Prof. zwyczajny dr hab. Romuald Turkowski

Transkrypt

1 W latach dziewięćdziesiątych XX wieku wraz z zachodzącą w Polsce transformacją w historiografii polskiej nastąpił rozwój badań nad historią małych ojczyzn. Pojawiły się i wciąż ukazują monografie, artykuły czy rozprawy naukowe pokazujące dzieje wielu polskich miast, miasteczek i wsi. Takim miastem, które zasługuje na zadumę nad jego historią jest również 590-letni Mińsk Mazowiecki. Mińsk Mazowiecki jedno z najstarszych miast Mazowsza prawobrzeżnego, które ze względu na bliskość stolicy i szczególne położenie przy trasie wiodącej ze wschodu na zachód Europy niejednokrotnie było świadkiem doniosłych wydarzeń historycznych. W związku z tym, że wśród dziedzin badawczych, którymi się zajmuję, jest problematyka regionalna, wielokrotnie stykałem się z historią Mińska Mazowieckiego, czy to badając dzieje mazowieckich wsi, ruchu wiciowego, Mazowsza, czy też będąc promotorem prac magisterskich czy doktorskiej poświęconych temu miastu. Na uwagę zasługuje fakt podejmowania badawczych wyzwań przez młodzież gimnazjalną. Poznawanie historii miasta czy regionu, gdzie mieszkam, to pasja i zainteresowania warte pielęgnowania, tym bardziej cieszy fakt rozpoczynania drogi naukowej od gimnazjalnej sesji popularnonaukowej. Prof. zwyczajny dr hab. Romuald Turkowski Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego jest jednym z najstarszych stowarzyszeń funkcjonujących na terenie powiatu mińskiego. Pełni ono bardzo ważną rolę w życiu kulturalnym ziemi mińskiej, koncentrując się na działalności wydawniczej, wystawienniczej i pozostałej popularyzującej historię miasta i powiatu. Samodzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami inicjuje ono wiele różnorodnych przedsięwzięć pozwalających w przystępny sposób poznać przeszłość naszej małej ojczyzny. Przykładowo wśród nich można wymienić organizowanie objazdów historyczno-krajoznawczych, wycieczek, sesji popularnonaukowych, wykładów historycznych, spotkań z ciekawymi ludźmi, konkursów i integrującej społeczeństwo akcji ratowania zabytkowych nagrobków. Istotny obszar działalności Towarzystwa stanowi wydawanie publikacji książkowych i pocztówkowych. Takie tytuły jak Rocznik Mińskomazowiecki oraz Mińsk Mazowiecki i okolice na dawnej fotografii na dobre wpisały się już w świadomość osób zainteresowanych dziejami miasta i powiatu. Działalność wystawiennicza TPMM przyniosła równie znakomite efekty w postaci ekspozycji poświęconych, m.in. mniejszościom wyznaniowym zamieszkującym ziemię mińską, dorobkowi kulturalnemu powiatu mińskiego lub pokazujących dokonania lokalnych twórców. TPMM wspiera również w poczynaniach osoby zainteresowane poznawaniem historii miasta i powiatu mińskiego. Na cotygodniowych dyżurach udzielane są konsultacje nie tylko uczniom, studentom i nauczycielom, ale i pozostałym osobom pasjonującym się powyższym zagadnieniem. Z prawdziwą przyjemnością Towarzystwo jest szczególnie gotowe wspierać lokalnych nauczycieli realizujących zajęcia, które dotyczą przeszłości Mińska Mazowieckiego i powiatu mińskiego. Wydaje się, że w najbliższej przyszłości TPMM przekroczy kolejny etap rozwoju, zajmując się bardzo istotnymi kwestiami związanymi z główną tematyką swojego funkcjonowania. Prawie pięćdziesiąt lat działalności po prostu zobowiązuje nas do tego... Prezes TPMM Tomasz Adamczak 1

2 W procesie dydaktycznym nauczyciele różnych przedmiotów wykorzystują elementy historii regionu, w którym znajduje się szkoła i mieszkają jej uczniowie. Jest to zwłaszcza widoczne na lekcjach historii i edukacji obywatelskiej, podstawy programowe tych przedmiotów odwołują się zarówno do dziedzictwa regionu, jak i jego współczesnego funkcjonowania. Twórcy obecnej reformy programowej w zalecanych warunkach i sposobach realizacji zajęć z historii i społeczeństwa kładą szczególny nacisk na uwzględnianie dorobku kultury polskiej oraz własnego regionu. I wcale nie jesteśmy tu zacofani czy nieeuropejscy, gdyż obecna koncepcja integracji politycznej Unii Europejskiej nawiązuje do wizji konfederacji, czyli Europy Ojczyzn. Prowadzona reforma programowa daje nowe możliwości, uczniowie mogą zajmować się dziejami swojej małej ojczyzny podczas realizacji projektów czy poznawać ją podczas zajęć w miejscach pamięci historycznej. Z doświadczenia nauczyciela historii wiem, że uczniowie lubią słuchać ciekawostek dotyczących rodzinnego miasta czy najbliższej okolicy, wzbudza to ich ciekawość, sprzyja zapamiętywaniu, oswaja z poznawanymi faktami. I tak np. omawiając wojny XVII w., warto wtrącić, że podczas potopu szwedzkiego w Mińsku przebywał sam Karol X Gustaw czy książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, albo mówiąc o osiągnięciach polskiego klasycyzmu, wskazać mińskie budowle wybudowane w tym stylu. Uczniowie chętniej zbierają informacje, które wydają się im bliższe, co potem ułatwia im narrację historyczną. Poznawanie historii własnego miasta czy regionu jest niezwykle istotne w kształtowaniu tożsamości narodowej, a do tego pomocne do wyjaśniania znaczenia przeszłości, dla rozumienia świata współczesnego. Nasze gimnazjum wypracowało szereg stałych form, które służą poznawaniu historii miasta. Należą do nich cykliczne konkursy wiedzy o mieście, uczestnictwo w zajęciach Koła Przyjaciół Miasta i Regionu, współpraca z TPMM, wydawanie okolicznościowych jednodniówek nawiązujących do ważnych rocznic i ich śladów w naszym mieście, dbanie o miejsca pamięci akcje sprzątania grobów Czyszczenie Pamięci czy Lampka Pamięci, lekcje, plenery i biwaki w terenie, wycieczki o tematyce regionalnej. Gimnazjalna sesja popularnonaukowa to kolejna inicjatywa Gimnazjum Miejskiego nr 2 im. Jana Pawła II w Mińsku Mazowieckim mająca zachęcić młodzież do poszukiwania i prezentowania na forum publicznym informacji o dziejach swojego miasta, a wszystko to w jubileuszowym roku 590-lecia nadania praw miejskich. Nauczyciel dyplomowany historii dr Lilla Kłos 2

