FORUM O bezdomności bez lęku

Transkrypt

1 FORUM O bezdomności bez lęku

2 FORUM O bezdomności bez lęku Rok IV redakcja Łukasz Browarczyk Maciej Dębski Karolina Weiner Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Gdańsk 2011

3 Forum. O bezdomności bez lęku Publikacja współfinansowana ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu wspierającego powrót osób bezdomnych do społeczności. Wyrażone na łamach publikacji poglądy i opinie prezentują punkt widzenia autorów i nie zawsze odzwierciedlają stanowisko wypracowane w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Wykorzystywanie w części lub całości materiałów zawartych w tym opracowaniu możliwe jest jedynie pod warunkiem podania źródła (zachowania reguł cytowania) Rok IV Forum. O bezdomności bez lęku ISSN wydaje Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Gdańsk, ul. ks. J. Zator Przytockiego 4 tel./faks ; biuro@pfwb.org.pl; grafiki wykorzystane na okładce Marek Kłusek opracowanie graficzne i skład Maciej Ostoja-Lniski korekta językowa Joanna Śliwińska redakcja Łukasz Browarczyk, Maciej Dębski, Karolina Weiner druk Drukarnia MISIURO Gdańsk, ul. Gdańska 29 tel./faks biuro@misiuro.pl;

4 Maciej Dębski Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań Wstęp Maciej Dębski adiunkt w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Od 2003 r. ściśle współpracuje z Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, przygotowując ekspertyzy badawcze z zakresu problematyki bezdomności. Pomimo niewątpliwego rozwoju sytuacji gospodarczoekonomicznej w Polsce na przestrzeni ostatnich 20 lat można powiedzieć, że wciąż jednym z głównych problemów polskich rodzin pozostaje dostęp do własnego mieszkania. Na ten fakt zwracają uwagę autorzy raportu Polska Wyzwania rozwojowe przygotowanego przez zespół ekspertów pod redakcją M. Boniego wskazując, że pomimo podejmowanych prób mających na celu regulację prawa w zakresie gospodarowania zasobami mieszkaniowymi gminy, deficyt mieszkaniowy w Polsce wciąż się pogłębia 1. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest gwałtowny wzrost cen, który spowodował obniżenie dostępności mieszkań powodując, iż posiadanie własnego lokum stało się przejawem luksusu zarezerwowanego dla nielicznych. W najbliższym czasie dodatkowym problemem będzie konieczność wykonania remontów budynków mieszkalnictwa wielorodzinnego wybudowanych w latach 60. i 70. XX w. Łatwego dostępu do własnego mieszkania nie ułatwia fakt, iż społeczeństwo polskie jest społeczeństwem konsumpcyjnym, dla którego coraz częściej stają się ważne takie aspekty zamieszkiwania jak dobrze wyposażone mieszkanie, dogodna okolica zamieszkania, dobrze rozwinięta sieć transportu, wzrost znaczenia dostępu do infrastruktury edukacyjnej i sportowej oraz bliskości publicznych środków transportu. Wagi nabiera również opinia, jaką cieszy się dana okolica. Aby zrealizować swoje marzenie dotyczące posiadania własnego mieszkania, większość Polaków korzysta z pomocy banków polskich udzielających długoterminowych (zazwyczaj na 1 2 M. Boni, Polska Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa Na szerszą skalę kredyty mieszkaniowe były udzielane od 2006 roku. Na koniec 2011 roku pozostawało w obsłudze 172 tys. kredytów mieszkaniowych, z których jedynie 200 tysięcy pochodziło sprzed 2005 roku.

5 36 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań kilkadziesiąt lat) kredytów mieszkaniowych 2. W tym czasie dochodzi do zmian zarówno sytuacji dochodowej samego gospodarstwa domowego, jak i procesów koniunkturalnych w gospodarce, co w wielu przypadkach powoduje niemożność spłaty własnych zobowiązań wobec banku oraz nadmierne zadłużenie. Dane pochodzące z najnowszego raportu InfoDług o zaległym zadłużeniu i klientach podwyższonego ryzyka przygotowanego przez są wręcz zatrważające: łączna kwota zaległych płatności Polaków sięgnęła kwoty 35,48 mld zł łączna kwota zobowiązań Polaków wzrosła o 42% w porównaniu do grudnia 2010 r. ponad 2 mln Polaków to klienci podwyższonego ryzyka ( osób) dłużnik, osoba opóźniająca się ze spłatą zobowiązań. W raporcie przygotowywanym przez InfoDług klientami podwyższonego ryzyka nazywane są osoby zgłoszone do rejestru dłużników BIG InfoMonitor bądź notowane w BIK posiadające zaległości wyższe niż 200 zł niespłacone więcej niż przez 60 dni średnie zadłużenie Polaka wynosi zł 5,5% Polaków nie realizuje swoich zobowiązań finansowych w ustalonym terminie 3. Trudna sytuacja finansowa wielu rodzin w Polsce, z jaką obecnie mamy do czynienia powoduje, że wielu Polaków zamieszkuje w dzielnicach ubogich, w warunkach substandardowych, mieszkaniach przeludnionych, niewyposażonych w odpowiednie urządzenia sanitarne. Dylematem wielu polskich rodzin jest również fakt, iż duża część mieszkań (przede wszystkim zbudowanych w latach 60. i 70.) wymaga pilnych i kosztownych remontów. Najnowsze analizy Głównego Urzędu Statystycznego w zakresie skali i głębokości ubóstwa w Polsce jasno pokazują, iż wielu Polaków nie będzie w stanie pokryć kosztów ponoszonych nawet na najmniejsze remonty, gdyż: w roku 2011 odnotowano wzrost poziomu zagrożenia ubóstwem skrajnym w Polsce odsetek osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdujących się poniżej minimum egzystencji) wzrósł o 1% w stosunku do roku 2010 i wyniósł 6,7% na nieco niższym poziomie niż w poprzednim roku kształtowała się wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem relatywnym 16,7% w 2011 roku w porównaniu z 17,1% w roku 2010, przy czym w tym czasie realna wartość relatywnej granicy ubóstwa nieznacznie spadła poniżej tzw. ustawowej granicy ubóstwa żyło 6,5% osób w gospodarstwach domowych (spadek o 0,8%). Należy przy tym zauważyć, że po raz pierwszy odsetek osób w gospodarstwach domowych skrajnie ubogich był wyższy niż odsetek osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej kwot uprawniających do ubiegania się o przyznanie świadczeń pieniężnych z systemu pomocy społecznej w 2011 r. zanotowano zwiększenie się zagrożenia ubóstwem skrajnym w niemal wszystkich grupach gospodarstw domowych. Najbardziej niekorzystne zmiany dotknęły osoby zamieszkałe w gospodarstwach domowych rolników zagrożenie ubóstwem skrajnym wzrosło o 4,2% względem 2010 r., czyli niemal o połowę i osiągnęło poziom 13,1% 3 Biuro Informacji Gospodarczej InfoMonitor S.A., InfoDług. Ogólnopolski raport o zaległym zadłużeniu i klientach podwyższonego ryzyka, 2011, s. 4. Dostępne na

