Pranie pieniędzy - istota zjawiska

Transkrypt

1 Robert Typa Pranie pieniędzy - istota zjawiska Poniższy artykuł rozpoczyna cykl dotyczący skomplikowanej tematyki, jaką niewątpliwie jest pranie pieniędzy. Przybliżenie wielu aspektów tego ważnego w obecnych czasach globalizacji zagadnienia, pomoże państwu zrozumieć m.in. zasady i schematy funkcjonowania światowego systemu finansowego. Paradoksalnie właśnie rozwój instrumentów rynku finansowego, rozwój sektora bankowego i instytucji finansowych spowodował, iż powstały nowe warunki zjawisk niepożądanych w gospodarce. Przeprowadzanie złożonych operacji finansowych i działalność podmiotów dysponujących znacznymi kapitałami, nadało przestępczości ekonomicznej kształt rozpoznawalny w wielu państwach i stała się ona fenomenem, który zagraża gospodarce. Dodatkowo negatywnie wpływa ona na bezpieczeństwo w sektorze finansowym, wahania na rynku kapitałowym, na produkcję i inwestycje, wzmaga korupcję lub nawet wypływ pieniędzy z rozwijającej się gospodarki. Niektóre przestępstwa gospodarcze przedstawiane są w katalogu najczęstszych przestępstw stanowiących główne obszary nielegalnej działalności i jednocześnie przestępstwa źródłowe w aspekcie prania pieniędzy. Są to oszustwa finansowe, takie jak podatkowe, kredytowe, celne, ubezpieczeniowe, sprzeciwiające się wolnej konkurencji, korupcja, malwersacje. Przestępczość gospodarcza generuje pieniądze w szarej strefie i tzw. brudne pieniądze. Jej związek z praniem pieniędzy widać zwłaszcza jasno wtedy, gdy zachodzi konieczność wyprania środków finansowych pochodzących z oszustw, ale również pranie pieniędzy katalizuje występowanie oszustw finansowych w danej instytucji. Co więcej, charakter czynów związanych z przestępczością gospodarczą, powoduje niekiedy szczególny skutek w zwalczaniu prania pieniędzy. Dla przykładu takie transakcje, jak wyłudzenia kredytów, rodzą trudności w odróżnieniu transakcji będących przestępstwem bazowym od transakcji prania pieniędzy, czyli od legalizacji środków. Financial Action Task Force(FATF) 1 wskazywał, że przestępstwa finansowe są drugim po handlu narkotykami najczęstszym źródłem brudnych pieniędzy. Postać przestępczości ekonomicznej charakteryzuje często rozbudowanie sieci powiązań podmiotów gospodarczych, które pomimo zidentyfikowania oraz skierowania zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa do prokuratury, odbudowują się, tworząc nowe ogniwa. W przestępczości zorganizowanej w tym gospodarczej, obserwowane są coraz częściej powiązania ponad narodowe. Stąd też jednym z priorytetów polityki narodowej w zakresie bezpieczeństwa Państwa powinno być wypracowanie odpowiedniej metodyki w ramach metod walki z przestępczością. Na stosunek do kryminalizacji prania pieniędzy wpłynęła w Polsce zarówno świadomość skutków skupienia władzy ekonomicznej w rękach ludzi/grup zajmujących się działalnością przestępczą, jak i międzynarodowe regulacje oraz trendy zwalczania przestępczości gospodarczej. Z istoty przestępstw gospodarczych wynika konieczność i jednocześnie postulat do prowadzenia spraw dotyczących przestępczości zorganizowanej i gospodarczej, tj. równoczesne prowadzenie dochodzeń finansowych, co wymaga stosowania odpowiedniej metody. W poszukiwaniu technik analitycznych, wykrywczych i kontrolnych, specjaliści wskazują, że niewielkie są różnice pomiędzy metodami stosowanymi przez przestępców angażujących się w działalność stricte kryminalną, narkotykową, terroryzm czy klasyczną przestępczość gospodarczą. Programy ogólnych działań organów ochrony prawnej powinny więc uwzględniać ścisłe związki przestępczości zorganizowanej i gospodarczej z praniem pieniędzy. Tylko kompleksowy charakter kontroli zapewni wykrycie łańcucha podmiotów w przestępczości gospodarczej, tak by skutecznie wyeliminować proceder, a nie tylko poszczególne podmioty w nim uczestniczące. Ponadto w dobie łączenia systemów gospodarczych i finansowych, likwidacji granic, budowania swobody przepływu kapitału, towarów, usług i osób oraz coraz szerszej dostępności instrumentów tzw. nowej ekonomii (bankowość elektroniczna, transakcje non face to face), ścisła współpraca międzynarodowa instytucji zaangażowanych w zapobieganie i zwalczanie prania pieniędzy jest niezbędnym elementem skuteczności całego 1 1