3 3 Kamila Czyż i Sandra Rżysko Gimnazjum Miejskie nr 3 im. Janusza Kusocińskiego opiekun - Barbara Szmidt Historia miasta Mińsk Mazowiecki do roku 1795r. Mińsk Mazowiecki jest jednym z najstarszych miast na wschodnim Mazowszu. Jako osada targowa zwana była Mieńskiem, Menskiem, Mińskiem. Nazwa prawdopodobnie pochodzi od pobliskiej rzeki Mieni. Na początku XV w. z osady staje się ona miastem. Przywilej lokacji został nadany przez księcia mazowieckiego, Janusza I Starszego w dniu 29 maja 1421r. Zezwalał on rycerzowi Janowi z Gościeńczyc, właścicielowi osady Mińsk na założenie gminy miejskiej. We wschodnim Mazowszu była to jedna z pierwszych i udanych lokacji prywatnego miasta. W okresie średniowiecza miasto rozwijało się na lewym brzegu rzeki Srebrnej i do XVI w. tej granicy nie przekraczało. Przy północnej części rynku miejskiego stanął drewniany kościół, w którym w 1422r. erygowano parafię. Utworzenie parafii łączyło się ze znacznymi nakładami majątkowymi, gdyż fundator musiał wyznaczyć jej należyte wyposażenie, które wzbogacał biskup sporządzający akt erekcyjny dodatkowym nadaniem dziesięcin. Założenie parafii na ówczesnym Mazowszu było jedną z ważniejszych inwestycji, dzięki której powstały warunki sprzyjające rozwojowi nowej gminy miejskiej. Jeszcze w tym stuleciu powstała szkoła parafialna, która staraniem rodziny właścicieli miasta należała do wybitniejszych szkół starego Mazowsza. W 1480r. jej rektorem był Stanisław z Nart, bakałarz sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej. W parafiach miejskich udzielano nauki początkowej. Duży nacisk kładziono na zaznajomienie uczniów z podstawowymi prawdami wiary, Pisma św., nauczano śpiewu kościelnego i obrzędów religijnych. Uczniowie z zasady uczestniczyli w nabożeństwach i procesjach, przyczyniając się do ich uświetniania, niejednokrotnie też w zamian uzyskiwali skromny ekwiwalent materialny, który odgrywał ważną rolę w utrzymaniu uboższych żaków. Szkoła mińska zachowała znaczenie także w następnym okresie, w XVI i na początku XVII w. W 1468r. miasto otrzymało prawo do cotygodniowych targów, trzech dorocznych jarmarków i przywilej na łaźnię, natomiast w 1523r. termin czwartego jarmarku. Po rozszerzeniu swych praw, Mińsk stał się jednym z ważniejszych ośrodków lokalnych ziemi czerskiej, co miało wpływ na powolny wzrost miasta. Zamożniejsi mieszczanie starali się wchodzić w związki rodzinne z przedstawicielami innych ośrodków miejskich, ułatwiało to prowadzenie interesów i nawiązywanie szerszych stosunków. Szczególnie ceniono związki pokrewieństwa z mieszkańcami Warszawy, a zwłaszcza Starego Miasta. Znacznie rozwijały się rzemiosło i handel popierane przez właścicieli miasta, którzy przyjęli nazwisko Mińscy.

4 Położenie geograficzne oraz uprzywilejowanie przyrodniczo-gospodarcze mikroregionu powodowały, że miasto miało stosunkowo dobre warunki do rozwoju. Nie bez znaczenia były zabiegi Janusza z Gościeńczyc i jego synów. Starali się oni o zapewnienie warunków rozwoju miastu i chcieli stworzyć z niego ośrodek rezydencjonalny dużego klucza dóbr, powstającego stopniowo w okolicach Mińska w XV stuleciu. Rodzina ta zaliczana była do mazowieckiej elity feudalnej późnego średniowiecza. W drugiej połowie XV w. dwóch synów Jana z Gościeńczyc należało do grona dygnitarzy na Mazowszu. Jakub w 1451r. był starostą liwskim, następnie objął starostwo czerskie. Urząd starosty posiadał ważne uprawnienia gospodarcze; starosta, bowiem należał do rządców majątków książęcych. Sprawowanie urzędu ułatwiło Jakubowi i jego braciom rozbudowę latyfundium mińskiego. Podobnie jak jego ojciec, Jakub przez pewien czas pełnił urząd podsędka ziemi czerskiej. Biorąc udział w ferowaniu wyroków i sam je często wydając, miał okazję, by zdobywać tak potrzebną w karierze politycznej popularność wśród braci szlacheckiej. Przełomem w karierze rodziny z Gościeńczyc było osiągnięcie przez Ścibora najważniejszego na Mazowszu dostojeństwa kościelnego - biskupstwa płockiego, które uzyskał w latach 1463/64. Ścibor był opiekunem młodych książąt, synów Bolesława IV, dzięki czemu mógł zdobyć duże wpływy na Mazowszu. Jakub pod koniec życia posiadał najważniejszą na terenie księstwa kasztelanię czerską. Szczytowy okres świetności rodu Mińskich przypadł na początek XVII w., kiedy Stanisław Miński został podkanclerzym koronnym króla Zygmunta III Wazy. W 1588 Miński został kasztelanem liwskim, jeszcze w tym samym roku awansował na kasztelana zakroczymskiego. W XVI w. Mińscy fundują murowaną gotycką farę, która po licznych przekształceniach otrzymała obecną bryłę w stylu neobarokowym. Wiek XVI jest szczytowym okresem rozwoju miasta. W drugiej połowie tego stulecia Mińsk zaliczany jest do najliczniejszych ośrodków miejskich Mazowsza. Liczył wtedy ok ludności. Wiek XVI jest okresem świetności państwa polsko-litewskiego. Pomyślny rozwój gospodarczy kraju sprawił, iż w tym stuleciu powstaje wokół Mińska sieć miasteczek: Kuflew, Stanisławów, Siennica, Dobre, Kołbiel. W 1549r. król Zygmunt August wydał przywilej na utworzenie miasta Sendomierza należącego do rodziny Wolskich, którzy władali częścią mińskich dóbr ziemskich. Jednak miał on krótki samodzielny żywot. Został wchłonięty przez Mińsk - silniejszy organizm urbanistyczny. Zabudowa Sendomierza była skupiona wokół kwadratowego rynku, obecnie placu Kilińskiego. U schyłku XVI stulecia pogarszania się sytuacja Mińska. Przyczynami są zmiany własnościowe. W 1585r. Stanisław Miński odkupił posiadłości Wolskich. Niebawem popadł jednak w trudności finansowe. Sprzedał więc część miasta oraz wsie: Kędzierak, Czarną Wólkę, Łaziska, Rządzę, Roztokę, Rudno, Oleksino, Podgórzno i Kazubówkę - Leśnowolskim, których był dłużnikiem. Ci z kolei byli zadłużeni u Jana Hlebowicza, podskarbiego wielkiego litewskiego. W rezultacie więc Hlebowicz wszedł w posiadanie dóbr Mińskich. W 1602r. Mikołaj Hlebowicz przekazał w zastaw swe dobra Warszyckiemu. W roku 1657 organizuje on ponowne rozgraniczenie parafii mińskiej. Niebawem też, zapewne nie bez starań kasztelana, na wizytację przybywa biskup poznański Tolibowski, który przeprowadza ją niezwykle starannie, z dużą dbałością o rejestrację i ustalenie tytułów prawnych, uposażenia parafii i nie mniejszą troską o jej należyte funkcjonowanie. Kolejny właściciel Mińska, Wojciech Leon Opaliński, wojewoda mazowiecki i później sieradzki, pragnął zapewne rozbudować miejscową rezydencję. Założył cegielnię, biorąc na ten cel 12,5 staj powłóczkowych z gruntów miejskich, za które obiecał mieszczanom dać grunt dworski. Jednak do śmierci, obietnicy nie dotrzymał. W II połowie XVII w. załamała się gospodarka miejska. Upadek ten, tak widoczny po potopie szwedzkim, dotknął większość miast Mazowsza, 4