6 Maciej Dębski 37 najwyższy od 2005 r. Wzrost nastąpił po kilkuletnim okresie stabilizacji w latach poziom ubóstwa skrajnego w gospodarstwach domowych rolników utrzymywał się w granicach 9-10%. Istotnie pogorszyła się również sytuacja gospodarstw domowych rencistów, w tym przypadku wzrost odsetka osób w gospodarstwach znajdujących się poniżej minimum egzystencji wyniósł ok. 1/3 (tj. zwiększył się o 3,4% w stosunku do roku poprzedniego z 9,6 do 13%) miejsce zajmowane na rynku pracy jest ważnym czynnikiem wpływającym na sytuację materialną jednostki i jej rodziny. Od lat ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby i rodziny osób bezrobotnych. W 2011 roku w gospodarstwach domowych posiadających w swoim składzie co najmniej 1 osobę bezrobotną, zagrożonych ubóstwem ustawowym było ok. 11,5% osób, a w gospodarstwach z 2 i więcej osobami bezrobotnymi problem ten dotyczył niemal co trzeciej osoby. Z kolei w gospodarstwach bez osób bezrobotnych jedynie co 20 osoba żyła poniżej granicy ubóstwa ustawowego. Stopa ubóstwa skrajnego wynosiła odpowiednio ok.12,5%, ok. 34,5% i ok. 5% wyższe wykształcenie głowy gospodarstwa domowego praktycznie eliminuje gospodarstwo domowe z populacji skrajnie ubogich (niespełna 1% osób z takich gospodarstw znajdowało się w 2011 roku poniżej granicy ubóstwa skrajnego) oraz ze sfery ubóstwa ustawowego (nieco ponad 0,5% osób). Dla porównania wśród gospodarstw domowych, w których głowa gospodarstwa ukończyła co najwyżej szkołę gimnazjalną stopa ubóstwa ustawowego wynosiła ok. 14%, a stopa ubóstwa skrajnego ok. 15%; w przypadku, gdy głowa gospodarstwa domowego posiadała wykształcenie zasadnicze zawodowe, wartości tych wskaźników były znacząco niższe i kształtowały się na poziomie ok. 9,5% w Polsce zagrożenie ubóstwem dzieci i młodzieży jest znacznie silniejsze niż dorosłych. W 2011 r. ok. 10,5% dzieci do lat 18 wchodziło w skład gospodarstw, w których poziom wydatków był niższy od ustawowej granicy ubóstwa. W gospodarstwach, których wydatki były niższe od minimum egzystencji żyło natomiast ponad 9% osób poniżej 18 roku życia. W konsekwencji w 2011 r. dzieci i młodzież do lat 18 stanowiły ok. 31% populacji zagrożonej skrajnym ubóstwem, podczas gdy w populacji ogółem do tej grupy wiekowej należała mniej więcej co piąta osoba wśród osób powyżej 65 roku życia zasięg ubóstwa ekonomicznego jest mniejszy niż wśród dzieci i młodzieży. W ubiegłym roku ok. 4% osób starszych należało do gospodarstw domowych uznanych za skrajnie ubogie, a ok. 3% żyło w gospodarstwach znajdujących się poniżej granicy ubóstwa ustawowego. Osoby powyżej 65 roku życia stanowiły ok. 7,5% ogółu osób zagrożonych ubóstwem skrajnym, natomiast w populacji ogółem do tej grupy wiekowej należała mniej więcej co siódma osoba grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowią rodziny wielodzietne. Już przy 3 dzieci odsetek ubogich, niezależnie od przyjętego progu ubóstwa, przekracza przeciętną. Wśród małżeństw z co najmniej 4 dzieci na utrzymaniu ok. 29,5% osób żyło w 2011 r. w sferze ubóstwa ustawowego i ok. 24% w sferze ubóstwa skrajnego. Dla porównania osoby z rodzin niepełnych były we względnie lepszej sytuacji niż osoby z rodzin wielodzietnych. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem ustawowym dla rodzin niepełnych wynosił ok. 7%, podobnie jak wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym 4. 4 Główny Urząd Statystyczny, Ubóstwo w Polsce w 2011 (na podstawie badań budżetów gospodarstw

7 38 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań Skrajne ubóstwo wielu polskich rodzin, trudności związane z podjęciem stałego zatrudnienia, trudno dostępne mieszkania jak również posiadane zadłużenie w dużym zakresie przyczyniają się do rozwoju zjawiska, jakim jest bezdomność. Przeglądając literaturę z tego zakresu możemy dojść do przekonania, że wielu autorów postrzega sytuację braku dachu nad głową przede wszystkim przez pryzmat patologii życia społecznego. Przyjęta perspektywa, w której podkreślona zostaje obecność problemów społecznych takich jak alkoholizm, ubóstwo, zadłużenie czy brak więzi rodzinnych powoduje, że umyka nam nieco główna istotna bezdomności, jaką jest fizyczny brak mieszkania. Używając nomenklatury zastosowanej w europejskiej typologii bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego ETHOS bezdomność to nie tylko brak domeny społecznej i prawnej konstytuującej dom, ale również fizycznej, związanej z brakiem odpowiedniego schronienia (przestrzeni) przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Konsekwencje przyjęcia takiego punktu widzenia interesującego nas problemu bezdomności na pierwszy rzut oka wydają się błahe, jednakże kiedy przyjrzymy się bardziej dokładnie okaże się, że może ono zrodzić wiele negatywnych i niezamierzonych konsekwencji. Po pierwsze może wzbudzić przekonanie, że aby rozwiązywać problem bezdomności w gminie należy przede wszystkim podejmować działania terapeutyczne (związane z rozwiązywaniem problemów alkoholowych), psychologiczne (zmierzające do odbudowania więzi rodzinnych) czy finansowe (redukcja zadłużenia). W tym kontekście istnieje wielkie prawdopodobieństwo, że nieumyślnie dążyć będziemy do konsekwentnego zamykania problemu bezdomności wyłącznie do sfery pomocy społecznej, a przez to do sztucznego izolowania interesującego nas zagadnienia od innych polityk, np. polityki mieszkaniowej 5. Po drugie, dostrzeganie w bezdomności jedynie przejawów patologizacji życia rodzinnego może zrodzić wśród ludzi przekonanie, że winnymi bezdomności są przede wszystkim same osoby bezdomne i ich rodziny, nie zaś nieodpowiednie ustawodawstwo czy brak polityki mieszkaniowej gmin. Po trzecie wreszcie, odłożenie ad acta ścisłego powiązania bezdomności z fizycznym brakiem mieszkania doprowadzić może (i w rzeczywistości często doprowadza) do kosztownego i nieadekwatnego udzielania wsparcia osób wykluczonym mieszkaniowo. Analizując przyjętą strukturę w artykule postanowiono podzielić tekst na dwie główne części: pierwsza z nich stanowi kontekst teoretyczny nawiązujący do polityki mieszkaniowej w Polsce, jej dylematów oraz najważniejszych trudności. Celem tej części opisu jest skrótowe ukazanie obecnej sytuacji mieszkaniowej w Polsce w oparciu o dane statystyczne oraz wyniki kontroli dokonywanych przez różne agendy i instytucje. Druga część rozważań skoncentrowana została wokół najważniejszych wyników badań prowadzonych przez PFWB na terenie 5 domowych). Materiał przygotowany na konferencję prasową ( ) pod kierunkiem Anny Bieńkuńskiej, Warszawa 2011, s Jak wskazują autorzy raportu o ubóstwie w Polsce, jedną z przyczyn stałego spadku wartości wskaźnika zagrożenia tzw. ubóstwem ustawowym jest to, że od 1 października 2006 r. nie zmieniła się nominalna wartość progów interwencji socjalnej, a tym samym wartość granicy ubóstwa ustawowego. Inną sytuację odnotowalibyśmy, przyjmując jako granicę ubóstwa ustawowego poziom progów interwencji urealniony wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych od czasu ich wprowadzenia, czyli od IV kwartału 2006 roku; tak obliczona stopa ubóstwa ustawowego w 2011 r. wyniosłaby nie 6,5% a 11,4%, co oznacza wzrost o 0,6 punktu procentowego w stosunku do tak samo obliczonej granicy ubóstwa za rok M. Dębski, Analiza systemu pomocy osobom bezdomnym w województwie pomorskim. Od profilaktyki do wyjścia z bezdomności?, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, Gdańsk 2010.

