P ająki Góry Nartowej w Puszczy Kampinoskiej. Spiders of the Góra N artow a in the Puszcza Kampinoska near W arszawa

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOGICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom VIII Warszawa, 20 V 1961 Nr 35 Jerzy P r ó s z y ń s k i P ająki Góry Nartowej w Puszczy Kampinoskiej I l a y K H H a p T O B o f t T o p u b K a i v i n m i o c c K O H r i y m e n o r. i e B a p m a B b i Spiders of the Góra N artow a in the Puszcza Kampinoska near W arszawa [Z 3 tabelami i 2 rysunkami w tekście] W STĘP Fauna pająków w Polsce jest dotychczas słabo poznana, przy czym do nieco lepiej, lecz również niedostatecznie, zb a danych terenów należą okolice W arszawy. Spisy pająków z tego terenu podaje jedynie T a c z a n o w s k i w latach 1866 i O bydw a te spisy zaw ierają łącznie 222 gatunki, z k tó rych jednak tylko 197 udało się później zidentyfikować (Pet r u se w ic z, 1937). Co do pozostałych 25, nie udało się stw ierdzić, jakie gatunki autor ten rzeczywiście znalazł. M ateriały do tych wykazów zbierał T a c z a n o w sk i w samym mieście i najbliższych jego okolicach, ja k pisze w dwum ilowym p ro m ieniu, oraz na kilku nieco dalej położonych stanowiskach. Z terenu Puszczy Kampinoskiej prace arachnologiczne nie były dotychczas publikowane. W niniejszej pracy omawiam następujące rodziny pająków : Araneidae (Argiopidae), Lycosidae, Pisauridae, Salticidae i Thomisidae. Rodziny te należą do najliczniej szych, zarówno pod względem ilości gatunków

2 556 J. Prószyński 2 (łącznie obejm ują one -J- wszystkich znanych z Polski pająków), jak i ilości osobników w ystępujących w terenie. Beprezentu ją one następujące grupy ekologiczne pająków : sieciowe, biegające, skaczące i czatujące. Terenem moich badań w Puszczy Kampinoskiej była Góra K artow a, oznaczona na m apie K o b e n d z y z 1930 r. jako Góra K iljanka, a przez miejscową ludność zwana niekiedy Górą Klijową. Je st to kilkunastom etrow ej wysokości wydma, częściowo zalesiona, otoczona torfiastym i łąkam i, położona na skraju południowego pasa wydm Puszczy Kam pinoskiej. A dm inistracyjnie należy do pow iatu Pruszków, nadleśnictwa Kam pinos, leśnictwa Leszno i stanowi oddział 17, pododdział g Lasów Państw ow ych. Dokładniejszy opis geograficzny, geologiczny i florystyczny Puszczy Kam pinoskiej zaw arty jest w pracach K a c z o r o w s k i e j (1926), R. K o b e n d z y (1930) oraz J. K o b e n d z y i R. Kob e n d z y (1945). M ateriały zbierałem w latach 1955 i 1956 od wiosny do jesieni, m ateriały zaś uzupełniające V I oraz V III Przy łowieniu pająków stosowałem następujące metody jakościowe: 1. wypatrywanie, 2. koszenie czerpakiem entomologicznym, 3. pułapki, 4. wysiewki ze ściółki. Metoda wypatrywania polegała na chwytaniu wszystkich dostrzeżonych pająków oraz na przeglądaniu tych miejsc, gdzie trudno było zastosować inne metody, np. szczelin kory na pniach drzew, pod kamieniami, na powierzchni wody itp. Koszenie czerpakiem entomologicznym stosowałem przy poławianiu pająków na trawach, ziołach, krzewach i gałęziach drzew. Metoda pułapek polegała na wkopywaniu w ziemię jednolitrowych słojów szklanych (tzw. weków). Na dno słoja wlewałem nieco płynu, w którym topiły się złapane pająki. Wypróbowałem następujące płyny: alkohol etylowy 75 /0, glicerynę i wodę. Najlepszym z nich okazała się woda, gdyż do weków z wodą wpadało kilkakrotnie więcej pająków i owadów niż do słojów z pozostałym i płynami. Dlatego też po przeprowadzeniu prób do pułapek używałem wyłącznie wody. Metoda ta daje dobre wyniki dla pająków biegających; inne wpadały tylko wyjątkowo. Metoda wysiewek polegała na przesiewaniu przy pom ocy sita entomologicznego ściółki i mchu. Z w ysiewek wypłaszałem pająki przy pomocy aparatu Tullgrena w pracowni lub od razu w terenie wybierałem na płachcie białego płótna. Zebrany materiał przechowywany jest w Instytucie Zoologicznym Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

3 3 Pająki Góry Nartowej 557 W pracy niniejszej stosuję nomenklaturę według It o e w e k a ( ). Ponieważ już po wydaniu I tomu katalogu R o e w e r a uznano priorytet nazw C l e r c k a przed nazwami nadanymi przez L in n e u s z a i w związku z tym zmieniono nazwy 66 gatunków, dla rodziny Araneidae (Argiopidae), której zmiany te najbardziej dotyczą, stosuję nomenklaturę według L o c k e t a i M i l l i d g e a (1954). Wyjątek stanowi nazwa Zygiella calophylla ( W a l c e.), użyta zgodnie z E o e w e r e m. W części systematycznej podaję informacje o rozmieszczeniu geograficznym poszczególnych gatunków; są to dane uzyskane z katalogów, monografii, a także z rozmaitych prac faunistycznych. Poza pracami wymienionymi w wykazie piśmiennictwa wykorzystałem tu m. in. prace: B a c e l a r ( ), d e B a r r o s M a c iia d o (1937), B r is t o w e (1934), Ca n e s t h in i i P a v e s i (1869), Ca po r ia c c o ( ), F r a n g a n il l o B a l b o a (1920), F u e n t e (1898), K o l o sv a r y (1937), S c h e n k e l -H aas (1938). Są to głównie prace faunistyczne dotyczące pająków Półwyspu Iberyjskiego i Apenińskiego oraz Grecji, a więc obszarów, które nie mają opracowań zbiorczych. Za P e t r u s e w ic z e m (1937) podaję dane o występowaniu tych gatunków w Polsce, uzupełniając je danymi z prac nowszych, nie uwzględnionych w katalogu tego autora. Są to prace H e s s e g o (1937, 1939), K s ią ż - k ó w h y (1936), K a r p iń s k ie g o (1956), Ł u c z a k o w e j (1953, 1954) i M i k u l s k ie j (1950, 1955). Badania na Górze Nartowej doprowadziły mnie do wniosku, że najodpowiedniejszy do badań ekologicznych jest teren obejm ujący środowiska o dużej powierzchni, w yraźnie w y kształcone i odgraniczone od sąsiednich, wykazujące możliwie jednakowe warunki na całej swej powierzchni. Oczywiście do badań autekologicznych należy wybraó teren posiadający kilka zdecydow anie różniących się środowisk, aby móc porów nać ich faunę i powiązać poszczególne gatunki z ich środowiskami. Odpowiednio dobrany teren, być może, pozwoli zorientow ać się w w ym aganiach autekologicznych ty ch g a tu n ków. N iestety, Góra Nartow a, stanowiąca mozaikę środowisk drobnych, przechodzących w siebie naw zajem i niezdecydowanie wykształconych pod względem fitosocjologicznym, nie spełniła tych warunków. W związku z m ałą przeważnie powierzchnią poszczególnych środowisk znalezienie p a ją k a X w środowisku A nie świadczy bynajm niej, że jest on związany z w a ru n k am i tego środowiska, bowiem w odległości 50 cm zn ajd o wało się środowisko B o zupełnie innych w arunkach, a w odległości dalszych 50 cm jeszcze bardziej odm ienne środowisko C.

4 558 J. Prószyński 4 T ak drobne odległości nie są dla pająków, zwłaszcza biegających, żadną przeszkodą. W tych w arunkach znalezienie pająka na tym czy innym środowisku może być równie dobrze wyrazem jego wybiórczości, ja k dziełem przypadku. Te właściwości opracow yw anego tere n u u tru d n iły dokonanie podziału n a środowiska i wyciągnięcie wniosków autekologicznych. M ozaikowatość Góry N art owej umożliwiła natom iast bytowanie n a jej m ałym terenie g atu n k o m o różnorodnych w ym a ganiach środowiskowych. Znalazły tu dogodne warunki pająki higrofilne i skrajnie sucholubne oraz wiele gatunków o w ym a ganiach pośrednich. Ponieważ na obszarze Góry N art owej znaleźć m ożna fragm enty większości środowisk znajdujących się w Puszczy K am pinoskiej, uzasadnione w ydaje się p rzy puszczenie, że w ystępuje tu większość gatunków żyjących w Puszczy Kam pinoskiej. Liczba gatunków znalezionych na Górze N art owej jest nadspodziewanie duża. Poniżej daję zestaw ienie liczbowe znalezionych przeze m nie gatunków z ilością gatu n k ó w podaw anych w innych p racach z obszaru P olski (porównuję prace stanowiące opracowanie całego terenu, a nie pew nych ty lko środowisk). Tabela 1 Zestawienie ilości gatunków pająków podawanych w różnych pracach z obszaru Polski Okolice Rzeszowa (B a r a n ) Krotoszyn (M i e - d z iń s k i) Białowieża (K a r p i ń s k i) Góra > artowa (P rósz TŃSKI) w tym nowe dla ogółem okolic Warszawy Araneidae Lycosidae Pisauridae Salticidae Thomisidae Kazem z tych rodzin

5 5 Pająki Góry Nartowej 559 J a k wynika z tego zestawienia, tylko B a r a n podaje większą liczbę gatunków, jednak jego p raca je st wynikiem dw uletniego zbierania m ateriału n a dużym obszarze (okolice R zeszowa), podczas gdy Góra ilartow a łącznie z otaczającą łąką m a powierzchnię około 16 hektarów. N atom iast znaleziona przeze mnie liczba gatunków przewyższa liczbę gatunków podanych w pozostałych pracach, mimo że były one robione na większych od m ojego terenach. Powyższe porów nanie w ydaje się potw ierdzać tezę, że Puszcza Kam pinoska jest terenem specjalnie bo g aty m w gatu n k i i bardzo interesującym dla przyrodników. Duże zróżnicowanie terenu i niespodziewanie duża liczba gatunków utrudniły prowadzenie obserwacji biologicznych. Poniew aż w ty ch w arunkach m ogły one być tylko fragm entaryczne i dorywcze, nie um ieszczam w p racy osobnego rozdziału poświęconego tym obserwacjom, lecz podaję je w części system atycznej. Praca niniejsza została wykonana pod kierunkiem prof, dra T. J a c z e w s k ie g o i doc. dra J. R a f a l s k ie g o, którym pragnę serdecznie podziękować za cenne rady i wskazówki. Miłym obowiązkiem jest dla mnie podziękowanie kolegom z Instytutu Zoologicznego PAN, których życzliwe rady ułatwiły mi wykonanie tej pracy. Serdecznie dziękuję również mgr Z. K a liszc zu k za oznaczenie roślin zebranych na Górze Nartowej. OPIS TERENU Badany teren (mapka) ograniczony jest od południa kanałem odwadniającym, od północy łąką, od zachodu granicę stanowi linia łącząca zachodni kraniec wydm y z brzegiem kanału, granicę wschodnią zaś m o stek na kanale i droga. Powierzchnia jego wynosi około 16 hektarów. Kanał odwadniający ma bardzo wolny przepływ wody i jest zarośnięty przez Nuphar luteum Sm. Szerokość kanału wynosi od 2 do 3 m, głębokość około 0,5 m. Brzeg porośnięty jest wąskim pasem szuwarów (między innymi rosną tam Acorus calamus L. i Phragmites communis T e i n.) oraz bujnymi i gęsto rosnącymi trawami i ziołami. Roślinność brzegu miesza się z roślinnością łąki. Łąka ciągnie się równoległym do wydm y pasem o szerokości około 50 m. Gleba jest tam torfiasta. Na łące rozrzucone są liczne drobne wzniesienia (około 20 cm wysokości) i zagłębienia, dzięki czemu występuje mozaika płatów suchszych i wilgotniejszych. Pas łąki leżący najbliżej wydmy jest wyraźnie suchszy od reszty łąki i stanowi teren przejściowy między wilgotną łąką a wydmą. Zarówno łąka, jak i brzeg kanału są wypasane i koszone.

6 560 J. Prószyński 6 U podnóża wydm y, na granicy z łąką, ciągnie się wąski pas lasu mieszanego, o szerokości od 1 do 4 m. Zwarcie koron drzew jest duże, dno lasu pokryte jest grubą warstwą ściółki liściastej. Jesienią ściółka bywa częściowo wygrabiana, w związku z czym rośliny runa zachowały się jedynie w miejscach, gdzie krzewy są bardziej zwarte. Rosną tam / toom--- L e g e n d a : K a n a f odu)adniaja,cu j 'łm & M & kw fcw /ks. L o y Droga i modfek nad * '* -LaJf k a n a fir n N ishraj LOydmj '' Po/anMi -* Qrzd>idf~iDy d m y i O O O P o/ddyn & Z g Hrzę.LDy najidyżsfzfi- l02ji iegi<zni<z V. Dąka Rys. 1. Plan terenu objętego badaniami m. in. Asperwla odorata L., Stachys silvatica L., Majanthemum bifolium S ctjm., Potentilla arenaria B o r k s. Pas lasu mieszanego, graniczący z południowym stokiem wydm y, stanowi mozaikę różnorodnych siedlisk od wilgotnych, zacienionych, do skrajnie suchych, nasłonecznionych. Stok ten w znacznej części pokryty jest około trzydziestoletnim lasem sosnowym (Pinus Banlcsiana L a m b, i P inus silvestris L.). W kilku tylko miejscach rosną dęby i brzozy. Między płatami lasu znajduje się kilkanaście polanek różnej wielkości, przeważnie piaszczystych, suchych i porośniętych kserofilną roślinnością; jedynie kilka z nich jest bardziej wilgotnych i zacienionych.

