Prehistorical and Medieval. archaeology of Poland

Transkrypt

1

2 Światowit annual of the institute of archaeology of the university of warsaw vol. X (li) (2012) fascicle B Prehistorical and Medieval archaeology. archaeology of Poland warsaw 2016

3 Światowit rocznik instytutu archeologii uniwersytetu warszawskiego tom X (li) (2012) fascykuł B archeologia Pradziejowa i Średniowieczna. archeologia Polski warszawa 2016

4 Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW: Wojciech Nowakowski Światowit Rocznik instytutu archeologii uniwersytetu warszawskiego Redaktor: Franciszek M. Stępniowski Sekretarz redakcji: Andrzej Maciałowicz Współpraca redakcyjna: Sebastian Banaszkiewicz Rada redakcyjna: Włodzimierz Godlewski (Przewodniczący) Elżbieta Jastrzębowska Joanna Kalaga Wojciech Nowakowski Tadeusz Sarnowski Tomasz Scholl Karol Szymczak All rights reserved 2016 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ISSN X Konsultacja językowa tekstów angielskich: Grzegorz Żabiński Konsultacja językowa tekstów niemieckich: Martin Lemke Projekt okładki i skład: Jan Żabko-Potopowicz Druk: Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, Warszawa Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, Warszawa

5 Contents Spis treści Fascykuł B ARChEOLOGIA PRADzIEJOWA I średniowieczna. ARChEOLOGIA POLSKI Fascicle B PREhISTORICAL AND MEDIEvAL ARChAEOLOGy. ARChAEOLOGy OF POLAND OD REDAKCJI...9 Studia i materia y Maria Krajewska ERAzM MAJEWSKI PIERWSzy PREzES PAńSTWOWEGO GRONA KONSERWATORóW zabytków PRzEDhISTORyCzNyCh W świetle zbiorów ARChIWALNyCh PAńSTWOWEGO MUzEUM ARChEOLOGICzNEGO W WARSzAWIE...13 Erazm Majewski the First Chair of the State Group of Conservators of Prehistoric Monuments in the Light of Archival Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw Mirosław J. Hoffmann hans CROME, PASJONAT ARChEOLOGII I INWENTARyzATOR GRODzISK PRUSKICh W SIEDEMDzIESIęCIOLECIE śmierci hans Crome, a Passionate of Archaeology and a Cataloguer of Pruthenian Strongholds on the 70 th Anniversary of his Death Dariusz Manasterski LEśNO-WSChODNIOEUROPEJSKI KOMPONENT STyLISTyCzNy W CERAMICE KULTURy RzUCEWSKIEJ NA PRzyKłADzIE OSADy W SUChACzU The Forest-East European Stylistic Component in Rzucewo Culture Pottery the Example of the Settlement in Suchacz... 70

6 Dariusz Manasterski, Katarzyna Januszek INTEGRACJA KULTUROWA W KOTLINIE WARSzAWSKIEJ NA PRzEłOMIE NEOLITU I EPOKI BRązU Cultural Integration in the Warszawa Basin at the Turn of the Neolithic and the Bronze Age Bartłomiej Kaczyński BOGATO ORNAMENTOWANE NACzyNIE z CMENTARzySKA z WCzESNEJ EPOKI ŻELAzA W GRODzISKU MAzOWIECKIM, ST. XII A Richly Ornamented vessel from the Early Iron Age Cemetery in Grodzisk Mazowiecki, Site XII Anna Strobin WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO, POW. PUCKI Warriors from Pomerelia Two Interesting Grave Assemblages of the Oksywie Culture from the Locality of Brzyno, the Puck District Szymon Modzelewski ŹRóDłA PISANE NA TEMAT ferrum Noricum. GłOS W DySKUSJI DOTyCząCEJ EKSPORTU ŻELAzA z ziem POLSKICh NA TERENy CESARSTWA RzyMSKIEGO Written Sources on the Issue of ferrum Noricum. A Contribution to the Discussion Concerning the Export of Iron from the Present-Day Territory of Poland to the Roman Empire Bartosz Kontny UNEXPECTED RELIC A UNIqUE RELIEF BROOCh FROM RADzIEJóW, DECORATED IN SALIN S ANIMAL STyLE I zaskakujący zabytek czyli o unikalnej zapince reliefowej z Radziejowa, ornamentowanej w I stylu zwierzęcym wg Salina Mirosław Rudnicki ThE CEMETERy IN LELESzKI, ThE SzCzyTNO DISTRICT (FORMERLy LehLeskeN, kr. ortelsburg) AND ThE PROBLEM OF EThNIC IDENTIFICATION OF ThE OLSzTyN GROUP Cmentarzysko w Leleszkach, pow. Szczytno (d. Lehlesken, kr. ortelsburg) i problem identyfikacji etnicznej grupy olsztyńskiej Ludwika Jończyk SąSIEDzI. KONTAKTy LUDNOśCI GRUPy OLSzTyńSKIEJ I KULTURy SUDOWSKIEJ NA PRzyKłADzIE CERAMIKI z OSADy TARGOWISKO W SzURPIłACh Nachbarn. Die Kontakte zwischen den völkern der Olsztyn-Gruppe und der sudauischen Kultur am Beispiel der Keramik aus der Siedlung Targowisko in Szurpiły

7 Joanna Piątkowska-Małecka KONSUMPCJA MIęSA WE WCzESNOśREDNIOWIECzNEJ OSADzIE OTWARTEJ W WOLI SIENNICKIEJ (ST. 9), POWIAT KRASNOSTAWSKI The Consumption of Meat at the Early Medieval Open Settlement in Wola Siennicka (Site 9), the Krasnystaw District Michał Dzik średniowieczne CMENTARzySKO W ROGAWCE W POW. SIEMIATyCKIM W świetle BADAń SIERGIEJA DUBINSKIEGO W 1910 ROKU An Early Medieval Cemetery in Rogawka, the Siemiatycze District, in the Light of Sergey Dubinsky s Excavations in Michał Starski PóŹNOśREDNIOWIECzNE NACzyNIA CERAMICzNE z BADAń ARChEOLOGICzNyCh WSChODNIEGO BLOKU zabudowy PRzyRyNKOWEJ MIASTA LOKACyJNEGO W LęBORKU Late Medieval Pottery from Archaeological Excavations of the Eastern Block of Buildings at the Market Square in the Location Town of Lębork Kronika wykopalisk Andrzej Szela, Andrzej Olsienkiewicz BRUDNICE, WOJ. MAzOWIECKIE. BADANIA W ROKU Brudnice, the Mazowieckie voivodeship. Excavations in Mirosław Rudnicki, Andrzej Grzegorczyk BURDąG CMENTARzySKO z OKRESU WęDRóWEK LUDóW, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE. BADANIA W ROKU Burdąg a Migration Period Cemetery, the Warmińsko-Mazurskie voivodeship. Excavations in Paweł Szymański CzERWONy DWóR, ST. XXI, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE. BADANIA W ROKU Czerwony Dwór, Site XXI, the Warmińsko-Mazurskie voivodeship. Excavations in Michał Dzik, Grzegorz Śnieżko MIELNIK, WOJ. PODLASKIE. BADANIA W ROKU Mielnik, the Podlaskie voivodeship. Excavations in

8 Adam Cieśliński, Andrzej Kasprzak, Zbigniew Stasiak NOWy łowicz, ST. 2, WOJ. zachodniopomorskie. BADANIA W ROKU Nowy łowicz, Fst. 2, Woiwodschaft Westpommern. Ausgrabungen Władysława Roszyk, Marzena Łuszczewska PETRyKOzy, WOJ. MAzOWIECKIE. BADANIA W ROKU Petrykozy, the Mazowieckie voivodeship. Excavations in Przemysław Dulęba, Jacek Soida PIETROWICE WIELKIE, ST. 11, WOJ. śląskie. BADANIA W ROKU Pietrowice Wielkie, Site 11, the śląskie voivodeship. Excavations in Michał Starski PUCK, UL. POKOJU 3, WOJ. POMORSKIE. BADANIA W LATACh Puck, 3 Pokoju St., the Pomorskie voivodeship. Excavations in Witold Gumiński SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE STANOWISKO TORFOWE łowców z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU Szczepanki, Site 8 a Stone Age Peat-Bog Site of hunter-gatherers, the Mazursko-Warmińskie voivodeship. Excavations in Hubert Kowalski ARChAEOLOGICAL EXAMINATIONS OF ThE BOTTOM OF ThE vistula RIvER NEAR ThE CITADEL IN WARSAW IN Badania archeologiczne dna Wisły w rejonie Cytadeli Warszawskiej w latach Wspomnienia Aleksander Bursche WSPOMNIENIE O PROFESORzE JERzyM KOLENDO Bartosz Kontny PROFESOR DR hab. PIOTR KACzANOWSKI ( ) Wojciech Nowakowski PROFESOR DR hab. WILFRIED MENGhIN