8 Maciej Dębski 39 miast powyżej 50 tys. w całej Polsce. Warto zaznaczyć, iż wyniki uzyskanych badań w pełni nawiązują do poruszanych problemów w pierwszej części wywodu. Poniższe rozważania zawarte w artykule stanowią kontynuację myśli podjętej przez Łukasza Browarczyka w artykule poświęconym meandrom polityki mieszkaniowej i bezpośrednio wynikają z głównych problemów mieszkaniowych, jakie daje się zauważyć w naszym kraju 6. Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w oparciu o najnowsze dane GUS Analizując najnowsze opracowanie Głównego Urzędu Statystycznego 7 wskazać należy, że zasoby mieszkaniowe kraju liczyły na koniec grudnia 2010 r. 13,4 mln mieszkań o powierzchni użytkowej 951,2 mln m 2,w których znajdowało się 49,8 mln izb. W miastach zlokalizowanych było 9 mln mieszkań o powierzchni 566,7 mln m 2 oraz 31,7 mln izb. Na terenach wiejskich znajdowało się 4,4 mln mieszkań o powierzchni 384,8 mln m 2 oraz 18,2 mln izb. W wyniku zmian w podziale administracyjnym kraju 6 tys. mieszkań zostało przeklasyfikowanych z zasobów wiejskich do miast. Według najnowszego opracowania GUS w 2010 r. w porównaniu z poprzednim rokiem przybyło 119,6 tys. mieszkań (wzrost o 0,9%) o łącznej powierzchni użytkowej ,7 tys. m 2 (wzrost o 1,4%) i 513,0 tys. izb (wzrost o 1,0%). W miastach liczba mieszkań wzrosła o 82,2 tys., natomiast na terenach wiejskich przybyło ich 37,3 tys. (w obu grupach wzrost o 0,9%). Jak wskazuje raport, przyrost liczby mieszkań był m.in. efektem inwestycji w budownictwie, rozbudowy i przebudowy budynków istniejących, jak również zmiany charakteru przeznaczenia powierzchni niemieszkalnych. Jak wskazują autorzy dokumentu, w 2010 roku warunki mieszkaniowe w Polsce uległy nieznacznej poprawie w porównaniu do poprzednich lat, co znajduje odzwierciedlenie w wartościach wskaźników ilustrujących przeciętną liczbę izb w mieszkaniu, liczbę osób przypadającą na mieszkanie i na izbę oraz powierzchnię użytkową mieszkania: przeciętna liczba izb przypadająca na 1 mieszkanie wyniosła 3,71, w tym w miastach - 3,50, a na wsi - 4,15. W miastach mieszkania o największej przeciętnej liczbie izb obserwowano w województwie podkarpackim (3,79) i w podlaskim (3,80), a najmniejsze w łódzkim (3,32) i mazowieckim (3,35). Najwięcej izb miały przeciętnie mieszkania wiejskie w województwie opolskim (4,69), a najmniej w województwach lubuskim 3,82 i świętokrzyskim (3,84) średnia wielkość mieszkania w Polsce wynosiła w grudniu 2010 r. 70,9 m 2 i wzrosła o 0,4 m 2 w porównaniu do roku poprzedniego. Mieszkania na wsi były średnio o 25,1 m 2 większe niż na terenach miast (odpowiednie wskaźniki wynoszą dla wsi 87,8 m 2, a dla miast 62,7 m 2 ) przeciętna powierzchnia użytkowa przypadająca na 1 osobę wzrosła w porównaniu z rokiem ubiegłym o 0,3 m 2 i wyniosła 24,9 m 2 (w miastach wzrosła z 24,0 m 2 do 24,4 m 2, a na wsi z 25,4 m 2 do 25,7 m 2 ). 6 7 Ł. Browarczyk, Meandry polityki mieszkaniowej, tekst zamieszczony w niniejszym tomie. GUS, Gospodarka mieszkaniowa w 2010 r., Warszawa Dostępne na rde/xbcr/gus/publ_pbs_gosp_mieszkan_2010.pdf,