7 7 Pająki Góry Nartowej 561 W zachodniej części wydmy dolną czę ść stoków stanowi strom piaszczysta skarpa, powstała prawdopodobnie na skutek eksploatacji piasku przed kilkudziesięciu laty. Dolna część tejże skarpy jest wilgotna, bujnie porośnięta i zacieniona przez pas lasu mieszanego. Górna część skarpy, skrajnie sucha, zbudowana z sypkich piasków, porośnięta jest z rzadka kępkami Corynephorus eanescens P. B., Thymus serpyllum L., i Veronica verna L. Skarpa przy zachodnim krańcu przechodzi w grzbiet wydm y; w pobliżu najwyższego wzniesienia, mniej więcej w J długości wydmy, przechodzi ona w łagodnie nachyloną polanę, zwaną w dalszej części pracy polanką na południowym stoku. Grzbiet wydm y pokryty jest płatami gęstych porostów Cladonia sylvatica (L) i Cetraria islandic (L.) oraz kępami Carex ericetorum P o ll. Polanka na południowym stoku jest bardzo lekko nachylona. Rosnące tam dęby i sosny rzucają silny cień; dzięki temu oraz dzięki słabemu nachyleniu powierzchni jest to teren dość wilgotny. Jedynie środkowa część polanki, niezacieniona i silniej nasłoneczniona, oraz najwyżej położona część polanki jest sucha. Tak więc mimo małej powierzchni polanka ta ma bardzo niejednakowe warunki i stanowi mozaikę różnych siedlisk. Na wschód od omawianej polanki, poniżej wierzchołka wydmy leży duża, silnie nasłoneczniona polana, porośnięta przez bujnie rozrośnięte Vincetoxicum officinale M n c h. oraz również liczne Carex ericetorum P o l l, i porosty Cetraria islandica (L.) i Cladonia sylvatica (L.). Rosną tu poza tym Anthericum ramosum L., Calamagrostis epigeios R o t h., Gytisus ratyshonensis S c h a e f f., Euphorbia cyparissias L., Festuca ovina L., Hieracium pilosella L., Jasione montana L., Koeleria gracilis P e r s., Oenothera biennis L., Polytrichum attenuatum M e n z., Sarothamnus scoparius Y im m., Sedum acre L. i inne. Polanę tą nazywam w dalszej części pracy polaną z Vincetoxicum. Pas między polaną z Vincetoxicum a polanką na południowym stoku ma charakter pośredni; cechuje go większe zwarcie Carex ericetorum P o l l, i Festuca ovina L. Jest on suchy i nasłoneczniony. N azywam go dalej płaty otaczające polanę z Vincetoxicum". W lesie na północnym stoku wydm y i przylegającej do niego równinie można wyróżnić trzy części: 1. Las sosnowy rosnący na północnym stoku wydmy, dość wilgotny miejscami silnie zwarty. Znaczną powierzchnię dna lasu pokrywają płaty mchów: Entodon Schreberi M o e n k., Dicranum undulatum E h r h., Hylocomium próliferum L in d b. W ystępują tu duże krzewy leszczyny oraz krzewiasty grab, wokół których skupia się roślinność grądowa, m. in. Stellaria holostea L., Asperula odorata L., Convallaria maialis L., Melampyrum nemorosum L. Rosną tu także Galium mollugo L., Humulus lupulus L., Majanthemum bifolium Sch m., Ficaria verna H u d s. 2. Las na równinie, również sosnowy, charakteryzuje się mniejszym zwarciem koron oraz występowaniem roślin typowych dla boru sosnowego, jak Pteridium aquilinum K t jh n., Trientalis europea L., Anthoxantum odoratum L., Deschampsia flexuosa Trin. Rosną tu poza tym Melam

8 562 J. Prószyński 8 pyrum nemorosum L., Dianthus carthusianorum L., Hieracanthium pilosella L., Hypericum perforatum L., Helichrysum arenarium M o e n c h., Agrostis vulgaris W ith., Campanula patula L., Campanula persicifolia L., Thymus serpyllum L., Peltigera canina L. i inne. 3. W części wschodniej opisywanego wyżej lasu sosnowego, na równinie, znajduje się lasek brzozowy. Rosną w nim w dużej ilości paprocie (głównie Pteridium aquilinum Ktjhn.) oraz płaty słabo rozwiniętych Vaccinium myrtillus L., Vaccinium vitis idaea L. i Calluna vulgaris Sa l is b. Przy zachodnim krańcu wydm y, na północnym stoku, znajduje się polana o powierzchni około 25 X 25 m, porośnięta bujnie roślinnością. Stok wydm y obniża się łagodnie i przechodzi w łąkę. Obrzeżenie polanki oraz rozrzucone na niej kępy drzew i krzewów stanowią dąb, sosna, grab, leszczyna, trzmielina brodawkowa, kruszyna, róża i jałowiec. Ze względu na wilgotność i zacienienie wyróżniłem trzy części: 1. Górna część polanki, silnie zacieniona, porośnięta m. in. przez Entodon Schreberii M o e n k., Polytrichum comune L., Stellaria holostea L., Trientalis europea L. 2. Część środkowa, silnie nasłoneczniona i sucha. Porastają ją; m. in. Calamagrostis epigeios (L.), Campanula rotundifolia L., Carex ericetorum P o l l., Centaurea rhenana B o k., Dianthus Andrzejówslcianus K u l., D ianthus cartusianorum L., Cenista tinctoria L., Helichrysum arenarium L., Hieracium pilosella L., Hypericum perforatum L., Leontodon hispidus L., K nautia arvensis Co u l t., Peucedanum oreoselinum M o e n c h., Phleum Boehmeri W ib., Scabiosa columbaria L., Seseli annuum L., Veronica spicata L. oraz w niewielkiej ilości Vincetoxicum officinale M n c h. 3. Część dolna polanki wilgotniejsza od poprzedniej. Rośnie na niej w dużej ilości Pteridium aquilinum K u h n. Ogólnie biorąc, wydma jest stosunkowo od niedawna opanowana przez rośliny, które tu są przemieszane i nie tworzą jeszcze zdecydowanie rozgraniczonych ugrupowań. Stąd zakwalifikowanie roślinności poszczególnych płatów do określonych zespołów jest trudne. Ze względu zaś na niekompletnie zebrany materiał można wyciągnąć jedynie bardzo ogólne wnioski o podobieństwie siedlisk. UWAGI 0 CZYNNIKACH ŚRODOW ISKOWYCH I PODZIAŁ ŚRODOW ISK W badaniach swoich brałem pod uwagę różne czynniki środowiskowe, usiłując powiązać ich działanie z występowaniem poszczególnych gatunków pająk ó w ; w ażniejszym i z ty c h czynników są: pokarm, właściwości fizyczne środowiska, struktura środowiska. P ająki są drapieżcam i i to na ogół drapieżcam i wielożernyrni, ta k że o schw ytaniu przez p a ją k a jakiegoś ow ada decy

9 9 Pająki Góry Nartowej 563 duje praw dopodobnie nie g atu n ek ofiary, lecz stosunek wielkości i siły ofiary i drapieżcy. Dlatego przypuszczani, że skład gatunkow y zdobyczy nie w arunkuje na ogół występowania danego p a ją k a w danym środowisku. N atom iast zagęszczenie owadów i innych bezkręgowców, stanowiących zdobycz dla pająków, może wpływaó n a rozmieszczenie pająków w d a nym biotopie; np. p ająk i sieciowe z rodzaju Araneus C l. n a j liczniej w ystępują na skraju lasu, na polankach i w lukach m iędzy drzewam i. Przyczyną tego nie jest jed n ak w ystępowanie tego czy innego gatunku owadów, lecz zagęszczenie owadów w ty c h właśnie miejscach. Spośród właściwości fizycznych środowiska należy w ym ienić przede w szystkim wilgotność, w arunki term iczne i nasłonecznienie, jako najwyraźniej oddziaływujące na organizm pająka. W ilgotność jest czynnikiem w arunkującym w sposób zupełnie wyraźny występowanie danego gatunku. Pająki można podzielić n a grupy związane z określonym stopniem w ilgotności środowiska. W moich badaniach wyraźnie zarysowały się g ru p y związane ze skrajnym i środow iskam i: bardzo wilgotnym i bardzo suchym, natom iast nie udało mi się wyróżnić grup gatunków zw iązanych z wilgotnością pośrednią. P ra w dopodobnie duże znaczenie dla pająków m a stopień nasłonecznienia. Z piśmiennictwa wiadomo, że wśród pająków można wyróżnić g atu n k i cieniolubne i gatu n k i lubiące duże nasłonecznienie; nie udało mi się jednak prześledzić powiązania znalezionych gatunków z różnym stopniem nasłonecznienia środowiska. W związku z poprzednimi czynnikami pozostają warunki termiczne środowiska. Jakkolw iek wpływają one na w ybór środowiska, m ają jednak chyba mniejsze znaczenie od wilgotności. N atom iast tem peratura ma na pewno bardzo duży w pływ na aktyw ność dobow ą pająków. N astępnym czynnikiem w arunkującym występowanie pająka jest stru k tu ra środowiska. Przez stru k tu rę środowiska ro zu miem, oceniane pod kątem biologicznych potrzeb pająka, ukształtow anie szaty roślinnej, charakter powierzchni gleby, leżące na ziemi kamienie itp. S truktura środowiska jest to więc suma kom binacji tych elementów środowiska, które um ożliw iają pająkow i w ykonyw anie jego czynności biologicznych:

10 564 J. Prószyński 10 budow ę sieci, chowanie się przed wrogam i, chowanie i zabezpieczanie kokonów, kopanie nor itp. Poszczególne g rupy p a ją ków w ym agają zupełnie różnych rodzajów środowiska. Tak na przykład dorosły osobnik dużego pająka sieciowego Araneus quadratus C l. w ym aga dla zbudow ania sieci co n a j mniej dwóch punktów przyczepu, położonych w określonych granicach odległości (od około jednego do kilku metrów) na określonej wysokości nad ziemią (od około 50 cm do około 2 m). Mogą to być dwie wysokie traw y, krzewy lub niższe gałęzie drzew. Te p u n k ty przyczepu pow inny się znajdować przy ty m n a przestrzeni otw artej lub przynajm niej na skraju takiej przestrzeni. Oczywiście niem ożliwe jest dla osobnika tego g a tu n k u, zwłaszcza dorosłego, budow anie sieci n a nisko skoszonej łące, podczas gdy gatunki drobne, budujące małe sieci w traw ach tuż nad ziemią, będą się tam czuły zupełnie dobrze. Zupełnie innej stru k tu ry środowiska wym aga pająk biegający Pardosa pullata (C l.), jeszcze innej, żyjący w szczelinach kory na pn iach sosen Coriarachne depressa (C. L. K o c h ). O pierając się n a wyżej om ów ionych czynnikach, w yróżniam następ u jące środow iska: 1. pow ierzchnia w ody i b ło t nista gleba n a brzegu kanału, 2. traw y i zioła na terenach w ilgotnych, 3. tra w y i zioła na teren ach średniow ilgotnych, 4. gałęzie drzew oraz krzewy, 5. traw y i zioła na terenach suchych, 6. skrajnie suche stoki w ydm y, 7. mech i ściółka, 8. pnie drzew (kora i jej szczeliny). Zestawienie gatunków znalezionych na badanym terenie podaję w tab elach 2 i Powierzchnia wody i błotnista gleba na brzegu kanału. Ze środowiskiem ty m związane są najbardziej higrofilne gatunki biegające, jak Pirata piraticus C l. i Pirata piscatorius C l. D o tej grupy należałoby zaliczyć także dorosłe osobniki Dolomedes fimbriatus C l., których jednak nie udało mi się złowić, m łode n ato m iast łowiłem w zupełnie innym środow i sku na traw ach i ziołach na terenach o średniej wilgotności. Poza tym złowiłem tu związany z łąką gatunek Pardosa prativaga (L. K o c h ) oraz w ystępujący na całym terenie Góry K arłow ej g a tu n e k Megarctosa leopardus (Sund.).

11 Tabela 2 W ystępow anie gatunków pająków w w yróżnionych środow iskach (Sym bole użyte w tab e li o z n a c z a ją : ++++ bardzo liczny, +++ liczny, ++ n ieliczn y, + pojedyncze osobniki ) Powierzchnia wody i błotnisty brzeg kanału Trawy i zioła na terenach w ilgotnych Trawy i zioła na terenach średniow ilgotnych Krzewy i gałęzie drzew Trawy i zioła na terenach suchych Skrajnie suche stoki wydmy Mech Ściółka Pnie so sen P irata piraticus (C L Pirata p iscato riu s ( C l. ) Pardosa prativaga ( L.K o c h ) Piratula la tita n s ( B l. ) M egarctosa leopardus (SUND.) Trochosa ruricola (D E GEER) Pardosa pullata ( C l. ) S itticu s litto ra lis (HAHN) Pardosa p a lu stris (L. ) A lopecosa aculeata ( CL. ) Araneus cornutus C l Araneus quadratus CL X y s tic u s c rista tu ś ( C l.) Mangora acalypha (WALCK. ) Philodrom us aureolus (C L.) Araneus adiantus (WALCK.) Evarcha arcuata (C L.) Pisaura m irabilis (C L.) Evarcha flammala (C L.) Araneus patagiatus C l Thanatus form icinus (C L.) H eliophanus cupreus (WALCK.) D olom edes (im briatus (C L.) Araneus marmoreus marmoreus CL Araneus diadem atus C L Araneus cucurbitinus cucurbitinus CL Araneus marmoreus pyram idatus CL Z illa diodia (WALCK. ) D endryphantes rudis SUND Araneus angulatus C l Araneus redii ( SCOP. ) X y s tic u s slria tip e s L. KOCH P assiena bifasciata (C.L.K O C H ) X erolycosa m iniala (C. L. KOCH) X erolycosa nem oralis (WESTR.) P hilaeus chrysops ( P o d a ) A lopecosa cursor (HAHN ) A elurillus [estivu s (C.L.K O CH ) ++++ A elurillus litera -v-insignitus (C L.K O C H ) A lopecosa barbipes (SUND.) Neon reticula tu s ( E l. ) Trochosina terricola (TKOR.) + r Meta segm entata segm entata ( C l. ) Euophrys mac ulata (, WTDER) S a lticus oleari (SCO P.) Coriarachne d epressa (C.L.K O C H ) + + G atunki mniej liczn e S itticu s caricis (WESTR.) + + Tibellu s m aritim us (MENGE) Pardosa sp. + + G zyp tila trux (P A N Z.) Trochosa sp in ip a lp is (F. CAMBR. ) Singa hamata (C L.) Singa pygmaea (SUND.) A lopecosa ; pulverulenta ( C l. ) X y stic u s u/m i(h ah N ) Misumenops tricuspidatus (F A B R.) Misumena vatia (C L.) Heliophanus ritteri (SC O P.) Marpissa radiata (GRUBE) + + Sitticus rupicola (C.L.K O C H ) + Xysticus bifasciatus (C. L. KOCH) + Euophrys aequipes (CAMBR.) + + Pardosa lugubris (WALCK.) ++ + Tmarus piger (WALCK.) + + E"archa laetabunda(c.l. KOCH) Tibellus oblongus (WALCK.) Cyciosa conica (P A L L.) Heliophanus dubius C.L. KOCH + Araneus alsinae (WALCK.) + Cy ciosa oculata (WALCK.) + Cercidia prominens (WESTR.) + Meta segmentata mengei (B l. ) + Sitticus mancus (TH O R. ) + Araneus sturmi (HAHN) + + Zygiella calophylla (WALCK) + + Philodromus collinus C.L. KOCH + + Philodromus dispar WALCK. + Philodromus emarginatus (SCHRANK) + Pistius truncatus (P A L L.) + Araneus cucurbitinus opistographus KULCZ. + Thomisus onustus( WALCK. + + Pellenes tripunclalus (WALCK.) + + Sitticus lullgreni (L.KOCH) + + Phlegra fasciata (HAHN) Alopecosa runeata (C L.) Ozyptila scabricula (WESTR.) + Bianor aurocinctus (OHLERT) Ozyptila atomaria (PA N Z.) +