9 Karol Szymczak PROFESOR DAvID R. harris (14.XII XII.2013) Professor David R. harris (14.XII XII.2013) Waldemar Gliński JANUSz KUCzyńSKI ( ) Christoph Jahn NAChRUF NORBERT GOßLER ( )

10 światowit X (LI)/B 2012 ANNA STROBIN WOJOWNiCy Z POMORZA DWA interesujące ZeSPOŁy GROBOWe KuLtuRy OKSyWSKieJ Z MieJSCOWOŚCi BRZyNO, POW. PuCKi S tanowisko nr 12 w Brzynie 1, gm. Krokowa, pow. pucki, położone jest na Pobrzeżu Koszalińskim, w obrębie Wysoczyzny Żarnowieckiej (Ryc. 12:3; KONDRACKI 2009: 58 59). znajduje się na kulminacji wyniesienia, w odległości 600 m na południowy zachód od zabudowań wsi Brzyno i około 1 km na zachód od Jeziora Żarnowieckiego. Stanowisko odkryto podczas badań powierzchniowych prowadzonych w 2008 r. przez ówczesny zakład Archeologii w Instytucie historii Uniwersytetu Gdańskiego, w trakcie których ujawniono dużą ilości ceramiki, jak i zabytki metalowe, pochodzące ze zniszczonych grobów ciałopalnych kultury oksywskiej. Regularne badania archeologiczne o charakterze ratowniczym podjęto w roku 2011 i kontynuowano je w latach następnych. Efektem dotychczasowych prac jest zarejestrowanie ponad 150 obiektów grobowych kultury oksywskiej, kilkudziesięciu pochówków kultury wielbarskiej, a także obiektów wcześniejszych z epoki brązu i okresu halsztackiego, oraz o późniejszej chronologii, tj. z okresu wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Wśród grobów datowanych na młodszy okres przedrzymski na szczególną uwagę zasługują dwa tytułowe obiekty, odkryte w roku 2011, w których inwentarzach znaleziono pełne zestawy uzbrojenia. Pierwszym z nich był obiekt 3 2, grób ciałopalny (popielnicowy, z resztkami stosu), którego strop uchwycono na głębokości 45 cm od powierzchni gruntu. W rzucie poziomym jama miała kształt zbliżony do kolistego, o wymiarach cm. W profilu była nieckowata, o głębokości do 44 cm (Ryc. 1:A,B). W warstwie stropowej znajdowały się trzy kamienie nakrywające jamę grobową (w rzucie poziomym zadokumentowano dwa, trzeci zalegał powyżej). Wypełnisko obiektu stanowiły silnie zbite resztki stosu pogrzebowego, w którym znajdowały się luźno: drobne fragmenty przepalonych kości ludzkich i węgli drzewnych, a także nieliczne przedmioty żelazne (dwa nity, fragmenty okucia pochwy i imacza). Pod kamieniami znajdowała się silnie spękana popielnica. W jej górnej partii złożono umbo i pozostałe nity tarczy, a także okucia pochwy miecza; nieco niżej w urnie znajdował się miecz wraz z grotem. Liczne kości ludzkie wypełniały całe naczynie. Należały one do mężczyzny (??), zmarłego w wieku maturus ii (50 60 lat) 3. inwentarz 4 (Ryc. 1 4, 9, 11): 1. Miecz żelazny 5 obosieczny, czterokrotnie zgięty, przypuszczalnie typu I, o łagodnym, łukowatym przejściu trzpienia rękojeści w głownię i łukowato wygiętym jelcu; trzpień rękojeści w formie płaskiej, zwężającej się ku górze sztabki, zakończony nałożoną nań kulką; głownia o przekroju soczewkowatym z środkowym żeberkiem; sztych długi, trójkątny, formowany wtórnie. Ponadto mały fragment głowni zdobiony wybijanymi punktami. Dł. całkowita 77 cm, w tym dł. trzpienia 17,7 cm, szer. głowni 3,5 4,4 cm. 2. Okucia żelazne pochwy miecza, w tym dwie ryfki i siedem lub osiem klamerek C-kształtnych. Końce klamerek rozklepane trójkątnie, na czterech z nich widoczne zdobienie w postaci trójkątów, w tym na jednej niewielki otwór. Dł. ryfek 6,9 7,4 cm, dł. okuć C-kształtnych 5,5 5,8 cm. 3. Trzewik żelazny pochwy miecza, wykonany z zagiętej taśmy o końcach ukośnie ściętych, z dwoma nitami mocującymi. Wys. 1,3 cm, dł. 6,4 cm, szer. 0,7 0,8 cm. 4. Silnie zniszczone umbo żelazne typu 7, wzór Großromstedt, o wysokiej, stożkowatej kalocie, zaopatrzone w krótki i masywny kolec; w brzegu, na małym fragmencie, zachowany jeden otwór na nit. średn. ok. 17 cm, w tym szer. brzegu 3 cm, wys. ok. 8,6 cm. 1 Praca powstała w ramach projektu pt. Brzyno, stanowisko 12. Cmentarzysko z okresów młodszego przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów na Wysoczyźnie Żarnowieckiej, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2015/18/E/hS3/ Materiał zabytkowy i dokumentacja z badań na stanowisku w Brzynie przechowywane są w Instytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego. 3 Analizę kości ludzkich wykonał dr Franciszek Rożnowski. 4 Materiał zabytkowy z obu grobów, a także ten omawiany w dalszej analizie, określono wg następujących klasyfikacji: miecze i groty (łuczkiewicz 2006), umba (BOhNSACK 1938; łucz- KIEWICz 2006), imacze (JAhN 1916), ceramika (STROBIN 2011). Numery zabytków w inwentarzach odpowiadają numeracji na rycinach Konserwację zabytków metalowych wykonał mgr Jarosław Strobin z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. 105