9 40 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań Warto przytoczyć dane związane z zaludnieniem mieszkań, według których m ieszkania wiejskie były bardziej zaludnione od mieszkań miejskich. Na jedno mieszkanie w miastach przypadało przeciętnie 2,57 osoby, zaś na wsi 3,41, przy przeciętnej dla Polski wynoszącej rzędu 2,85. Analizując przeciętną liczbę osób przypadającą na jedną izbę (wskaźnik gęstości zaludnienia) okazuje się, że dla Polski wskaźnik ten wyniósł 0,77 osoby przy czym na wsi był wyższy i wyniósł 0,82, a w mieście 0,73 osoby na jedną izbę. W wodociąg wyposażonych było 95,5% mieszkań, w ustęp 88,3% i łazienkę 87,2%, natomiast instalacja gazowa podłączona była w co drugim mieszkaniu. Mieszkania na terenach wiejskich, były gorzej wyposażone w ww. urządzenia niż miastach, w tym szczególnie w gaz sieciowy. Nieodpowiednia sytuacja mieszkaniowa strukturalną przyczyną bezdomności krytyczna analiza w oparciu o istniejące raporty i ekspertyzy Zasady gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy oraz zasady i formy ochrony praw lokatorów reguluje ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego 8. Przepis art. 4 ustawy stanowi, że tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy. Gmina, na zasadach i w wypadkach przewidzianych w ustawie, zapewnia lokale socjalne i lokale zamienne, a także zaspokaja potrzeby mieszkaniowe gospodarstw domowych o niskich dochodach, a zadania te wykonuje wykorzystując mieszkaniowy zasób gminy lub w inny sposób. Aby sprawdzić, czy gminy w Polsce wywiązują się z narzuconych na nie obowiązków, w roku 2008 Najwyższa Izba Kontroli z własnej inicjatywy postanowiła przeprowadzić kontrolę, której głównym celem było dokonanie oceny prawidłowości i skuteczności działań gminy w zakresie tworzenia warunków do rozwoju budownictwa mieszkaniowego oraz poprawy sytuacji mieszkaniowej lokalnej społeczności, w tym m.in. aktywizacji budownictwa mieszkaniowego, racjonalnego gospodarowania nieruchomościami stanowiącymi mieszkaniowy zasób gminy, prawidłowości wykorzystania środków publicznych na realizację przedsięwzięć związanych z budownictwem mieszkaniowym. Raport w zakresie realizacji przez gminy zadań w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych nie pozostawia żadnych złudzeń wskazując, że na poziomie gminy nie są realizowane podstawowe czynności mające na celu poprawę zasobów mieszkaniowych gminy 9. Gminy wykazywały bardzo słabe zaangażowanie w przygotowaniu terenów pod budownictwo mieszkaniowe, a działania dla usprawnienia procesu rozpoczęcia i realizacji inwestycji mieszkaniowych były niewystarczające. W ostatnich latach w Polsce nie nastąpił również istotny wzrost powierzchni gmin objętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, co nie sprzyja zwiększeniu tempa inwestycji mieszkaniowych. Brak strategii rozwoju mieszkalnictwa spowodował, że gminy w ograniczonym zakresie realizowały przedsięwzięcia inwestycyjno-budowlane dotyczące 8 9 Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, tekst ujednolicony. Dostępne na &type=3, Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli realizacji przez gminy zadań w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, Warszawa 2008, s. 8. Dostępne na 282/NIK_Kontrola.pdf,

10 Maciej Dębski 41 budownictwa mieszkaniowego, co skutkuje wysokim poziomem niezaspokojenia potrzeb mieszkaniowych wspólnot samorządowych. Nie opracowano również w Polsce wieloletnich programów gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy bądź opracowane programy nie zawierały podstawowych założeń dotyczących sposobu i zasad zarządzania lokalami wchodzącymi w skład mieszkaniowego zasobu gmin. Nieefektywne zarządzanie mieszkaniowym zasobem gminy, w tym nieracjonalne gospodarowania zasobem, m.in. przez systematyczne zmniejszanie zasobu mieszkaniowego, powoduje pogarszanie sytuacji mieszkaniowej społeczności lokalnych. Gminy nie sprawowały kontroli nad zarządcami mieszkaniowego zasobu, co powodowało nierzetelne wykonywanie uprawnień i obowiązków związanych z zarządzaniem zasobami. Skutki braku spójnych działań w zakresie mieszkalnictwa oraz inne czynniki zewnętrzne doprowadziły do trudnej sytuacji mieszkaniowej Polaków, o której w sposób szczegółowy traktuje P. Olech, wskazując na główne problemy mieszkaniowe w Polsce 10. Autor, w oparciu o analizę dokumentów źródłowych, jak również dostępne dane GUS stworzył katalog najważniejszych trudności mieszkaniowych w kontekście problemu braku dachu nad głową. Zaliczył do nich nieadekwatną strukturę własności mieszkań (zbyt wielką liczbę mieszkań na własność), niewielki i ciągle malejący udział lokali komunalnych, społecznych i socjalnych w statystykach nowo budowanych mieszkań w Polsce, bardzo małą i nieadekwatną liczbę lokali socjalnych, niewielką liczbę mieszkań na wynajem, dużą liczbę mieszkań substandardowych oraz przeludnionych, wyraźny deficyt mieszkań, relatywnie wysoki wiek mieszkań i ich zły stan, występowanie na szeroką skalę zaległości mieszkaniowych i sytuacji eksmisji, brak realizacji celów i założeń mieszkalnictwa społecznego Towarzystw Budownictwa Społecznego, niski współczynnik dostępności mieszkań, głęboka prywatyzacja mieszkalnictwa, gettoizacja mieszkań społecznych oraz niejasne regulacje prawne i brak jednoznacznej odpowiedzialności za politykę mieszkaniową. Zła sytuacja mieszkaniowa, z jaką mamy do czynienia od wielu lat w Polsce, powolne wycofywanie się państwa polskiego z socjalnego budownictwa komunalnego w latach ma swoje podwójne konsekwencje 11. Z jednej strony prowadzi do licznych sytuacji, w świetle których osoby zagrożone bezdomnością zostają eksmitowane do mieszkań tymczasowych (w późniejszym terminie trafiając np. do placówek dla osób bezdomnych), z drugiej zaś w sposób negatywny wpływa na proces wychodzenia z bezdomności. W przypadku osób zagrożonych bezdomnością brak wystarczającej liczby mieszkań socjalnych bardzo poważnie ogranicza ich możliwość zamieszkiwania w ludzkich warunkach. Z powodu swojego ubóstwa i jego konsekwencji (zadłużenia czynszowego) osoby te często zmuszone są do opuszczenia dotychczasowego lokum, zamieszkiwania kątem u znajomych, w mieszkaniach substandardowych niespełniających podstawowych warunków zamieszkiwania (brak prądu, dostępu do wody, kanalizacji itp.), w końcu w placówkach dla osób bezdomnych bądź w innych instytucjonalnych formach wsparcia dla osób wykluczonych mieszkaniowo. W świetle aktualnej sytuacji, według której gminy płacą coraz to wyższe odszkodowania właścicielom lokali mieszkaniowych z powodu braku możliwości wymeldowania lokatora-dłużnika problem złej sytuacji mieszkaniowej staje się jeszcze bardziej aktualny P. Olech, Mieszkalnictwo i bezdomność, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, Gdańsk 2008, s A. Przymeński, Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001, s. 72.