12

13 T ab e la 3 Wykaz gatunków znalezionych na tere n ie Córy N artow ej z zaznaczeniem okresów w ystępow ania osobników dojrzałych ( x osobniki dojrzałe, x_ sam ice z kokonam i, spor. - gatunki z n alezio n e w kilku o kazach ) M iesiące N azwy gatunków III IV V VI vn vm IX X XI o r H o ł-h o r H LO CO o I co 10 i coi LD co 10 co LD co lo co LO co LO co ł-h 1 1 CO 1 *"7 1 co 1 * 1 1 co 1 CO 1 co ^ 1 H H 1 co 1 1 VO 1 "7 i CO 1 ł-h ł-h ł-h ł-h ł-h ł-h t-h ł-h ł-h ł-h ł-h ł-h» H ł-h ł-h r H Uwagi R odzina A raneidae ( Argiopidae ) 1. A raneus adiantus (WALCK.) 3 X X X X X X X 2. A raneus alsina e (WaLCIC.) X- sp or. 3. Araneus angulatus CL. X X X 4. A raneus cornutus CL. X X X X X X X 5. Araneus cucurbilinus cucurbitinus C l. X X X X 6. A raneus cucurbitinus opistographus KULCZ. X spor. 7. Araneus diadem atus CL. X X X X X 8. A raneus marmoreus marmoreus C l. X X X X X X 9. A raneus marmoreus pyram idatus CL. X X X 10. Araneus patagiatus CL X X X X X X X I I. Araneus quadratus CL. X X I Z Araneus red ii (SCOP. ) X X X X 13. Araneus sturm i (HAHN) 14. Cercidia p rom inens (WeSTR. ) 15. C yclo sa conica ( P a l l. ) 16. C yciosa oculata (WALCK.) 17. Mangora acalypha (WALCK.) X X X X X X 18. Meta segm entata segm enlata (C L.) X X X 19. Meta segm entata m engei (B L.) X spor. 20. Singa hamata ( C l.) X spor. 21. Singa pygmaea (SUND.) X spor. 22. Z illa diodia (WALCK.) X X X 23. Z yg iella calophylla (WALCK.) X spor. R odzina L ycosid a e ( 24. A lopecosa a culeata ( C l.) X X X X X 25. A lopecosa barbipes (SUND. ) X X X spor. 26. A lopecosa cuneata (C L.) X X 27. A lo p eco sa cursor ( H a h n ) X X X X X X 28. A lopecosa pulverulenla ( C l. ) X X X X 29. M egarotosa leopardus (SUND.) X X X X 30. P ardosa lugubris (WALCK.) X X X. 2i 31. Pardosa sp. z grupy P. m onticola ( C l.) 32. Pardosa palu stris ( L.) X X x x_ 33. Pardosa pullala ( C l.) X X X X X X X X 34. P ardosa prativaga (L.KOCH) X X JL JL X_ X 35. P a ssien a b ifa scia ta (C.L.K oc H ) X X x 21 x_ 21 X 36. Pirata piraticus ( C l.) 2L 2i 21 X 37. P irata piscalorius ( C l.) X X X 38. Piratula la lita n s ( B l. ) X X X X X X X 39. Trochosa ruricola (D e G e e r ) X X X X X X X 40. Trochosa spin ipa lp is (F. CAMBR. ) X spor. 41. Trochosina lerricola (THORELL) X X X X X X X X X X 42. X erolycosa m iniata ( C.L.K o c h ) X X X X X 43. X erolycosa nem oralis (WESTR.) X X X X X R odzina P isauridae 44. Dolom edes fim briatus (C l.) 45. Pisaura m irabilis ( C l.) x_ R odzina Sa lticid a e 46. A elurillus (e stiv u s (C.L.KOCH) X X X 46. A elu rillu s litera-v- in sig n itu s ( C l.) X X X X X 48. Bianor aurocinetus (OHLERT) 49. Dendryphantas rudis SUND. X X X X 50. Euophrys aequipes (CAMBR. ) X spor. 51. Euophrys m aculata (WIDER) 3 X X X X 52. Evarcha arcuata (CL. ) X X X X X X X X 53. Evarcha flam mala (C L.) X X X X 54. Evarcha laetabunda (C.L.K O C H ) X X spor. 55. H eliophanus cupreus (WALCK.) X X X X X 56. H eliophanus dubius (C.L. K o c h ) X spor. 57. H eliophanus ritteri (SCO P.) X X X X X 58. M arpissa radiota (GRUBE) X spor. 59. N eon reticula tu s ( B l. ) X X spor. 60. P ellenes tripunctatus (WALCK.) X spor. 61. P hilaeu s chrysops (PO DA) X X 62. Phlegra (ascia ta (HAHN) X X 63. S a lticu s oleari (SC O P.) X X X 64. S itticu s caricis (WESTR.) X X 65. S itticu s tullgreni HOLM X spor. 66. S ittic u s litto r a lis { H a h n ) ' X X X X X x X X 67. S itticu s mancus (THORELL) X spor. 68. S itticu s rupicola ( C.L.KOCH) X X R odzina Thom isidae P odrodzina M isumeninae 69. Coriarachne dep ressa (C.L.K O C H ) X spor. 70. M isumena vatia ( C l. ) X X X X X 71. M isumenops tricuspidatus (FA B R.) X X X X X X 72. O zyptila alomaria (PANZ. ) X spor. 73. O zyptila scabricula (WESTR.) X spor. 74. O zyptila trux ( B l. ) X X spor. 75. P is tiu s Iruncalus (PA LL. ) 76. Thom isus onustus (WALCK. 77. Tmarus piger (WALCK.) X spor. 78. X y stic u s audax (SCHRANCK) 79. X y s tic u s b ifa scia tu s C.L.KOCH X spor. 80. X y s tic u s c rista tu s ( C l. ) X X X X X X X X 81. X y s tic u s ulm i ( H a h n ) X X X X 82. X ystic u s stria tip es L.KOCH X X X X P odrodzina Pfiilodromidae 83. Philodrom us aureolus (C L.) X X X X X X 84. Philodrom us collin us C.L.KOCH X X s p o r. 85. Philodrom us dispar WALCK. X s p o r. 86. Philodrom us emarginatus (SCHRANCK) X s p o r. 87. Thanatus form icinus (C L.) X X X X 88. T ib ellu s maritimus (MENGE) X s p o r. 89. T ib ellu s oblongus (WALCK.) X X X X X X X X

14

15 11 Pająki Góry Nartowej Trawy i zioła na terenach wilgotnych. Do środowiska tego zaliczani roślinność brzegu kanału oraz łąkę. Na brzegu kanału i na wilgotnej części łąki w ystępują poza kilkoma w yjątkam i te same gatunki pająków. Ponieważ w yjątkam i tym i są gatunki, które łowiłem w pojedynczych okazach, nie m a więc pewności, czy nie w ystępują one i na drugiej części łąki, wobec tego nie rozdzielam tych części jako osobnych środowisk. Większe różnice są między wilgotną a suchszą częścią łąki, na której nie w ystępuje szereg gatunków, praw dopodobnie bardziej higrofiłnych. Obecność jednak w części suchszej gatunków specyficznych dla łąki [Pardosa pullata (Cl.), Pardosa palustris (L.), Piratula latitans (B l.), Alopecosa aculeata (Cl.)] uniemożliwiło mi połączenie tej części łąki ze środowiskiem traw i ziół rosnących na terenach średniowilgotnych. 3. Środowisko traw i ziół rosnących na terenach średniowilgotnych. Miejsca te są w mniejszym lub większym stopniu zacienione. Zaliczam tu polankę na północnym stoku (poza jej częścią środkową, nasłonecznioną), podszycie lasku na równinie i na północnym stoku oraz lasku brzozowego, polankę na południowym stoku i zacienioną część skarpy. Tak w yodrębnione środowisko nie ma jednakowych warunków we wszystkich swoich częściach. 4. Gałęzie drzew oraz krzewy. Środowisko to stanow ią gałęzie wszystkich krzewów i drzew wydm y wraz z kępam i Salix aurita L. rosnącym i na łące. Zaznaczam jednak, że gałęzie drzew b adałem ty lko do wysokości około 2,5 m. P ająki nie we wszystkich miejscach w ykorzystują jednakowo to środowisko, gromadzą się one przede wszystkim na skraju zw artych zespołów drzew, na polankach i w lukach między drzewami. P artie zwartego lasu sosnowego na północnym stoku m ają bardzo ubogą faunę pająków. Nie udało mi się zbadać dokładniej różnic w faunie pająków drzew iglastych i liściastych. Bóżnice takie jednak na pewno istnieją. Tak np. gatunek Dendryphantes rudis Sund. łowiłem wyłącznie na czubkach gałązek sosen rosnących na skraju lasu, natom iast Pistius truncatus (P a l.) według R o e w e r a w ystępuje wyłącz

16 5 66 J. Prószyński 12 n ie n a d ę b a c h. P e t r u s e w i c z (1938) p o d a je, ż e fa u n a p a ją k ó w s o s e n j e s t z n a c z n ie b o g a ts z a o d f a u n y p a ją k ó w d r z e w liś c ia s t y c h. 5. Traw y i zioła na terenach suchych. Do środowiska tego zaliczam środkową część polanki na północnym stoku, płaty otaczające polanę z Vincetoxicum i fragm ent polanki n a południowym stoku. Są to tereny silnie nasłonecznione, porośnięte tra w ą i turzycam i. 6. Skrajnie suche stoki wydm y. Środowisko to zbliżone jest do poprzedniego, ale jeszcze bardziej suche i nasłonecznione. Zaliczam tu ta j polanę z Vincetoxicum, nasłonecznioną część skarpy oraz nasłoneczniony grzbiet wydmy. Środowisko to, to nagrzany piaszczysty stok, miejscami nagi, miejscami zaś porośnięty kępam i traw i porostam i. Bujnie porośnięta jest ty lk o polana z Vincetoxicum. 7. Mech i ściółka. Ponieważ skład fauny pająków mchów i ściółki w moich badaniach okazał się podobny, trak tu ję je jako jedno środowisko. P rzy dokładniejszych jed n ak b a d a niach może okazać się potrzeba podzielenia n a dwa oddzielne środowiska. Być może naw et należałoby zwrócić uwagę na skład gatunkow y pająków w różnych rodzajach ściółki. Na badanym terenie m chy występowały w górnej części polanki na północnym stoku i polance na południowym stołu. Ściółka liściasta występuje w pasie drzew mieszanych i pod kępam i Salix aurita L. na łące, pod krzewami leszczyny i grabu w lesie na północnym stoku wydm y. Ściółkę iglastą badałem w lesie sosnowym n a północnym i południow ym stoku. W śród pająków złowionych w ty m środowisku należy wyróżnić gatunki stale tam żyjące od zim ujących lub przypadkowo w nim się znajdujących. Do żyjących stale w tym środowisku należą: Euophrys maculata (W i d e r ) i Neon reticulatus (B l.). Poza ty m dość często łowiłem tu bardziej eurytopowe gatunki, ja k Megarctosa leopardus (S u n d.), Thanatus formicinus (C l.), Trochosina terricóla (T iio r.) i Meta segmentata segmentata (Cl.). Praw dopodobnie w ty m środowisku stale żyją również Bianor aurocinctus (O h l.) i Ozyptila atomaria (P a n z.), jednak zbyt m ała liczba znalezionych przeze mnie okazów nie pozwala m i na wyciągnięcie pew nych wniosków. Pozostałe gatu n k i

17 13 Pająki Góry Nartowej 567 wymienione w tabeli 2 albo tylko tam zim ują, albo znalazły się ta m przypadkow o. 8. Pnie drzew. Pod korą sosen, w jej szczelinach i na korze łowiłem dwa gatunki stale tam przebywające. Są to Salticus oleari (S c o p.), którego oprzędy znajdowałem dość często pod korą, oraz Coriarachne depressa (0. L. K.). Kilka osobników tego ostatniego g atu n k u znalazłem n a pniach w lesie sosnowym w pobliżu Góry Nartowej. Ponadto na pniach sosny kilkakrotnie łowiłem eurytopow y g atu n ek Philodromus aureolus (Cl.) CZĘŚĆ SYSTEMATYCZNA R odzina Araneidae (Argiopidae) 1. Araneus adiantus (W a l c k e n a e r ). Buduje sieci w piętrze traw, wysokich ziół i krzewów. W ystępuje masowo w m iejscach nasłonecznionych i suchych, np. na polanie z Vincetoxicum, mniej licznie w wilgotnych lub zacienionych, np. na łące, na polankach na północnym i południowym stoku wydmy, oraz w pasie lasu mieszanego. Pojedyncze osobniki znajdowałem również na sosenkach na stoku południowym. Osobniki dojrzałe płciowo łowiłem od 25 V do 8 V III, poza ty m 8 IX 1955 złowiłem dwie samice. Budow anie kokonu obserw owałem 27 V II, zarodki z tego kokonu 10 V III m iały już w ykształcone odnóża, głowotułów i odwłok. Rozwój zarodkowy u tego g a tu n k u trw a praw dopodobnie nieco ponad dwa tygodnie. G atunek ten w ystępuje w całej Palearktyce, z Polski był podawany z okolic Rzeszowa, Niepołomic, W arszawy, Tucholi, G dańska i Bielinka nad Odrą. 2. Araneus alsinae (W a l c k e n a e r ) (syn. Aranea lutea C. L. K o c h ). Jedynego osobnika samicę złowiłem 21 V I I 1956 czerpakiem na traw ach i ziołach w runie lasu sosnowego na północnym stoku wydm y. Okaz ten różni się od opisu W i e h - leg o brakiem centek n a odwłoku i jaśniejszą barw ą, n a to m iast epigyne zgadza się z rysunkiem podanym przez tegoż autora. G atunek ten jest znany z Anglii, Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, północnych W łoch, A ustrii, W ęgier, Serbii,

