub być wykonane z żelaza o nierównomiernym nawęgleniu. Fragment zwany ciężarkiem składał się z dwóch części: z zagiętego pręta (uchwytu) i z kawałka o okrągławym kształcie (obciążnika?). Uchwyt wykazał ferrytyczno-perlityczną strukturę miękkiej stali, o zawartości ok. 0,1% C (ryc. 8d). Zawartość fosforu w metalu była bardzo niska, natomiast dość znaczna była zawartość niklu. Obciążnik (?) był fragmentem łupki (ewentualnie stosując terminologię M. Radwana 12 grąpiem), tzn. był to kawałek surowego metalu otoczonego żużlem, który stanowił poważną część całego fragmentu. Metal wykazał strukturę czystoferrytyczną o dość dużym ziarnie (ryc. 9a), przy czym obok wtrąceń żużla o jednolitym czarnym zabarwieniu obserwowano wtrącenia o strukturze wielofazowej, m. in. zawierające liczne, zaokrąglone wydzielenia jaśniejszej fazy na ciemnym tle osnowy (ryc. 9b). W tabeli 3 podano wyniki ilościowej analizy chemicznej oraz wyniki pomiarów temperatury mięknięcia i topienia próbek żużla z Choruli, pow. krapkowicki (stanowisko 8), w tym także żużla wykruszonego z obciążnika (ciężarka), znalezionego w tym stanowisku. Żużel nr 1, zawierający bardzo mało żelaza, a wyjątkowo dużo krzemionki (Si0 2 ) reprezentuje analizę nietypową. Jest to naprawdopodobniej 12 M. Radwan, Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963, s. 59.
12 436 Ryc. 8. Chorula, pow. Krapkowice: a struktura w pobliżu krawędzi tnącej kroją: martenzyt i troostyt; b struktura dalej od krawędzi tnącej kroju: sorbit, ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; c struktura kabłąka nożyc: ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; d struktura uchwytu ciężarka: ferryt, perlit i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x
13 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 437 Ryc. 9. Chorula, pow. Krapkowice: a struktura części metalowej obciążnika-ciężarka: ferryt i wtrącenia żużla, traw. azotalem, pow. 100 x; b wtrącenia żużla w części metalowej obciążnika-ciężarka, nietraw., pow. 500 x żużel powstały w przeważającej części z obmurza (lub ścianki) pieca hutniczego. Odwrotnie, bardzo mała zawartość krzemionki wystąpiła w żużlu nr 2, co należy traktować również jako zjawisko przypadkowe i skład chemiczny tego żużla odbiega nieco od normalnego składu żużla dymarkowego. W każdym jednak razie analiza żużli z Choruli (stan. 8) wskazuje, że tamtejsi hutnicy wykorzystywali dwa rodzaje rudy żelaznej: pierwszy to powierzchniowa ruda darniowa, wykazująca dość znaczną zawartość związków, fosforu, a niską zawartość MnO (żużle nr 1 i 2), drugi to ruda o niskiej zawartości fosforu i wysokiej zawartości MnO (żużle nr 3 i 4). Oba rodzaje rud zawierały stosunkowo duże ilości gliny (Al ). Opracowanie wyników Rozpatrując zbadane przedmioty z Olsztyna i Choruli (stan. 8) należy stwierdzić na wstępie, że reprezentują ten sam typ technologi 13. Można wśród nich wyróżnić: 13 Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych i próbek żużla ze Śląska Opolskiego..., s. 136.
14 438 Ryc. 10. Wielobok rozkładu nawęglania w zbadanych przedmiotach żelaznych z Olsztyna, pow. Częstochowa, i Choruli, pow. Krapkowice (na podstawie 19 próbek) a) przedmioty z żelaza (tj. wykazujące strukturę ferrytyczną), do których należą: zapinka, gwóźdź, umbo, kabłąk, okucia nr 1 i 2 z Olsztyna oraz nożyce (kabłąk) i obciążnik ciężarka z Choruli, wykonane z metalu o niskiej zawartości fosforu, oraz szydło z Olsztyna i nóż nr 1 z Choruli, wykazujące podwyższoną zawartość tej domieszki (ogółem 10 okazów, tj. 2,6%); b) przedmioty z miękkiej stali, o niskiej zawartości fosforu: nóż nr 2, grot włóczni, igła i imacz z Olsztyna oraz uchwyt ciężarka z Choruli (razem 5 okazów, tj. 26,4%); c) przedmioty ze stali półtwardej, zawierające także niską zawartość fosforu: sprzączka z Olsztyna i nóż nr 2 z Choruli (razem 2 okazy, tj. 10,5%). Oba okazy właściwie wykazują bardzo nierównomierne nawęglenie, zaklasyfikowano je przyjmując średni stopień nawęglenia; d) przedmioty ze stali twardej, o niskiej zawartości fosforu: nóż nr 1 z Olsztyna i krój z Choruli (razem 2 okazy, tj. 10,5%). Wielobok nawęglenia zbadanych przedmiotów żelaznych z Olsztyna i Choruli (na podstawie 19 oznaczeń) podano na ryc. 10. Z przeprowadzonych badań i podanego wykresu widoczne jest, że hutnicy wytapiający metal nie panowali nad procesem nawęglenia w dymarce, a kowale nie klasyfikowali metalu, przeznaczając np. do wyrobu narzędzi metal silniej nawęglony. Drugą cechą charakterystyczną zbadanych materiałów z Olsztyna i Choruli (stan. 8) poza różnym i niekiedy wyraźnie nierównomiernym nawęgleniem jest niska zawartość fosforu (ryc. 11). Ilość analiz poniżej 0,1% P wynosi 14 (tj. 73,7%), a poniżej 0,2% wynosi 16 (tj. 84,2%). Wśród zbadanych materiałów występują wyraźnie okazy wykazujące cechy wyrobów świętokrzyskich" 14, choć niewielkie rozmiary próbek, jakie można było 14 Zestawienie cech wyrobów świętokrzyskich" opublikowano szczegółowo w pracy: J. Piaskowski, Cechy charakterystyczne wyrobów żelaznych produ
15 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 439 Ryc. 11. Wielobok rozkładu zawartości fosforu w zbadanych przedmiotach żelaznych z Olsztyna, pow. Częstochowa, i Choruli, pow. Krapkowice (na podstawie 19 analiz) wyciąć z niektórych silnie skorodowanych przedmiotów, utrudniały identyfikację cech metalu. Do wyrobów świętokrzyskich" należą przede wszystkim przedmioty z niskofosforowego żelaza o różnym stopniu nawęglenia, zawierające wtrącenia żużla typu A; są to: noże nr 1 i 2, gwóźdź (?) oraz sprzączka z Olsztyna, a także nóż nr 2 i krój z Choruli, a więc 6 przedmiotów, tj. 33,3%. Jest także prawdopodobne, że do wyrobów świętokrzyskich należy zaliczyć zapinkę (z uwagi na wtrącenia żużla typu B), grot włóczni, umbo, imacz, kabłąk (?) oraz być może okucie nr 1 z Olsztyna lub też przynajmniej część tych okazów. Wtedy udział wyrobów świętokrzyskich" byłby wyższy, możliwe nawet, że o dalsze 33,3%. Obecność wyrobów z żelaza świętokrzyskiego na terenie ziemi częstochowskiej w okresie rzymskim jest zjawiskiem zrozumiałym, gdyż jak wykazały badania metaloznawcze przedmioty z tego ośrodka docierały nawet na Dolny Śląsk 15. Można tu jeszcze dodać, że analizy licznych żużli dymarkowych z terenów ziemi częstochowskiej 16 wykazały fakt przetapiania tam w dawnych wiekach powierzchniowych rud żelaza o podwyższonej zawartości fosforu. Wprawdzie materiały te pochodzą z nieco późniejszego okresu, jednak wskazują na rodzaj rud, którymi dyspokowanych przez starożytnych hutników w Górach Świętokrzyskich w okresie wpływów rzymskich (I IV w. n.e.), [w:] Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, t. 6; Wrocław 1963, s Piaskowski, Cechy charakterystyczne wyrobów żelaznych..., s J. Zimny, Rozwój wielkopiecownictwa w częstochowskim zagłębiu rudonośnym ( ), Hutnik" t. 30: 1963, nr 6, s. 188.