2 systemu. Doświadczenia lat 70-tych i 80-tych doprowadziły do powstania licznych organizacji międzynarodowych o charakterze globalnym lub regionalnym, których podstawowym zadaniem było i jest wypracowywanie standardów prawnych i instytucjonalnych, rekomendowanych do implementacji w lokalnych systemach państw członkowskich, w szczególności skutecznych i efektywnych instrumentów bilateralnej i multilateralnej współpracy międzynarodowej w zakresie wymiany informacji. Oprócz instrumentów wspomagających współpracę międzynarodową, jednym z fundamentalnych osiągnięć organizacji międzynarodowych jest wypracowanie powszechnie zaakceptowanej definicji prania pieniędzy. Do walki z tym zjawiskiem wyznaczone zostały jednostki analityki finansowej (FIU ang. Financial Intelligence Unit), czyli centralne jednostki narodowe, odpowiedzialne za gromadzenie informacji w celu zwalczania procederu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, analizowania ich oraz przekazywania odpowiednim władzom takich informacji finansowych, które mogą dotyczyć podejrzanych dochodów z przestępstw. 2 Masowy przepływ brudnych pieniędzy może szkodzić stabilności i wiarygodności sektora finansowego oraz stanowić zagrożenie dla jednolitego rynku. Analizując zjawisko prania pieniędzy i proces przeciwdziałania temu zjawisku należy pamiętać, że dopóki środki z przestępstw kryminalnych będą mogły być legalizowane w systemie finansowym, a następnie konsumowane, dopóty przestępstwa te będą występowały. W 1991 roku w dziedzinie prania pieniędzy przyjęto dyrektywę Rady 91/308/EWG z dnia 10 czerwca 1991 r. w sprawie uniemożliwienia korzystania z systemu finansowego w celu prania pieniędzy 3. Dyrektywa ta wymagała od Państw Członkowskich Unii Europejskiej wprowadzenia zakazu prania pieniędzy i zobowiązania sektora finansowego, obejmującego instytucje kredytowe i szeroką gamę innych instytucji finansowych, do identyfikowania swoich klientów, prowadzenia odpowiednich rejestrów, ustanowienia wewnętrznych procedur szkolenia personelu i zabezpieczeń w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz zgłaszania właściwym organom wszelkich przypadków, w których zachodzi podejrzenie prania pieniędzy. Pranie pieniędzy odbywa się często w kontekście międzynarodowym. Środki przyjęte wyłącznie na poziomie krajowym, a nawet wspólnotowym, bez uwzględnienia koordynacji i współpracy na poziomie międzynarodowym, miałyby bardzo ograniczone skutki. Dlatego środki przyjmowane przez UE w tej dziedzinie powinny być zgodne z innymi działaniami podjętymi w ramach innych gremiów międzynarodowych. Działania Wspólnoty powinny w szczególności nadal uwzględniać 40 Zaleceń Grupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (zwanej dalej FATF ) 4, która jest najważniejszą organizacją międzynarodową, aktywnie prowadzącą walkę z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. W związku z tym, że w 2003 r. 40 Zaleceń FATF znacząco znowelizowano i rozszerzono, nastąpiła konieczność dostosowania Dyrektywy unijnej do tego nowego standardu międzynarodowego. (1) Mimo, że początkowo definicja prania pieniędzy była ograniczona jedynie do przestępstw narkotykowych, w ostatnich latach obserwuje się trend w kierunku poszerzenia tej definicji w oparciu o szerszy zakres przestępstw źródłowych. Szerszy zakres przestępstw źródłowych ułatwia zgłaszanie podejrzanych transakcji i współpracę międzynarodową w tej dziedzinie. Dlatego też definicję poważnego przestępstwa należy dostosować do definicji poważnego przestępstwa zawartej w decyzji ramowej Rady 2001/500/WSiSW z dnia 26 czerwca 2001 r. w sprawie prania pieniędzy oraz identyfikacji, wykrywania, zamrożenia, zajęcia i konfiskaty narzędzi oraz zysków pochodzących z przestępstwa 5. Nielegalny handel bronią, przemyt, przestępczość zorganizowana (np. handel narkotykami i stręczycielstwo), mogą generować ogromne kwoty pieniędzy. Kiedy to następuje przestępcy muszą znaleźć sposób na zarządzanie tymi środkami bez zwracania służb państwowych i dlatego dochodzi do prania pieniędzy. Międzynarodowy Fundusz Walutowy oszacował w 1996 r., iż wysokość pranych pieniędzy to ok. 5% światowego PKB. Jednakże należy podkreślić, że dane te są jedynie szacunkowe I nigdy nie da się wiarygodnie 2 Definicja zawarta w Decyzji Rady z 17 października 2000 r.