11 ANNA STROBIN 5. Częściowo zachowany imacz żelazny typu 2, z dwoma płytkami do nitów (zachowana jedna) i trzpieniu przedłużonym poza płytki, zdobionym w tym miejscu kilkoma poprzecznymi nacięciami. Dł. zach. 14,8 cm, szer. maks. 0,8 cm. 6. Osiem nitów żelaznych o kolistych, płaskich główkach; zachowane trzpienie zagięte pod kątem niemal prostym, o przekrojach czworokątnych i okrągłych. średn. główki 2,8 3 cm, wys. trzpieni do zagięcia 1,5 cm, dł. zach. trzpieni od zagięcia 3,6 7,3 cm. 7. Grot żelazny typu L/3, war. 1, jednokrotnie zgięty, o liściu wyodrębnionym od tulejki długim i łagodnym łukiem, z wydatnym żeberkiem i największą szerokością przypadającą w dolnej partii liścia. Dł. całkowita 42 cm, w tym tulejki 8,8 cm, szer. liścia do ok. 3,2 cm. 8. Gwóźdź żelazny o kolistej, płasko-wypukłej główce; trzpień masywny, o przekroju czworokątnym, wyraźnie zwężający się ku dołowi. średn. główki 1,3 cm, dł. trzpienia 2,5 cm. 9. Gwóźdź żelazny o kolistej, płasko-wypukłej główce; trzpień zachowany w dwóch fragmentach o przekroju okrągłym. średn. główki 1,4 cm, dł. zach. trzpienia 0,8 i 0,9 cm. 10.Nit żelazny o kolistej, płasko-wypukłej główce i kolistej, płaskiej podkładce; trzpień masywny o przekroju czworokątnym. średn. główki 1,5 cm, średn. podkładki 1,3 cm, dł. nitu 2,2 cm, w tym trzpienia 1,3 cm. 11.zrekonstruowane naczynie gliniane typu I.K-2 (popielnica), zdobione wątkiem segmentowym, bogato zróżnicowanym, typu B.3; wylew pogrubiony i facetowany. Powierzchnia gładka, barwy czarnej; domieszka drobnoziarnistego tłucznia i miki. Wys. 25,5 26 cm, średn. wylewu 20 cm, średn. dna 11 cm. Drugim interesującym pochówkiem, także ciałopalnym (popielnicowym, z resztkami stosu), był obiekt 19. Strop jamy uchwycono na głębokości 30 cm od powierzchni gruntu. W planie jama miała zarys niemal kolisty, o wymiarach cm (Ryc. 5:A). Na tym poziomie, na obrzeżach grobu, zarejestrowano liczne ślady po orce, która zniszczyła partie stropowe obiektu. W obrębie jamy, od strony zachodniej, znajdowała się soczewka brunatnego piasku, będąca negatywem po kamieniu, a na wschód od niej zabytki metalowe: rysujący się kolec umba i miecz, a także nieliczne przepalone, drobne kości i fragmenty ceramiki. Na głębokości 36 cm od współczesnego poziomu gruntu (Ryc. 5:B) obiekt zmniejszył wymiary do cm. Na tym poziomie zarejestrowano silnie zniszczoną przez orkę popielnicę, w której znajdowały się wspomniane już miecz i umbo, a także pozostałe wyposażenie. Wypełnisko obiektu stanowiły resztki stosu przemieszane z piaskiem. W profilu jama miała kształt nieregularny, o głębokości do 15 cm (Ryc. 5:C); poniżej niej uchwycono kilkucentymetrową (2 3 cm), spływową warstwę o strukturze analogicznej jak wypełnisko jamy grobowej. Analiza antropologiczna nielicznych przepalonych kości nie pozwoliła na określenie wieku ani płci. inwentarz (Ryc. 5 8, 10): 1. Miecz żelazny obosieczny, trzykrotnie zgięty, zbliżony do typu II, o delikatnie zaznaczonym dzwonowatym rozszerzeniu dolnej części trzpienia rękojeści przy przejściu w głownię i silnie łukowato wygiętym jelcu; trzpień rękojeści w formie płaskiej, zwężającej się ku górze sztabki, zakończonej nałożonym pierścieniem, zdobionym ukośnym nacinaniem; głownia o przekroju płaskim ze środkowym żeberkiem; sztych krótki, w formie spłaszczonego trójkąta. W dolnej partii głowni ornament w postaci wybijanych punktów. Dł. całkowita 69 cm, dł. trzpienia 15,5 cm, szer. głowni 4,2 4,3 cm. 2. Fragmentarycznie zachowane i skorodowane okucia żelazne pochwy miecza, pochodzące z dwóch ryfek i co najmniej czterech okuć C-kształtnych. Dł. zach. ryfek 7,7 cm, dł. zach. okuć C-kształtnych 1,2 4,3 cm. 3. Trzewik żelazny pochwy miecza w postaci prostokątnej sztabki o asymetrycznych końcach, z zachowanym jednym trzpieniem z otworem; od spodu dwa otwory mocujące. Wys. 1,6 cm, dł. 6,1 cm. 4. Umbo żelazne typu 7, wzór Großromstedt, o wysokiej, stożkowatej kalocie, zaopatrzone w krótki kolec. Dolny koniec kolca poprzecznie rozcięty i rozklepany w dwa owalnie wydłużone skrzydełka i przymocowany od wewnątrz dwoma nitami do kaloty umba; na uszkodzonym brzegu zachowanych 11 otworów na nity, przy czym w czterech przypadkach są to podwójne otwory obok siebie. średn. 17,5 cm, w tym szer. brzegu 3 3,3 cm, wys. 7,3 cm. 5. Imacz żelazny typu 2, z dwoma płytkami do nitów o końcach zwężonych i przedłużonych poza płytki; w jednym otworze nit o płasko-kolistej główce i masywnym trzpieniu; końce nieznacznie uszkodzone. Dł. zach. 21,2 cm, szer. maks. 1,3 cm; średn. główki nitu 0,7 cm, dł. trzpienia 1 cm. 6. Pięć nitów żelaznych o kolistych, płaskich główkach; przekroje trzpieni w profilu okrągłe; trzy nity mają zachowane długie, zagięte niemal pod kątem prostym, trzpienie. średn. główki 2,5 2,8 cm, wys. trzpieni do zagięcia 1,2 1,3 cm, dł. zach. trzpieni od zagięcia 4,8 8,6 cm. 7. Grot żelazny typu L/1, jednokrotnie zgięty, o liściu wyodrębnionym od tulejki długim łagodnym łukiem, z największą szerokością przypadającą nieco poniżej połowy długości liścia. Żeberko w przekroju ostre, na czubku liścia uformowane rombowato. Dł. całkowita 34 cm, w tym tulejki 9,2 cm, szer. liścia do ok. 2,8 cm. 8. zrekonstruowane naczynie gliniane typu v.l (popielnica), zdobione wątkiem elementu plastycznego i rytego typu C.2; wylew pogrubiony i facetowany. Powierzchnia wyświecana, barwy czarnej; domieszka drobnoziarnistego tłucznia i miki. Wys. ok. 26 cm, średn. wylewu ok. 26,5 cm, średn. dna 16,8 cm. 106

12 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... Ryc. 1. Brzyno, st. 12. Plan i profil obiektu 3 (A, B) oraz część jego inwentarza: grot żelazny (rys. K. Odya, A. Strobin). Legenda (też do Ryc. 5): 1 resztki stosu z węglami drzewnymi; 2 brunatny piasek; 3 ciemnobrunatny piasek (ślad po orce); 4 ciemnożółty piasek z gliną; 5 żółta glina z piaskiem; 6 przepalone kości; 7 fragmenty ceramiki; 8 naczynie gliniane; 9 kamienie. Fig. 1. Brzyno, Site 12. Plan and section of Feature 3 (A, B) and part of its furnishings: iron spearhead. Legend (also to Fig. 5): 1 remains of the pyre with charcoals; 2 russet sand; 3 dark russet sand (trace of ploughing); 4 dark yellow sand with clay; 5 yellow clay with sand; 6 burnt bones; 7 pottery fragments; 8 clay vessel; 9 stones. 107

13 ANNA STROBIN Ryc. 2. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 3 (c.d.): zabytki żelazne (rys. K. Odya). Fig. 2. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 3 (cont.): iron artefacts. 108

14 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... Ryc. 3. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 3 (c.d.): zabytki żelazne (rys. K. Odya). Fig. 3. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 3 (cont.): iron artefacts. 109

15 ANNA STROBIN Ryc. 4. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 3 (c.d.): gliniana popielnica (rys. K. Odya). Fig. 4. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 3 (cont.): clay urn. 110

16 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... Ryc. 5. Brzyno, st. 12. Plany i profil obiektu 19 (A C) oraz część jego inwentarza: grot żelazny (rys. K. Odya, A. Strobin). Fig. 5. Brzyno, Site 12. Plan and section of Feature 19 (A C) and part of its furnishings: iron spearhead. 111

17 ANNA STROBIN Ryc. 6. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 19 (c.d.): zabytki żelazne (rys. K. Odya). Fig. 6. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 19 (cont.): iron artefacts. 112

18 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... Ryc. 7. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 19 (c.d.): zabytki żelazne (rys. K. Odya). Fig. 7. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 19 (cont.): iron artefacts. 113

19 ANNA STROBIN Ryc. 8. Brzyno, st. 12. Inwentarz obiektu 19 (c.d.): gliniana popielnica (rys. K. Odya). Fig. 8. Brzyno, Site 12. Furnishings of Feature 19 (cont.): clay urn. 114