16 440 nował hutnik na terenach ziemi częstochowskiej. Stąd przedmioty wykute z niskofosforowego żelaza dymarkowego znalezione w Olsztynie nie mogły być dziełem miejscowych lub okolicznych hutników. Również obecność wyrobów świętokrzyskich w Choruli pokrywa się z wynikami dotychczasowych badań 17. Odrębny typ metalu reprezentuje żelazny fragment nożyc z Choruli. Należy dodać, że nożyce z żelaza (tj. o strukturze czysto ferrytycznej) o dość znacznej zawartości fosforu, zawierające wtrącenia żużla o podobnej strukturze, pochodzące z okresu rzymskiego, znamy z Krapkowic, pow. opolski (metal ten jednak zawierał znacznie mniejszą zawartość fosforu 18, a także z Zadowic, pow. kaliski 19. Z niskofosforowego żelaza o słabym nawęgleniu wykonano ponadto igłę i okucie nr 2 z Olsztyna, jednak struktury wtrąceń żużla w metalu nie udało się zidentyfikować, mogły to więc być wyroby zarówno pochodzące z ośrodka w rejonie Gór Świętokrzyskich, jak i ze Śląska Opolskiego (lub też z jakiego innego ośrodka hutniczego, gdzie przetapiano niskofosforową rudę żelaza, raczej poza granicami Polski), z tym że najbardziej prawdopodobny byłby pierwszy ośrodek hutniczy. Na oddzielne omówienie zasługuje ciężarek z Choruli. Przeznaczenie tego przedmiotu nie jest pewne, obciążnik był bowiem bryłą surowego żelaza, otoczonego pewną ilością żużla. Wydaje się, że gdyby to był gotowy wyrób, powinien być oczyszczony lepiej od żużla. Z drugiej jednak strony tego rodzaju bryła metalu z żużlem mogła spełniać rolę obciążnika. Obciążnik z Choruli (stan. 8) był najprawdopodobniej wyrobem miejscowym, o czym świadczy nie tylko jego forma, lecz także i cechy strukturalne, pokrywające się z cechami starożytnego żelaza opolskiego" 20. Należy podkreślić, że analiza fragmentów żużla ze stanowiska 8 w Choruli wykazała analogiczny skład chemiczny (wysoka zawartość MnO i A ) jak fragmenty żużla z Groszowic, pow. opolski, i Opola-Gosławic 21. Należy tu podkreślić, że starożytni hutnicy w Choruli eksploatowali jak można sądzić na podstawie analiz dwa rodzaje rud żelaza. Pierwszy typowa ruda darniowa o dość wysokiej zawartości związków fosforu (P ), zawierająca także dużą domieszkę gliny (A ), natomiast niewiele MnO (żużel nr 1 i 2); drugi (żużel nr 3, ewentualnie nr 4) to właśnie ruda niskofosforową o wysokiej zawartości MnO i M 2 0 3, stosowana także przez hutników opolskich, znana z analiz próbek żużla z wymienionych wyżej stanowisk. W obecnej chwili trudno wyjaśnić, dlaczego hutnicy w Choruli (stan. 8) eksploatowali obok rudy niskofosforowej także rudę wysokofosforową, z której uzyskany metal był znacznie gorszej jakości. Może w miejscu eksploatacji oba te rodzaje rud trudno było oddzielić. Być może miejscowi hutnicy nie rozróżniali dość dokładnie cech uzyskiwanego metalu lub nie uświadamiali sobie związku pomiędzy cechami tego metalu i rodzaju rudy użytej do wytopu. Odrębną grupę stanowią przedmioty z żelaza o bardzo wysokiej zawartości fosforu. Należą tu: szydło z Olsztyna oraz nóż (?) nr 1 z Choruli (2 okazy, tj. 11,1%). 17 Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych i próbek żużla ze Śląska Opolskiego..., s Por. Piaskowski, op. cit., s J. Piaskowski, Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z cmentarzyska ciałopalnego w Zadowicach, pow. Kalisz (w opracowaniu). Zestawienie cech wyrobów opolskich" opublikowano w pracy: Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych i próbek żużla ze Śląska Opolskiego..., s Tamże, s. 136.
17 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH 441 Tabela 1. Wyniki ilościowej i jakościowej analizy chemicznej przedmiotów żelaznych z Olsztyna, pow. częstochowski, i Choruli, pow. krapkowicki (stan. 8)
18 442 Tabela 2. Wyniki obserwacji metalograficznych, pomiarów mikrotwardości i twardości przedmiotów żelaznych z Olsztyna, pow. częstochowski, i Choruli, pow. krapkowicki (stan. 8) * Ponadto jak się wydaje, wydzielenia iglastej fazy (y' Fe 4 N?) i drobnej fazy B. ** Sorbityczny Podobnie wysoką zawartość fosforu stwierdzono uprzednio w sprząszce ze Szczedrzyka, pow. opolski, i w grocie włóczni z Popielowa, pow. opolski 22. Dotychczas nie wiadomo, w którym ośrodku (raczej pobliskim) wytapiano żelazo z wysokofosforowej rudy darniowej. 22 Tamże, s. 138.