18 5 6 8 J. Prószyński 14 Bułgarii, U krainy, Litw y, Estonii, Rosji środkowej i Syberii (Tom sk, Jenisej, K am czatka). W Polsce w ystępuje praw dopodobnie n a obszarze całego k r a ju Araneus angulatus Cl e r c k. P a ją k te n rozpina sieci m iędzy pniam i lub gałęziami drzew. Znajdowałem go jedynie na sosnach na południowym i północnym stoku wydmy. Sieci buduje bardzo duże (o średnicy około 70 cm), jedna z nich, rozpięta na wysokości około 4 m nad ziemią, między dwoma sosnami, m iała m ost długości około 4 m. W sieci tej znalazłem szczątki dużej ważki, co dowodzi, że gatunek ten chw yta nawet największe nasze owady. Dojrzałe osobniki (?,<?) złowiłem 21 V I I 1956, poza tym jedną $ złowiłem 21 V I tegoż roku. W ystępuje w całej E uropie, w zachodniej Syberii, północnej Afryce i w Ameryce Północnej. W Polsce poza Tatram i w ystępuje praw dopodobnie n a obszarze całego kraju. 4. Araneus cornutus C l e r c k (syn. Aranea foliata F o u r c r.). Rozpina sieci na krzewach, ziołach i niższych gałęziach drzew. N ajliczniej w ystępuje w szuw arach n ad brzegiem k anału, zn a cznie mniej liczny na gałęziach drzew pasa lasu mieszanego i polance na północnym stoku wydmy. G atunek ten uważany jest za wilgociolubny i związany z bliskością zbiorników wody. Osobniki dojrzałe łowiłem od końca czerwca do października. K okon z rozw ijającym i się zarodkam i znalazłem 21 V I I 1956, wyląg nastąpił w pierwszych dniach sierpnia. W chłodnych okresach roku (np. 10 X 1955) osobniki tego g a tu n k u znajdowałem schowane wewnątrz pustych łodyg trzcin. Jed y n a zbadana sieó m iała 21 promieni. W ystępuje praw dopodobnie w całej Palearktyce, poza tym na Grenlandii i w Ameryce Północnej. W Polsce poza Tatram i w ystępuje praw dopodobnie n a obszarze całego kraju. 5. Araneus cucurbitinus cucurbitinus Cl e r c k. Podgatunek te n w ystępuje licznie na gałęziach drzew, krzew ach, ziołach i traw ach. Łowiłem go na brzegu kanału, na łące, na gałęziach drzew pasa lasu m ieszanego oraz n a polankach n a pół 1 Uogólnienie występuje na terenie całego kraju stosuję dla gatunków podawanych z kilku lub kilkunastu stanowisk położonych na południu, północy i w środkowej części Polski.

19 15 Pająki Góry Nart owej 569 nocnym i południow ym stoku w ydm y. Osobniki dojrzałe spotykałem od 8 V I do 29 V III. W ystępuje prawdopodobnie w całej Palearktyce, od Francji po K am czatkę i Japonię. N a południe sięga po Tunis, Algier, w ystępuje na Kaukazie i w Turkiestanie, na północ sięga do południowej Finlandii. W Polsce w ystępuje na obszarze całego kraju. 6. Araneus cucurbitinus opistographus K u l c z y ń s k i1. Złowiłem tylko jedną, samicę, 20 V I I 1956, na gałęziach drzew p asa lasu mieszanego. P o d g atu n ek te n w ystępuje w P ortugalii, Francji, południowej Anglii, Belgii, w Niemczech (południowa B adenia i M eklemburgia), w Austrii, Czechosłowacji, na Węgrzech, w Serbii Bułgarii, środkowych Włoszech oraz w europejskiej części Zw iązku Radzieckiego (okolice W oroneża). W Polsce podaw any był tylko z jej południow ych części. 7. Araneus diadematus Cl e r c k. Pospolity ten gatunek na terenie Góry N artow ej bu d u je sieci w piętrze drzew i krzewów, jednakże młode osobniki również wśród traw i ziół. Ilość promieni w sieciach waha się w granicach W ystępuje w pasie lasu mieszanego, na polankach na północnym i południowym stoku oraz na sosenkach po obu stronach wydmy. Dojrzałe osobniki łowiłem od 2 1 V II do 13 X. Kopulację obserwowałem tylko raz, 29 V III Kokony tego gatunku są składane na jesieni, zim ują, m łode w ylęgają się n a wiosnę. W ystępuje w całej Palearktyce, na Grenlandii i w Ameryce Północnej. W Polsce pospolity n a terenie całego kraju. 8. Araneus marmoreus marmoreus Cl e r c k (syn. Aranea ra ji S c o p o l i). W ystępuje bardzo licznie na północnym i południowym stoku wydmy oraz w pasie lasu mieszanego. Sieci b u d u je wśród gałęzi i pni drzew, na krzew ach, rzadziej m ięd zy ziołami i wyższymi traw am i. Ilość prom ieni w zbadanych 1 A. cucurbitinus cucurbitinus Cl. i A. cucurbitinus opistographus K tjlcz. z a R o e w e r e m p o d a ję ja k o p o d g a tu n k i, je d n a k ż e w y s tę p o w a n ie ic h w ty m sa m y m śro d o w isk u o ra z w sp ó ln e w y stę p o w a n ie w w ie lu k r a ja c h e u ro p e jsk ic h n a su w a w ą tp liw o ści co do ich p o d g a tu n k o w e g o c h a r a k te r u.

20 5 7 0 J, Prószyński 16 sieciach wynosiła do 27 do 31. Osobniki dojrzałe łowiłem od 20 Y II do 14 X. W ystępuje prawie w całej Europie (brak jednak danych z Grecji, południowych W łoch, Hiszpanii, podaw any natom iast b y ł z P ortugalii), zn an y n a Syberii po K am czatkę, na Z akaukaziu i w A m eryce Północnej. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie n a obszarze całego k raju. 9. Araneus marmoreus pyramidatus Cl e r c k (syn. Aranea raji betulae S u l z.). W ystępuje mniej licznie od poprzedniego, głównie wśród gałęzi drzew pasa lasu mieszanego oraz na polankach n a północnym i południow ym stoku w ydm y. P o jedyncze okazy łowiłem także na sosenkach na północnym i południowym stoku. Jedyna zbadana sieć m iała 27 promieni. Dorosłe osobniki łowiłem od 27 Y H do 2 1 IX. W stęp do kopulacji m iędzy $ A. marmoreus pyramidatus Cl. a? A. marmoreus marmoreus Cl. obserwowałem 29 V III, prawdopodobnie więc obie te form y m ogą się ze sobą krzyżow ać. W ystępow anie: praw ie cała E u ro p a (b rak danych z półwyspów Iberyjskiego i A penińskiego, n a B ałkańskim zaś podaw any ty lk o z Chorwacji, Serbii i B ułgarii), Z akaukazie, wschodnia Syberia (Zabajkale, Amur, K am czatka) oraz Ameryka Północna. W Polsce w ystępuje w całym k raju. 10. Araneus patagiatus Cl e r c k (syn. Aranea dumezltorum F otjrcr.). Dojrzałe osobniki budują sieci w piętrze krzewów i wśród niższych gałęzi drzew, młode również w piętrze ziół i traw. Łowiłem go n a polance n a północnym stoku, n a gałęziach drzew pasa lasu mieszanego, pojedyncze osobniki także w zacienionych m iejscach skarpy na południowym stoku. Jedyna zbadana sieć m iała 24 promienie. Osobniki dojrzałe łowiłem od 7 V do 2 1 IX. G atunek te n w ystępuje w całej P aleark ty ce oraz w A m e ryce Północnej. W Polsce praw dopodobnie na obszarze całego kraju. 11. Araneus quadratus Cl e r c k (syn. Aranea reaumuri Scop o l i). B uduje sieci m iędzy wysokim i traw am i, ziołami, krzewami oraz niższymi gałęziami drzew. Dorosłe osobniki zawsze obok sieci budują gniazdo. Ilość promieni w badanych sieciach w ynosiła od 13 do 20. G atunek te n łowiłem w szuwarach nad

21 17 Pająki Góry Nartowej 571 brzegiem kanału, wśród gałęzi drzew pasa lasu mieszanego, na polankach na północnym i południowym stoku wydmy oraz w zacienionych miejscach na skarpie na południowym stoku. Osobniki dojrzałe łowiłem 28 V II 2 1 IX. W ystępuje prawie w całej Europie (brak jednak danych z Grecji, południowych Włoch i Hiszpanii), na Zakaukaziu, Syberii po Kam czatkę i na Grenlandii. W Polsce występuje na obszarze całego kraju. 12. Araneus redii (S c o po l i). Buduje sieci w piętrze ziół w m iejscach suchych i nasłonecznionych. Łowiłem go n a polanie z Vincetoxicum, na otaczających tę polanę płatach roślinności oraz na najbardziej nasłonecznionej części polanki na północnym stoku. Osobniki dojrzałe łowiłem od 25 V do 19 V II. G atunek ten jest znany od Francji po K am czatkę i Jap o nię, od Abisynii po Szwecję i Norwegię. W edług W ie h l e g o b rak go w Finlandii. W Polsce występuje zapewne w całym k ra ju, nie był jednak podaw any z T atr Araneus sturmii ( H a h n ). Z ło w iłe m je d y n ie d w a n ie d o j r z a łe ęjcj, 7 I V i 13 X , n a so s e n k a c h n a p o łu d n io w y m i p ó łn o c n y m s to k u w y d m y. W ystępuje prawie w całej Europie, na południu znany z Półwyspu Bałkańskiego, Apenińskiego, Korsyki i Portugalii, na północy ze Szkocji, Szwecji, Finlandii. W edług P e t r u - s e w ic z a występuje na Litwie, brak go natom iast w Estonii. W Polsce w ystępuje prawdopodobnie na obszarze całego kraju, nie b ył jednak podaw any z T atr. 14. Gercidia prominens (W e s t r in g ). Złowiłem ty lko jed nego dojrzałego 17 V I I I 1957, w podszyciu lasu na rów ninie oraz młodego 21 V II 1956, na płacie Vaccinium myrtillus w lasku brzozowym. Znany jest od Francji po Don, na południu podawany z K rym u, Bułgarii, Jugosławii, Włoch, Hiszpanii i Portugalii, n a północy zaś z Finlandii i Szwecji. W ystępuje też na K am czatce oraz w Ameryce Północnej. W Polsce występuje w całym kraju. 15. Gyclosa conica (P a l l a s). Złowiłem tylko niedojrzałe okazy na polance na południowym i północnym stoku oraz w lasku sosnowym na północnym stoku. B uduje sieci m iędzy

22 572 J. Prószyński 18 gałęziami m łodych sosenek oraz między wyższymi ziołami i traw am i. G atunek ten w ystępuje prawie w całej Palearktyce oraz w Costa E ica. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie na obszarze całego k raju. 16. Gyclosa oculata (W a l c k e n a e r ). Złowiłem tylko jednego młodego osobnika, 8 X 1955, czerpakiem na ziołach i traw ach n a polance n a północnym stoku. W ystępuje od Francji po Jenisej oraz od basenu Morza Śródziemnego po B a łty k i Morze Północne, ponadto w południowej Afryce, na M adagaskarze, w Am eryce Środkowej, w W enezueli i na A ntylach. W Polsce stwierdzono jego występowanie w W ielkopolsce, Małopolsce, w Białow ieży i Łobodnie. 17. Mangora acalypha (W a l c k e n a e r ). Eurytopow y ten gatunek w ystępuje na traw ach, ziołach, m chu, na krzewach i niższych gałęziach drzew, w środow iskach w ilgotnych i suchych, zacienionych i nasłonecznionych. W ystępuje na całym badanym terenie masowo. Dojrzałe osobniki łowiłem od 25 Y do 8 V III. Sam icę, bezpośrednio przed składaniem jaj, złowiłem 8 YI. W ystępuje w całej Europie, ale w krajach skandynawskich tylko na wyspowych stanowiskach, poza ty m na Kaukazie, w Turkiestanie, Armenii, M ezopotamii i w Tunisie. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie na obszarze całego kraju, nie był jednak podaw any z T atr. 18. Meta segmentata segmentata (Cl e r c k ) [syn. Meta reticulata (L.)]. G atunek ten łowiłem w ściółce, w mchu, na tra w ach i ziołach, jed n ą zaś $ znalazłem n a sieci rozpiętej m iędzy gałązkam i dębu (sieó ta m iała 24 promienie). Osobniki tego gatunku łowiłem w lasku sosnowym na północnym stoku wydm y, na polankach na północnym i południowym stoku w ydm y oraz w ściółce, podszyciu i w śród gałęzi pasa lasu m ieszanego. W ystępuje w całej Europie, w Japonii i na W yspach Kurylskich. W Polsce jest prawdopodobnie na obszarze całego kraju. 19. Meta segmentata mengei (B l a c k w a l l) [syn. Meta reticulata mengei (B l a o k w a l l )]. Złowiłem tylko jedną samicę,