20 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... Miecze Odkryte miecze są stosunkowo krótkie i reprezentują dwa odmienne typy 6. Pierwszy z nich (Ryc. 2:1,1a), ze względu na uformowanie przejścia trzpienia rękojeści w głownię oraz jej przekrój, należałoby zaliczyć do typu I, a dokładniej do odmiany I/1 lub I/2b wg klasyfikacji P. łuczkiewicza. W kulturze oksywskiej ich datowanie, w oparciu o nieliczne zespoły zwarte, najprawdopodobniej przypada na fazę A 2, ewentualnie nieco wcześniej (łucz- KIEWICz 2006: 25 30, ryc. 2, 3:3 5). Sztych miecza jest wyjątkowo długi i ostry, co wskazuje na jego wtórne uformowanie, związane ze skróceniem głowni. Długość klasycznych mieczy tego typu w kulturach oksywskiej i przeworskiej waha się od 90 do 115 cm 7, a długość brzyńskiego okazu wynosi jedynie 77 cm. Niewykluczone, że także bardzo krótki (53 cm) miecz zbliżony do typu II z grobu 67 w Rumi, pow. wejherowski, poddany został wtórnej przeróbce, polegającej na skróceniu głowni (PIETRzAK 1987: 26, tabl. LIX/67:a). Pewne wątpliwości co do prawidłowej klasyfikacji dotyczą także drugiego miecza (Ryc. 6:1,1a). Pod względem cech morfologicznych wykazuje on podobieństwo do typu II/1a wg P. łuczkiewicza, datowanego w kulturze oksywskiej przez jeden zespół na fazę A 2 (łuczkiewicz 2006: 30 31, 33, ryc. 4:1,2), ewentualnie schyłek fazy A 2 i początek fazy A 38, jest jednak od niego zdecydowanie krótszy. Przeciętna długość mieczy typu II wynosi około 100 cm, podczas gdy omawiany okaz ma zaledwie 69 cm długości. ze względu na kształt sztychu w formie spłaszczonego trójkąta i krótszą głownię bardzo przypomina on miecze z terenu środkowych Niemiec (EIChhORN 1927: ) i Jutlandii (KLINDT-JENSEN 1949: ryc. 15; JøRGENSEN 1990: ryc. 7:a; MARTENS 1997a: ryc. 10; 2002: ryc. 5:a, 10:b, 11). z ziem polskich, z bliżej nieznanej miejscowości na śląsku, pochodzi tylko jeden okaz podobny do brzyńskiego ze względu na kształt sztychu, o długości całkowitej 75,5 cm. został on zaliczony przez P. łuczkiewicza do typu III/3 (łuczkiewicz 2006: 39, ryc. 8:1), a przez T. Bochnaka do typu 7 mieczy w kulturze przeworskiej, datowanych na fazę A 3 (BOChNAK 2005: 25, 30, tabl. vii:3). Podane przykłady wskazują również, że moda na używanie zbliżonych form miecza występowała przede wszystkim w późnym odcinku młodszego okresu przedrzymskiego, a jedynie w przypadku Jutlandii notowana jest nieco wcześniej (por. MARTENS 2002: ). Na obu mieczach widoczne jest zdobienie klingi w postaci niemal kolistych zagłębień, wykonanych za pomocą puncy (Ryc. 2:1, 6:1,1a, 9, 10). W przypadku egzemplarza z obiektu nr 3 nie jest możliwe wskazanie miejsca, w którym pierwotnie znajdował się ornament, ponieważ zdobiony fragment zalegał luźno przy mieczu. Natomiast na drugim okazie, z obiektu nr 19, zdobienie uchwytne jest w dolnej partii głowni. Oprócz niewątpliwych walorów estetycznych ornamentu, zabieg taki wiązał się również z utwardzeniem głowni (por. BOChNAK 2005: 32 33). Ponadto na mieczach zachowały się nałożone na trzpienie rękojeści: żelazna kulka (Ryc. 2:1,1a) lub pierścień zdobiony ukośnymi nacięciami (Ryc. 6:1,1a). Analogiczny ornament pojawił się na podobnej formie dwusiecznego miecza z grobu w Birket w północnej Jutlandii (vendsyssel), w którym odkryto również metalowe okucia pochwy wykonanej z materiału organicznego (MARTENS 2002: , ryc. 7). Długość znalezionych mieczy obosiecznych i kształt ich sztychów wskazują, że były one używane do zadawania pchnięć, ale mogły stanowić także broń sieczną wojowników pieszych. Taką samą funkcję należy przypisać liczniejszym w kulturze oksywskiej mieczom jednosiecznym. Można zatem sądzić, że zbliżone długości mieczy w środowisku północnym nie są przypadkowe, ale związane z preferowanym sposobem walki (por. KONTNy 1998; łucz- KIEWICz 2006: 55). Pochwy W obu zespołach znaleziono metalowe elementy pary ryfek, okucia C-kształtne i trzewiki, pochodzące z pochew wykonanych z materiałów organicznych (Ryc. 2:2,3, 6:2,3). Pełniejszy zestaw dobrze zachowanych klamerek znaleziono w obiekcie 3. Tworzyły go dwie ryfki i siedem, ewentualnie osiem okuć C-kształtnych, których końce zostały rozklepane trójkątnie; na kilku z nich zachowało się zdobienie w postaci rytych trójkątów (Ryc. 2:2, 11:a,b,c). Ten prosty element zdobniczy pojawia się na analogicznych zabytkach w młodszym okresie przedrzymskim zarówno w kulturze oksywskiej (JAhN 1916: ryc. 166; WOłąGIEWICzOWIE 1964: ryc. 3, tabl. IX:3; PIETRzAK 1997: tabl. Cv/300:8), jak i przeworskiej (CzARNECKA 2007: tabl. CCvI/244:1) oraz w północnej Europie (NyLéN 1956: ryc. 204:1). Na końcu jednej z klamerek C- -kształtnych widoczny jest niewielki otwór (Ryc. 2:2, 11:c), 6 za wszelkie konsultacje dotyczące uzbrojenia serdecznie dziękuję dr. hab. Piotrowi łuczkiewiczowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. 7 Wyjątek stanowi miecz z Podwieska, pow. chełmiński, grób 39, o długości 70 cm (BOKINIEC 2005: 19, tabl. XIX/39:10), który jednak nie wykazuje większego podobieństwa do miecza z Brzyna. 8 Grób 403 z Pruszcza Gdańskiego, st. 10, pow. gdański, z zapinką I (PIETRzAK 1997: 59, tabl. CXXIv/403). 115

21 ANNA STROBIN Ryc. 9. Brzyno, st. 12. ślady puncowania głowni miecza z obiektu 3 (fot. J. Strobin). Fig. 9. Brzyno, Site 12. Traces of pointillé on the pommel of the sword from Feature 3. związany najpewniej z drobną reperacją, przynitowania okucia do pochwy, w celu lepszego spojenia konstrukcji. Trzewik z tego obiektu (Ryc. 2:3) mocowany jest do pochwy dwoma nitami, przy czym jego forma jest nietypowa. Wykonano go z prostokątnej taśmy żelaznej, której narożniki ścięto ukośnie, a końce zagięto do góry. Mniej informacji, ze względu na stopień zachowania, dostarczają klamerki z obiektu 19. Przypuszczalnie było co najmniej sześć okuć: dwa z uszkami (ryfki) i fragmenty zwykłych klamerek (Ryc. 6:2). Trzewik ma postać sztabki o końcach asymetrycznie uformowanych, od której pierwotnie odchodziły dwa trzpienie przeznaczone do przytwierdzenia od spodu do pochwy (Ryc. 6:3). W przypadku obu zespołów metalowe okucia zalegały luźno, co uniemożliwia dokonanie prawidłowej rekonstrukcji pochwy, z układem spajających ją klamerek. Pochwy z metalowymi okuciami są typowe dla mieczy jednosiecznych, szeroko rozpowszechnionych w kulturze oksywskiej i w północnej Europie, a w mniejszym stopniu w kulturze przeworskiej. z Pomorza znane są kolejne trzy zespoły, w których wystąpiły miecze obosieczne i towarzyszące im odmienne od powszechnie stosowanych na południu drewniane pochwy (Ryc. 12). Pierwszy pochodzi z grobu jamowego nr 60 z Chełmna, pow. loco (d. kulm, kr. kulm), w którym znaleziono miecz obosieczny o długości 82 cm, zaliczony przez P. łuczkiewicza do typu III/6, o krótkim, trójkątnie uformowanym sztychu i głowni zwężającej się ku dołowi, zaopatrzonej w dwie strudziny (łuczkiewicz 2006: 41 42, 333 nr 274, ryc. 9:4). Wraz z nim odkryto dwie C-kształtne klamerki i dwie ryfki, z uszkami skierowanymi w tę samą stronę 9, umbo B.7A oraz dwa groty typu C1 wg P. łuczkiewicza (por. KOSTRzEWSKI 9 Na rysunku przedstawionym przez C. Schuchhardta (1935: 220, ryc. 192:b) pierwsza ryfka znajduje się w górnej partii głowni, poniżej są dwie pozbawione uszek klamerki, ostatnia jest czwarta ryfka. Odmienny sposób rozmieszczenia okuć przestawiony jest w Kartotece J. Kostrzewskiego, przechowywanej w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej, im. C. Norwida w zielonej Górze w górnej części głowni są okucia z uszkami, a poniżej nich dwa okucia C-kształtne (BOKINIEC 2008: 109, 284, tabl. vii/ 60:4). 116