19 METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH ^27 Tabela 3. Wyniki ilościowej analizy chemicznej oraz temperatura mięknięcia i topienia próbek żużla z Choruli, pow. krapkowicki (stan. 8) Lp. Próbka Numer inwentarza Ciężar oka- Zawartość (%) zu G Fe * FeO Fe,P 3 Si0 2 CaO MgO MnO P2O5 A1A Temperatura ( C) mięknięcia topnienia 1 żużel nr l 2 żużei nr 2 3 żużei nr 3 4 żużel nr 4** B 250:55 11,5 3,81 1,40 3,83 74,70 0,20 2,02 17,40 B 251:55 181,9 58,20 48,60 29,20 2,95 1,23 0,18 0,07 1,67 12, B 311:56 61,7 37,81 39,10 10,70 24,00 1,89 0,37 5,70 0,62 16, B 276:56 0,80 * Obliczone na podstawie zawartości FeO i Fe 2 O 3 ** Żużel wykruszony z obciążnika (ciężarka) Wśród zbadanych narzędzi (były to przede wszystkim noże) nie natrafiono na stosowanie procesu utwardzania przez nawęglanie lub zgrzewanie żelaza ze stalą. W ten sposób zbadane materiały z Olsztyna i Choruli reprezentują wszystkie typowe cechy dla wyrobów żelaznych, występujących na ziemiach pomiędzy Wisłą i Odrą przed okresem wędrówek ludów. Z tym też okresem wiążą się one wyraźnie. Identyczny wynik zresztą dały także badania materiałów z Kościelisk, pow. oleski 23 (przynajmniej jeśli chodzi o materiały z jam), natomiast wśród zbadanych okazów znalezionych luźno wystąpiły tam dwa przedmioty, które należało wiązać z wczesnym średniowieczem (nawęglany sierp i ostroga). Tak więc według danych technologicznych, dotyczących technologii żelaza zarówno osada w Choruli, pow. krapkowicki, jak i osada w Kościeliskach, pow. oleski, wiążą się zdecydowanie i całkowicie ze starożytnością, a więc z późnym okresem rzymskim, a ściślej, z materiałami kultury przeworskiej nie wykazując żadnych cech charakterystycznych dla technologii wczesnośredniowiecznej. Rozpatrując nieco dokładniej technologię zbadanych, niezbyt wprawdzie licznych, przedmiotów żelaznych z Kościelisk i Choruli, można byłoby widzieć w nich pewne cechy specyficzne. Na stanowiskach tych nie występują już masowo (jak nawet na Dolnym Śląsku) wyroby świętokrzyskie". Okazy z obu tych stanowisk, które można byłoby nawiązać strukturalnie do żelaza świętokrzyskiego", są na ogół mniej liczne (mogły być także wtórnie przerobione na miejscu). Równocześnie pojawiają się dość liczne wyroby miejscowych lub okolicznych hutników, prymitywne zarówno pod względem techniki wytopu i przeróbki metalu, jak i formy. Jeżeli rozpatrzymy bowiem łącznie przedmioty żelazne z Choruli i Kościelisk (razem 12 szt.), to wyroby świętokrzyskie" stanowią 33,3 41,7%, a wyroby miejscowe z żelaza wysokofosforowego lub opolskiego" 50,0%. Widocznie mieszkańcy obu osad, wobec ograniczonego dopływu wyrobów świętokrzyskich", spowodowanego częściowym upadkiem tego ostatniego ośrodka (całkowity upadek nastąpił w okresie wędrówek ludów), rozwijali miejscowe hutnictwo, rozwinęli je zresztą w niewielkim stopniu i tylko ilościowo, bo technika 23 Piaskowski, Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z Sobociska...
20 444 pozostała niezmieniona, rozwój ten następował wyłącznie na bazie dotychczasowej, typowej dla okresu starożytnego i w niczym nie nawiązującej do techniki wczesnośredniowiecznej. METALLOGRAPHIC INVESTIGATIONS OF ANCIENT IRON OBJECTS AND IRON SLAG FROM UPPER SILESIA AND FROM THE CZĘSTOCHOWA REGION The examined group included 13 ancient iron objects from Olsztyn, distr. Częstochowa and 5 objects from Chorula, distr. Krapkowice (site 8) together with 4 samples of bloomery slag from the latter site. In the investigations of iron objects metallographic observations, the microhardness measurements of the structural components with the Hanemann apparatus, and the hardness measurements of metal by the Vickers method were employed. Quantitative analysis and qualitative (spectographic) analysis were also carried out. The investigations of slag involved quantitative chemical analysis and determination of the point of softening and smelting. Six objects (i.e. 33.3%) were made of iron with different, usually irregular carburization and with slag inclusion uniformly black in colour (type A). The phosphorous content was low. These were knives nos. 1 and 2, a nail (?) and a belt-buckle from Olsztyn, and knife no. 2 and a coulter from Chorula. This type of metal is shown by iron objects produced in the big metallurgical centre in the Świętokrzyskie Mountains. Six other objects (i.e. 33.3%) also seem attributable to this group. They include a fibula, a spearhead, a shield boss and grip, a bucket-handle (?) and perhaps mount no. 1 from Olsztyn. The upper part of the shears from Chorula was made of iron with ferritic structure and a low phosphorous content. The structure of the missing cutting part is not known. A weight (?) from Chorula consisted of an iron grip and a lump of metal strongly contaminated with slag. It was probably of local make, because the metal showed features typical of Upper Silesian production. Composition of this kind (low contents of P 2 O 5 and high amount of MnO and Al 2 O 3 ) is shown by some slag samples of Chorula. Two samples show that the ores with high content of P 2 O 5 Al 2 O 3 and low MnO content were also smelted on the spot. Iron with low phosphorous content and weak carburization was used to the production of a needle and mount no. 2 from Olsztyn. The structure of slag inclusions could not be identified. An awl from Olsztyn and a knife (?) no. 1 from Chorula (2 speciments, i.e %) were made of iron with high phosphorous content. The examined finds from Olsztyn and Chorula (site 8) show all features typical of iron production attested in the territory of Poland before the Migration period.
METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z CMENTARZYSKA CIAŁOPALNEGO W KRYSPINOWIE, GM. LISZKI, WOJ. KRAKÓW
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXX, 1978 JERZY PIASKOWSKI, ZDZISŁAW HENSEL METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z CMENTARZYSKA CIAŁOPALNEGO W KRYSPINOWIE, GM. LISZKI, WOJ. KRAKÓW Materiały żelazne
METALOZNAWCZE BADANIA WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH I PRÓBEK ŻUŻLA Z GÓRNEGO SLĄSKA
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXIV, 1972 JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH I PRÓBEK ŻUŻLA Z GÓRNEGO SLĄSKA Spośród wczesnośredniowiecznych przedmiotów
JERZY PIASKOWSKI BADANIA METALOZNAWCZE WYROBÓW ŻELAZNYCH Z CMENTARZYSKA KULTURY ŁUŻYCKIEJ W SOKOLNIKACH, POW. TARNOBRZEG Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Sokolnikach,
METALOZNAWCZE BADANIA MATERIAŁÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W SZCZAWORYŻU, POW. BUSKO
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXVI, 1974 JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA MATERIAŁÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W SZCZAWORYŻU, POW. BUSKO Technologia żelaza na ziemiach Polski
METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z MIEJSCOWOŚCI TŁUSTE, WOJ. WARSZAWA, STAN. 1
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXI, 1979 ZDZISŁAW HENSEL METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z MIEJSCOWOŚCI TŁUSTE, WOJ. WARSZAWA, STAN. 1 Badania metaloznawcze obejmowały zespół składający się
METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ OSADY W CZERMNIE-CZERWIENIU, WOJ. ZAMOŚĆ
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXVIII, 1986 PL ISSN 0081-3834 JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ OSADY W CZERMNIE-CZERWIENIU, WOJ. ZAMOŚĆ Liczba zbadanych
SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAN PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z HALSZTACKIEGO CMENTARZYSKA W KIETRZU, POW. GŁUBCZYCE
JERZY PIASKOWSKI SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAN PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z HALSZTACKIEGO CMENTARZYSKA W KIETRZU, POW. GŁUBCZYCE Badania technologii przedmiotów żelaznych na Górnym i Dolnym Śląsku w
METALOZNAWCZE BADANIA WYROBÓW ŻELAZNYCH Z CMENTA- RZYSK CIAŁOPALNYCH W BŁONIU, POW. SANDOMIERZ, I CHMIE- LOWIE PIASKOWYM, POW.
JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA WYROBÓW ŻELAZNYCH Z CMENTA- RZYSK CIAŁOPALNYCH W BŁONIU, POW. SANDOMIERZ, I CHMIE- LOWIE PIASKOWYM, POW. OPATÓW Cmentarzysko ciałopalne w Błoniu, pow. Sandomierz,
Sprawozdania Archeologiczne, t. XLI, 1990 PL ISSN 0081-3834 JERZY PIASKOWSKI BADANIA METALOZNAWCZE PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH I ŻUŻ- LA Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH STANOWISK ARCHEOLOGI- CZNYCH W CHODLIKU, WOJ.
SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAŃ PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z PÓŹNOLATEŃSKIEGO CMENTARZYSKA W STRADOWIE, POW. KAZIMIERZA WIELKA
M A T E R I A Ł Y Sprawozdania Archeologiczne, t. XXIII, 1971 JERZY PIASKOWSKI SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAŃ PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z PÓŹNOLATEŃSKIEGO CMENTARZYSKA W STRADOWIE, POW. KAZIMIERZA WIELKA
METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z SOBOCISKA, NOWEJ CEREKWI I KOŚCIELISK
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXV, 1973 JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z SOBOCISKA, NOWEJ CEREKWI I KOŚCIELISK Pierwsze prace nad technologią wyrobów żelaznych na Dolnym
METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z NIEDANOWA I PASYMIA-OSTROWA, WOJ. OLSZTYN, ORAZ BOGACZEWA-KULI, WOJ. SUWAŁKI
Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXIV, 1982 PL ISSN 0081-3834 Wczesne średniowiecze JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z NIEDANOWA I PASYMIA-OSTROWA, WOJ. OLSZTYN, ORAZ BOGACZEWA-KULI,
ĆWICZENIE Nr 5. Laboratorium Inżynierii Materiałowej. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska. Opracował: dr inż.
POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska Laboratorium Inżynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 5 Opracował: dr inż.
Z METODYKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH BADANIA METALOZNAWCZE PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W STRADOWIE, WOJ.
Sprawozdania Archeologiczne, t. 49, 1997 PL ISSN 0081-3834 Z METODYKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH JERZY PIASKOWSKI BADANIA METALOZNAWCZE PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W STRADOWIE,
Zespół Szkół Samochodowych
Zespół Szkół Samochodowych Podstawy Konstrukcji Maszyn Materiały Konstrukcyjne i Eksploatacyjne Temat: OTRZYMYWANIE STOPÓW ŻELAZA Z WĘGLEM. 2016-01-24 1 1. Stopy metali. 2. Odmiany alotropowe żelaza. 3.
MIKROSKOPIA METALOGRAFICZNA
MIKROSKOPIA METALOGRAFICZNA WYKŁAD 3 Stopy żelazo - węgiel dr inż. Michał Szociński Spis zagadnień Ogólna charakterystyka żelaza Alotropowe odmiany żelaza Układ równowagi fazowej Fe Fe 3 C Przemiany podczas
W SPRAWIE DOKŁADNOŚCI NIEKTÓRYCH ANALIZ METALOZNAWCZYCH DAWNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH (na marginesie badań dr. A. Mazura i mgr inż. E. Nosek) Znaczenie analiz fizyko-chemicznych materiałów archeologicznych,
KONSTRUKCJE METALOWE - LABORATORIUM. Produkcja i budowa stali
KONSTRUKCJE METALOWE - LABORATORIUM Produkcja i budowa stali Produkcja stali ŻELAZO (Fe) - pierwiastek chemiczny, w stanie czystym miękki i plastyczny metal o niezbyt dużej wytrzymałości STAL - stop żelaza
BADANIA ARCHEOLOGICZNE W WESÓŁKACH, POW. KALISZ, W 1963 ROKU
KRZYSZTOF DĄBROWSKI BADANIA ARCHEOLOGICZNE W WESÓŁKACH, POW. KALISZ, W 1963 ROKU W sierpniu 1963 r. kontynuowano 1 prace badawcze na cmentarzysku lateńsko- -rzymskim. Na obszarze 1026 m 2 odkryto i wyeksplorowano
JERZY PIASKOWSKI
JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA WYROBÓW ŻELAZNYCH ZE SKARBÓW" I OSAD ŁUŻYCKICH WIELKOPOLSKI W niniejszej pracy przedstawiono analityczne wyniki metaloznawczych badań 23 wyrobów żelaznych ze skarbów"
http://www.rcin.org.pl
Archeologia Polski, t. XXXVIII : 1993, z. I PL ISSN 0003-8180 MAŁGORZATA WINIARSKA-KABACIŃSKA ANALIZA FUNKCJONALNA OSTRZA KOŚCIANEGO ZBROJONEGO KRZEMIENNYMI WKŁADKAMI Z TŁOKOWA, WOJ. OLSZTYŃSKIE 1 Analizę
Archeologia Polski, t. XV, z. 2 JERZY PIASKOWSKI METALOZNAWCZE BADANIA ZAPINEK CELTYCKICH ZNALEZIONYCH NA ZIEMIACH POLSKI Wśród dawnych przedmiotów żelaznych poddanych badaniom metaloznawczym, zarówno
METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z OKOLIC KOSZALINA
SLAVIA ANTIQUA Tom XXVII Rok 1980 JERZY PIASKOWSKI (Kraków) METALOZNAWCZE BADANIA STAROŻYTNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH Z OKOLIC KOSZALINA Badania starożytnych przedmiotów żelaznych z terenu Pomorza Zachodniego,
ĆWICZENIE Nr 6. Laboratorium Inżynierii Materiałowej. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska. Opracował dr inż.
POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska Laboratorium Inżynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 6 Opracował dr inż. Sławomir
POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA
POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA Instytut Inżynierii Materiałowej Stale narzędziowe do pracy na zimno CEL ĆWICZENIA Celem ćwiczenia jest zapoznanie się ze składem chemicznym, mikrostrukturą, właściwościami mechanicznymi
ĆWICZENIE Nr 6. Laboratorium InŜynierii Materiałowej. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inŝ. A. Weroński
POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INśYNIERII MATERIAŁOWEJ Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inŝ. A. Weroński Laboratorium InŜynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 6 Opracował: dr
WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH NA WŁASNOŚCI STOPU ALUMINIUM KRZEM O NADEUTEKTYCZNYM SKŁADZIE
WYDZIAŁ ODLEWNICTWA AGH Oddział Krakowski STOP XXXIV KONFERENCJA NAUKOWA Kraków - 19 listopada 2010 r. Marcin PIĘKOŚ 1, Stanisław RZADKOSZ 2, Janusz KOZANA 3,Witold CIEŚLAK 4 WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH NA
ROZKŁAD TWARDOŚCI I MIKROTWARDOŚCI OSNOWY ŻELIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO NA ŚCIERANIE NA PRZEKROJU MODELOWEGO ODLEWU
35/9 Archives of Foundry, Year 2003, Volume 3, 9 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2003, Rocznik 3, Nr 9 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 ROZKŁAD TWARDOŚCI I MIKROTWARDOŚCI OSNOWY ŻELIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO NA
ĆWICZENIE Nr 7. Laboratorium Inżynierii Materiałowej. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska. Opracował: dr inż.
POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska Laboratorium Inżynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 7 Opracował: dr inż.
SLAVIA ANTIQUA Tom X X V Itok 1978 ZE STYRM EN
SLAVIA ANTIQUA Tom X X V Itok 1978 ZB IG N IE W GŁOW ACKI (Poznań), H A L IN A PRZYG O D ZK A (Warszawa) BADANIA METALOZNAWCZE ZABYTKÓW ŻELAZNYCH ZE STYRM EN Przeprowadzono następujące badania metaloznawcze
ĆWICZENIE Nr 2/N. 9. Stopy aluminium z litem: budowa strukturalna, właściwości, zastosowania.
Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inż. A. Weroński POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Laboratorium Materiały Metaliczne II ĆWICZENIE Nr 2/N Opracowali:
Krzepnięcie Metali i Stopów, Nr 26, 1996 P Ai'l - Oddział Katowice PL ISSN POCICA-FILIPOWICZ Anna, NOWAK Andrzej
26/39 Soliditikation of Metais and Alloys, No 26, 1996 Krzepnięcie Metali i Stopów, Nr 26, 1996 P Ai'l - Oddział Katowice PL ISSN 02011-9386 WYKRESY CTPc ŻELIW A SZAREGO POCICA-FILIPOWICZ Anna, NOWAK Andrzej
Stal - definicja Stal
\ Stal - definicja Stal stop żelaza z węglem,plastycznie obrobiony i obrabialny cieplnie o zawartości węgla nieprzekraczającej 2,11% co odpowiada granicznej rozpuszczalności węgla w żelazie (dla stali
Wykład 8. Przemiany zachodzące w stopach żelaza z węglem. Przemiany zachodzące podczas nagrzewania
Wykład 8 Przemiany zachodzące w stopach żelaza z węglem Przemiany zachodzące podczas nagrzewania Nagrzewanie stopów żelaza powyżej temperatury 723 O C powoduje rozpoczęcie przemiany perlitu w austenit
Z METODYKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH
Z METODYKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH JERZY PIASKOWSKI Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXIX, 1987 PL ISSN 0081-3834 PROJEKT KLASYFIKACJI POSTACI ZNALEZISK ŻUŻLA I INNYCH POZOSTAŁOŚCI STAROŻYTNEGO I ŚREDNIOWIECZNEGO
WPŁYW PROCESU ODTLENIANIA I MODYFIKACJI NA UDZIAŁ I MORFOLOGIĘ WTRĄCEŃ NIEMETALICZNYCH STALIWA WĘGLOWEGO
66/18 ARCHIWUM ODLEWNICTWA Rok 2006, Rocznik 6, Nr 18 (1/2) ARCHIVES OF FOUNDRY Year 2006, Volume 6, N o 18 (1/2) PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 WPŁYW PROCESU ODTLENIANIA I MODYFIKACJI NA UDZIAŁ I MORFOLOGIĘ
NAPRĘŻENIA ŚCISKAJĄCE PRZY 10% ODKSZTAŁCENIU WZGLĘDNYM PRÓBEK NORMOWYCH POBRANYCH Z PŁYT EPS O RÓŻNEJ GRUBOŚCI
PRACE INSTYTUTU TECHNIKI BUDOWLANEJ - KWARTALNIK 1 (145) 2008 BUILDING RESEARCH INSTITUTE - QUARTERLY No 1 (145) 2008 Zbigniew Owczarek* NAPRĘŻENIA ŚCISKAJĄCE PRZY 10% ODKSZTAŁCENIU WZGLĘDNYM PRÓBEK NORMOWYCH
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny INSTYTUT INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Zakład Metaloznawstwa i Odlewnictwa
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny INSTYTUT INŻYNIERII MTERIŁOWEJ Zakład Metaloznawstwa i Odlewnictwa Przedmiot: Podstawy Nauki o Materiałach I i II, Materiały Konstrukcyjne, Współczesne Materiały
O ARCHEOLOGICZNEJ KRYTYCE KONCEPCJI STAROŻYTNEGO ŻELAZA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
Jerzy Piaskowski O ARCHEOLOGICZNEJ KRYTYCE KONCEPCJI STAROŻYTNEGO ŻELAZA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO UZUPEŁNIENIE ODPOWIEDZI DROWI R. PDEINEROWI * Odpowiadając drowi R. Pleinerowi1 na zarzuty wysunięte przeciw mojej
WPŁYW ALUMINIUM NA NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI I STRUKTURĘ STALIWA
23/15 Archives of Foundry, Year 2005, Volume 5, 15 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2005, Rocznik 5, Nr 15 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 WPŁYW ALUMINIUM NA NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI I STRUKTURĘ STALIWA J. KILARSKI
Żelazo i jego stopy.
Żelazo i jego stopy Pierwsze żelazo, jakie zaczął wykorzystywać człowiek, pochodziło z meteorytów spadających na Ziemię. Żelazo w porównaniu z miedzią czy brązem było znacznie twardsze. Narzędzia lub broń
ĆWICZENIE Nr 5/N. Laboratorium Materiały Metaliczne II. niskotopliwych. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inż. A.
POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inż. A. Weroński Laboratorium Materiały Metaliczne II ĆWICZENIE Nr 5/N Opracowała:
WPŁYW RODZAJU MASY OSŁANIAJĄCEJ NA STRUKTURĘ, WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE I ODLEWNICZE STOPU Remanium CSe
WYśSZA SZKOŁA INśYNIERII DENTYSTYCZNEJ im. prof. Meissnera w Ustroniu WYDZIAŁ INśYNIERII DENTYSTYCZNEJ WPŁYW RODZAJU MASY OSŁANIAJĄCEJ NA STRUKTURĘ, WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE I ODLEWNICZE STOPU Remanium
Wykresy równowagi układu żelazo-węgiel. Stabilny żelazo grafit Metastabilny żelazo cementyt
Wykresy równowagi układu żelazo-węgiel Stabilny żelazo grafit Metastabilny żelazo cementyt UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ ŻELAZO-CEMENTYT Schemat wykresu układu równowagi fazowej żelazo-węgiel i żelazo-cementyt
Stale niestopowe jakościowe Stale niestopowe specjalne
Ćwiczenie 5 1. Wstęp. Do stali specjalnych zaliczane są m.in. stale o szczególnych własnościach fizycznych i chemicznych. Są to stale odporne na różne typy korozji: chemiczną, elektrochemiczną, gazową
Robert Gabor. Laboratorium metod badania materiałów 6. Metalografia ilościowa. tremolo.pl. eu,
Robert Gabor aboratorium metod badania materiałów 6. Metalografia ilościowa 00-006 006 by remolo Robert Gabor pomyśl zanim skopiujesz Więcej na: www.tremolo.prv.pl, www.tremolo.elektroda.eu eu, www.tremolo.
ĆWICZENIE Nr 8. Laboratorium InŜynierii Materiałowej. Opracowali: dr inŝ. Krzysztof Pałka dr Hanna Stupnicka
Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inŝ. A. Weroński POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INśYNIERII MATERIAŁOWEJ Laboratorium InŜynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 8 Opracowali: dr
OBRÓBKA CIEPLNA STOPÓW ŻELAZA. Cz. II. Przemiany austenitu przechłodzonego
OBRÓBKA CIEPLNA STOPÓW ŻELAZA Cz. II. Przemiany austenitu przechłodzonego WPŁYW CHŁODZENIA NA PRZEMIANY AUSTENITU Ar 3, Ar cm, Ar 1 temperatury przy chłodzeniu, niższe od równowagowych A 3, A cm, A 1 A
WPŁYW OBRÓBKI CIEPLNEJ NA WYBRANE WŁASNOŚCI STALIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO NA ŚCIERANIE
59/22 Archives of Foundry, Year 2006, Volume 6, 22 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2006, Rocznik 6, Nr 22 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 WPŁYW OBRÓBKI CIEPLNEJ NA WYBRANE WŁASNOŚCI STALIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny INSTYTUT INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Zakład Metaloznawstwa i Odlewnictwa
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny INSTYTUT INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Zakład Metaloznawstwa i Odlewnictwa Przedmiot: Inżynieria Powierzchni / Powłoki Ochronne / Powłoki Metaliczne i Kompozytowe
STABILNOŚĆ STRUKTURALNA STALI P92 W KSZTAŁTOWANYCH PLASTYCZNIE ELEMENTACH RUROCIĄGÓW KOTŁÓW ENERGETYCZNYCH ANDRZEJ TOKARZ, WŁADYSŁAW ZALECKI
PL0400058 STABILNOŚĆ STRUKTURALNA STALI P92 W KSZTAŁTOWANYCH PLASTYCZNIE ELEMENTACH RUROCIĄGÓW KOTŁÓW ENERGETYCZNYCH ANDRZEJ TOKARZ, WŁADYSŁAW ZALECKI Instytut Metalurgii Żelaza im. S. Staszica, Gliwice
MECHANIKA KOROZJI DWUFAZOWEGO STOPU TYTANU W ŚRODOWISKU HCl. CORROSION OF TWO PHASE TI ALLOY IN HCl ENVIRONMENT
ANNA KADŁUCZKA, MAREK MAZUR MECHANIKA KOROZJI DWUFAZOWEGO STOPU TYTANU W ŚRODOWISKU HCl CORROSION OF TWO PHASE TI ALLOY IN HCl ENVIRONMENT S t r e s z c z e n i e A b s t r a c t W niniejszym artykule
Materiały metalowe. Wpływ składu chemicznego na struktur i własnoci stali. Wpływ składu chemicznego na struktur stali niestopowych i niskostopowych
i własnoci stali Prezentacja ta ma na celu zaprezentowanie oraz przyblienie wiadomoci o wpływie pierwiastków stopowych na struktur stali, przygotowaniu zgładów metalograficznych oraz obserwacji struktur
ĆWICZENIE Nr 1/N. Laboratorium Materiały Metaliczne II. Opracowali: dr Hanna de Sas Stupnicka, dr inż. Sławomir Szewczyk
Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. inż. A. Weroński POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Laboratorium Materiały Metaliczne II ĆWICZENIE Nr 1/N Opracowali:
Obróbka cieplna stali
OBRÓBKA CIEPLNA Obróbka cieplna stali Powstawanie austenitu podczas nagrzewania Ujednorodnianie austenitu Zmiany wielkości ziarna Przemiany w stali podczas chłodzenia Martenzytyczna Bainityczna Perlityczna
Obróbka cieplna stali
Obróbka cieplna stali Obróbka cieplna stopów: zabiegi cieplne, które mają na celu nadanie im pożądanych cech mechanicznych, fizycznych lub chemicznych przez zmianę struktury stopu. Podstawowe etapy obróbki
Technologie Materiałowe II Wykład 2 Technologia wyżarzania stali
KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ I SPAJANIA ZAKŁAD INŻYNIERII SPAJANIA Technologie Materiałowe II Wykład 2 Technologia wyżarzania stali dr hab. inż. Jerzy Łabanowski, prof.nadzw. PG Kierunek studiów: Inżynieria
OBRÓBKA CIEPLNA STOPÓW ŻELAZA. Cz. I. Wyżarzanie
OBRÓBKA CIEPLNA STOPÓW ŻELAZA Cz. I. Wyżarzanie Przemiany przy nagrzewaniu i powolnym chłodzeniu stali A 3 A cm A 1 Przykład nagrzewania stali eutektoidalnej (~0,8 % C) Po przekroczeniu temperatury A 1
ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 342
ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 342 wydany przez POLSKIE CENTRUM AKREDYTACJI 01-382 Warszawa ul. Szczotkarska 42 Wydanie nr 8, Data wydania: 17 września 2009 r. Nazwa i adres organizacji
Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Zakład Badań Specjalistycznych i Technik Dokumentacyjnych
SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI pierwszego etapu UMOWY o DZIEŁO p.t.: Wykonanie szlifów i analiza produktów korozji próbek metali konstrukcyjnych parowozów metodami mikro-chemicznymi i laserowej spektrometrii
Metody łączenia metali. rozłączne nierozłączne:
Metody łączenia metali rozłączne nierozłączne: Lutowanie: łączenie części metalowych za pomocą stopów, zwanych lutami, które mają niższą od lutowanych metali temperaturę topnienia. - lutowanie miękkie
KONTROLA STALIWA GXCrNi72-32 METODĄ ATD
54/14 Archives of Foundry, Year 2004, Volume 4, 14 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2004, Rocznik 4, Nr 14 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 KONTROLA STALIWA GXCrNi72-32 METODĄ ATD S. PIETROWSKI 1, G. GUMIENNY 2
TERMITOWA SPAWALNOŚĆ BAINITYCZNYCH STALI SZYNOWYCH (NA PRZYKŁADZIE CRB1400, PROFIL 60E1/2)
TERMITOWA SPAWALNOŚĆ BAINITYCZNYCH STALI SZYNOWYCH (NA PRZYKŁADZIE CRB1400, PROFIL 60E1/2) Robert Plötz 2016 Czym właściwie jest bainit? Struktura bainitu składa się podobnie jak perlit z ferrytu oraz
ĆWICZENIE Nr 8. Laboratorium Inżynierii Materiałowej. Opracowali: dr inż. Krzysztof Pałka dr Hanna Stupnicka
Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska POLITECHNIKA LUBELSKA WYDZIAŁ MECHANICZNY KATEDRA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Laboratorium Inżynierii Materiałowej ĆWICZENIE Nr 8 Opracowali: dr inż.