23 19 Pająki Góry Nartowej V I I I 1956, wśród bujnych traw w zacienionej części polany z Vincetoxicum. Poza tym 9 IV 1956 w oprzędzie pająka Salticus oleari (S c o p.) pod korą sosny znalazłem pojedynczy głaszczek z narządem kopulacyjnym sam ca tej form y. P raw dopodobnie osobnik te n został p o ż a rty przez mniejszego od siebie 8. oleari (S c o p.). W ystępuje w całej Europie, jednakże w dostępnej mi literaturze nie spotkałem wzmianek o występowaniu tego podgatunku na Półwyspie Iberyjskim i Skandynawskim. W Polsce spotykany n a obszarze całego kraju. 20. Singa hamata (C l e k c k ). Złowiłem tylko kilka osobników na brzegu kanału, na łące, na polance na północnym stoku i na gałęziach drzew pasa lasu mieszanego. Dojrzałą samicę złowiłem 28 V 1956 na łące, na sieci rozpiętej między liśómi Caltlia palustńs. W ystępuje praw dopodobnie w całej Europie, nie znalazłem jednak danych o nim z Grecji, Półwyspu Iberyjskiego i Skandynaw skiego. P odaw any jest z zachodniej Syberii (Tobolsk, Tomsk, Akmolińsk) oraz z Turkiestanu. W Polsce w ystępuje n a obszarze całego k ra ju z w yjątkiem T atr. 21. Singa pygmaea (Sundevall). Żyje w piętrze traw i ziół oraz w m chu w miejscach wilgotnych. Łowiłem go na brzegu kanału, na łące, na polankach na północnym i południowym stoku w ydm y. Trzy dojrzałe samice złowiłem 21 V I W ystępuje w całej Europie, na Syberii i w Turkiestanie. W Polsce n a obszarze całego k raju, ale z T a tr nie podaw any. 22. Zilla diodia (W a lc k e n aee,). Gatunek ten łowiłem na gałęziach drzew i ziołach; na sosenkach na północnym stoku, na polance na południowym stoku wydm y oraz w pasie lasu mieszanego. Dojrzałe samice łowiłem 8 V I i 21 V I I W ystępuje w zachodniej, południowej i środkowej E u ro pie, w Z S E E w okolicach Moskwy, nad Donem, na Krym ie i n a K aukazie, poza ty m w północnej Afryce. W Polsce po d a w any z okolic Krakowa i Przem yśla oraz z Łobodna koło Częstochowy Zygiella calophylla (W a l c k e n a e k ) [s y n. Zygiella atrica (C. L. K o c h )]. Złowiłem tylko dwa osobniki (ęj i?), 8 X 1955, n a sosence n a południow ym stoku w ydm y. Oba osobniki zn aj

24 574 J. Prószyński 20 dowały się na tej samej sieci, prawdopodobnie wkrótce po kopulacji, gdyż samiec b y ł m artw y. G atunek ten w ystępuje prawie w całej Europie, z wyjątkiem jej wschodniej części, na Sachalinie oraz został zawleczony do Am eryki Północnej (W i e h l e ). W Polsce podaw any ze Śląska, okolic K rakow a, W arszawy, Białowieży, Bielinka nad Odrą i Gdańska. R odzina Lycosidae 24. Alopecosa aculeata (C l e r c k ). G atunek ten łowiłem na łące, na polance na północnym stoku oraz, jedną samicę, w lasku sosnowym na południowym stoku. W edług moich obserwacji g atu n ek te n lubi środow iska wilgotne. Osobniki dojrzałe, głównie sam ce, łowiłem od 7 V do 6 V III. Sam icę z m łodym i złowiłem 6 V I I I G atunek ten w ystępuje w północnej i środkowej Europie, w Szwajcarii, na Węgrzech, w Bułgarii, Jugosławii, na Korfu, w europejskiej części ZSRR do półwyspu K ola i na Syberii po K am czatkę, poza ty m na Alasce i w Kanadzie. W Polsce w ystępuje n a obszarze całego k raju Alopecosa barbipes ( S u n d e v a l l ). Złowiłem 1 0 dojrzałych płciowo osobników na nasłonecznionej części skarpy na południowym stoku i na nasłonecznionej części polanki na północnym stoku. Je st to więc gatunek raczej sucholubny. Osobniki te łowiłem 2 8 IV 2 8 V oraz 13 X. W ystępuje praw dopodobnie w całej E uropie, ta k południowej (Portugalia, Jugosławia, Bułgaria, Tracja, Krym ), jak i północnej (południowa Finlandia i okolice Leningradu), oraz na Syberii zachodniej (Tobolsk). W Polsce występuje na całym obszarze k raju, ale z T a tr nie b y ł podaw any. 26. Alopecosa cuneata (Cl e r c k ). Złowiłem tylko trzy dojrzałe okazy, dwa samce na polance na północnym stoku oraz samicę na polance z Vincetoxicum. Łowiłem je 25 i 28 V oraz 6 V I I Z nany jest od Francji po K am czatkę, na północ sięga do północnych wybrzeży Zatoki Botnickiej i Archangielska, na południu podaw any z Tracji, M acedonii, B ułgarii, W łoch,

25 21 Pająki Góry Nartowej 575 K aukazu i Turkiestanu. W Polsce występuje prawdopodobnie n a obszarze całego kraju Alopecosa cursor ( H a h n ). W ystępuje licznie na nasłonecznionych częściach południowego stoku (skarpa, polana z Vincetoxicum), jed n ą samicę złowiłem n a polance na północn y m stoku. W edług m oich obserwacji gatu n ek te n lubi stanowiska suche i nasłonecznione. Osobniki dojrzałe łowiłem od 28 IV do 29 V III. Samicę z m łodym i złowiłem 29 V III. W ystępuje we Francji, w południow ych Niemczech, północnych Włoszech, na W ęgrzech, w Jugosławii, Bułgarii, Macedonii, Dobrudży, europejskiej części ZSRR, na Syberii (Sem ipalatyńsk, Akmolińsk) i w Azji Mniejszej. W Polsce podaw any tylko z okolic Rzeszowa. 28. Alopecosa pulverulenta (C l e r c k ). Łowiłem tylko $?, głównie n a łące, a także na polankach n a północnym i południowym stoku, od 15 V do 21 VTI. Samicę z kokonem złowiłem 20 V II. W ystępuje prawdopodobnie w całej Europie, na Syberii po K am czatkę, w Turkiestanie i na Kaukazie. W Polsce w ystępuje na obszarze całego kraju. 29. Megarctosa lepardus (S u n d e v a l l ). W ystępuje na całym badanym terenie, najliczniej na łące, w lasku sosnowym na północnym stoku oraz w ściółce pasa lasu mieszanego. Tylko trzy osobniki złowiłem na polanie z Vincetoxicum; ponieważ zdarzyło się to w okresie kilkodniowej niepogody, więc nie może świadczyć o jego sucholubności. W edług moich obserwacji gatunek ten żyje w miejscach wilgotnych, w mchu, ściółce, traw ie. Osobniki dojrzałe łowiłem od 5 V I do 2 1 IX. Żyje niemal w całej Europie, w Azji Mniejszej, Palestynie, Egipcie, T urkiestanie i w górach Tiań-Szań. W Polsce podaw any z okolic Krakowa, Niepołomic, Rzeszowa oraz z Beskidu Śląskiego. 30. Pardosa lugubris (W a lc k e n a e r). Z czterech dojrzałych osobników dwa złowiłem na zacienionej części skarpy, jednego w ściółce pasa lasu mieszanego, oraz jednego na polance na północnym stoku. Osobniki te łowiłem od 25 V do 7 V II. Sam icę z kokonem złowiłem 21 V I, samicę z kokonem w ypełnionym m łodym i 7 V II.

26 576 J. Prószyński 22 Znany jest od Portugalii i Francji oraz od półwyspu Kola po K rym, poza tym na Półwyspie Bałkańskim i Apenińskim oraz w północnej Afryce (Tripolis). W Polsce występuje na obszarze całego kraju Pardosa sp. z grupy Pardosa monticola (C l e r c k ). Złowiłem na łące 5 dojrzałych samic V I i V I I I O kazy te w ykazują cechy odpow iadające kilku różnym g a tu n kom z tej grupy, a w szczególności przypom inają P. agrestis (W e s t r i n g ), P. arenicola C a m b r i d g e i P. agricola (T h o r e l l ); zwłaszcza rysunek głowotułowia u poszczególnych okazów jest różny i przypom ina ry su n k i typow e dla wyżej wym ienionych gatunków. W idoczna jest duża zmienność w budowie płytek genitalnych (epigynae), lecz nie w ystarcza ona do stw ierdzenia, że badane okazy należą do różnych gatunków. Należy dodać, że epigynae te nie dają się zidentyfikować z rysunkam i podanym i przez D a h l a ( ), przypom inając równocześnie każdy z nich. Podobny przypadek opisuje F e d o t o w ( ). B adane przez niego okazy przypom inały równocześnie 4 gatunki z grupy P. monticola (C l.). N iestety F e d o t o w nie podaje rysunków tych okazów, a opis jego jest bardzo pobieżny. F a k t znajdowania okazów o cechach odpowiadających kilku gatunkom oraz brak dobrych rysunków i opisów świadczy o konieczności zrewidowania grupy P. monticola (C l.) Pardosa pullata (C l e r c k ) [syn. Lycosa pullata (W a l - c k e n a e r )]. W ystępuje masowo na brzegu kanału i na łące, osobniki dojrzałe spotykałem od połowy m aja do połowy w rześnia, samice z kokonam i od końca m aja do września. G atunek ten w ystępuje od Portugalii i F rancji po Don oraz od półwyspu Kola po K rym, Jugosławię i środkowe W łochy. W Polsce żyje praw dopodobnie n a obszarze całego kraju Pardosa palustris (L i n n e ) (syn. Lycosa tarsalis T h o r e l l ). G atunek te n łowiłem wyłącznie n a łące, osobniki d o j rzałe od 2 8 V do 2 9 V III samice z kokonam i od 2 1 VI do 2 9 V II. W ystępuje od F rancji po K am czatkę, od Archangielska i Nowej Ziemi po Bułgarię, Jugosławię i środkowe W łochy, poza tym na Zakaukaziu i w Turkiestanie. W Polsce występuje praw dopodobnie n a obszarze całego k raju.

27 23 Pająki Góry Nartowej Pardosa prativaga (L. K o c h ) [syn. Lycosa riparia ( C a m b r i d g e ) ]. W ystępuje dość licznie na brzegu kanału i na łące. Łowiłem go także na powierzchni wody kanału. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 6 V II do 29 V III, samice z kokonam i od 6 V II do 8 V III. Badane osobniki cechuje duża zmienność kształtu epigynae i wulw, niektóre epigynae są zbliżone do epigynae podgatunku P. prativaga fulvipes ( C o l l e t ), jednakże brak okazów porównawczych uniemożliwił mi stwierdzenie, czy m am do czynienia z obu podgatunkam i, czy z jednym. Ponieważ synonim ika P. prativaga fulvipes ( C o l l e t ) została przez R o e w e r a (1954) podana błędnie, zam ieszczam ją w całości: Pardosa prativaga fulvipes ( C o l l e t, 1898) = Lycosa montivaga K u l c z y ń s k i, 1898 = Lycosa riparia sphagnicola D a h l, 1908 = Lycosa riparia montivaga K u l c z y ń s k i in P e t r u s e w i c z, 1935 = Pardosa Tcervillei montivaga ( K u l c z y ń s k i ) in R o e w e r, W obec powikłanej synonimiki, braku dobrych rysunków i opisów oraz dużej, nie dającej się wyraźnie rozgraniczyć zmienności, wydaje się konieczne zrewidowanie podgatunków gatu n k u P. prativaga (L. K o c h ) oraz gatunków pokrew nych. G atunek ten jest znany od Francji po Bajkał, najdalej na północ położonym stanowiskiem jest Islandia i wyspy Far-Oer, na południu podawany z Krym u, Bułgarii, Jugosławii i środkowych W łoch. W edług R e i m o s e r a w ystępuje także n a K a m czatce, jednakże C h a r i t o n o w nie potwierdza tej informacji. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie w całym kraju. 35. Passiena bifasciata ( C. L. K o c h ). W ystępuje na suchych, nasłonecznionych miejscach, nagich lub porośniętych niskimi traw am i. Łowiłem go na południowym stoku wydmy (skarpa, polana z Vincetoxicum, grzbiet wydmy) oraz w środkowej, nasłonecznionej, części polanki na północnym stoku, gdzie występuje najliczniej. Osobniki dojrzałe spotykałem od końca m aja do września. Samice noszące kokony obserwowałem od 21 VI do 30 V III, ponieważ jednak już 26 V I w kokonach znajdowały się młode, jaja m usiały być złożone wcześniej, między 8 a 21 VI. W zbadanym przeze mnie kokonie było 16 jaj. Prawdopodobnie każda samica składa jaja i nosi kokon kilkakrotnie w ciągu lata.

28 578 J. Prószyński 24 W ystępuje w zachodniej i środkowej Europie, północnych Włoszech, Bułgarii, Serbii, południowej Szwecji i południowej Finlandii. W Polsce podaw any tylko z okolic K rakow a. 36. Pirata piraticus ( C l e r c k ). Osobniki tego gatunku łowiłem wyłącznie na powierzchni wody kanału i na błotnistej glebie m iędzy łodygami roślin nadwodnych. Dojrzałe okazy spotykałem od 26 V II do 2 1 IX. Samice z kokonam i obserwowałem od 26 V II do 2 1 IX, praw dopodobnie jed n ak rozpoczynają one składanie jaj nieco wcześniej. Samice z kokonam i łowiłem najczęściej na spodniej powierzchni liścia Nuphar luteum Sm., gdzie przędą sobie gniazda. K ilkakrotnie obserwowałem samicę nurkującą w chwili niebezpieczeństwa wraz z kokonem. W ystępuje w całej Europie, w basenie Morza Śródziemnego, na Syberii (Akmolińsk) oraz na Xowej Zelandii. W Polsce pospolity w całym kraju. 37. Pirata piscatorius ( C l e r c k ). Żyje w identycznych w arunkach jak gatunek poprzedni, występuje jednak mniej licznie. Dojrzałe samice łowiłem od 6 V II do 28 V III, przy czym samica złowiona 6 V II była oblepiona młodymi, samicę noszącą kokon znalazłem 6 V III. Podobnie jak xi gatunku poprzedniego samice n u rk u ją wraz z kokonem. W ystępuje prawie w całej Europie z w yjątkiem Półwyspu Skandynawskiego, Iberyjskiego i K rym u, poza tym podawany z Syberii (Irkuck). W Polsce w ystępuje prawdopodobnie w całym k raju. 38. Piratula latitans ( B l a c k w a l l ). Osobniki tego gatunku w ystępują na łące, na brzegu kanału, a także w miejscach n ajsuchszych, tylko jednego osobnika złowiłem na powierzchni wody. D ojrzałe okazy znajdow ałem od końca m aja do września, sam icę z kokonem złowiłem 29 V III. W y stęp u je w E uropie zachodniej, środkowej i południowej, w ZSR R podaw any z okolic Leningradu, Litw y i Polesia. W Polsce znajdowano go w T atrach, okolicach Rzeszowa i nad W igrami. 39. Trochosa ruricola ( D e G e e r ). Łowiłem go na łące i brzegu kanału, poza ty m jednego osobnika złowiłem w lasku sosnowym na północnym stoku. D ojrzałe okazy obserwowałem od