22 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO : nr 23, zestaw. 39, 69; łęga 1938: 20 21, tabl. XII:8; łuczkiewicz 2006: 41 42, 333 nr 274, ryc. 9:4; BOKINIEC 2008: 109, 284, tabl. vii/ 60:1 4). Kolejny, stosunkowo krótki (74 cm), dwusieczny miecz typu ł.iii, odkryto wraz z dwoma klamerkami żelaznymi w popielnicy grobu E4 z Grudziądza-Rządza, pow. loco (d. rondsen, kr. graudenz). Ponadto w zespole znajdowało się także umbo B.7A, grot o liściu wycinanym oraz grot z zadziorami (ANGER 1890: 16, tabl. 6; KOSTRzEWSKI 1919: nr 59, zestaw. 36, 53, 58, 63, 69; łuczkiewicz 2006: 348 nr 338, ryc. 14:2, 47:6). Ostatni znany mi przykład pochodzi z grobu jamowego nr 67 w Rumi, gdzie odkryto, wspomniany już, bardzo krótki, mierzący zaledwie 53 cm, miecz nawiązujący do typu II, ryfkę i zapinkę typu N (PIETRzAK 1987: 25, tabl. LIX/67; łuczkiewicz 2006: 347 nr 335, ryc. 14:1,1a). Spoza terenów zajmowanych przez kulturę oksywską analogiczne zestawy miecza obosiecznego i pochwy wykonanej z materiału organicznego pochodzą z Jutlandii (BECKER 1961: tabl. 121:1c; MARTENS 2002: ryc. 7, 9). Podobny sposób zawieszania pochwy mieczy obosiecznych za pomocą dwóch klamerek z uszkiem przynitowanych do żelaznej pochwy znany jest z kręgu nadłabskiego i północnej Europy (por. JAhN 1913: 78, ryc. 8, 9; 1916: , ryc. 126, 127; BIBORSKI 1999: 85, ryc. 4:b, 6; völling 2005: , lista 13, tabl. 43:B, mapa 22; łuczkiewicz 2006: 55 56, ryc. 14:3 5, 15:1). Datowanie oksywskich zespołów, zawierających komplet dwusieczny miecz i drewnianą pochwę mieści się w fazie A 3. Istotne jest także występowanie w dwóch z nich pełnego zestawu uzbrojenia (miecz, tarcza, włócznia i oszczep), jak również umb z tępym kolcem (Rządz, Chełmno). Przypuszczalnie współczesne ww. zespołom są wspomniane duńskie znaleziska, datowane na fazę IIIb wg C.J. Beckera (1961), a wg modyfikacji J. Martensa (1997a: , ryc. 13; 1997b: , ryc. 16) na fazę IIB, synchronizowaną ze schyłkiem fazy A 2, ale przede wszystkim z fazą A 3. Słabiej rozpowszechnione w środowisku kultury oksywskiej drewniane pochwy mieczy dwusiecznych z bocznymi zawieszkami (ryfkami), mogą stanowić dowód na przystosowanie północnoeuropejskich i nadłabskich wzorów do zwyczajów miejscowych (BIBORSKI 1999: 85 86; BOChNAK 2005: 37) lub wiązać się jedynie z oddziaływaniem lokalnej tradycji używania mieczy jednosiecznych (por. łuczkiewicz 2006: 57). umba W obu zespołach znaleziono umba (Ryc. 3:4, 7:4) o stosunkowo mocno wysklepionej, stożkowatej kalocie i krótkim, masywnym i tępo zakończonym kolcu, identyfikowane z typem J.4a czy B.7 (JAhN 1916: , tabl. Ryc. 10. Brzyno, st. 12. ślady puncowania głowni miecza z obiektu 19 (fot. J. Strobin). Fig. 10. Brzyno, Site 12. Traces of pointillé on the pommel of the sword from Feature

23 ANNA STROBIN Ryc. 11. Brzyno, st. 12. zdobienia (a c) i otwór (c) na okuciach C-kształtnych pochwy miecza z obiektu 3 (fot. J. Strobin). Fig. 11. Brzyno, Site 12. Ornaments (a c) and an opening (c) on C-shaped fittings of the sword scabbard from Feature 3. III:4a; BOhNSACK 1938: 58 59, ryc. 36:7). W starszej literaturze analogiczne formy określano jako odmianę wczesną typu 7, łączoną z umbami o kształcie niskiego stożka, z niskim kolcem, typu B.6 (por. WOłąGIEWICzOWIE 1964: 55); w późniejszych pracach opisane szczyty tarcz wyodrębniono jako tzw. wzór Großromstedt (łuczkiewicz 2000: 85, zestaw. 2, tabl. 5; 2006: 86, ryc. 28:1). Analogiczne do brzyńskich znalezisk egzemplarze pochodzą z pięciu cmentarzysk kultury oksywskiej (Ryc. 12) 10. Mniej licznie umba, zaliczone do interesującego nas wzoru, występują w kulturze przeworskiej, chociaż pojawiają się tu podobne, ale o wysokim kołnierzu i płaskiej kalocie, zaliczone do wzoru Lemany (łuczkiewicz 2000: 93, zestaw. 2, tabl. 6:1; 2006: 86, ryc. 28:2), czy do typu 11 (BOChNAK 2005: 108, 224). Krótki kolec, ale delikatny i zwężający się ku górze, charakterystyczny jest dla umb zaliczonych do wzoru Gösslunda (łuczkiewicz 2000: 85, zestaw. 2, fot. 3; 2006: 87). Liczniej, bo na siedmiu stanowiskach, umba wzoru Großromstedt 10 Górzyce, pow. koszaliński (d. geritz, kr. köslin) (MAGDALINSKI 1934: 157, ryc. 19; BOhNSACK 1938: zestaw. 39; WOłąGIEWI- CzOWIE 1964: 55, 106 nr 24, tabl. vi:2 tu jako Jeżyce; EGGERS, STARy 2001: nr 251, tabl. 170:8; łuczkiewicz 2006: 337 nr 297), Niemica, pow. sławieński (d. Nemitz, kr. schlawe), groby 48 (WOłąGIEWICzOWIE 1964: 105 nr 20, tabl. Xv:4; WOłąGIEWICz 1965: , tabl. vi:2; EGGERS, STARy 2001: 70 nr 287 tabl. 209:5; łuczkiewicz 2006: 340 nr 314) i 70 (von KLEIST 1955: 30 nr 520, tabl. 23/70; WOłąGIEWI- CzOWIE 1964: 105 nr 20, tabl. XvI:4; WOłąGIEWICz 1965: , tabl. X:4; EGGERS, STARy 2001: 70 nr 287, tabl. 211:1; łuczkiewicz 2006: 340 nr 314), Pruszcz Gdański, st. 10, groby 71A (PIETRzAK 1997: 19 20, tabl. XvI:4; łuczkiewicz 2006: 345 nr 328), 102 (PIETRzAK 1997: 23, tabl. XXX:2; łuczkiewicz 2006: 345 nr 328), 243 (PIETRzAK 1997: 41, tabl. LXXXIII:4; łuczkiewicz 2006: 345 nr 328), 492 (PIETRzAK 1997: tabl. CXLIv:3; łuczkiewicz 2006: 346 nr 328), Rogowo, pow. białogardzki, grób 19 (KóčKA-KRENz, MAChAJEWSKI, STRzyŻEWSKI 1976: 64, ryc. 5:4; MAChAJEWSKI, SIKORSKI 1985, tabl. 324:3; łuczkiewicz 2006: nr 332, ryc. 28:1), a także Warszkowo, pow. sławieński, grób 24 (d. Alt Warschow, kr. schlawe) (BOhNSACK 1938: 148, zestaw. 38, ryc. 16:1c; von KLEIST 1955: 22 nr 61, tabl. 19/24; WOłąGIE- WICzOWIE 1964: nr 17, tabl. IX:5; WOłąGIEWICz 1966: , tabl. v:3; EGGERS, STARy 2001: 68 nr 280, tabl. 191:1; łuczkiewicz 2006: 352 nr 346). 118