11 42 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań Jak już wyżej wspomniano, zła sytuacja mieszkaniowa w Polsce powoduje, iż zdecydowana większość osób bezdomnych ma bardzo znikome szanse na otrzymanie lokalu mieszkalnego. Gmina bardzo często nie posiada lokali przeznaczonych dla osób w trudnej sytuacji materialnej, w tym osób bezdomnych. Jeśli już one są, to jest ich niewystarczająca ilość (na lokal socjalny bądź mieszkanie komunalne czeka się nawet kilka lat) oraz są w złym stanie technicznym (wymagają kosztownych remontów). W konsekwencji często dochodzi do sytuacji, w których osoba bezdomna przygotowana do wyjścia z bezdomności (posiadająca stałą pracę, mająca odpowiednie wykształcenie i kwalifikacje zawodowe nabyte w trakcie realizacji wielu szkoleń) zmuszona jest pozostawać w placówce dla osób bezdomnych, gdyż gmina, na obszarze której mieszka dana osoba, nie przewiduje w najbliższym czasie tworzenia nowych mieszkań socjalnych czy komunalnych. Taki stan rzeczy jest przejawem nie tylko złej sytuacji mieszkaniowej w Polsce, ale również złego funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym, który wielokrotnie nie ma nic wspólnego z dziedziną mieszkalnictwa 12. Polską sytuację mieszkaniową warto skonkludować, odwołując się do wprowadzonego przez A. Przymeńskiego podziału na bezdomnych głęboko i płytko 13. Jak wskazują autorzy udział płytko bezdomnych w populacji osób pozbawionych własnego dachu nad głową można przyjąć jako barometr skuteczności systemu zabezpieczenia społecznego, w tym szczególności działań określonych jako mieszkalnictwo socjalne 14. Interesujące opracowanie zbiorowe przygotowane w trybie społecznym pod znamiennym tytułem Raport 2006 o naprawie sytuacji mieszkaniowej przygotowany pod kierunkiem P. Witakowskiego wskazuje, że obecna sytuacja mieszkaniowa w Polsce jest nie mniej dramatyczna niż w roku Jak wskazują autorzy dokumentu, mimo dokonanych przemian politycznych sprzyjających rozwojowi budownictwa mieszkaniowego, faktyczna obojętność władz państwowych wobec tego problemu, panująca przez cały okres po transformacji, doprowadziła do szokującego efektu przeciętna liczba mieszkań oddawanych do użytku w ostatnim dziesięcioleciu była 2,5-krotnie mniejsza niż w dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch protestu sierpniowego (97,5 tys. w latach wobec 240,6 tys. w latach ) 15. W bardzo krytycznym wobec polskich władz opracowaniu autorzy wskazują na główne grzechy zaniedbania, które odnoszą się do polityki mieszkaniowej: deficyt mieszkaniowy, niesamodzielność użytkowania lokalu, przeludnienie, niewystarczające wyposażenie mieszkań w podstawowe i nowoczesne instalacje, wysokie zróżnicowanie warunków mieszkaniowych ze względu na społeczny status rodzin i gospodarstw domowych (wiek głowy gospodarstwa domowego, poziom wykształcenia oraz przynależność do grupy społeczno-zawodowej, zdeterminowana przeważającymi źródłami utrzymania). O trudnej sytuacji mieszkaniowej w Polsce traktuje również najnowszy raport Najwyższej Izby Kontroli opublikowany w 2011 roku, poświęcony pozyskiwaniu lokali i pomieszczeń M. Dębski, Analiza systemu pomocy osobom bezdomnym w województwie pomorskim. Od profilaktyki do wyjścia z bezdomności?, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, Gdańsk 2010, s A. Przymeński, Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001, s. 25. M. Oliwa-Ciesielska, A. Przymeński, Zapobieganie bezdomności teoretyczne i praktyczne inspiracje, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, Gdańsk P. Witakowski, O naprawie sytuacji mieszkaniowej, Warszawa Dostępne na pl/download/raport2006.pdf,

12 Maciej Dębski 43 mieszkalnych dla osób najuboższych 16. Analiza głównych wniosków wskazała, że od 2008 r. niewiele zmieniło się w zakresie poprawy sytuacji mieszkaniowej Polaków oraz w zakresie działań gminy zmierzających do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych mieszkańców gmin. NIK oceniła negatywnie działalność kontrolowanych gmin w zakresie zaspokojenia potrzeb mieszkańców na lokale socjalne i mieszkania chronione oraz dbałości o bezpieczny stan techniczny obiektów przeznaczonych dla osób najuboższych i bezdomnych. Powodów negatywnej oceny można doszukiwać się w: malejącym stopniu zaspokojenia potrzeb niskim poziomie realizacji wieloletnich programów gospodarowania zasobem mieszkaniowym gmin w zakresie lokali socjalnych skali i rodzaju stwierdzonych nieprawidłowości w utrzymaniu należytego stanu ochrony przeciwpożarowej kontrolowanych budynków 17. Jak wskazują zapisy raportu pokontrolnego, w żadnej z 18 kontrolowanych gmin nie zaspokojono potrzeb mieszkańców w zakresie lokali socjalnych, wzrosła liczba niezrealizowanych wyroków sądowych, orzekających o uprawnieniu osób eksmitowanych do otrzymania lokalu socjalnego (skutkowało to wysokimi odszkodowaniami wypłaconymi przez połowę gmin), finansowe wsparcie budownictwa socjalnego nie zaspokoiło zgłoszonego zapotrzebowania gmin w tym zakresie. Ponadto na niskie rezultaty realizacji budownictwa socjalnego w latach wpłynęło, oprócz niewystarczających w stosunku do zgłoszonych potrzeb środków budżetu państwa, niewielkie zainteresowanie gmin możliwością skorzystania ze wsparcia z Funduszu Dopłat. Jak wskazują wnioski pokontrolne zawarte w raporcie NIK, aż w 11 z 18 kontrolowanych gminach nie zrealizowano, przyjętych w wieloletnich programach gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy, prognoz dotyczących zasobu lokali socjalnych, zaś programy 7 gmin były niekompletne. Kondycja mieszkalnictwa socjalnego w Polsce wybrane wyniki badań W procesie operacjonalizacji narzędzia badawczego ustalono, że interesujące badacza dane odnosić się będą do lat , co jak się okazało (mówi o tym dosadnie Ł. Browarczyk w artykule poprzedzającym) w wielu przypadkach nie lada wyzwaniem. W konsekwencji, również ze względu na relatywnie dużą ilość braków danych, jak również na zbieżność wyników za lata 2008, 2009 i 2010 postanowiono wygenerować wyniki średnie dla 3 lat i umieścić je na wykresie zbiorczym. Badaniem prowadzonym przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności objęto gminy, które na swoim terenie odnotowują występowanie co najmniej 50 tys. mieszkańców (wytypowane gminy posiadały taką liczbę mieszkańców w 2011 r.). W ostateczności w analizach statystycznych uwzględniono dane nadesłane z 76 polskich gmin. Dla pokazania różnic w zależności od liczby mieszkańców postanowiono podzielić badane gminy na cztery główne kategorie: tys. mieszkańców (17,1% 14 gmin), Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli pozyskiwania lokali i pomieszczeń mieszkalnych dla osób najuboższych, Łódź Dostępne na: Ibidem, s. 7.