5 spowodował zmianę charakteru miasta z rzemieślniczo-handlowego na rolniczy. Liczba jego mieszkańców znacznie się zmniejszyła. Za panowania ówczesnego właściciela - Piotra Borzęckiego miasto szczególnie podupadło. On sam kwestionował prawa miejskie Mińska. W 1790r. zakazał odbywania targów, a mieszczan pragnął zamienić w wiejskich poddanych. Mieszczanie nie mieli w ręku dowodów świadczących o ich uprawnieniach, zwrócili się do kancelarii Stanisława Augusta, która umożliwiłaby im wniesienie skargi do trybunału. Otrzymali pismo królewskie o charakterze listu żelaznego gwarantującego swobodę osobistą i bezpieczeństwo. W momencie, gdy sprawa miasta uzyskiwała nowe określenie w ustawach państwowych, zaostrzył się konflikt między panem a jego mieszczanami. Wyjazd właściciela Mińska do Petersburga i rozbiory Polski nie przerwały zatargu, który toczył się długo, jeszcze z następnymi właścicielami Mińska - Jezierskimi. W 1795 r. Mińsk znalazł się w zaborze austriackim. 5 Bartek Maciąg i Florian Pyszel Gimnazjum im. Polskiej Macierzy Szkolnej opiekun Marek Pałdyna Powstanie listopadowe w Mińsku i okolicy a epidemia cholery Powstanie listopadowe wybuchło w nocy z 29 listopada na 30 listopada 1830r. Objęło ono prawie całe Królestwo Polskie. Sygnałem do insurekcji miał być pożar browaru na Solcu. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów, opanowała Belweder rezydencję wielkiego księcia Konstantego. Jednakże zdołał się on ukryć przed napastnikami. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy zdobyli wówczas Arsenał. Następnego dnia opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych generałów i wojsk wycofał się

6 z Warszawy. 17 stycznia 1831r., Mikołaj I zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców generała Józefa Chłopickiego. Sejm Królestwa Polskiego 25 stycznia 1831r. podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, było to równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Adam Czartoryski podpisując dokument o detronizacji cara, miał powiedzieć: Zgubiliście Polskę". Skutkiem tego granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115tys. ściągnięta przez cara z Azji armia rosyjska, pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza, który uzyskał od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. W lutym rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska. Działania wojenne szybko objęły także tereny w pobliżu Mińska Mazowieckiego. W okolicach naszego miasta odbyło się wiele bitew, które miały również wpływ na przebieg powstania. Choć uzbrojenie Polaków nie było zadowalające, to stanęli oni w obronie naszej Ojczyzny. W lutym 1831r. armia rosyjska chciała dostać się do Warszawy. Po drodze napotkała jednak opór ze strony Polaków. 17 lutego odbyła się bitwa pod Kałuszynem. W okolicach miasta polska dywizja generała Franciszka Żymirskiego, licząca 7 baonów, 8 szwadronów i 14 dział, toczyła walki odwrotowe z przeważającymi siłami rosyjskimi tworzącymi przednią straż armii rosyjskiej Iwana Dybicza. Bitwa została nierozstrzygnięta. Tego samego dnia odbyła się potyczka pod Dobrem, w której armia rosyjska została pokonana. Na przełomie marca i kwietnia Ignacy Pantaleon Prądzyński ruszył z ofensywą. W tym okresie odbyła się walka pod Dębem Wielkim. Była to zwycięska bitwa wojsk polskich dowodzonych przez generała Jana Skrzyneckiego nad rosyjskim korpusem generała Grigorija Rosena. W bitwie Polacy wzięli 900 jeńców rosyjskich, 12 dział oraz wiele broni i sprzętu. Kolejna potyczka miała miejsce pod Jędrzejowem, gdzie mieściła się kwatera główna gen. Jana Skrzyneckiego. 26 kwietnia odbyła się bitwa pod Mińskiem Mazowieckim, która została nierozstrzygnięta. 13 maja 1831r. zostały wznowione walki pod Mińskiem. Polska armia dowodzona przez Jana Nepomucena Umińskiego pokonała armię Iwana Dybicza. Mimo znacznej dysproporcji sił na korzyść Rosjan, Polacy stracili jedynie 300 żołnierzy, natomiast Rosjanie aż 4 razy więcej. Jak widać, w okolicach Mińska polska armia radziła sobie bardzo dobrze, co jednak nie do końca zostało wykorzystane przez władze powstańcze. Nie można zapominać o przewadze militarnej Rosji, niedającej żadnej nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie. Powstanie upadło i nastał długi czas rusyfikowania Polaków. Chcielibyśmy przedstawić fakty mało znane, a związane z powstaniem listopadowym i ziemią mińską. Powstanie to nie tylko walki, ale także inne problemy. Jednym z nich było leczenie rannych i chorych. W Mińsku i okolicach zajmował się tym, m. in. naczelny lekarz armii polskiej generał Karol Maciej Kaczkowski. W miarę rozwoju walk zaczęła się rozprzestrzeniać choroba zakaźna, gdyż oddziały ściągnięte przez cara z Azji przyniosły epidemię cholery. Jej ofiarami byli zarówno żołnierze, jak i ludność cywilna. Nie zanotowano żadnych uzdrowień. Rozprzestrzenianiu się choroby sprzyjały: deszczowa pora roku, błotniste okolice, powodzie. Najwięcej ofiar choroba pochłonęła w kwietniu i maju 1831r., potem natężenie opadło, lecz możemy stwierdzić, że choroba trwała do końca roku Cholera rozprzestrzeniała się, w ciągu miesiąca zachorowania objęły sporą część zaboru rosyjskiego. Pojawienie się cholery w 17 płk. piechoty liniowej spowodowało przyjazd Karola Kaczkowskiego do Mieni. 13 kwietnia w szpitalu ss. Miłosierdzia utworzono lazaret. Niedługo potem w tym rejonie założono nowy szpital dla chorych na cholerę. Ze szpitala dla cholerycznych pacjentów w Mieni przewieziono w okresie od 13 IV do 12 V 1831r. 379 rekonwalescentów na łączną liczbę 1506 pacjentów (399 z nich zmarło). Zmarłych grzebano w pobliskim lesie, co upamiętnia mogiła z krzyżami. Epidemia wzbudziła zainteresowanie lekarzy z zagranicy, z Francji, Anglii, Niemiec, Holandii, którzy przyjechali do Królestwa Polskiego zwalczać chorobę. Lekarze z Francji w swoim raporcie napisali, 6