29 25 Pająki Gróry Nartowej IY do 30 V III. W 1955 złowiłem dojrzałą samicę jeszcze 10 X I. Znany jest od Portugalii i Francji po Jenisej i Irkuck, na północ sięga do północnych wybrzeży Zatoki Botniekiej, na południu podaw any z całego Półw yspu Bałkańskiego, A penińskiego, w yspy Rodos oraz K aukazu i T urkiestanu. W P o l sce pospolity w całym kraju. 40. Trochosa spinipalpis (F. O. P. C a m b r i d g e ). Z zebranych pięciu samców trzy złowiłem na ściółce liściastej pasa lasu mieszanego, dwa zaś na łące. Okazy te złowiłem od 21 IV do 7 V W ystępuje w Anglii, F rancji, Niemczech, w okolicach K aliningradu, na Litwie, Polesiu i w Finlandii, gdzie sięga do środkowej Laplandii. W Polsce podaw any tylko z Białowieży. 41. Trochosina terricola ( T h o r e l l ). Żyje w traw ach, ściółce i m chu. Łowiłem go na polankach na północnym i południowym stoku, w lasku sosnowym na północnym stoku, w pasie lasu mieszanego i na łące. Jednego osobnika znalazłem n a polanie z Vincetoxicum. Dojrzałe okazy łowiłem od 9 IV do 2 1 IX, samicę z kokonem znalazłem 21 V II. G atunek ten zamieszkuje prawie całą Europę, najbardziej na północ w ysuniętym stanow iskiem jest K andałaksza (półwysep Kola), na południu podaw any z całego Półw yspu B ałkańskiego, Apenińskiego, Iberyjskiego oraz z północnej Afryki, K aukazu i Turkiestanu. Na Syberii znany do Zabajkala. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie na obszarze całego kraju. 42. Xerolycosa miniata ( C. L. K o c h ). W edług moich obserwacji gatunek ten lubi środowiska suche i nasłonecznione, jednakże w godzinach największego upału chowa się w m iejscach bardziej zacienionych. Łowiłem go na skarpie na południowym stoku, rano i wieczorem występował tam dość licznie. Poza tym dwa okazy złowiłem w trawie nad kanałem. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 5 V I do 9 V III. W ystępuje w całej Europie, brak jedynie danych z P ó ł wyspu Iberyjskiego, poza tym jest na Kaukazie. W Polsce w ystępuje w całym kraju. 43. Xerolycosa nemoralis ( W e s t r i n g ). W ystępuje podobnie jak poprzedni gatunek. W edług moich obserwacji oba te gatunki

30 580 J. Prószyński m ają zbliżone w ym agania ekologiczne. Osobniki dojrzałe łowiłem od 5 V I do 6 V III. Znany jest od Francji po K am czatkę i od środkowej Laponii po Turcję, B ułgarię, Jugosław ię, południow e W łochy. W y stępuje tak że w P alestynie i Turkiestanie. W Polsce praw dopodobnie w całym kraju. R odzina Pisauridae 44. Dolornedes fimbriatus (C l e r c k ). Łowiłem wyłącznie osobniki młode, w ystępujące dość licznie na terenach porośnięty ch traw am i i ziołami. Spotykałem je od lipca do października na polankach na północnym i południowym stoku, w lasku brzozowym i w części zacienionej skarpy na południowym stoku, poza tym znajdowałem je na gałęziach drzew pasa lasu mieszanego. Osobników dojrzałych nie udało mi się złowić, żyją one w innym środowisku, nad brzegami wód i na powierzchni wody. Znany jest od Francji po K am czatkę i od Areliangielska po Półwysep Bałkański i Apeniński, poza tym z K aukazu i T urkiestanu. W Polsce pospolity w całym kraju. 45. Pisaura mirabilis ( C l e r c k ) [syn. Pisaura listeri (Scop o l i ) ]. Młode osobniki tego gatunku w ystępują licznie n a traw ach, ziołach, krzew ach, w ściółce liściastej, zarówno w m iejscach suchych, ja k i w ilgotnych, zacienionych i nasłonecznionych. Łowiłem je n a łące w pasie lasu mieszanego, w zacienionej części skarpy, na polankach na północnym i południowym stoku wydm y oraz w lasku sosnowym i brzozowym. Z osobników dojrzałych złowiłem tylko dwie samice 6 i 8 V III na sosenkach na polance na północnym stoku; jedna z nich nosiła kokon. Cykl życiowy tego gatunku trw a trzy letnie sezony, łącznie około 25 miesięcy. Młode wylęgają się w lecie pierwszego roku, do jesieni osiągają one 3-4 mm długości i zim ują. W następnym sezonie rosną dalej, osiągając na jesieni 8 mm długości, przy czym zaobserwowałem, że zmienność osobnicza długości ciała jest dosyć duża. Po przezimowaniu, w trzecim sezonie, latem osiągają dojrzałość płciową i składają jaja, opiekują się koko

31 27 Pająki Góry Nartowej 581 nam i, a po wylęgnięciu się młodych najprawdopodobniej giną. Cykl życiowy i szybkość wzrastania ilustruje wykres, oparty na pom iarach długości ciała kilkudziesięciu osobników. O bserwacje moje różnią się od poglądu M il l o t a (Traitó de Zoologie, t. V I, pp ) i J u b e r t ie (1954), według których cała rodzina Pisauńdae charakteryzuje się 18-miesięcznym cyklem życiowym. W 1956 r. okres noszenia kokonów w ypadł w pierw szej połowie sierpnia, okres pojaw u młodych pod koniec tegoż miesiąca, okres więc rozwoju zarodkowego i czas przebywan nia m łodych w kokonie wynosi około 2-3 tygodni. Gatunek ten w ystępuje od Półwyspu Iberyjskiego i Francji po B ajkał oraz od Szwecji po basen Morza Śródziemnego, poza ty m na Kaukazie, w Turkiestanie, na Maderze i na W yspach K anaryjskich. W Polsce w całym kraju, ale nie był podawany z T atr. długość ciała pokolenie młode po / wglince miesiące R ys. 2. Wykres przyrostu długości ciała u Pisaura mirabilis (Cl.) w czasie cyklu życiowego... osobniki złowione w danym miesiącu.... przynależność osobników do kolejnych pokoleń krzywa rozwoju pokolenia

32 I J. Prószyński 28 R odzina Salticidae 46. Aelurillus festivus (Cl e r c k ). Żyje w m iejscach piaszczystych i nasłonecznionych, łowiłem go na polanie z Vincetoxicum, na piasku, porostach i turzycach. Znajdowałem tylko samice od 7 Y do 2 1 IX. W ystępuje w południowo-wschodniej F rancji (Gironde, A lpy), Szw ajcarii, W łoszech, Niemczech, n a W ęgrzech, w B ułgarii, M acedonii, Rosji środkowej i południow ej, na Z akaukaziu, nad Bajkałem i w Ussuri. W Polsce podaw any z okolic K rakow a, Ojcowa, Chrzanowa, Niepołomic, W ieliczki, P rzem yśla oraz B ielinka nad Odrą Aelurillus litera-v-insignitus (C l e r c k ). W ystępuje na polanie z Vincetoxicum. Osobniki dojrzałe (wyłącznie samce, jednakże nie m oże być w ątpliw ości co do właściwego oznaczenia obu gatunków z rodzaju Aelurillus S i m o n, gdyż cechy ich pokryw ają się z cechami podanym i przez S im o n a i K u l c z y ń s k i e g o ) łowiłem od 7 V do 2 1 I X, osobniki dojrzewające (w ty m m łode samice) od 28 IV do 7 V III. W ystępuje praw ie w całej E uropie, w basenie Morza Śródziemnego, n a Z akaukaziu i w T urkiestanie. W Polsce podaw any z okolic K rakow a, Chrzanowa, Niepołomic, Beskidu Śląskiego i W arszaw y. 48. Bianor aurocinctus (O h l e r t ) [syn. Bianor aeneseens (S im o n )]. Łowiłem tylko niedojrzałe osobniki: w trawie, mchu i ściółce, n a polance n a północnym stoku, w pasie łasa m ieszanego oraz jednego osobnika na polanie z Vincetoxicum. Osobniki dojrzewające łowiłem od 13 I I I do 28 Y. W ystępuje b ardzo nielicznie. G atunek ten jest znany w całej Europie, brak jednakże danych z Półwyspu Iberyjskiego, z Półwyspu Bałkańskiego zaś podaw any był tylko z Macedonii. W ystępuje też na Syberii w okolicach Irkucka. W Polsce podaw any był z Krakowa, Niepołomic, Myślenic, P rzem yśla i G dańska Dendrypłiantes rudis S u n d e v a l l. Osobniki tego gatunku łowiłem na czubkach gałązek sosen rosnących na południowym stoku i na polance na północnym stoku, poza tym jeden okaz złowiłem n a gałęziach w pasie lasu m ieszanego i dwa okazy na

33 2 9 Pająki Góry Nartowej 583 pniu sosny. Osobniki dojrzałe łowiłem w r od 19 Y do 8 X a w r od 27 Y II do 8 V III. W ystępuje prawie w całej Europie (brak go w Anglii i na Półwyspie Apenińskim), na Kaukazie i Kam czatce. W Polsce znany z całego kraju. 50. Euophrys aeąuipes (O. P. Ca m b r id g e ). Dwa samce tego gatunku złowiłem 21 V I 1955 w szuwarach na brzegu kanału i na gałęziach w pasie lasu mieszanego. W ystępuje we F ran cji, południowej Anglii, w Europie środkowej i północnej, w środkowych i północnych Włoszech oraz w Chorwacji. W Polsce w okolicach Krakowa, Niepołomic, Kzeszowa i w T atrach. 51. Euophrys maculata (W i d e r ) [syn. Euophrys frontalis (W a l c k e n a e r )]. Żyje w mchu i ściółce, znajdowałem go w pasie lasu mieszanego, w lasku na północnym i południowym stoku oraz w górnej części polanki na północnym stoku. Osobniki dojrzałe łowiłem od 26 I I I do 30 V III. W ystępuje w całej praw ie Europie, w Azji Mniejszej oraz we wschodniej Syberii (Ussuri). W Polsce podaw any z okolic K rakow a, Chrzanowa, Rzeszowa, Przem yśla, Niepołom ic, B a biej Góry, Baraniej Góry, Pienin, T atr, Wieliczki, Myślenic i Gdańska. 52. jevarcha arcuata (Cl e r c k ) [syn. Evarcha marcgravii (S co po li)]. Żyje n a traw ach, ziołach, krzew ach oraz n a gałęziach drzew, zarówno w miejscach wilgotnych, jak i suchych, zacienionych i nasłonecznionych. G atunek ten łowiłem na skarpie, polanie z Vincetoxicum, na polankach na północnym i południowym stoku oraz w lasku sosnowym na północnym stoku. W ystępuje bardzo licznie. Osobniki dojrzałe łowiłem od 7 V do 2 1 IX. G atunek ten występuje od Francji po syberyjskie wybrzeża P acyfiku i od A rchangielska po T urkiestan i K aukaz. W P olsce sp otykany w całym k raju. 53. Evarcha flammata (Cl e r c k ) [syn. Evarcha falcata (Cl e r c k ), Evarcha blancardi (S c o po l i)]. Żyje w podobnych w arunkach ja k poprzedni, w ystępuje w ty c h sam ych m iej-. scach, jednak mniej licznie. Osobniki dojrzałe łowiłem od 7 V do 29 V III.

34 584 J. Prószyński 3 0 W ystępuje prawdopodobnie w całej Europie, na Syberii po K am czatkę oraz na K aukazie. W Polsce w całym k raju. 54. Hvarcha laetabunda (C. L. K o c h ). Złowiłem tylko dwie samice, 19 V II i 29 V I I I 1956, w traw ach n a polance na północnym stoku. W ystępuje we F ran cji, w środkow ej, południow ej i wschodniej Europie, na Syberii po Jenisej oraz w Afryce północnej (Tripolis). W Polsce podaw any z okolic Rzeszowa, K rakow a i B ielinka n ad Odrą Heliophanus cupreus ( W a l c k e n a e r ). Żyje w traw ach, ziołach i m chu ta k w m iejscach nasłonecznionych, ja k i zacienionych. Łow iłem go n a polankach n a północnym i południowym stoku, na polarne z Vincetoxicum, na skarpie oraz w pasie lasu mieszanego. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 2 5 V do 20 V II. W ystępuje praw dopodobnie w całej E uropie i n a Z akaukaziu, w Polsce n a obszarze całego k raju. 56. Heliophanus dubius C. L. K o ch. Złowiłem tylko jedną samicę, 27 V I I I 1956, na paprociach w lasku sosnowym na północnym stoku w ydm y. W ystępuje praw dopodobnie w całej Europie, na Syberii (Tobolsk, Irkuck) oraz w południowo-zachodniej Mongolii (Yarkand). W Polsce znany z okolic Przem yśla, Krakowa, W ieliczki, Niepołom ic, M yślenic i B abiej Góry. 57. Heliophanus ritteri (S c o p o l i) (syn. Heliophanus flavipes C. L. K o c h). Żyje w traw ie, m chu i ściółce, spotykałem go te ż na liściach drzew. Łow iony b y ł n a polanie z Vincetoxicum, polance n a południow ym stoku, w pasie drzew m ieszanych i na łące. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 2 1 IV do 29 V III. W ystępuje praw dopodobnie w całej Europie (brak danych z Półw yspu Iberyjskiego), poza ty m n a Syberii i w T urkiestanie. W Polsce zn an y z całego kraju. 58. Marpissa radiota (G r u b e ). Tylko jedną samicę złowiłem 7 V I I 1956 w trzcinach na brzegu kanału. Samica ta opiekowała się kokonem ukrytym w liściu trzciny, w kokonie znalazłem 31 jaj.