24 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... występują na cmentarzyskach z obszaru środkowych Niemiec, znad dolnej łaby oraz z Jutlandii (łuczkiewicz 2000: 98, mapa 2, zestaw. 2). Datowanie umb o wysokiej kalocie i krótkim kolcu (wzór Großromstedt ) należy łączyć przede wszystkim z fazą A 3, choć w przypadku niektórych wymienionych zespołów kultury oksywskiej, nie można wykluczyć wcześniejszej (faza A 2 ) chronologii. Moda na takie formowanie szczytu tarczy przetrwała na terenach środkowoniemieckich jeszcze do początków okresu rzymskiego (por. łuczkiewicz 2000: 101, zestaw. 2). Bardzo dobry, ze względu na ochronne działanie patyny ogniowej, stan zachowania umba z obiektu 19, pozwolił na uchwycenie odmiennego sposobu mocowania kolca (Ryc. 7:4). Kolec osadzono od środka, rozcinając jego dolny koniec i rozklepując go w dwa owalne, symetryczne skrzydełka, które przymocowano nitami (po jednym z każdej strony) do kaloty umba. z Pomorza, ze stanowiska w Wygodzie, pow. kartuski 11 znane są dwa umba z przynitowanym kolcem. z archiwalnych rysunków J. Kostrzewskiego wynika, że w przypadku pierwszego egzemplarza kolec osadzono w sposób analogiczny do brzyńskiego okazu, natomiast w drugim odmiennie przynitowano go od strony zewnętrznej do kopuły, ale także za pomocą dwóch nitów (BOChNAK 2009: 17 18, ryc. 11:1,2). Przypuszczalnie osobno montowany kolec miało również umbo, współwystępujące z imaczem J.2, z grobu IIA z cmentarzyska kultury przeworskiej w Gródkach, pow. działdowski 12 (d. grodtken, kr. Neidenburg) (hollack 1909: 362, tabl. Lv), określane w późniejszej literaturze jako typ B.8 (łuczkiewicz 2006: 303 nr 53) lub do niego nawiązujące (por. BOChNAK 2005: 108, 234 nr 62, zestaw. viii.17). z nekropolii w Mielnie, pow. inowrocławski (d. mölno, kr. mogilno), pochodzi wielokrotnie już publikowane umbo B.7, którego kolec przymocowano od środka do kopuły czterema nitami (JAhN 1916: 154, 159, ryc. 176; KOSTRzEWSKI 1919: 131, ryc. 124; 1923: 162, ryc. 566; KARPIńSKA 1923: 32, ryc. 12; zielonka 1969: 197, tabl. 4:9; łuczkiewicz 2006: 310 nr 108). Kolejny przykład znany jest z Wielkopolski, z grobu w Woli Książęcej, pow. jarociński (d. Wola fürstlich, kr. Jarotschin). Górną część kaloty wraz z kolcem przymocowano od strony zewnętrznej aż dziesięcioma nitami (KOSTRzEWSKI 1919: 131 przyp. 1; 1923: 162, ryc. 569; KARPIńSKA 1923: 32 33). W przypadku umba z Dobrzankowa, pow. przasnyski, ingerencja dotyczyła samego stożka pokrywy umba typu B.4 i polegała na nałożeniu nakładki z żelaznej blachy (OKULICz 1971: 136, ryc. 13:b; DąBROWSKA 2004: 173; łuczkiewicz 2006: 301 nr 34). Większa seria umb o bardzo podobnie osadzonym kolcu jak w grobie 19 z Brzyna, pochodzi z cmentarzyska w Großromstedt, Kr. Apolda (EIChhORN 1927: ; zieling 1989: 323) i najpewniej Schkopau, Kr. Merseburg (SChMIDT, NITzSChKE 1989: tabl. 50:a). śladem ponownego osadzania umba na tarczy z obiektu 19 są widoczne na brzegu pary położonych bardzo blisko siebie, bo w odległości 0,2 0,9 cm, otworów do nitów; zachowały się takie cztery. Główka nitu o średnicy od 2,5 do 2,8 cm, przechodząca przez jeden z otworów, w trzech przypadkach na pewno zasłaniałaby otwór sąsiadujący, co może potwierdzać przypuszczenie o wtórnej przeróbce. Wszystkie zachowane otwory wykonane są starannie i mają zbliżoną wielkość i kształt. ślady podobnych zabiegów uchwytne są na kilku analogicznych elementach tarczy z młodszego okresu przedrzymskiego. Interesujący jest również fakt, że podobnie jak na umbie z Brzyna, podwójne otwory na nit znajdowały się na wymienionych już wyżej egzemplarzach z Dobrzankowa i Mielna, a także na okazie ze stanowiska w Gródkach (JAhN 1916: 154, 159; KARPIńSKA 1923: 33) oraz na umbie z kolcem z kultury bogaczewskiej (por. NOWAKOWSKI 2002: 139, ryc. 2:3; KONTNy 2007: 94 95, ryc. 1:c, 2:c). Wyraźny ślad naprawy, polegającej na przytwierdzeniu dwoma nitami dodatkowej płytki wzmacniającej, widoczny jest na wczesnorzymskim umbie z kolcem z grobu 293 z Kamieńczyka, pow. wyszkowski (DąBROWSKA 1997: 61, tabl. CXXXIv/ 293:1; 2004: 173). Większość wymienionych przykładów, dotyczących odmiennego sposobu osadzania tępego kolca w kalocie umba, interpretowana jest jako ślad jego reperacji (KARPIńSKA 1923: 32 33; EIChhORN 1927: 114; BOChNAK 2005: 123). W przypadku umba z Brzyna obserwacje dotyczące techniki jego wykonania przemawiają jednak za tym, że jest to cecha produkcyjna. Umbo wyróżnia się bardzo starannym, symetrycznym sposobem opracowania powierzchni. Dotyczy to zarówno samej kaloty, jak i wpasowania kolca, który następnie do niej zanitowano i zakuto. Taki sposób wytwarzania umb zaopatrzonych w kolec nie wymagał bardzo wysokich umiejętności kowalskich i był zdecydowanie mniej czasochłonny. Bardzo podobne sposoby mocowania kolca, znane mi jedynie z rysunków, pochodzą z Wygody, 11 Przypuszczalnie d. Wygoda Kościelna, pow. kartuski. 12 O zaliczeniu tego umba do typu B.7 świadczy niewielka wysokość stożkowatej kaloty i kolisty otwór na jej szczycie (MACIAłOWICz 2009: , kat. nr 15a, tabl. LXIv:3a e). Wg informacji ustnej dr. A. Maciałowicza z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, za którą serdecznie dziękuję, wspomniane okucie mogło mieć osobno montowany kolec. 119