7 że rozpoznaną chorobą jest cholera, ale ma ona charakter sporadyczny, nie epidemiologiczny. Stwierdzili, iż szpital w Mieni jest niewystarczający, niewłaściwie urządzony, a chorzy nie otrzymują należytej opieki. Choroba, którą tam zastali, wynikała z przeziębienia i picia zimnej wody. W maju 1831r. epidemia wygasła w 3. dywizji i 1. korpusie gen. Jana Umińskiego, lecz nasilała się po każdym kontakcie z obozami rosyjskimi. Wobec tego Kaczkowski kazał niszczyć wszelkie rzeczy pozostawione przez Rosjan. W maju w szpitalu w Mieni było 2636 żołnierzy z tego 706 zmarło. W połowie maja choroba osłabła, lecz był to stan przejściowy, gdyż w czerwcu znów przybrała na sile. W tym czasie utworzono również szpital polowy w Mińsku. Z lekarzy, którzy leczyli w szpitalu polowym w Mińsku, można wymienić Karola Laganoisa, Fryderyka Dormera czy Gustawa Merkela. Najwięcej osób zachorowało od 1 do 5 maja (wyzdrowiało 113 osób, a 600 zmarło, o reszcie nie ma danych). Kurier Warszawski z 15 kwietnia 1831r. opublikował dane, z których wynikało, że choroba nie dojdzie do Warszawy, ze względu na położenie i klimat terenu, które nie sprzyjały rozprzestrzenianiu choroby. Inne dzienniki pisały, że cholera wyniszcza odziały rosyjskie w okolicach Siedlec i Kałuszyna, w ten sposób chciano umocnić ducha warszawiaków. Pod koniec maja choroba zaatakowała korpus gen. Kazimierza Dziekońskiego, szpital wojskowy w Radomiu i Opatów, gdzie w magazynach i piekarniach wszyscy umarli na cholerę. W następnych miesiącach liczba chorych regularnie spadała, aż do końca powstania. Było to spowodowane lepszą organizacją służby zdrowia, ciągłym ruchem wojsk oraz dużą odpornością ludności na chorobę. 3 maja 1831r., aby odciążyć personel lekarski, wydano rozkaz o utworzeniu tzw. Dozorów Zdrowia, w których kapelani wspomagali pracę lekarzy. Chodziło o to, by wyznaczyć kilku oficerów w kompanii, którzy mieliby przestrzegać środków higieny, np. poprzez pilnowanie, by żołnierze nie pili wody z rowów lub mokradeł albo nie jedli niedogotowanych potraw. Dozór Zdrowia musiał składać się z dowódców pułkowych, batalionowych, kompaniowych lub szwadronowych, kapelanów i lekarzy. Karol Kaczkowski codziennie składał Wodzowi Naczelnemu gen. Skrzyneckiemu raporty o stanie chorych. W czasie nasilenia się choroby w maju próbowano zmodernizować system walki z cholerą. Chciano ześrodkować akcję zwalczania cholery w obozie generalnego intendenta szpitali wojskowych. Szybko jednak odstąpiono od tego pomysłu, uznając, że lepiej jednak zostać przy starych metodach, że nie ma czasu na zmiany, a członkowie Komitetu Centralnego Zdrowia powinni zajmować się szpitalami i chorymi. KCZ obarczył lekarzy odpowiedzialnością za złą organizację służby w polu. W obronie lekarzy stanął Karol Kaczkowski, mówiąc przy tym, że on sam żadnych zaniedbań nie zauważył. W obronie Kaczkowskiego, zaś stanął Jan Krukowiecki, który oświadczył, że Rada Ogólna Lekarska i KCZ nie wykonują należycie swoich obowiązków. Również z tego powodu Kaczkowski wysłał do Krukowieckiego projekt utworzenia nowego Dozoru Szpitala. Sam projekt został przyjęty bardzo ciepło, lecz brakowało w nim szczegółów, by wprowadzić go w życie. W tym czasie KCZ, aby usprawnić organizację służb lekarskich dokonał podziału na lekarzy, głównych i pomocniczych. 28 maja 1831r. Rząd Narodowy sporządził statystykę, z której wynikało, że na jednego lekarza przypadało 150 pacjentów. W lipcu epidemia rozciągnęła się na Prusy, które wraz z Austrią zorganizowały kordon zdrowia wzdłuż granicy, tym samym cholera nie dotknęła tych państw w znacznym stopniu. Do końca sierpnia cholera objęła obszar całego kraju, nie omijając żadnego większego skupiska ludności. W lipcu zabroniono sprzedaży świeżych owoców, 7