13 44 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań tys. (35,6% 27 gmin), tys. (25,7% 19 gmin) oraz powyżej 200 tys. mieszkańców (21,6% 16 gmin). Szczegółowych danych w zakresie przynależności badanych gmin do każdej z czterech założonych kategorii przedstawia tabela nr 1. Tabela nr 1. Analizowane gminy ze względu na liczbę mieszkańców tys tys tys. powyżej 200 tys. 1. Ełk 14. Bełchatów 41. Bielsko-Biała 60. Białystok 2. Legionowo 15. Chełm 42. Bytom 61. Bydgoszcz 3. Ostrołęka 16. Chorzów 43. Dąbrowa Górnicza 62. Częstochowa 4. Piekary Śląskie 17. Głogów 44. Elbląg 63. Gdańsk 5. Pruszków 18. Grudziądz 45. Gliwice 64. Gdynia 6. Racibórz 19. Jastrzębie-Zdrój 46. Gorzów Wielkopolski 65. Katowice 7. Starachowice 20. Jaworzno 47. Kalisz 66. Kielce 8. Świdnica 21. Konin 48. Koszalin 67. Kraków 9. Świętochłowice 22. Leszno 49. Legnica 68. Lublin 10. Tarnobrzeg 23. Łomża 50. Olsztyn 69. Łódź 11. Tarnowskie Góry 24. Mysłowice 51. Opole 70. Poznań 12. Zawiercie 25. Nowy Sącz 52. Płock 71. Radom 13. Zgierz 26. Ostrowiec Świętokrzyski 53. Ruda Śląska 72. Sosnowiec 27. Ostrów Wielkopolski 54. Rybnik 73. Toruń 28. Pabianice 55. Tarnów 74. Warszawa 29. Piła 56. Tychy 75. Wrocław 30. Piotrków Trybunalski 57. Włocławek 31. Przemyśl 58. Zabrze 32. Siedlce 59. Zielona Góra 33. Siemianowice Śląskie 34. Słupsk 35. Starachowice 36. Stargard Szczeciński 37. Suwałki 38. Tczew 39. Tomaszów Mazowiecki 40. Zamość Pozostawiając na boku szczegółowe rozważania poświęcone metodologii badania, jego najważniejszych problemów (te w sposób skrupulatny opisał przytaczany przeze powyżej mnie Ł. Browarczyk) warto powiedzieć, że z góry założono, że problem bezdomności dotyczy przede wszystkim obszarów miejskich. Taki stan rzeczy wydaje się być związany z dwoma głównymi kwestiami: po pierwsze obszar miast to przestrzeń dająca większe możliwości podjęcia pracy (a więc i większe możliwości przeżycia), po drugie na terenie miast ulokowanych jest większość placówek instytucjonalnego wsparcia osób bezdomnych (ogrzewalnie, noclegownie, schroniska, domy dla osób bezdomnych i inne). Arbitralnie założono, że progiem minimal-

14 Maciej Dębski 45 nym, od którego będą zbierane dane jest próg minimum 50 tys. mieszkańców. W konsekwencji oznacza to, że gminy do badania zostały wybrane w sposób celowy, zaś z samego założenia badania miały mieć charakter wyczerpujący (kwestionariusz ankiety wysłano do wszystkich 88 miast spełniających założone wymogi metodologiczne). Na zakończenie dość krótkiego wstępu warto wskazać, że przygotowany kwestionariusz ankiety zakładał zbieranie danych na poziomie ogólnym oraz szczegółowym (z uwzględnieniem rodzajów własności mieszkań takich jak mieszkania spółdzielni mieszkaniowych, komunalne gminne, zakładów pracy, osób fizycznych, TBS, pozostałych podmiotów 18 ). W ostateczności do analizy postanowiono wykorzystać dane ogólne gdyż w podziale szczegółowym odnotowywano wiele braków danych. Poniższe rozważania oparte zostały o wyniki badań prowadzonych przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na terenie Polski poświęconych kondycji mieszkalnictwa społecznego (komunalnego i socjalnego). Głównym celem prowadzonych badań było określenie jaki jest faktyczny stan polityki mieszkaniowej w Polsce w kontekście wdrożonych już zmian prawnych w zakresie ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego 19. Prowadzone czynności badawcze skoncentrowane zostały wokół najważniejszych zagadnień spisanych w postaci głównych pytań badawczych: Podział stosowany w badaniu mieszkalnictwa przez Główny Urząd Statystyczny. Z dniem 17 listopada 2011 r. weszły w życie przepisy uchwalonej przez Sejm RP w dniu 31 sierpnia 2011 r. nowelizacji ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266, z późn. zm.), stanowiącej realizację orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Zmiany w ustawie o ochronie praw lokatorów polegają m.in. na wprowadzeniu definicji pomieszczenia tymczasowego, wprowadzeniu zasady, że w przypadku wykonywania przez komornika obowiązku opróżnienia lokalu, gmina wskazuje tymczasowe pomieszczenie albo noclegownię, schronisko lub inną placówkę zapewniającą miejsca noclegowe, chyba że pomieszczenie odpowiadające wymogom tymczasowego pomieszczenia wskazał wierzyciel lub dłużnik albo osoba trzecia. W przypadku, gdy gmina nie zapewni takiego pomieszczenia, właściciel lokalu podlegającego opróżnieniu, może dochodzić od gminy stosownego odszkodowania z tytułu poniesionych strat (art. 18 ust. 5 ustawy stosuje się odpowiednio). Gminy zostały również zobowiązane do tworzenia zasobu pomieszczeń tymczasowych, które przeznacza się na wynajem. Prawo do pomieszczenia tymczasowego przysługuje osobie, wobec której wszczęto egzekucję na podstawie tytułu wykonawczego, w którym orzeczono obowiązek opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, bez prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego, z zastrzeżeniem sytuacji, gdy przyczyną egzekucji jest: a) stosowanie przemocy w rodzinie lub wykraczanie przeciw porządkowi domowemu albo niewłaściwe zachowanie czyniące uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku, albo jeżeli dłużnik dokonał zajęcia opróżnionego lokalu bez tytułu prawnego, b) zobowiązanie dłużnika do opróżnienia lokalu zajmowanego na podstawie umowy najmu okazjonalnego, c) zobowiązanie dłużnika do opróżnienia pomieszczenia tymczasowego. W opinii Ministerstwa przepisy nie wykluczają możliwości przedłużenia umowy najmu tymczasowego pomieszczenia po upływie oznaczonego w niej czasu na następny okres, jeżeli najemca nadal znajduje się w sytuacji uzasadniającej zawarcie takiej umowy. W razie wzrostu dochodów gospodarstwa domowego najemcy ponad wysokość określoną w uchwale rady gminy uzasadniającej oddanie w najem tymczasowego pomieszczenia od dnia ustania najmu do czasu opróżnienia takiego lokalu stosuje się przepisy art. 18 ust. 1 i 2 dotyczące odszkodowania z tytułu bezumownego zajmowania pomieszczenia podstawa prawna: art. 25e ustawy. Natomiast w sytuacji, gdy nie zaistnieją okoliczności uzasadniające przedłużenie umowy najmu tymczasowego pomieszczenia na następny okres, stosownie do art Kodeksu postępowania cywilnego, po upływie terminu, na który umowa została zawarta komornik usunie dłużnika do noclegowni, schroniska lub innej placówki zapewniającej miejsca noclegowe wskazanej przez gminę