25 ANNA STROBIN Schkopau i Großromstedt, a przypuszczalnie i z Gródek. Interesujące jest, że podobne rozwiązania konstrukcyjne umb z kolcem nie są notowane w okresie rzymskim, a znane ślady wtórnej ingerencji obserwowane na szczytach tarcz z tego okresu jednoznacznie wskazują na ich reperację (por. zieling 1989: , ryc. 17; KONTNy 2001: 120, przyp. 18). W przypadku zabytku z Mielna, sposób montowania pręta (kolca) przypomina rozwiązania znane z Großromstedt, przy czym nieregularny brzeg stożka kaloty przy kolcu może wskazywać również na uprzednie uszkodzenie i dalszą naprawę. Najpewniej reperacji poddano umbo z Woli Książęcej, gdzie zniszczoną część okucia zastąpiono nową kalotą wraz z kolcem. Sposób wykonania prezentowanych umb z kolcem, ślady ich reperacji, a także obecność parzystych otworów na nity, potwierdzających wielokrotne przytwierdzanie do drewnianej tarczy, zgodny jest z ustaleniami, że najczęściej w trakcie walki uszkodzeniu ulegały umba z kolcem (por. zieling 1989: ; KONTNy 2001: ). imacze W obu zespołach znaleziono okucia imacza (Ryc. 3:5, 7:5) typu 2 wg klasyfikacji M. Jahna, wyróżniające się obecnością dwóch płytek na nity i przedłużonymi poza płytkę końcami (JAhN 1916: 162, ryc ). Na imaczu z grobu nr 3 widoczne jest zdobienie zachowanego końca w postaci kilku poprzecznych nacięć. W przypadku metalowych elementów tarczy z obiektu 19 rozstaw otworów na nity w imaczu odbiega od odległości naprzeciwległych otworów w umbie, co wskazuje na ich osobne mocowanie do desek tarczy. Analogiczne imacze grupują się przede wszystkim w obrębie kultury oksywskiej. łącznie, razem z brzyńskimi, odkryto je na pięciu cmentarzyskach 13 (Ryc. 12), przy czym na dwóch ostatnich stanowiskach końce imacza także były ornamentowane. Imacze tego typu sporadycznie występują na obszarze zajmowanym przez kulturę przeworską (łucz- KIEWICz 2006: 97 98; BOChNAK 2005: 122, 225). zbliżony do typu J.2 okaz, ale o mocniej wydłużonych i zagiętych ku dołowi końcach, pochodzi z terenu Turyngii (EIChhORN 1927: 119). Imacze typu J.2 w kulturze oksywskiej (trzy zespoły) występowały wraz z umbami z kolcem 14 (łuczkie- WICz 2006: 99, diagram 2), dwukrotnie z mieczem jednosiecznym typu W.II 15 i W.IIIA 16 (WOłąGIEWICzOWIE 1964: 39 43; MAChAJEWSKI 1996: 200, ryc. 2), a w jednym przypadku (Rogowo) z zapinką typu N. Na tej podstawie umieścić je można w fazie A 3 młodszego okresu przedrzymskiego. Powyższe elementy tarczy umba z kolcem oraz imacze J.2 pozwalają na zaliczenie obu zespołów do grupy 2a uzbrojenia kultury oksywskiej, której czas trwania przypada na starszy odcinek fazy A 3 (łuczkiewicz 2006: 166, 170, tab. 15). Potwierdzają to również trzy opisane wyżej komplety, zawierające dwusieczny miecz i drewnianą pochwę, datowane na tę fazę. Nity i gwoździe W obu zespołach znaleziono nity od umba, charakteryzujące się kolistymi i płaskimi główkami o średnicach wahających się między 2,5 a 3 cm (Ryc. 3:6, 7:6). Wysokość zachowanych trzpieni, mierzona do ich zagięcia, wskazuje, że grubość tarczy w partii środkowej wynosiła od 1,2 do 1,5 cm. Te lepiej zachowane mają długie, liczące ponad 8 cm trzpienie, które zaginane były dwukrotnie (por. WOłąGIEWICzOWIE 1964: 58 59, tabl. IX:6, XIv:6,7, XvI:5). Według M. Jahna wspomniane nity łączyły dodatkowo deski tarczy, jednocześnie wzmacniając całość konstrukcji (JAhN 1916: , , ryc. 177; WOłąGIEWICzOWIE 1964: 59). Wydaje się również, że długie okazy chętniej używane były w kulturze oksywskiej, a także w Jutlandii (MARTENS 2002, ryc. 7) i Turyngii (EIChhORN 1927: , 106, ), rzadziej zaś przez ludność kultury przeworskiej. Bliżej nieokreślona pozostaje funkcja znalezionych w obiekcie nr 3 nitu i dwóch gwoździ wykonanych z żelaza (Ryc. 3:8 10). Ich cechą wspólną są niewielkie średnice główek (1,3 1,5 cm) o płasko-wypukłych kształtach. Być może nit związany był z tarczą, na co może wskazywać zbliżona do nitów umba wysokość trzpienia, choć nie można wykluczyć innych możliwości. Masywne trzpienie gwoździa i nitu mogą świadczyć o użyciu ich przy wyrobach ze skóry. 13 Brzeźniak, pow. łobeski (d. blumenfelde, kr. regenwalde) (JAhN 1916: ryc. 186; KOSTRzEWSKI 1919: 136, ryc. 128, zestaw. 72; WOłąGIEWICzOWIE 1964: 110 nr 40, tabl. XIX:4; EGGERS, STARy 2001: 50 nr 223, tabl. 154:5; łuczkiewicz 2006: 86, 332 nr 271), Gdynia-Oksywie, pow. loco, grób 179 (d. oxhöft, kr. Putzig) (BOhNSACK 1938: 60, zestaw. 39; łuczkiewicz 2006: 336 nr 290), Pruszcz Gdański, st. 10, grób 492 (PIETRzAK 1997: 69, tabl. CXLIv/492:4; łuczkiewicz 2006: 346 nr 328), Rogowo, grób 19 (KóčKA-KRENz, MAChAJEWSKI, STRzyŻEWSKI 1976: 64, ryc. 5:3; MAChAJEWSKI, SIKORSKI 1985: tabl. 324: 5; łuczkiewicz 2006: nr 332, ryc. 29:6) i Grudziądz- -Rządz (BOhM 1885: tabl. I:24; ANGER 1890: tabl. 8:11; KOSTRzEWSKI 1919: zestaw. 72; łuczkiewicz 2006: 350 nr 338). 14 Gdynia-Oksywie, Pruszcz Gdański, Rogowo (por. przyp. 13). 15 Pruszcz Gdański (por. przyp. 13). 16 Rogowo (por. przyp. 13). 120

26 WOJOWNICy z POMORzA DWA INTERESUJąCE zespoły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO... a b c d Ryc. 12. Mapa rozprzestrzenienia wybranych kategorii zabytków w kulturze oksywskiej: a umbo z tępym kolcem, wzór Großromstedt (wg łuczkiewicz 2006: mapa 15); b imacz J.2 (por. przyp. 13); c miecz obosieczny w pochwie organicznej z żelaznymi okuciami (por. przyp. 10); d naczynie sepulkralne zdobione wątkiem B.3 (wg STROBIN 2011: mapa 12). 1. Bagicz; 2. Brzeźniak I; 3. Brzyno; 4. Buczek; 5. Bylica; 6. Chełmno; 7. Czarnówko; 8. Czechy; 9. Drawsko Pomorskie; 10. Gdynia- -Oksywie; 11. Głobino; 12. Gostkowo; 13. Górzyce (alias Jeżyce, Jarzyce); 14. Grudziądz-Rządz; 15. Konikowo; 16. Malbork-Wielbark; 17. Niemica; 18. Nowy Targ; 19. Parsęcko; 20. Pruszcz Gdański, st. 7; 21. Pruszcz Gdański, st. 10; 22. Rogowo; 23. Rosnowo; 24. Różyny; 25. Rumia; 26. Runowo; 27. Skowarcz; 28. Warszkowo; 29. Wygoda; 30. zagórzyce; 31. Żelisławiec; 32. Żukczyn. Fig. 12. Map of distribution of selected categories of finds in the Oksywie Culture: a shield boss with a blunt spike of the Großromstedt type; b shield-grip J.2; c double-edged sword in the scabbard made from organic material with iron fittings; d sepulchral vessel ornamented with a B.3 motif. Groty z obu zespołów pochodzą smukłe groty o wąskim liściu, z wyraźnie zaznaczonym, ostrym żeberkiem (Ryc. 1:7,7a, 5:7,7a). W starszej klasyfikacji opracowanej dla Pomorza zachodniego odpowiadają one grupie II (WOłąGIEWICzOWIE 1964: 27 28). Długi, bo liczący 42 cm, egzemplarz pochodzi z obiektu 3 i zaklasyfikowany został do typu L/3, wariantu 1, wg P. łuczkiewicza (2006: 124, 125, ryc. 42:1 3). Analogiczne okazy występują zarówno na stanowiskach kultury oksywskiej, jak i przeworskiej, od fazy A 2 po fazę A 3 (łuczkiewicz 2006: 126, mapa 25, tab. 13). Krótsza forma, z obiektu 19, odpowiada typowi L/1 (łuczkiewicz 2006: , mapa 24, tab. 13). Jego występowanie i datowanie jest bardzo podobne do poprzednio wspomnianego typu, przy czym w przypadku kultury przeworskiej używanie ich najlepiej potwierdzone jest dla fazy A 2, a w mniejszym stopniu dla następnych faz. z ustaleń P. łuczkiewicza (2006: 166) wynika jednak, że groty typu L stanowią podstawową formę broni drzewcowej w wyróżnionej grupie 2a uzbrojenia kultury oksywskiej, datowanej na wczesny odcinek fazy A 3. Ceramika Dobrze zachowana urna z grobu 3 reprezentuje formę o mocno wydętym brzuścu, stożkowato uformowanych ściankach z zaokrąglonym załomem, czyli garnek typu I.K-2 (Ryc. 4:11,11a). Tego rodzaju naczynia popularne są przede wszystkim w fazie A 3, ale dobrze potwierdzone są również dla fazy A 2 (STROBIN 2011: 23 24, lista 7b). Szczególnie istotne dla ustalenia precyzyjnej chronologii jest zdobienie w postaci bogato zróżnicowanego wątku segmentowego (wątek B.3), pokrywające dookolnym pasmem górną część brzuśca popielnicy. Pasmo podzielone jest na jedenaście niemal równych pól, z których wszystkie wypełnione są podwójnymi trójkątami, a zatem składa się wyłącznie z jednego elementu (por. STROBIN 2011: 49, 55, lista 58, ryc. 14/9:3 5; 2012). Tego typu ornament pojawia się przede wszystkim na naczyniach używanych w fazie A 3, a w mniejszym stopniu również w fazie przejściowej do okresu wpływów rzymskich (A 3 B 1 ). Rozprzestrzenienie naczyń ozdabianych wątkiem B.3 skupia się w północnej i zachodniej strefie kultury oksywskiej (Ryc. 12), nie jest natomiast rejestrowane na Pojezierzu Chełmińskim ani 121