8 a dowódcom kazano takowe konfiskować. Pilnowano, by ludzie nie pili alkoholu oraz nie tworzyli większych skupisk. W sierpniu Kaczkowski ustanowił przepisy dotyczące diety, jakiej mają przestrzegać żołnierze, np. nie mogą od teraz sami zdobywać sobie pożywienia; zarażonych kazano trzymać w jednym miejscu i leczyć w osobnych chatach; innych chorych kazano odsyłać do Warszawy. Liczne wzmianki wskazują na to, że 4 IX było 120 chorych żołnierzy w Białej, co potwierdza, że epidemia trwała do końca powstania, choć w mniejszym stopniu niż wcześniej. Ostatecznie liczba zgonów to 3,36 na 1000 obywateli. Naczelny lekarz kazał lokalizować chorobę i nie dopuścić do dezorganizacji armii. Kaczkowski od zawsze chciał stworzyć dziennik lekarski ze spostrzeżeniami odnośnie cholery. Marzenia pokrzyżowało mu zakończenie powstania. Władze lokalne same musiały organizować służby zdrowia w kolejnych miastach, które podzielono na obwody. W Kielcach założono szpital oraz cmentarz, apteki wydawały bezpłatne lekarstwa, niektóre można było dostać bez recepty. Rygorystycznie przestrzegano czystości. Cmentarz musiał znajdować się, co najmniej 180 metrów od zabudowań. Szacuje się, że na ludzi mieszkających w Królestwie Polskim zachorowało ok. 20 tys. osób, a zmarło ok. 10 tys. Komitet Centralny Zdrowia zakończył pracę w chwili kapitulacji Warszawy, zamknięto szpitale, lecz pozostawiono w nich cały asortyment na wypadek powrotu epidemii. Największe zasługi w zwalczaniu cholery przypisuje się Karolowi Kaczkowskiemu. Rozpoznał on u żołnierzy chorobę i wskazał kierunek walki z nią. W kwietniu Wódz Naczelny uhonorował go Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Kaczkowski przyczynił się do poszerzenia wiedzy na temat choroby, gdyż informacje o niej były w tamtym czasie znikome. Dla Kaczkowskiego osiągnięcie celu było o tyle trudnie, że Komitet Centralny Zdrowia odwrócił się od niego i musiał on działać na własną rękę. 8

9 Paulina Nawrot Gimnazjum Miejskie nr 2 im. Jana Pawła II opiekun Lilla Kłos Mińsk Mazowiecki w okresie międzywojennym Mińsk Mazowiecki obecnie miasto w województwie mazowieckim, będące siedzibą powiatu mińskiego oraz gminy miejskiej i wiejskiej. Miasto zajmuje powierzchnię 13 km 2, którą zamieszkuje według danych z 2008r mieszkańców. Mińsk stanowi centrum gospodarcze, edukacyjne, militarne i kulturalne powiatu mińskiego. A jak wyglądało miasto w międzywojniu? Postaram się przybliżyć kilka faktów z tego okresu historii. W międzywojniu Mińsk Mazowiecki był niedużym, prowincjonalnym miastem pełniącym funkcję lokalnego ośrodka władzy administracyjnej, był siedzibą władz powiatu. Jednocześnie pełnił rolę centrum dekanalnego kościoła rzymsko-katolickiego, garnizonu 7. Pułku Ułanów Lubelskich, centrum oświatowego szkół średnich, a także przemysłowym fabryka Rudzkiego. Tu mieściły się Powiatowa Komenda Uzupełnień, Powiatowa Komenda Policji, Urząd Skarbowy, Urząd Pocztowo - Telegraficzny, Sąd Pokoju I okręgu, rewiry: śledczy, egzekucyjny, podprokuratorski, Wydział Hipoteczny, Ochotnicza Straż Ogniowa. W 1926r. w mieście zbudowano miejską elektrownię. Przez Mińsk, tak jak dzisiaj, biegła droga krajowa zwana traktem brzeskim oraz droga kolejowa warszawsko terespolska. W 1937r. zelektryfikowano odcinek kolei z Warszawy do Mińska. Międzywojenny Mińsk Mazowiecki to miasto o drewnianej zabudowie, z brukowanymi ulicami i Starym Rynkiem, który był jego centrum. W północnej pierzei rynku stała murowana XVII w. fara, którą przebudowano na początku XX w. Na Starym Rynku odbywały się targi, ważne państwowe uroczystości, a podczas mszy stały oddziały 7 Pułku Ułanów. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1921r. sporządzono pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej. Według danych Mińsk zamieszkiwało osób, w 1931r., kiedy przeprowadzono kolejny spis powszechny osób, a w 1939 r Ludność Mińska była niejednorodna narodowościowo. W jej składzie najliczniejszą grupę stanowili Polacy, mniej liczną grupą byli Żydzi. W mieście mieszkali także Niemcy, Rosjanie i Białorusini, będąc jednak grupą nieprzekraczającą 1% ludności. Struktura wyznaniowa miasta także charakteryzowała się różnorodnością. Dominującą grupę stanowili wierni kościoła katolickiego 9