ZASTOSOWANIE NAŚWIETLANIA LASEROWEGO DO BLOKADY PROPAGACJI PĘKNIĘĆ ZMĘCZENIOWYCH
Sylwester KŁYSZ *, **, Anna BIEŃ **, Janusz LISIECKI *, Paweł SZABRACKI ** * Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych, Warszawa ** Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn ZASTOSOWANIE NAŚWIETLANIA LASEROWEGO
Zadanie 2. Przeprowadzono następujące doświadczenie: Wyjaśnij przebieg tego doświadczenia. Zadanie: 3. Zadanie: 4
Zadanie: 1 Do niebieskiego, wodnego roztworu soli miedzi wrzucono żelazny gwóźdź i odstawiono na pewien czas. Opisz zmiany zachodzące w wyglądzie: roztworu żelaznego gwoździa Zadanie 2. Przeprowadzono
PROCEDURY POMIARÓW PARAMETRÓW KONSTRUKCYJNYCH, MATERIAŁOWYCH KOMBAJNOWYCH NOŻY STYCZNO-OBROTOWYCH
Postępowanie nr 56/A/DZZ/5 PROCEDURY POMIARÓW PARAMETRÓW KONSTRUKCYJNYCH, MATERIAŁOWYCH KOMBAJNOWYCH NOŻY STYCZNO-OBROTOWYCH Część : Procedura pomiaru parametrów konstrukcyjnych noży styczno-obrotowych
Wtrącenia niemetaliczne w staliwie topionym w małym piecu indukcyjnym
A R C H I V E S of F O U N D R Y E N G I N E E R I N G Published quarterly as the organ of the Foundry Commission of the Polish Academy of Sciences ISSN (897-0) Volume Special Issue /0 9 97 8/ Wtrącenia
DALSZE BADANIA W PRZYWOZIE, POW. WIELUŃ
Sprawozdania Archeologiczne, t XXI, 1969 TADEUSZ MAKIEWICZ DALSZE BADANIA W PRZYWOZIE, POW. WIELUŃ We wrześniu 1967 r. kontynuowano badania osady kultury wenedzkiej na stanowisku 1A w Przywozie, pow. Wieluń.
BADANIA STRUKTURY MATERIAŁÓW. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
BADANIA STRUKTURY MATERIAŁÓW Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1. MAKROSTRUKTURA 2. MIKROSTRUKTURA 3. STRUKTURA KRYSTALICZNA Makrostruktura
REJESTRACJA PROCESÓW KRYSTALIZACJI METODĄ ATD-AED I ICH ANALIZA METALOGRAFICZNA
22/38 Solidification of Metals and Alloys, No. 38, 1998 Krzepnięcie Metali i Stopów, nr 38, 1998 PAN Katowice PL ISSN 0208-9386 REJESTRACJA PROCESÓW KRYSTALIZACJI METODĄ ATD-AED I ICH ANALIZA METALOGRAFICZNA
OTRZYMYWANIE KOMPOZYTÓW METALOWO-CERAMICZNYCH METODAMI PLAZMOWYMI
KOMPOZYTY (COMPOSITES) 1(21)1 Władysław Włosiński 1, Tomasz Chmielewski 2 Politechnika Warszawska, Instytut Technologii Materiałowych, ul. Narbutta 85, 2-542 Warszawa OTRZYMYWANIE KOMPOZYTÓW METALOWO-CERAMICZNYCH
TWARDOŚĆ, UDARNOŚĆ I ZUŻYCIE EROZYJNE STALIWA CHROMOWEGO
24/2 Archives of Foundry, Year 200, Volume, (2/2) Archiwum Odlewnictwa, Rok 200, Rocznik, Nr (2/2) PAN Katowice PL ISSN 642-5308 TWARDOŚĆ, UDARNOŚĆ I ZUŻYCIE EROZYJNE STALIWA CHROMOWEGO J. KILARSKI, A.
WyŜsza Szkoła InŜynierii Dentystycznej im. prof. Meissnera
WyŜsza Szkoła InŜynierii Dentystycznej im. prof. Meissnera ANALIZA POŁĄCZENIA WARSTW CERAMICZNYCH Z PODBUDOWĄ METALOWĄ Promotor: Prof. zw. dr hab. n. tech. MACIEJ HAJDUGA Tadeusz Zdziech CEL PRACY Celem
SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAN DAWNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH W LATACH
M A T E R I A Ł Y Jerzy Piaskowski Tj'f SPRAWOZDANIE Z METALOZNAWCZYCH BADAN DAWNYCH PRZEDMIOTÓW ŻELAZNYCH W LATACH 1955 1962 Badania metaloznawcze dawnych przedmiotów żelaznych 1 znalezionych na ziemiach
Koszty wypadków przy pracy w przedsiębiorstwach
BEZPIECZEŃSTWO PRACY nauka i praktyka 2/1999, s. 2-4 mgr JAN RZEPECKI Centralny Instytut Ochrony Pracy Koszty przy pracy w przedsiębiorstwach Praca wykonana w ramach Strategicznego Programu Rządowego pn.
y PODAJĘ Podaję chemiczne nazwy minerałów żelaza.