27 ANNA STROBIN w Kotlinie Grudziądzkiej (por. STROBIN 2011: 63, mapa 12; 2012: 71, ryc. 6). ze względu na stan zachowania drugiego naczynia trudno jest określić przynależność do konkretnej grupy (Ryc. 8:8,8a). Wydaje się jednak, że urna reprezentuje typ v.l, czyli naczynie wazowate o podciętej dolnej partii brzuśca. Formy takie datuje się głównie na fazę A 3, w mniejszym stopniu ich używanie potwierdzone jest dla fazy przejściowej do okresu rzymskiego (STROBIN 2011: 31, lista 26). Także i na tej popielnicy pojawił się wątek bogato zróżnicowany, ale połączony z elementem plastycznym (wątek C.2). zachowane niewielkie otwory na czopy i widoczne przy nich negatywy pozwalają przypuszczać, że pierwotnie znajdowało się tutaj iksowate uszko. Elementy zdobnicze są bardziej rozbudowane niż w poprzednio omówionej popielnicy i składają się na nie pasma poziome, podwójne trójkąty, a także krótszy segment puste pole, w którym umieszczono, sugerowane wyżej, małe ucho. zdobienia ryte i towarzyszący mu plastyczny element pojawia się w ceramice kultury oksywskiej znacznie rzadziej niż wątek B.3, a jego datowanie przypada najpewniej na fazę A 3 i A 3 B 1 (STROBIN 2011: 57 58; 2012: 68 71). Brzegi obu naczyń są pogrubione i facetowane jednym długim (ob. 3) lub kilkoma krótszymi ścięciami (ob. 19) od strony wewnętrznej. Barwa obu naczyń jest czarna, a powierzchnia gładka lub dodatkowo wyświecana (ob. 19). Glina użyta do wyrobu naczyń zawiera domieszkę schudzającą w postaci drobnego, białego tłucznia, a także niewielką ilość miki. Analiza popielnic ozdabianych omawianymi wątkami wskazuje, że były one przeznaczone do chowania mężczyzn (STROBIN 2012: 72). Inwentarze grobów z Brzyna potwierdzają tę tezę, a wynik rozpoznania antropologicznego (ob. 3) także sugeruje płeć męską. Podsumowanie Analiza wyposażenia prezentowanych grobów wykazała, że ich datowanie przypada na fazę A 3 młodszego okresu przedrzymskiego. Najbardziej miarodajne w tym względzie są elementy tarczy umba i imacze, a także ornament występujący na urnach; mniej pomocne były trudne w sklasyfikowaniu miecze, których datowanie wydaje się bliższe fazie A 2. Współwystępowanie umb z tępym kolcem (w tym wzoru Großromstedt ) wraz z imaczami J.2 potwierdzone jest już przez pięć, ewentualnie sześć (Gródki), dobrze datowanych zespołów. Skłania to do wniosku, że używanie okuć metalowych uchwytu tarczy o końcach przedłużonych poza płytki na nit przypada na późną fazę młodszego okresu przedrzymskiego. Również zestaw broni (tarcza i włócznia) reprezentuje cechy grupy 2a uzbrojenia kultury oksywskiej, datowanej na początki fazy A 3. Nie bez znaczenia są obserwacje dotyczące używania pochew wykonanych z surowców organicznych w kompletach wraz z mieczem obosiecznym. Datowanie zespołów grobowych, w których takie zestawy znaleziono, przypada na fazę A 3. Obecnie można przyjąć, że właśnie w tym czasie dochodzi do praktykowania wspominanego zwyczaju. Należy również sądzić, że w kulturze oksywskiej przejawem przywiązania do tradycji, w której preferowano krótką i jednosieczną broń noszoną w drewnianej pochwie, jest używanie także krótszych niż na pozostałych obszarach Barbaricum mieczy obosiecznych, niekiedy wkładanych w osłonę z materiałów organicznych. Niezmiernie ważną kwestią jest zaobserwowanie odmiennego sposobu mocowania kolca w umbie z obiektu 19. Analogiczne przykłady takich zabiegów, uchwytne w młodszym okresie przedrzymskim, interpretowane były w starszej literaturze jako ślady napraw. W przypadku zabytku z Brzyna należy sądzić, że nie mamy do czynienia z reperacją, ale z prostszym sposobem wykonania umba z kolcem. Pośrednio potwierdzeniem tych obserwacji jest dotychczasowy brak podobnych rozwiązań technicznych z okresu rzymskiego. Obecność w zespołach umb o krótkim i tępym kolcu, w tym także z osobno montowanym kolcem, a także nietypowej dla kultury oksywskiej formy miecza o spłaszczonym trójkątnym sztychu, mogą wskazywać na dalekosiężne północne i zachodnie kontakty z terenami środkowych Niemiec i Danii, gdzie takie zabytki również występują. Ich intensywność wiązać należy z funkcjonowaniem szlaku północnego, który sprzyjał upowszechnianiu pewnych, nie tylko celtyckich, wzorów (por. BOChNAK 2010). To spostrzeżenie potwierdzają liczniejsze na Pomorzu niż w kulturze przeworskiej znaleziska kotłów z żelaznym brzegiem, w których dystrybucji pośredniczyła ludność zamieszkująca dorzecze dolnej łaby (por. BOChNAK 2011). Nie można również wykluczyć, że impulsy płynące z ww. terenów, na których występowały żelazne pochwy z zawieszkami w postaci przynitowanych klamerek z uszkiem czy pochwy drewniane z okuciami C-kształtnymi i ryfkami ( Jutlandia), miały wpływ na sposób noszenia dwusiecznego miecza wojowników oksywskich. Obok widocznych związków w sferze militarnej, na uwagę zasługują sugerowane powiązania warsztatowe pomiędzy Pomorzem i terenami środkowych Niemiec, związane ze stosowaniem takich samych rozwiązań technicznych w procesie wykonywania popularnych, głównie w późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego, umb z tępym kolcem. Niewykluczone, że oddziaływania te sięgały dalej w kierunku północnych regionów kultury przeworskiej, o czym mogłyby świadczyć okucia tarczy z Gródek i być może Mielna. Dr Anna Strobin Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytet Gdański anna.strobin@ug.edu.pl 122