(2000/632/jha) w sprawie zasad współpracy pomiędzy jednostkami analityki finansowej państw członkowskich w odniesieniu do wymiany informacji uzupełniona o kwestie zwalczania finansowania terroryzmu zgodnie z brzmieniem Zalecenia 26 FATF w wersji z czerwca 2003 oraz w oparciu nową definicję FIU przygotowaną przez Grupę Egmont. 3 Dz. U. L 166 z , str. 77. Dyrektywa zmieniona dyrektywą 2001/97/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. U. L 344 z , str. 76). 4 gafi.org/document/28/0,3343,en_ _ _ _1_1_1_1,00.html 5 Dz. U. L 182 z , str. 1. 2

3 ich przedstawić ani ocenić. Dlatego m.in. wiele organizacji I państw nie próbuje nawet publikować takich danych. Początek procesu prania pieniędzy jest ciężki do uchwycenia. Być może pranie pieniędzy istnieje od momentu uzyskania pierwszych korzyści/dochodów z przestępstwa oraz ich świadomego wprowadzenia ich do obrotu? Samo pojęcie wywodzi się od działań mafii z Chicago, która w latach dwudziestych zeszłego stulecia, pieniądze pochodzące z przestępstw lokowała w różnego rodzaju działalność gospodarczą, najczęściej w pralnie odzieży. Odnośnie tej działalności usługowej podstawą zapłaty była gotówka. Trudne do uchwycenia dochody pozwalały mieszać brudne pieniądze z zarobionymi legalnie. 6 Stąd też wywodzi się określenie stosowane w języku angielskim, money laundering, czyli pranie pieniędzy. Należy podkreślić, iż pranie pieniędzy jest działaniem, postępowaniem, a nawet procesem składającym się z szeregu czynności. Najistotniejszą cechą prania jest dynamika oraz ilość podejmowanych działań. Im więcej tych działań, tym trudniej wykryć i udowodnić pranie pieniędzy. W fazie wstępnej prania, przestępcy wprowadzają pieniądze do systemu finansowego. Może to być zrobione w różny sposób np. wpłatę środków na konta bankowe (duże sumy są dzielone na mniejsze i umieszczane na wielu rachunkach), kupno instrumentów finansowych (np. czeki), które są następnie umieszczane w innym miejscu. W 2005 roku III Dyrektywa unijna 7 wprowadziła szereg zmian w celu usprawnienia systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Jej implementacja w poszczególnych państwach unijnych (nota bene Polska tego jeszcze nie zrobiła) skutkuje poszerzeniem katalogu instytucji obowiązanych, na których ciążą określone obowiązki. Dla celów Dyrektywy za pranie pieniędzy uznaje się, następujące czyny popełnione umyślnie: a) konwersję lub przekazywanie mienia, ze świadomością, że pochodzi ono z działalności przestępczej lub z udziału w takiej działalności, w celu ukrywania lub zatajania nielegalnego pochodzenia tego mienia albo udzielenia pomocy osobie, która bierze udział w takiej działalności, dla umożliwienia jej uniknięcia prawnych konsekwencji takiego działania; b) ukrycie lub zatajenie prawdziwego charakteru mienia, jego źródła, miejsca położenia, rozporządzania nim, przemieszczania, własności lub praw do mienia, ze świadomością, że źródłem tego mienia jest działalność o charakterze przestępczym, lub udział w takiej działalności; c) nabycie, posiadanie lub korzystanie z mienia, ze świadomością w momencie jego otrzymania, że mienie to pochodzi z działalności o charakterze przestępczym lub z udziału w takiej działalności; d) udział lub współdziałanie w popełnieniu, usiłowanie popełnienia, jak też pomocnictwo, podżeganie, ułatwianie oraz doradzanie przy popełnieniu czynów określonych w powyższych literach. Pranie pieniędzy zachodzi również w przypadku, gdy działania, w ramach, których uzyskano własność mającą stać się przedmiotem prania pieniędzy, miały miejsce na terytorium innego Państwa Członkowskiego lub państwa trzeciego. Wiedza, zamiar lub cel wymagany jako element wyżej wspomnianych działań, mogą być dorozumiane na podstawie obiektywnych