Warszawski Tryptyk Edukacyjny Do wykorzystania na lekcjach: chemii, geografii. Wytop żelaza dawniej i dziś Marcin Jaworski, Małgorzata M. Jaworska Żelazo to piąty pod względem rozpowszechnienia pierwiastek
3. Stopy żelaza z węglem
3. Stopy żelaza z węglem 3.1. Charakterystyka żelaza Żelazo jest pierwiastkiem metalicznym o temperaturze topnienia 1534 C i temperaturze wrzenia 3070 C. W przyrodzie występuje głównie w postaci tlenków,
ODPORNO NA KOROZJ WIELOSKŁADNIKOWYCH STOPÓW NA OSNOWIE Al-Mg
9/21 ARCHIWUM ODLEWNICTWA Rok 2006, Rocznik 6, Nr 21(1/2) ARCHIVES OF FOUNDARY Year 2006, Volume 6, Nº 21 (1/2) PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 ODPORNO NA KOROZJ WIELOSKŁADNIKOWYCH STOPÓW NA OSNOWIE Al-Mg
MODYFIKACJA BRĄZU SPIŻOWEGO CuSn4Zn7Pb6
12/40 Solidification of Metals and Alloys, Year 1999, Volume 1, Book No. 40 Krzepnięcie Metali i Stopów, Rok 1999, Rocznik 1, Nr 40 PAN Katowice PL ISSN 0208-9386 MODYFIKACJA BRĄZU SPIŻOWEGO CuSn4Zn7Pb6
Nazwa przedmiotu INSTRUMENTARIUM BADAWCZE W INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Instrumentation of research in material engineering
Nazwa przedmiotu INSTRUMENTARIUM BADAWCZE W INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ Instrumentation of research in material engineering Kierunek: Inżynieria materiałowa Rodzaj przedmiotu: kierunkowy obowiązkowy Rodzaj
POLITECHNIKA BIAŁOSTOCKA
POLITECHNIKA BIAŁOSTOCKA KATEDRA ZARZĄDZANIA PRODUKCJĄ Instrukcja do zajęć laboratoryjnych z przedmiotu: Towaroznawstwo Kod przedmiotu: LS03282; LN03282 Ćwiczenie 4 POMIARY REFRAKTOMETRYCZNE Autorzy: dr
OBRÓBKA CIEPLNA. opracował dr inż. Stanisław Rymkiewicz
OBRÓBKA CIEPLNA opracował dr inż. Stanisław Rymkiewicz Schemat wykresu układu równowagi fazowej żelazo-węgiel i żelazo-cementyt t, ºC Fe 6,67 Fe 3 C stężenie masowe, C [%] C żelazo cementyt (Fe - Fe 3
Technologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Technologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Stopy żelaza. Mechanika i Budowa Maszyn I stopień (I stopień / II stopień) Ogólnoakademicki (ogólno akademicki / praktyczny)
Załącznik nr 7 do Zarządzenia Rektora nr../12 z dnia.... 2012r. KARTA MODUŁU / KARTA PRZEDMIOTU Kod modułu Nazwa modułu Stopy żelaza Nazwa modułu w języku angielskim Iron alloys Obowiązuje od roku akademickiego
(12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 185228
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 185228 (21) Numer zgłoszenia: 331212 ( 13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia: 04.07.1997 (86) Data i numer zgłoszenia
ANALIZA KRYSTALIZACJI STOPU AlMg (AG 51) METODĄ ATND
18/22 Archives of Foundry, Year 2006, Volume 6, 22 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2006, Rocznik 6, Nr 22 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 ANALIZA KRYSTALIZACJI STOPU AlMg (AG 51) METODĄ ATND T. CIUĆKA 1 Katedra
MODYFIKACJA STOPU AK64
17/10 Archives of Foundry, Year 2003, Volume 3, 10 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2003, Rocznik 3, Nr 10 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 MODYFIKACJA STOPU AK64 F. ROMANKIEWICZ 1, R. ROMANKIEWICZ 2, T. PODRÁBSKÝ
IDENTYFIKACJA FAZ W MODYFIKOWANYCH CYRKONEM ŻAROWYTRZYMAŁYCH ODLEWNICZYCH STOPACH KOBALTU METODĄ DEBYEA-SCHERRERA
44/14 Archives of Foundry, Year 2004, Volume 4, 14 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2004, Rocznik 4, Nr 14 PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 IDENTYFIKACJA FAZ W MODYFIKOWANYCH CYRKONEM ŻAROWYTRZYMAŁYCH ODLEWNICZYCH
LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH
Politechnika Łódzka Wydział Mechaniczny Instytut Inżynierii Materiałowej LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH Blok nr 3 Kształtowanie właściwości mechanicznych materiałów Ćwiczenie nr KWMM 1 Temat: Obróbka
MODYFIKACJA SILUMINU AK20 DODATKAMI ZŁOŻONYMI
41/2 Archives of Foundry, Year 2001, Volume 1, 1 (2/2) Archiwum Odlewnictwa, Rok 2001, Rocznik 1, Nr 1 (2/2) PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 MODYFIKACJA SILUMINU AK20 DODATKAMI ZŁOŻONYMI F. ROMANKIEWICZ
SILUMIN OKOŁOEUTEKTYCZNY Z DODATKAMI Cr, Mo, W i Co
17/38 Solidification of Metals and Alloys, No. 38, 1998 Krzepnięcie Metali i Stopów, nr 38, 1998 PAN Katowice PL ISSN 0208-9386 SILUMIN OKOŁOEUTEKTYCZNY Z DODATKAMI Cr, Mo, W i Co PIETROWSKI Stanisław,
Akademia Morska w Szczecinie Instytut InŜynierii Transportu Zakład Techniki Transportu. Materiałoznawstwo i Nauka o materiałach
Akademia Morska w Szczecinie Instytut InŜynierii Transportu Zakład Techniki Transportu Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych z przedmiotów Materiałoznawstwo i Nauka o materiałach Wpływ róŝnych rodzajów
LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH
Politechnika Łódzka Wydział Mechaniczny Instytut Inżynierii Materiałowej LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH Ćwiczenie nr 5 Temat: Stale stopowe, konstrukcyjne, narzędziowe i specjalne. Łódź 2010 1 S t r
Stopy żelaza z węglem
WYKŁAD 7 Stopy żelaza z węglem Odmiany alotropowe Fe Fe α - odmiana alotropowa żelaza charakteryzująca się komórka sieciową A2, regularną przestrzennie centrowaną. Żelazo w odmianie alotropowej alfa występuje
Nauka o materiałach III
Pomiar twardości metali metodami: Brinella, Rockwella i Vickersa Nr ćwiczenia: 1 Zapoznanie się z zasadami pomiaru, budową i obsługą twardościomierzy: Brinella, Rockwella i Vickersa. Twardościomierz Brinella
Zakres tematyczny. Podział stali specjalnych, ze względu na warunki pracy:
STAL O SPECJALNYCH WŁAŚCIWOŚCIACH FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH Zakres tematyczny 1 Podział stali specjalnych, ze względu na warunki pracy: - odporne na korozję, - do pracy w obniżonej temperaturze, - do pracy
ANALIZA WPŁYWU SZYBKOŚCI CHŁODZENIA NA STRUKTURĘ I WŁASNOŚCI STALIWA L21HMF PO REGENERUJĄCEJ OBRÓBCE CIEPLNEJ
73/21 ARCHIWUM ODLEWNICTWA Rok 2006, Rocznik 6, Nr 21(2/2) ARCHIVES OF FOUNDARY Year 2006, Volume 6, Nº 21 (2/2) PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 ANALIZA WPŁYWU SZYBKOŚCI CHŁODZENIA NA STRUKTURĘ I WŁASNOŚCI
PL B1. Sposób wytwarzania mieszanki żużlotwórczej dla pozapiecowej rafinacji stali w kadzi lub w piecu kadziowym
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 213251 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 387171 (51) Int.Cl. C21C 7/04 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia: 02.02.2009