15 46 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań jaka jest liczba osób oczekujących na mieszkania socjalne, komunalne oraz pomieszczenia tymczasowe? jaka jest liczba orzeczonych oraz zrealizowanych sądowo eksmisji z prawem oraz bez prawa do lokalu socjalnego? jaki jest średni okres oczekiwania na mieszkanie socjalne? jaka jest liczba osób oczekujących na przydział lokalu socjalnego z wyrokiem eksmisji z prawem do lokalu socjalnego? jakie są kwoty odszkodowań (w tys.) wypłaconych przez ginę właścicielom z powodu niewykonania prawomocnej eksmisji z braku dostępnego lokalu? jaka jest suma zaległości czynszowych? jaka jest liczba sprywatyzowanych mieszkań komunalnych? jaki jest zysk gminy wynikający z prywatyzacji mieszkań komunalnych; czy gmina posiada program gospodarowania zasobem mieszkaniowym gminy? czy bezdomność stanowi jedno z kryteriów dostępu do mieszkania socjalnego? czy gmina korzystała ze wsparcia udzielanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego w ramach pilotażu bądź Rządowego Programu Wsparcia Finansowego z Funduszu Dopłat tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych? czy gmina w najbliższym czasie planuje skorzystać ze wsparcia BGK? jaka jest liczba nowych mieszkań komunalnych, socjalnych oraz pomieszczeń tymczasowych? Jak widać pytania badawcze wprost odnoszą się do spisanych powyżej głównych wad polskiej polityki mieszkaniowej. Podejmowana problematyka badawcza stara się zatem udowodnić tezę o trudnej sytuacji polskich gmin w zakresie mieszkalnictwa społecznego (komunalnego oraz socjalnego), zaś ukazane wyniki należy odnosić bezpośrednio do sytuacji zagrożenia bezdomnością (wymiar prewencji) oraz procesu wychodzenia z bezdomności (wymiar integracji). Jak wskazują same osoby bezdomne, w wielu przypadkach proces wchodzenia w bezdomność związany jest z wydaniem i realizacją sądowej decyzji eksmisji 20. Z drugiej strony bardzo 20 właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Równolegle ze zmianami w ustawie o ochronie praw lokatorów wprowadzone zostały stosowne zmiany w ustawie Kodeks postępowania cywilnego. Wynika z nich m.in., że Jeżeli dłużnikowi nie przysługuje tytuł prawny do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać, komornik wstrzyma się z dokonaniem czynności do czasu, gdy gmina właściwa ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu, na wniosek komornika, wskaże dłużnikowi tymczasowe pomieszczenie, nie dłużej jednak niż przez okres 6 miesięcy. Po upływie tego terminu komornik usunie dłużnika do noclegowni, schroniska lub innej placówki zapewniającej miejsca noclegowe wskazanej przez gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Ponadto, zgodnie z Kpc, komornik usunie dłużnika do noclegowni, schroniska lub innej placówki zapewniającej miejsca noclegowe, wskazanej na wniosek komornika przez gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu, jeżeli dłużnikowi nie przysługuje prawo do tymczasowego pomieszczeni. Dostępne na /, Badania socjodemograficzne realizowane w woj. pomorskim wskazują, że na przyczynę bezdomności jaką jest wymeldowanie decyzją administracyjną wskazywało 43,6% w roku 2003, 36,9% osób w roku 2005, 32,9% osób w roku 2007 (Dębski M., Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa pomorskiego grudzień 2007 (Raport z badań), Pomost pismo samopomocy.

16 Maciej Dębski 47 często dochodzi do takich sytuacji, w których w procesie usamodzielniania się osób bezdomnych nie udaje się zrealizować ostatnich zapisów indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności z powodu niedostępności tanich mieszkań (np. pod wynajem). W takich sytuacjach, niejednokrotnie po przebytych wielu szkoleniach, kursach, stażach czy terapiach osoba bezdomna zmuszona jest do pozostawania w placówce dla osób bezdomnych. Być może w tym kontekście warto rozważyć szerokie wprowadzenie nowatorskiej metody wsparcia osób bezdomnych, jaką jest housing first. Bez zbytniego wchodzenia w szczegóły powiedzieć trzeba, że w przeciwieństwie do metody continuum of care (kontinuum wsparcia to społecznościowy, wspólnotowy plan organizacji i dostarczania usług mieszkaniowych i innych usług społecznych odpowiadających na specyficzne potrzeby ludzi doświadczających bezdomności) natychmiastowe zamieszkanie (housing first, rapid re-housing) polega na dostarczeniu ludziom bezdomnym mieszkania i zagwarantowania w nim różnych usług społecznych na początku drogi wychodzenia z bezdomności 21. Placówki dla osób bezdomnych w badanych gminach w Polsce Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z 2008 roku jednym z obowiązkowych zadań gminy jest zapewnienie schronienia osobom pozostającym bez dachu nad głową. Zazwyczaj polskie gminy realizują ów obowiązek poprzez zapewnienie osobom bezdomnym schronienia w postaci noclegowni, schroniska całodobowego czy domu dla osób bezdomnych. Z przeprowadzonych badań wynika, że ich przeciętna liczba w dużej mierze zależy od ogólnej liczby mieszkańców: im większa liczebnie gmina tym liczba placówek jest wyższa. W szczególności widać to w przypadku dużych aglomeracji miejskich (miast powyżej 200 tys. mieszkańców), w których przeciętnie znajduje się 7,4 placówki dla osób bezdomnych. W gminach mniejszych przeciętna liczba placówek waha się od 1,4 do 2,0 placówek. Warto wskazać, że relatywnie wysoka liczba schronisk sytuowana na terenie dużych miast jest również związana z faktem przyciągania osób bezdomnych do dużych miast. Większe możliwości zarobkowania oraz dobrze rozwinięty lokalny system pomocy społecznej powoduje, iż problem bezdomności manifestuje się przede wszystkim w mieście. Z doświadczeń Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności wynika, że w większości gmin w Polsce nie występuje problem braku miejsc dla osób bezdomnych (w szczególności w okresie zimowym). Nawet jeśli zostaną zajęte wszystkie dostępne miejsca noclegowe, w sytuacjach kryzysowych administratorzy budynków (najczęściej są to organizacje pozarządowe) decydują się na przeznaczanie sal świetlicowych, jadalni, innych pomieszczeń zbiorowego użytku na dodatkowe miejsca noclegowe. W celu schronienia przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi zajmowane są również przestrzenie korytarzy w placówkach 21 O bezdomności bez lęku, red. A. Dębska-Cenian, G. Cis, A. Maj, B. Prusak, Gdańsk 2007, s. 53), a 43,5% osób bezdomnych w 2009 (Dębski M., Co nowego w badaniach socjodemograficznych? Wybrane aspekty na podstawie badań z 2009 roku, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, Gdańsk 2010, s ). Bezpośrednio na eksmisję wskazało 23,8% osób w roku 2005, w roku ,3%. P. Olech, Metoda najpierw mieszkanie zmieniający się charakter pracy socjalnej z ludźmi bezdomnymi w Europie, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, A. Maj, Gdańsk 2011, s. 220.