10 obrządku łacińskiego. Spośród innych wyznań spotykamy wyznawców, m. in. Starokatolickiego Kościoła Mariawitów, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Ewangelicko- Luterańskiego. Religię niechrześcijańską reprezentowali wyznawcy judaizmu, w 1935r. stanowili oni około 37 % mieszkańców miasta. Handel, rzemiosło, przemysł, praca w administracji publicznej, a także w rolnictwie były tymi działami gospodarki, z którch utrzymywali się mieszkańcy Mińska. W 1920r. w mieście działało 211 sklepów i 152 warsztaty rzemieślnicze. Handlowano na Starym Rynku, Rynku Maślanym oraz tzw. Górkach. W Mińsku Mazowieckim funkcjonował zakład Rudzkiego, który reprezentował przemysł metalowy i maszynowy. Jego wyroby były znane nie tylko w kraju, ale i za granicą. Poza Rudzkim było szereg małych zakładów zatrudniających od 1 do 20 osób, w tym olejarnie, zakłady cementowe, młyny parowy i motorowy. Po odzyskaniu niepodległości w 1918r. miasto ograbione przez zaborcę, szybko zorganizowało najważniejsze sfery życia publicznego. 20 listopada komisarz powiatowy Maksymilian Pawłowski polecił burmistrzowi zwołać zebranie mieszkańców w celu wyboru nowych radnych. 26 listopada 1918r. ludność Mińska zgromadzona w strażackiej remizie powołała 12 radnych i 6 zastępców. W Radzie Miejskiej znaleźli się wyłącznie Polacy. W późniejszych składach zazwyczaj ok. 1/3 radnych było narodowości żydowskiej. Tego samego dnia burmistrzem został Bolesław Berkan, który pełnił funkcję do grudnia 1920r. W maju 1920r. w Mińsku Mazowieckim ogłoszono konkurs na burmistrza miasta. Od stycznia 1921r. stanowisko włodarza miasta objął Wacław Krajewski, który sprawował władzę do lipca 1933r. Natomiast od 27 września 1934r. burmistrzem był Trajan Przybora, który pełnił tę funkcję do września 1939r. Za jego kadencji Rada Miejska w dniu 3 września 1936r. zatwierdziła, jako herb miasta Leliwę, herb szlachecki, którym posługiwał się Jan Hlebowicz, jeden z historycznych właścicieli Mińska. Herb został ostatecznie zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w dniu 21 marca 1938r. i jest nim do dnia dzisiejszego. Kolejnym bardzo ważnym wydarzeniem w życiu mińszczan były wybory do Sejmu Ustawodawczego. Mińsk został siedzibą komisji wyborczej Okręgu nr 17 obejmującego powiaty: radzymiński, mińskomazowiecki i prawy brzeg warszawskiego. W 1922r., 1928r. i w 1930r. nasze miasto również pełniło rolę siedziby wyborczej. Pierwsze głosowanie odbyło się w niedzielę 26 stycznia 1919r. W wyborach wzięło udział 66, 4 % mieszkańców Mińska. W mieście spore poparcie uzyskał blok prawicowy Związku Ludowo Narodowego, Żydowskie Stronnictwo Ludowe oraz Polska Partia Socjalistyczna. Pierwszym posłem na sejm niepodległej II RP z listy ZLN został dziekan mińskiej parafii ks. Kazimierz Sobolewski. W 1922r. z tej samej listy na posła Rzeczypospolitej Polskiej wybrano Ignacego Rowickiego, kierownika szkoły średniej, działacza oświatowego i radnego miejskiego Kiedy w 1919r. rozpoczął się konflikt zbrojny z Rosją Radziecką, nawet najczarniejsze scenariusze nie przewidywały walk na przedpolach Warszawy. Informacje z frontu docierały na ziemię mińską zarówno z prasy i komunikatów władz, jak i dzięki kontaktom z uczestnikami walk. Wielu mińszczan służyło w 5. Pułku Ułanów, który po walkach na froncie ukraińskim rozpoczął boje z armią bolszewicką. Mińsk stał się miejscem postoju szwadronu zapasowego 11. Pułku Ułanów. Kolejne roczniki powoływano do wojska, w 1920r. poborowych w wieku lat było w Mińsku Latem 1920r. ofensywa wojsk rosyjskich przesunęła działania wojenne na obszar Polesia i Mazowsza. Sytuacja zagrożenia wywołała różne zachowania miejscowej ludności. Część uciekała na Zachód, inni organizowali zbiórki pieniędzy, ubrań, żywności, paszy dla koni. 1 lipca 1920r. Sejm, widząc grozę sytuacji, powołał Radę Obrony Państwa. Państwo ogłosiło ochotniczy zaciąg do wojska. Z Mińska do Armii Ochotniczej dołączyło m. in. 31 strażaków, urzędnicy, radni miejscy oraz zwykli obywatele. Na ziemi 10

11 mińskiej koordynowaniem pomocy zajął się Powiatowy Komitet Obrony Państwa. W Mińsku przydatną inicjatywą stało się powołanie Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża (PCK). Urzędnicy działali w zrzeszeniu Pomoc Żołnierzom, a kobiety w Kole Polek. Pomimo czynionych wysiłków Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy, a tym samym naszego miasta. Zarządzono ewakuację urzędów państwowych. Władze i wojsko opuściły Mińsk 12 sierpnia wieczorem. Miasto poza jedną potyczką, zostało zajęte bez walki. 13 sierpnia rano, ok. godz pojawiły się oddziały rosyjskie. Biedota żydowska przywitała ich kwiatami. Miasto znalazło się pod kilkudniową okupacją. Czerwonoarmiści rewidowali i kradli mienie potrzebne dla wojska i dla siebie samych. Przejmowali zapasy magazynów zbożowych i składów handlowych. Grabili mienie państwowe, na szczęście żaden miński urząd nie ucierpiał. Zmiany na froncie zapowiadały koniec radzieckiej okupacji. Tereny powiatu mińskomazowieckiego były miejscem, gdzie rozegrał się końcowy etap bitwy warszawskiej. 17 sierpnia Mińsk został wyzwolony. Tego dnia 14. Dywizja Piechoty toczyła walki w okolicach kołbielskiej szosy, późnym popołudniem jej 55. Pułk Piechoty wszedł do miasta od strony południowej. Wkrótce nadeszło część jednostek 15. DP, które po krótkim pobycie wycofały się w okolice Dębego Wielkiego, na miejscu pozostała piechota 14. DP. Wraz z 15. DP do Mińska przyjechali gen. Józef Haller, dziennikarze i zagraniczna delegacja, w skład, której wchodził nieznany jeszcze kpt. Charles de Gaulle. Uroczyście powitano zwłaszcza gen. Hallera. Mieszkańcy i przybyli goście tłumnie wypełnili miejscowy kościół, gdzie odprawiono mszę dziękczynną. Dnia 18 sierpnia śladami 14. DP w godzinach przedpołudniowych przybył do Mińska Marszałek Józef Piłsudski. Koncentryczny atak na Mińsk Mazowiecki spowodował duże straty bolszewików i stał się cegiełką kończącą zwycięską bitwę o Warszawę. Przypomina nam o tym stający na Starym Rynku Pomnik Niepodległości. Porządkowanie skutków okupacji bolszewickiej rozpoczęto od rozliczenia osób pomagających wrogowi. Sąd Wojskowy w trybie doraźnym skazał członków powiatowego Rewkomu z Mińska Mazowieckiego, na karę śmierci przez rozstrzelanie. Władze powiatu przystąpiły do oceny zniszczeń spowodowanych działaniami wojskowymi. Jak wynikało z pisma burmistrza, w stolicy powiatu nie wyrządzono większych szkód. Po wojnie zostało wielu inwalidów, sierot w samym Mińsku było ich 30. Rannymi powracającymi z wojny opiekowały się koła Polskiego Czerwonego Krzyża i Polskiego Białego Krzyża. PCK w porozumieniu ze Związkiem Inwalidów Wojskowych starał się objąć opieką sieroty i wdowy po żołnierzach. 11