okoliczności faktycznych. W polskim systemie prawnym kwestia ta jest uregulowana przez art. 299 kodeksu karnego oraz przez ustawę z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu..., w skrócie nazywanej ustawą anty-praniową, choć dotyczy też przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu (o tej ustawie w jednym z kolejnych artykułów). W Polsce do rodzajów przestępstw generujących podstawowe źródła dochodów należy zaliczyć przemyt i wyłudzenia celne, przemyt oraz handel narkotykami, korupcję, jak również oszustwa gospodarcze. W odniesieniu do przestępstw gospodarczych obecnie, mając na uwadze prowadzone śledztwa, największe stwierdzone przez prokuratury osiągane nielegalne dochody związane są z uszczupleniami należności celnych i podatkowych, które generowane są przez różnego rodzaju oszustwa paliwowe. Nowelizacje ustaw i zmiany w systemach krajowych państw europejskich, jako dostosowanie własnych zapisów do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady, w niedługiej przyszłości, jeśli zostaną dobrze przygotowane i właściwie wprowadzone do porządku prawnego poszczególnych państw, powinny przynieść nowe, pozytywne rezultaty, m.in.: 1. poprawienie bezpieczeństwa rynków finansowych, 2. poprawienie bezpieczeństwa instytucji finansowych oraz przedsiębiorców jako uczestników obrotu gospodarczego, 3. uszczelnienie systemu finansowego przed napływem nielegalnych środków, 6 J. J. Wójcik, Pranie pieniędzy. Kryminologiczna i kryminalistyczna ocena transakcji podejrzanych., Warszawa 2002, s Dz. U. L 309 z

4 4. poprawienie przejrzystości przepływów finansowych, co wpłynie pozytywnie na wizerunek instytucji finansowych oraz przełoży się na wzrost zaufania społecznego (jest to szczególnie ważne, jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę wykrywanych ostatnio nieprawidłowości). 5. poprawienie bezpieczeństwa i szczelności systemu finansowego, co pozwoli na skuteczne wykrywanie transakcji związanych również z możliwym finansowaniem terroryzmu, a co obecnie wykrywa się dopiero po fakcie. Efektem w/w działań powinien być spadek przestępczości kryminalnej, w tym finansowanej dochodami z prania pieniędzy. Na koniec chciałbym krótko wspomnieć o dwóch najważniejszych organizacjach międzynarodowych zajmujących się zwalczaniem prania pieniędzy i finansowania terroryzmu (opisane zostaną dokładnie w kolejnych artykułach cyklu). Polska jest niestety członkiem tylko jednej z nich, natomiast już od ponad 4 lat trwają starania o członkostwo w FATF. Niestety z powodów politycznych nie udało się do dnia dzisiejszego zakończyć ich sukcesem. Smutne jest też to, iż mimo wagi jaką przykładają do tej organizacji międzynarodowe organizacje finansowe, zadając często pytanie polskim ekspertom, kiedy Polska wreszcie będzie członkiem FATF (oraz dlaczego jeszcze nie jest), Rząd RP traktuje sprawę mało poważnie, np. przykładem tego jest to, iż przedstawiciel Rządu nie pojechał na ostatnie spotkanie plenarne FATF (mimo zaproszenia od Szefa tej organizacji). Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF) Powstała w 1989 r. podczas szczytu Grupy G7. Jest niezależnym podmiotem międzyrządowym, którego zadaniem jest przygotowywanie i wspieranie działań służących zwalczaniu procederu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Financial Action Task Force (FATF) obejmuje obecnie 32 państwa, 2 organizacje regionalne oraz jako obserwatorów 5 tzw. Ciał Regionalnych (jak gdyby ramię FATF należą do nich grupy przeciwdziałające praniu pieniędzy w: Radzie Europy MONEYVAL, którego członkiem jest Polska, Ameryce Południowej, Azji i Oceanii, na Karaibach, Afryce Południowo-Wschodniej) i 16 organizacji międzynarodowych m.in. Unię Europejską, Grupę Egmont, Interpol, Europol, Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Do podstawowych zadań FATF należy: - upowszechnianie wiedzy nt. zwalczania procederu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, - wspieranie swych członków w realizacji zaleceń (40 zaleceń odnośnie zwalczania prania pieniędzy i 9 zaleceń odnośnie zwalczania finansowania terroryzmu zalecenia