35 3 1 Pająki Góry Nartowej 585 W ystępuje prawie w całej Europie i na Sybarii (Tomsk, K rasnojarsk). W Polsce podaw any tylko z Białowieży i Bielin k a nad Odrą Neon reticulatus ( B l a c k w a l l ). Żyje w mchu i ściółce. Łowiłem go w pasie drzew lasu mieszanego oraz w lasku sosnow ym n a północnym stoku w ydm y. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 21 V II do 8 V III. W ystępuje w Europie zachodniej, środkowej i północnej, w Chorwacji, Bułgarii, w Rosji koło Jarosław ia i Moskwy, na Syberii w okolicach Irkucka oraz w Ameryce Północnej. W Polsce podaw any z okolic K rakow a, Niepołomic, Chrzanowa, Myślenic, B araniej Góry, T a tr, Pienin i Przem yśla. 60. Pellenes tripunctatus (W a l c k e n a e r ). Złowiłem tylko dw a samce, 25 i 28 V 1956, w płatach turzyc otaczających polankę z Vincetoxicum oraz w traw ie w nasłonecznionej części polanki n a południow ym stoku. G atunek ten występuje we Francji, środkowej Europie, Bułgarii, Serbii, Szwecji, w okolicach Moskwy, nad Bajkałem i na Kamczatce. W Polsce podawany był z okolic Krakowa, Chrzanowa, Ojcowa, Niepołomic, K rotoszyna i Bielinka nad Odrą Philaeus chrysops ( P o d a ). G a t u n e k t e n ł o w i ł e m n a t u r z y c a c h, z i o ł a c h i n a p i a s k u n a p o l a n i e z Vincetoxicum. Osobn i k i d o j r z a ł e ł o w i ł e m o d 5 V I d o 28 VII. W ystępuje we F ran cji, południow ych Niemczech, Szw ajcarii, W łoszech, na W ęgrzech, n a U krainie, w okolicach Saratow a i na Kaukazie. Poza tym na Półwyspie Bałkańskim, w Turcji, Syrii, Palestynie, Egipcie, Tunisie i Algerze. R e i - m o s e r (1919) podaje, że w ystępuje on w Anglii, jednak L o c k e t i M i l l id g e ( ) nie wspom inają o tym gatunku, co staw ia w wątpliwośó dane R e i m o s e r a. Podobnie R e i m o s e r podaje jego występow anie w Szwecji, a Ca po r ia c c o w N orwegii, nie popierając ty ch danych ani konkretnym stan o wiskiem, ani cytatem z literatury. W Polsce znany tylko z Pienin. W zbiorach In sty tu tu Zoologicznego znajdują się okazy z Radości i Wiśniowej Góry (okolice W arszawy), zebrane przez W. B a z y lt j k a, oraz z Rozwadowa koło Tarnobrzegu, zebrane

36 5 8 6 J. Prószyński 3 2 przez B. B u r a k o w s k ie g o. W śród nich znajduje się ciekawy okaz młodego sam ca w stadium przed ostatnią wylinką, z w yraźnym i zgrubieniam i na ostatnim członie (tarsus) nogogłaszczków, o ubarw ieniu charakterystycznym dla samicy: odwłok czam ozielonkawy z dwoma srebrnobiałym i podłużnym i pasam i na środku. Norm alnie odwłok samca m a intensyw ny czerwony kolor z czarną ak sam itn ą plam ą n a środku. 62. Phlegra fasciata ( H a h n ). Łowiłem go na polanie z Vincetoxicum i otaczających ją płatach turzyc oraz na suchszej części łąki. Osobniki dojrzałe (1? i 2 ęjęj) złowiłem od 7 V do 27 V II, poza ty m młodego sam ca 7 V III. W ystępuje we Francji, południowej Anglii, Niemczech, n a Półw yspie Skandynaw skim, w E uropie środkow ej, p ó ł nocnych W łoszech, Jugosławii, Bułgarii, Tracji, na południu Rosji, Syberii (Tobolsk) oraz w Azji M niejszej. W Polsce n o to wany w okolicach Krakow a, Wieliczki, Niepołomic, Chorzowa, Myślenic, K rosna, Przem yśla i W arszaw y. 63. Salticus oleari (S c o p o l i). [syn. Salticus zebraneus (C. L. K o c h )]. Znajdowałem go pod korą sosen w lasku na północnym stoku oraz dw a osobniki pod korą spróchniałego pieńka w pasie lasu mieszanego. Dojrzałe okazy łowiłem od 9 IV do 7 V III. W ystępuje w całej Europie, w Algerze, Sudanie i na Maderze. W Polsce żyje praw dopodobnie w całym k raju. 64. Sitticus caricis ( W e s t r in g ). Z trzech złowionych osobników dwa (? i (J) znalazłem 21 V I 1955 na szuwarach nad brzegiem kan ału, trzeciego (S) 30 V I I I 1956 na łące. W ystępuje w Anglii, Francji, Szwecji, Europie środkowej, północnych W łoszech, M acedonii oraz n a K am czatce. W P olsce po d aw an y z K rakow a, Ojcowa i Biecza. 65. Sitticus tullgreni H o l m. Złowiłem dwie samice, 2 0 V II 1956 i 21 V I 1957, na Vincetoxicum officinale M n c h. na polanie z Vincetoxicum. G atunek ten, podaw any dotychczas tylko ze Szwecji, jest nowy dla fauny Polski, a Góra N artow a jest najbardziej na pohidnie w ysuniętym jego stanow iskiem. O kazy moje oznaczył prof, dr F rantiśek M i l l e r (Brno, Czechosłowacja), za co składam m u serdeczne podziękow anie.

37 33 Pająki Góry Nartowej Sitticus littoralis (H a h n ) [syn. Sitticus jloricola (O. L. K o c h )]. Łowiłem go w szuwarach nadbrzeżnych i na łące, jednego osobnika na gałęziach w pasie lasu mieszanego. Osobniki dojrzałe znajdow ałem od 7 V do 29 V III. Jednego dojrzałego samca znalazłem 10 X I 1955 w wysiewce ze ściółki spod nadbrzeżnej kępy Salix aurita, co nasuwa przypuszczenie, że S. littoralis ( H a h n ) zim uje w postaci dojrzałej. W ystępuje prawie w całej Europie, na Syberii, w Japonii i Turkiestanie. W Polsce prawdopodobnie na obszarze całego kraju. 67. Sitticus mancus (T h o r e l l ). Jedyny okaz (ęj) złowiłem 8 Y I 1956 nad brzegiem kanału. Gatunek ten jest bardzo podobny do 8. littoralis (H a h n ) i różni się od niego drobnym i szczegółami budowy narządu kopulacyjnego. Mój okaz jest zupełnie zgodny z rysunkiem T u l l g r e n a (1944). Znany jest dotychczas tylko ze Szwecji. W prawdzie B o e- w e e (1954) tw ierdzi, że w ystępuje on również w Anglii, je d nak dane te nie w ydają się wiarogodne, a L o c k et i M il l id g e ( ) nie uwzględniają tego gatunku. Jest on nowy dla fauny Polski, a Góra N art owa jest najbardziej na południe w ysuniętym jego stanowiskiem. 68. Sitticus rupicola (C. L. K o c h ). Złowiłem tylko jednego sam ca, 28 IV 1956, w traw ie nad kanałem. G atunek ten, powszechnie uważany za gatunek górski, w ystępuje w południowej Anglii, Szwecji, w Alpach, i K a rp a tach, na Półwyspie Bałkańskim (Serbia, Bułgaria, Tracja), w Bosji w okolicach Gorki oraz na Syberii nad Jenisejem pod 61 6' płn. szerokości geograficznej. W Polsce podawany z T atr, Pienin, Babiej Góry, Żywca, Bzeszowa, Dobromila i Bielinka n a d Odrą. Bodzina Thomisidae Podrodzina Misumeninae 69. Coriarachne depressa (C. L. K o ch). G atunku tego nie stwierdziłem wprawdzie na terenie samej Góry N artow ej, jednakże znalazłem go w najbliższym jej sąsiedztwie. Dojrzałą samicę złowiłem 8 IX 1955, samca 5 V I 1956, na krzaku jałowca.

38 5 88 J. Prószyński 34 W ystępuje w Szwajcarii, środkowej i północnej Europie oraz w środkowej Eosji, na południu podawano go z Dalmacji. W Polsce notow any z okolic Krakowa, Niepołomic, Rzeszowa, W arszaw y i G dańska. 70. Misumena vatia (Cl e r c k ) [syn. Misumena calycina (L.)]. W ystępuje n a ziołach, traw ach, krzewach i gałązkach drzew liściastych. Osobniki tego gatunku łowiłem na polance na północnym stoku, na polanie z Vincetoxicum, w pasie drzew liściastych oraz na brzegu kanału. Osobniki dojrzałe od 28 Y do 2 1 IX. W ystępuje praw dopodobnie w całej Palearktyce oraz w Ameryce Północnej. W Polsce w całym kraju. 71. Misumenops tricuspidatus (F a b r ic iu s ). Łowiłem go na ziołach, traw ach i gałęziach drzew, na brzegu kanału w pasie drzew m ieszanych, w części zacienionej sk arp y oraz na polankach na północnym i południow ym stoku wydmy. Osobniki dojrzałe obserw owałem od 20 V II do 2 1 IX, poza ty m dojrzałą samicę złowiłem 21 V I W ystępuje w Europie zachodniej, środkowej i południowej, w Eosji środkowej i południowej, na Zakaukaziu, w Syberii zachodniej, Chinach i Japonii. W ^Polsce w ystępuje praw dopodobnie n a obszarze całego k raju. 72. Ozyptila atomaria (P a n z e r ) (syn. Oxyptila harticola C. L. K o c h ). Złowiłem tylko jedną samicę, 9 V I I I 1956, w przerośniętej tra w ą ściółce iglastej w lasku sosnowym na równinie. W ystępuje praw dopodobnie w całej Europie i w Algerze. W Polsce w całym k raju. * 7 3. Ozyptila scabricula (W e s t r i n g ). J e d y n ą s a m ic ę te g o g a tu n k u z ło w iłe m 1 3 X w tr a w ie n a p o la n c e n a p ó łn o c n y m s t o k u. W ystępuje w południow ej Anglii, F ran cji, Szwajcarii, E u ro pie środkowej, Szwecji, Chorwacji, Macedonii, na Krym ie i na Syberii (Tomsk). W Polsce podaw any z okolic Krakowai Ojcowa Ozyptila trux ( B l a c k w a l l ). Złowiłem tylko 3 dojrzałe osobniki n a brzegu kanału i na łące (21 V I 1955 i 6 V II 1956) oraz w wysiewce ze ściółki spod nadbrzeżnej kępy Salix aurita (10 X I 1955). G atunek ten zimuje prawdopodobnie w postaci dojrzałej.

39 35 Pająki Góry Nartowej 589 W ystępuje w Anglii, F ran cji, w E uropie środkowej i północnej, we Włoszech, Chorwacji, Macedonii, Bułgarii, Dobrudży oraz w Rosji. W Polsce: okolice Krakowa, Niepołomic, Babiej Góry, Żywca, Rzeszowa i K rosna. 75. Pistius truncatus (P a l l a s) (syn. Pistius wagae S im o n ). Złowiłem ty lko jednego młodego sam ca, 28 Y I I 1956, n a gałęziach w pasie drzew m ieszanych. G atunek ten w ystępuje w całej Europie, w Azji Mniejszej i Afryce północnej, na Syberii (Akmolińsk, Zabajkale), na Z akaukaziu i w Japonii. W Polsce w ystępuje w całym k raju. 76. Thomisus onustus W a l c k e n a e r (syn. TJiomisus albus Ch y z e r & K u l c z y ń s k i). Złowiłem tylko dwa dorosłe samce, 19 i 2 1 VI, oraz jednego młodego osobnika, 17 V I I I 1957, w szystkie n a polanie z Vincetoxicum. W ystępuje praw dopodobnie w całej Palearktyce. W P o l sce podaw any ty lko z Bielinka nad Odrą. 77. Tmarus piger (W a l c k e n a e b ). G atunek ten znajdow a łem w śród tra w i ziół na polankach n a północnym i południowym stoku. Osobniki dojrzałe ($ i <$) złowiłem 25 V W ystępuje w Hiszpanii, Portugalii, Erancji, Włoszech, Jugosławii, Bułgarii, Tracji, w Europie środkowej, Eosji środkowej i południowej, na Kaukazie, w Japonii oraz w Syrii i Algerze. W Polsce podaw any z K rakow a i Niepołomic. 78. Xysticus audax (S c h r a n c k ) [syn. Xisticus pini (H a h n )]. Łowiłem tylko osobniki młode, wśród traw, ziół i na krzewach,- na łące i polance n a północnym stoku. G atunek ten w ystępuje w całej Europie, w obszarze śródziemnomorskim, na Syberii i Sachalinie. W Polsce prawdopodobnie w całym kraju. 79. Xysticus bifasciatus C. L. K och. Złowiłem tylko jedną samicę, 5 V I 1956, na łące. Znany od Francji po Bajkał, na północy ze Szwecji i okolic Leningradu, na południu z Półwyspu Bałkańskiego, Włoch i Portugalii oraz Turkiestanu. W Polsce wykazany z Górnego Śląska, Niepołomic i G dańska. 80. Xysticus cristatus (Cl e r c k ) [syn. Xisticus viaticus (Li n n e )]. Łowiłem go na traw ach, ziołach, m chu, krzew ach gałęziach drzew, w m iejscach zarówno w ilgotnych, ja k i su

40 5 9 0 J. Prószyński 36 chych. Bardzo liczny na całym terenie, zwłaszcza na łące oraz polance n a północnym stoku. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 28 IV do 2 1 IX. W ystępuje prawdopodobnie w całej Europie, na Syberii, Zakaukaziu, w Turkiestanie, w Palestynie i Algerze. W Polsce w całym k raju. 81. Xystieus ulmi (H a h n ). W ystępuje na traw ach, ziołach oraz na gałęziach drzew i krzewów. Łowiłem go na łące, polankach na północnym i południowym stoku. Je st znacznie mniej liczny niż poprzedni gatunek. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 7 V do 8 V III. X. ulmi ( H a h n ) jest znany z całej Europy, od północnej granicy lasów w Finlandii po północne W łochy i Jugosławię, poza ty m na Syberii (Tomsk i Akmolińsk) i na Sachalinie. W Polsce praw dopodobnie w całym kraju Xystieus striatipes L. K o c h. Łowiłem go w miejscach suchych i nasłonecznionych, porośniętych traw am i i ziołami: na polanie z Vincetoxicum i w jej otoczeniu, oprócz tego jednego osobnika znalazłem n ad kanałem. Osobniki dojrzew ające łowiłem od 19 V II, dojrzałe od 29 V III do 13 X. W ystępuje w zachodniej, środkowej i południow o-w schodniej Europie i na Syberii po Jenisej. W Polsce podaw any z K rakow a, Niepołomic, G dańska i B ielinka n a d Odrą. P odrodzina Philodrominae 83. PMlodromus aureolus (C l e r c k ). W ystępuje bardzo licznie na gałęziach i pniach drzew, na krzewach, ziołach i trawach. Dojrzałe osobniki łowiłem od 8 V I do 29 V III. Dwukrotnie obserwowałem samicę opiekującą się dwoma na raz kokonami, zbudowanym i jeden na drugim, przy czym dolny był starszy o kilka dni od górnego. W obec niedokładności opisów i rysunków nie mogłem na pewno stwierdzić, czy m iałem do czynienia z podgatunkiem nom inalnym, czy też z innym i podgatunkam i. Pomimo że niektóre z moich okazów przypom inały Ph. aureolus rufolimbatus K u l c z. i że prawie na pewno miałem do czynienia także z podgatunkiem Ph. aureolus caespiticola (W a l c k )., jednakże