12 Wprowadzenie rządów sanacyjnych w Polsce po przewrocie majowym w 1926r., oznaczało zmiany również w samorządach, m. in. w powiecie mińskim powołano nowego starostę. Z lokalnej prasy wynikało, że mieszkańcy miasta z obawą patrzyli na wypadki majowe. W wydarzeniach tych wzięli udział stacjonujący w mieście ułani, których część wspólnie z Piłsudskim miała jeszcze beliniackie korzenie. W 1936r. miały miejsce wydarzenia, które negatywnie rozsławiły Mińsk Mazowiecki. W mieście doszło do zajść antyżydowskich. 1 czerwca 1936r. Judka Lejb Chaskielewicz, Żyd z Kałuszyna zastrzelił w Mińsku na pl. Kilińskiego Jana Bujaka, wachmistrza 7. Pułku. Chaskielewicza zatrzymano, a jako przyczynę zabójstwa podawano pobudki osobiste. Wieść o zabójstwie szybko rozniosła się po mieście, zamieszki wybuchły z wielką siłą. Relacje z zajść podsycały informacje, że Bujak był dobrym Polakiem, niekupującym u Żydów, a zmordowano go, gdy szedł do kościoła. Tłum zaczął demolować budynki należące do Żydów. Do wieczora zdemolowano ok. 60 obiektów żydowskich, wybito 66 szyb. Agresja przejawiała się także wobec ludzi, bito żydowskich mieszkańców miasta. W trakcie zamieszek 7. PUL nie było w mieście, przebywał na manewrach. Po powrocie na rozkaz dowódcy, zamknięto koszary w obawie przed odwetem żołnierzy zamknięto. Ataki spowodowały masowe wyjazdy Żydów, wg doniesień prasowych wyjechało ich około 6 tys. W tym czasie miasto nie schodziło z czołówek ogólnopolskich gazet. Ważną rolę w życiu miasta pełnił 7. Pułk Ułanów Lubelskich. Pułk został sformowany w Lublinie, Zamościu i Kraśniku w listopadzie 1918r. Trzon jego kadry stanowili legioniści z 1 Pułku Ułanów Beliny-Prażmowskiego. Pułk brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej r., polsko-litewskiej 1920r. i polsko-bolszewickiej r. Za zasługi w walkach został wyróżniony orderem wojennym Virtuti Militari V klasy, który zawisł na jego sztandarze. Po zakończeniu wojny i częściowej demobilizacji pułk przybył do garnizonu Mińsk Mazowiecki w dniu 21 czerwca 1921r. i stacjonował do dnia 26 sierpnia 1939r., kiedy to wyruszył w składzie Mazowieckiej Brygady Kawalerii i Armii Modlin bronić północnej granicy Rzeczypospolitej. Swój szlak bojowy rozpoczął w bitwie pod Mławą by zakończyć 24 września ostatnią bitwą pod Suchowolą. W czasie przewrotu majowego w 1926r. 7. Pułk Ułanów Lubelskich stanął po stronie Józefa Piłsudskiego, który darzył Pułk szczególnym zaufaniem. Również mieszkańcy Mińska byli mocno związani ze swoim pułkiem, co przejawiało się ich licznym udziałem w Święcie Pułkowym, wspólnych zabawach tanecznych, balach, organizowaniem spektakli teatralnych. Ale poza rozrywką i działalnością kulturalną mieszkańcy miasta w obliczu nadchodzącej wojny wraz z miejscowymi fabrykami fundowali broń, którą uroczyście wręczano ułanom. Pułk opiekował się szkołami, organizował fundusze na pomoc charytatywną dla PCK, uczniów, sierot czy bezrobotnych. Na koniec wypadałoby wspomnieć o szkołach. W mieście na początku były trzy szkoły powszechne, w żydowska. Borykały się one z brakiem odpowiednich pomieszczeń. Poza nimi funkcjonowały żydowskie szkoły ludowe prowadzone przez stowarzyszenia. Odnośnie szkół średnich w mieście początkowo działało żeńskie i męskie gimnazjum, od 1929 r. połączone w 8 - klasowe Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Szkół Średnich. W latach w Mińsku istniało prywatne Gimnazjum Kupieckie. Bibliografia: L. Kłos, Mińsk Mazowiecki miasto i powiat w drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2010, J. Nawrot, 7 Pułk Ułanów Lubelskich, maszynopis pracy magisterskiej 12

13 Konrad Kuligowski Gimnazjum Miejskie Nr 1 im. Gen. Władysława Andersa opiekun - Małgorzata Roguska Zasłużeni w walce z okupantem Od pierwszych dni wojny Polacy czynnie włączyli się do walki z okupantem. Na przełomie 1939/1940 w Mińsku Mazowieckim i powiecie mińskim zaczęto organizować struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Mińscy harcerze działali pod kryptonimem Szare Szeregi. Komendantem Powiatowego Hufca Mińsk Mazowiecki był podharcmistrz Stanisław Pułka ps. Mimoza - nauczyciel z Cegłowa. Zastępcą był Leonard Krysiak o pseudonimie Krzyżan. Hufiec składał się z 13 drużyn. Pod koniec 1939r. nastąpił podział na dwie drużyny. Starsza, zrzeszająca harcerzy powyżej 15 lat zajmowała się akcjami bojowo-dywersyjnymi, a młodszą tworzyli łącznicy i kurierzy. Drużyna dziewcząt stanowiła zaplecze medyczne i kurierskie. Harcerze przenosili rozkazy, meldunki oraz kolportowali prasę. Jednym ze znanych harcerzy z okresu wojny był: Kazimierz Aniszewski Dęboróg jeden z pierwszych harcerzy Szarych Szeregów. Przygotowywał w swoim mieszkaniu butelki z benzyną na akcję Arbeitsamt. Wysadził tartak w Mrozach. W1944 r. zorganizował Oddział Leśny, który m.in. ubezpieczał akcję lądowania cichociemnych. 3 maja 1944r. wpadł w ręce żandarmów. Został wywieziony do obozu Gross- Rosen i zginął podczas ewakuacji obozu. Janek Paruzel Wilk - jako szesnastoletni chłopiec był łącznikiem sztabu Komendy Obwodu nr l. Został zatrzymany w dniu 12 lutego 1944r. przez żandarmów w Budach Wielgoleskich, gdy przenosił meldunek do komendanta Ośrodka III por. Zdzisława Braulińskiego. Podczas wielogodzinnych przesłuchań i tortur nie zdradził żadnych informacji. Został rozstrzelany na Pawiaku w kwietniu 1944r. Komenda Obwodu ZWZ/AK na powiat miński działała pod kryptonimami Mewa, Jamnik, Kamień. Komendantem Obwodu w latach był por. st. wojny Ludwik Wolański ps. Lubicz. Brał on udział w kampanii wrześniowej. Dostał się do niewoli, ale udało mu się uciec. Wkrótce wstąpił do ZWZ. Niedługo potem został skierowany do Mińska Mazowieckiego, aby tu utworzyć siatkę konspiracyjną. Wtedy przyjął pseudonim Lubicz. Kierował akcjami dywersyjno-sabotażowymi na terenie powiatu mińskiego m.in. akcją na Arbeitsamt. Na skutek donosu lub zdrady został zastrzelony przez NKWD 14 grudnia 1944r. na terenie jednej z posesji koło Kałuszyna. Niestety, nie jest znane miejsce jego pochówku. Stanisław Gelo ( ) - był żołnierzem AK o pseudonimie Samouk, Robert. W czasie okupacji niemieckiej 19 X 1942 wstąpił do konspiracji AK. Po szkoleniu wojskowym został przydzielony do grupy dywersyjnej ośrodka III Latowicz obwodu AK Mewa. Brał udział, m.in. w dwóch akcjach: na Arbeistamt, której celem było zniszczenie dokumentów, aby utrudnić wywożenie mińszczan oraz w akcji na Szmidta - szefa gestapo okręgu Mińska Mazowieckiego. Został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. 13