te tworzą podstawowe ramy do zwalczania tych procederów, odnoszą się zarówno do krajowych systemów instytucjonalnych, karnych, finansowych i regulacji obowiązujących w poszczególnych państwach, jak również do współpracy międzynarodowej), - wzmocnienie mechanizmu przeglądu metod prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, a także środków je zwalczających przeprowadzanie tzw. rund ocennych/ewaluacyjnych. Grupa EGMONT Grupa Egmont utworzona została w 1995 roku w Brukseli jako organizacja nieformalna, skupiająca przedstawicieli jednostek analityki finansowej FIU (Financial Intelligence Unit), z krajów Unii Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych. Założyciele, opierając się na dorobku takich organizacji jak FATF oraz na własnych doświadczeniach, stworzyli definicję jednostki analityki finansowej i analizując systemy funkcjonujące w innych państwach rozpoczęli rekrutację nowych członków. W 2007 r. została przekształcona w formalną organizację międzynarodową z siedzibą w Kanadzie, Toronto. Obecnie Grupa Egmont skupia jednostki analityki finansowej ze 105 państw. Zadaniem Grupy Egmont jest wspólne podejmowanie działań mających na celu przeciwdziałanie przestępczości finansowej, w tym przede wszystkim przestępstwu prania pieniędzy. Biorąc pod uwagę międzynarodowy charakter przestępstwa prania pieniędzy, państwa należące do Grupy Egmont kładą szczególny nacisk na rozwijanie współpracy w dziedzinie wymiany informacji pomiędzy jednostkami analityki finansowej poszczególnych państw oraz na tworzenie procedur sprzyjających takiej wymianie. Grupa Egmont realizuje swoje zadania w ramach 5 stałych Grup Roboczych, do których państwa członkowskie delegują swoich przedstawicieli: 1) The Legal Working Group Grupa Robocza ds. Regulacji Prawnych (Grupa Prawna) przeprowadza analizy systemów prawnych oraz struktur organizacyjnych istniejących w państwach kandydujących do Grupy Egmont, przygotowuje kwestionariusze oceny oraz przeprowadza postępowanie sprawdzające, które bezpośrednio poprzedza przyjęcie państwa do Grupy Egmont; 2) The Outreach Working Group Grupa Robocza ds. Poszukiwań (Grupa Poszukiwawcza) zajmuje się wyszukiwaniem państw, które powinny stać się członkami Grupy Egmont, wstępną identyfikacją jednostek analityki finansowej w tych państwach oraz możliwościami współpracy i wymiany informacji; 4

5 3) IT Working Group Grupa ds. Technologii (Grupa Informatyczna) zajmująca się rozwojem technicznych środków wymiany informacji, w szczególności Egmont Secure Web, czyli przekazem informacji za pomocą internetu w ramach tworzonej sieci państw członkowskich (obecnie ok. 40 państw korzysta z Egmont Secure Web); 4) Training Working Group Grupa Szkoleniowa zajmująca się opracowywaniem programów szkoleniowych oraz organizowaniem treningów, sesji typologicznych i szkoleń dla pracowników FIU, ostatnio np. w dziedzinie wykorzystania obrotu nieruchomościami oraz usług ubezpieczeniowych do prania pieniędzy; 5) Operation Working Group Grupa Operacyjna zajmująca się opracowywaniem typologii prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. W ramach Grupy Egmont są również powoływane na określony czas zespoły robocze. We wrześniu 2001 r. polska jednostka analityki finansowej otrzymała oficjalne zaproszenie do wstąpienia do Grupy Egmont. Po sporządzeniu kwestionariusza ewaluacyjnego oraz obszernej prezentacji polskiego systemu zwalczania procederu prania pieniędzy, przyjęcie polskiego FIU do Grupy Egmont zostało zarekomendowane przez Grupę Prawną. Ostateczna decyzja w tej sprawie została podjęta na sesji plenarnej Grupy Egmont w czerwcu 2002 r. w Monaco. Od dnia 05 czerwca 2002 r. Polska stała się pełnoprawnym członkiem tej Grupy. Członkostwo w Grupie Egmont pozwala polskiej jednostce analityki finansowej na ściślejszą współpracę z ponad 100 jednostek z całego świata, które wykonują zadania o takim samym lub podobnym charakterze. Pozwala również na uczestniczenie w wielu specjalistycznych szkoleniach i seminariach dotyczących stosowania najnowszych metod przeciwdziałania i zwalczania procederu prania pieniędzy. 5