41 3 7 Pająki Góry Nartowej 591 wobec braku zupełnej pewności zdecydowałem się nie oznaczać podgatunku. W obec dużej zmienności, wielu form przejściowych, niedostatecznych opisów i rysunków nasuw a się konieczność zrewidowania systematycznego gatunku Ph. aureolus (Ol.). G atunek ten znany jest od Francji po K am czatkę i Jap o nię oraz od północnej F inlandii po Syrię, Alger, K aukaz, A r menię i Turkiestan. W ystępuje też w Ameryce Północnej. W Polsce w całym kraju. 84. PMlodromus collinus 0. L. K o ch. Złowiłem tylko trzy samice, 27 i 28 V I I I 1956, na gałązkach sosenek na południow ym stoku wydm y. W ystępuje w Europie i n a K aukazie. W Polsce praw dopodobnie w całym kraju. 85. PMlodromus dispar W a l c k e n a e r. Jedyną dojrzałą samicę złowiłem 21 V I 1957 w lesie dębowym w pobliżu Góry K art owej, na gałęziach dębu. W ystępuje praw dopodobnie w całej Europie oraz na K a u kazie. W Polsce zapew ne w całym kraju. 86. PMlodromus emarginatus S c h r a n c k. Dojrzałą samicę złowiłem 20 V I 1957 na gałęziach w pasie lasu mieszanego, poza ty m młodego osobnika n a sosenkach n a stoku południowym wydm y. W ystępuje prawdopodobnie w całej Europie, na Syberii, Z akaukaziu i w Tunisie. W Polsce podaw any ze Śląska, Bielinka nad Odrą, Krakowa, Mepołomic, Beskidów, T atr i Kzeszowa. 87. Thanatus formicinus (C lerck ). Żyje w mchu i wśród traw, lubi prawdopodobnie miejsca wilgotnawe i zacienione; łowiłem go w lasku n a północnym stoku i polance na północnym stoku. Osobniki dojrzałe znajdowałem od 28 IV do 7 V II 1956 oraz 8 I X Znany z całej niemal Europy, Syberii zachodniej, znad Bajkału i z Kam czatki. Podaw any też z Grenlandii i Ameryki Północnej. W Polsce wykazany z Krakowa, Babiej Góry, G dańska i Bielinka nad Odrą. 88. Tibellus maritimus (M e n g e ). Złowiłem tylko trz y dojrzałe osobniki 8 V I i 29IX 1956, na łące i brzegu kanału.

42 5 9 2 J. Prószyński 3 8 Znany od Francji po K am czatkę i od Archangielska po K aukaz i Turkiestan. W ystępuje też w Ameryce Północnej. W Polsce podaw any ty lk o z okolic G dańska Tibellus oblongus (W a l c k e n a e r ). W ystępuje n a ziołach, traw ach, gałązkach sosen, zarówno w miejscach suchych, ja k i wilgotnych, nasłonecznionych i zacienionych. Łowiłem go n a polankach n a północnym i południow ym stoku, w zacienionej części skarpy, w płatach turzyc otaczających polanę z Vincetoxicum. Osobniki dojrzałe łowiłem od 7 V do 28 V III (w do 2 9 IX ). Znany od Portugalii i Francji po K am czatkę i od Leningradu po K aukaz, w ystępuje również w Chinach i Ameryce Północnej. W Polsce praw dopodobnie na obszarze całego kraju. PIŚMIENNICTWO B a ra n S Materiały do fauny pająków (Araneida) okolic R zeszowa. Spraw. Kom. Fizjogr., Kraków, 67. B e r l a n d L Les Arachnides. Enc. ent., Paris, ser. A, 16. B ó s e n b e r g W Die Spinnen Deutschlands. Zoologica, Stuttgard, 14, 35. B o n n e t P Bibliographia Araneorum. I. Toulouse. Ca s e m ir H Beitrage zur Araneen-Fauna Ostpreussens. Scłir. phys.-ókon. Ges., Kónigsberg, 70. Ch a r it o n o w D Katalog der russischen Spinnen. Leningrad. Ch y z e r C., K u l c z y ń s k i W Araneae Hungariae. Budapestini. Cr o m e W Kokonbau und Eiablage einiger Kreuzspinnenarten des Genus Araneus (Aranea, Araneidae). Dtsch. ent. Z., Berlin, N. F 3, 1. D a h l F Die Lycosiden oder Wolfspinnen Deutschlands und ihre Stellung im Haushalte der Natur. Nova Acta Acad. Leop., Halle, 88, 3. D a h l F Spinnentiere oder Arachnoidea. I. Springspinnen (Salticidae). W: Die Tierwelt Deutschlands. 3. Jena. D a h l F., D a h l M Spinnentiere oder Arachnoideae. II. Lycosidae s. lat. (Wolfspinnen im weiteren Sinne). W : Die Tierwelt Deutschlands. 5. Jena. D r e n s k y P Katalog der echten Spinnen (Araneae) der Balkanhalbinsel. Sborn. Balg. Akad., Sofia, 32.

43 3 9 Pająki Góry Nartowej 593 F i c k e r t P Verzeichnis der schlesischen Spinnen. Z. Ent., Breslau, N. F., 4, 3-4. H e s s e E Die Arachnoidenfauna des Naturschutzgebietes Bellinchen (Oder). 1 Beitrag. Mark. Tierw., Berlin, 3, 1-2. H e s s e E Die Arachnoidenfauna des Naturschutzgebietes Bellinchen (Oder). 2. Beitrag. Mark. Tierw., Berlin, 4, 1. H o lm A Svensk spindelfauna. 3. Egentliga spindlar. Araneae. Fam Oxyopidae, Lycosidae och Pisauridae. Stockholm. H o lm A Studien die Spinnenfauna des Tórnetraskgebietes. Zool. Bidr., Uppsala, 2 9. K a c z o r o w sk a J Studjum geograficzne Puszczy Kampinoskiej. Przegl. Geogr., Warszawa, 6. K a r p iń s k i J. J Pająki (Araneida) w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Koczn. Nauk Leśn., Warszawa, 14. K o b e n d z a R Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej. Planta Polonica, Warszawa, 2. K o b en d z a J., K o ben d za R Materiały przyrodnicze do projektu rozplanowania Puszczy Kampinoskiej. Warszawa. K r o g e r u s R Uber die Okologie und Verbreitung der Arthropoden der Triebsandgebiete an den Kiisten Finnlands. Acta zool. fenn., Helsingfors, 12. K s i ą ż k ó w n a I. H Charakterystyka ekologicznych zespołów pająków w lasach Pogórza Cieszyńskiego. Pr. biol. Wyd. Śląsk. PAU, Kraków, 1. K u lczy ń sk i W Spinnen aus der Tatra und den westlichen Beskidem Krakau. K u lczy ń sk i W Galicyjskie pająki z rodziny Salticoidae. Kraków. L e s s e r t R. de Araignóes. W: Catalogue des Invertebres d e la Suisse. 3. Genóve. L o c k e t G. H., M il l id g e A. F British spiders. I-II. London. L o h m a n d e r H Arachnologische Fragmente Góteborg. Vetensk. Samh. Handl., Góteborg, ser. B, 3, 9. Ł u c z a k J Zespoły pająków leśnych. Ekologia poi., Warszawa, I, 4. Ł u cza k J Dwa zespoły pająków leśnych. Ekologia poi., Warszawa, 2, 4. M ie d z iń s k i K Przyczynek do fauny pająków okolicy Krotoszyna w Poznańskiem. Pr. Kom. Mat.-Przyr. Pozn. TPN, Poznań, ser. B, 7, 2. M ik u l sk a I Materiały do poznania pająków jako elementu składowego biocenozy kilku lasów Karpat Śląskich. Pr. biol. Wyd. Śląsk. PA U, Kraków, 2. M ik u l s k a I Rozmieszczenie pająków w pasie nadbrzeżnym jeziora Wigry. Ekologia poi., Warszawa, ser. A, 3, 2. M ik u l s k a I W sprawie obowiązującej obecnie nomenklatury arachnologicznej. Kosmos, Warszawa, ser. A. 4, 2.

44 5 9 4 J. Prószyński 40 P a l m g r e n P Die Spinnenfauna Finnlands. I. Lycosidae. Acta zool. fenn., Helsingfors, 25. P a l m g r e n P Die Spinnenfauna Pinnlands und Ostfennoskandiens. III. X isticidae und Philodromidae. Acta zool. fenn., Helsingfors, 62. P e t r u s e w ic z K Pogońce (Lycosidae s. lat.) okolic Wilna. Pr. TPN, Wilno, 8, 26. P e t r u s e w ic z K Pogońce (Lycosidae s. lat.) północno-wschodniego Polesia i południowej Nowogródczyzny. Pr. TPN, Wilno, 9, 30. P e t r u s e w ic z K a. Lycosa riparia C. L. K o c h, L. sphagnicola D a h l und L. montivaga K u l c z. Ann. Mus. Zool. Pol., Warszawa, 1 1, 3. P e t r u s e w ic z K Katalog der echten Spinnen (Araneae) Polens. Festschrift E. St r a n d. 3. Riga. P e t r u s e w ic z K Badania ekologiczne nad krzyżakami (Argiopidae) na tle fizjografii W ileńszczyzny. Pr. TPN, Wilno, 12, 40. P e t r u s e w ic z K a. Badania pająków na północnej Krawędzi Podola. Kosmos, Lwów, ser. A, 6 3, 3. P i l a w s k i S Badania pająków na północnej Krawędzi Podola. Kosmos, Lwów, ser. A, 63, 3. P u p is k a F Clubionidae, Drassidae, Dysderidae (Arachn.) okolic Wilna. Pr. TPN, Wilno, 13, 45. R e im o s e r E Katalog der echten Spinnen (Araneae) des Palaarktisc.hen Gebietes. Abh. zool.-hot. Ges., Wien, 1 0, 2. R o e w e r C. F Araneae. Echte oder Webespinnen. W : Die Tierwelt Mitteleuropas. III, 2. Leipzig. R o e w e r C. F Katalog der Araneae. I. Bremen. II a, b. Bruxelles. S c h e n k e l - H a as E Die Spinnenfauna des Zehlaubruches. Schr. phys.-ókon. Ges., Kónigsberg, 64, 2. S c h e n k e l - H a a s E Listę ostpreussisehen Spinnen. Schr. phys.- -ókon. Ges., Kónigsberg, 65, 3 >4. Sim o n E Les Arachnides de France. VI, 1, 2, 3, 5. Paris. T a c z a n o w s k i W Spis pająków zebranych w okolicach Warszawy w ciągu roku W yk. Szk. Głów., Warszawa, 5. T a c z a n o w s k i W Dodatek do sp is u pająków. W yk. Szk. Głów., Warszawa, 6. T u l l g r e n A Svensk spindelfauna. 3. Egentliga spindlar. A raneae. Fam Salticidae, Thomisidae, Philodromidae och Eusparrassidae. Stockholm. U r b a ń s k i J Argyope bruennichi (S o o p o l i) 1772 na wyspie Wolin oraz rozmieszczenie tego gatunku na ziemiach polskich (Arachn., Aran. Argyopidae). Bad. fizjogr. Pol. zach., Poznań 1. W i e h l e H Spinnentiere oder Arachnoidea. VI. Araneidae. W: Die Tierwelt Deutschlands, 23. Jena.

45 4 1 Pająki Góry Nartowej 595 PE3IOME A b t o p o S p a S o T a u $ a y H y n ay K O B H a p T O B o ft T o p t i b K am - n iih o c c K o ft I l y m e B 0 3 Jie B a p m a B b i. H a p T O B a a P o p a h b j i h c t c h BaCTHHHO nokpłito ił JieCOM HIOHOfr O K pym eh H O H TOp< )HHIICTbIMH n y r a M H, h j i o k i i t b n p e g e j i a x G o u b in o r o p a 3 H o o 6 p a 3 H o r o n e c - H o r o K O M n jiek ca. A b t o p g a e T 8 9 b h j jo b n p u H a n j ie j K a u m x k c jie n y io m u M cem eiłct B am : Araneidae (Argiopidae), Lycosidae, Pisauridae, Salticidae u Thomisidae. C p e n u 3 t h x b h r o b 4 9 H B nnet C H HOBbiMii g n u O K pecth OCTeii B a p m a B b i. A b t o p p a c c M a T p H B a e T p a c n p o c T p a H e H H e n ay K O B b B b ig e- jie H H b ix h m c p e g a x h K p o M e t o t o g a e T G n o n o r n u e c K n e h < >eho- jio r a n e c K i i e H a ó u io g e H H H [T a 5. 2 h T a 6. 3 ]. SUMMARY The author studied the spider fauna of the Góra K arto wa (Nartowa Hill) in the Puszcza K am pinoska (The Kampinos Great Porest) near W arszawa. This hill is a partly wooded dune surrounded by peaty meadows and situated w ithin a larger, differentiated forest complex. The author lists 89 species belonging to the following families: Araneidae (Argiopidae), Lycosidae, Pisauridae, Salticidae and Thomisidae. Of these species, 49 are new for th e W arszaw a region. The author examined also the behaviour of spiders in various environm ents defined and chosen by himself and, in addition, included biological and phenological observations [Table 2 and 3].

46 R edaktor pracy Doc. dr J. Rafalski Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e W arszaw a 1961 N akład egz. A rk. wyd. 3, druk. 3. P apier druk sat. kl. I I I 80 g B I. N r zam. 188/60 T-8 Cena zł 1 2,- W rocławska D rukarnia Naukowa