17 48 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań Wykres nr 1. Przeciętna liczba placówek dla osób bezdomnych w mieście w latach zbiorowego zakwaterowania, jakim są noclegownie dla osób bezdomnych czy schroniska. Z przeprowadzonych badań wynika, że w dużych aglomeracjach miejskich liczba dostępnych miejsc w placówkach dla osób bezdomnych jest kilkukrotnie wyższa niż w przypadku miast liczących tys. mieszkańców i wynosi 382,6 miejsca. W gminach liczących tys. mieszkańców dostępnych miejsc dla osób bez dachy nad głową jest 51,1 22. Wykres nr 2. Przeciętna łączna liczba miejsc w placówkach dla osób bezdomnych w latach Zgodnie z danymi zawartymi w sprawozdaniu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie polskiej bezdomności na dzień 31 stycznia 2010 roku przesłanych do Ministerstwa przez Wydziały Polityki Społecznej poszczególnych Urzędów Wojewódzkich, można określić, że na dzień 31 grudnia 2009 roku liczba placówek noclegowych dla osób bezdomnych w Polsce wynosi 625 placówek, zaś liczba miejsc noclegowych dla osób bezdomnych w Polsce wynosi miejsc. W nocy z 26 na 27 stycznia 2010 roku zarejestrowano osób bezdomnych Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Bezdomność w Polsce. Diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 roku, Warszawa Dostępne na

18 Maciej Dębski 49 Tabela nr 2. Liczba placówek oraz miejsc dla osób bezdomnych liczba placówek łączna liczba miejsc średnia liczba miejsc dla osób w placówkach przypadająca bezdomnych dla osób na 1 placówkę bezdomnych dla osób bezdomnych Włocławek Zielona Góra Świdnica Warszawa Koszalin Przemyśl Elbląg Katowice Łódź Bytom Tarnobrzeg Bełchatów Racibórz Konin Piła Głogów Opole Wrocław Ełk Kraków Bielsko-Biała Gorzów Wielkopolski Chełm Sosnowiec Radom Legnica Białystok Dąbrowa Górnicza Płock Siedlce Toruń Gdynia Tychy Częstochowa Gliwice Leszno Tarnowskie Góry

19 50 Kondycja mieszkalnictwa społecznego w Polsce wybrane wyniki badań liczba placówek łączna liczba miejsc średnia liczba miejsc dla osób w placówkach przypadająca bezdomnych dla osób na 1 placówkę bezdomnych dla osób bezdomnych Starachowice Gdańsk Kielce Legionowo Ruda Śląska Stargard Szczeciński Tomaszów Mazowiecki Nowy Sącz Zabrze Lublin Tarnów Ostrołęka Zamość Kalisz Ostrowiec Świętokrzyski Rybnik Słupsk Jaworzno Suwałki Zawiercie Łomża Pabianice Świętochłowice Mysłowice Mieszkania komunalne to lokale stanowiące własność gminy. Są to mieszkania znajdujące się w budynkach stanowiących w całości własność gminy oraz mieszkania będące własnością gminy, ale znajdujące się w budynkach stanowiących nieruchomości wspólne (które służą zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych ogółu mieszkańców gminy, pozostające w zarządzie komunalnej jednostki organizacyjnej specjalnie powołanej do zarządzania zasobami mieszkaniowymi gminy (np. Przedsiębiorstwo/Zakład Gospodarki Mieszkaniowej, Zarząd Domów Komunalnych) lub pozostające w bezpośrednim zarządzie urzędu gminy), mieszkania stanowiące własność Skarbu Państwa, ale zarządzane przez gminę bądź przekazane gminie, ale pozostające w dyspozycji jednostek użyteczności publicznej (np. ZOZ, jednostki systemu oświaty, nauki, kultury itp.), służące głównie zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych pracowników tych jednostek. W badaniach statystycznych mieszkania stanowiące własność gminy obejmują również mieszkania będące własnością powiatu (lokalnej, powiatowej wspólnoty samorządowej), niestanowiące mienia jakiejkolwiek gminy, ale pozostają w jej zarządzie lub komunalnej jednostki organizacyjnej specjalnie powołanej do zarządzania zasobami

20 Maciej Dębski 51 mieszkaniowymi 23. Użytkownik mieszkania komunalnego jest najemcą, nie jest właścicielem mieszkania. Gminy, które dysponują mieszkaniami komunalnymi przydzielają je dla osób i rodzin najuboższych, których nie stać na zakup swojego mieszkania. Zasady wynajmowania lokali komunalnych powinna ustalać rada gminy. Głównym kryterium w momencie starania się o przydzielenie mieszkania komunalnego jest dochód najemcy. Wysokość dochodu, który kwalifikuje kandydata do mieszkania komunalnego jest bardzo zróżnicowana, zależy od gminy, w której znajduje się budynek. Gminy ustalają również warunki zamieszkania, które kwalifikują do zawarcia umowy najmu mieszkania. Wszystkie postanowienia i warunki dotyczące użytkowania tych mieszkań wprowadzane są uchwałami rad gminy, dlatego w każdej gminie mogą być nieco inne. Z przeprowadzonych badań wynika, że przeciętna liczba mieszkań komunalnych w gminach powyżej 200 tys. mieszkańców (21151 mieszkań) jest dziesięciokrotnie większa niż w przypadku gmin do 60 tys. mieszkańców (2039 mieszkań). Liczba mieszkań socjalnych w gminach do 200 tys. mieszkańców kształtuje się na poziomie mieszkań, by potem wzrosnąć do 830 w przypadku gmin powyżej 200 tys. mieszkańców. Jak wskazują dane zawarte na wykresie nr 5, substancji w postaci pomieszczeń tymczasowych praktycznie nie ma (22 mieszkania przeciętnie zanotowano w przypadku miejscowości powyżej 200 tys. mieszkańców). Wykres nr 3. Przeciętna liczba mieszkań komunalnych w latach a wielkosć gminy 23 Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, Dz. U r. Nr 31, poz. 266, z póź. zmianami. Dostępne na Download?id=WDU &type=3,