14 Stanisław Gnoiński ( ) od 1940 do 1944r. działał, jako żołnierz ZWZ/AK. Wziął udział w akcji wyzwoleńczej miasta Mińsk Mazowiecki i okolic. Patriotyzmem w walce z okupantem odznaczała się rodzina państwa Sażyńskich. Stefania Sażyńska ( ) - właścicielka Zakładu Fotograficznego Studio, była żołnierzem AK. Jej mąż Stefan, i trzej synowie Czesław, Witold, Tadeusz zostali zamordowani przez hitlerowców. Wszystkich aresztowali Niemcy w dniu 17 lutego 1944r. Początkowo zostali osadzeni w baraku przy budynku żandarmerii (obecnie WKU) przy ul. Pięknej. Następnie przewieziono ich do Latowicza i umieszczono w budynku szkolnym. Zostali poddani strasznym torturom w celu wymuszenia zeznań, wydania innych członków organizacji i jej dowódców. Nikt nikogo nie wydał. Wkrótce przewieziono ich na Pawiak, a w pierwszej dekadzie marca zabrano na przesłuchanie na gestapo w Al. Szucha. Czesław zmarł jeszcze na Pawiaku. Tadeusz został rozstrzelany 14 kwietnia 1944r. w ruinach getta w Warszawie. 24 kwietnia 1944r. Niemcy podali nazwiska grupy rozstrzelanych Polaków. Wśród nich był Witold Sażyński. Ojciec rodziny wywieziony został do obozu koncentracyjnego w Stutthof w Sztutowie. Zginął podczas ewakuacji obozu. Pani Stefania Sażyńska w dniu 2 czerwca 1944 r. z Pawiaka trafiła do obozów koncentracyjnych w Ravensbruck, Oranienburgu i Sachsenhause. Została uwolniona przez wkraczające wojska amerykańskie. W styczniu 1946r. powróciła do Mińska Mazowieckiego. Dopiero wtedy dowiedziała się o rodzinnej tragedii. Kolejna rodzina zasłużona w walce z okupantem to rodzina Kazikowskich. Józef Kazikowski i jego żona Teodozja z domu Różycka mieszkali przy placu Kilińskiego i prowadzili Zakład Mechaniczny przy ul. Warszawskiej. Podczas wojny ich posesja była miejscem schronienia dla wielu osób min. aktorki Mieczysławy Ćwiklińskiej. Ponadto w ich mieszkaniu odbywały się tajne komplety dla słuchaczy Uniwersytetu Warszawskiego. Narażali własne życie. Przechowywali w szambie, pod ubikacją, zatopioną amunicję karabinową na potrzeby AK. Józef i Teodozja udzielali pomocy Polakom wysiedlonym do Generalnej Guberni. Pomagali im znaleźć mieszkanie wśród znajomych, kwaterowali u siebie i żywili. Służba zdrowia również miała swój udział w wojnie, ponosząc wiele strat. Przykładem był dr Jan Hubert, długoletni zasłużony lekarz społecznik na terenie powiatu mińskiego. W czasie okupacji niemieckiej pomagał rannym. Pracował w mińskim szpitalu. W jego willi stacjonował komendant Ludwik Wolański. W 1944r. podczas Wielkiej Wsypy został aresztowany i rozstrzelany na Pawiaku 15 września 1944r. za udział w konspiracji. Położna Leonia Popielowa za pracę konspiracyjną została rozstrzelana 4 listopada 1944r. Młody lekarz Arkadiusz Maciejewski zginął od pocisku. Podobnie zginęła Pelagia Jagodzińska /Maciejewska/ Krystyna, która w 1940r. wstąpiła do konspiracyjnego harcerstwa. W 1942r. podporządkowała się AK, gdzie służyła w Wojskowej Służbie Kobiet. Była kurierem i łączniczką. Jako sanitariuszka organizowała polowe punkty opatrunkowe. Kolportowała prasę podziemną, zaszyfrowane meldunki, przewoziła broń i pieniądze, często z Warszawy do Mińska. Brała udział w ratowaniu ludzi przetrzymywanych na Pawiaku oraz w akcji Burza w 1944r. Ważną rolę w walce z okupantem spełniało tajne nauczanie. Niemcy już 6 września 1939r. zajęli budynek Gimnazjum i Liceum, a 24 września zdecydowali o zamknięciu szkoły. Następnego dnia nauczyciele rozpoczęli organizować tajne nauczanie. Werbowano chętną młodzież do tej formy nauki, pozyskiwano mieszkania. Utworzono dwa komplety. Jednym kierował Jan Łupiński, drugim Anna Klubówna. Nauka odbywała się w grupach osobowych w prywatnych mieszkaniach. W materiały piśmienne i książki zaopatrywano się w księgarni KOJRO przy ul. Kościelnej. Znanymi nauczycielami z okresu wojny i okupacji byli: Jan Łupiński geografia, Anna Klubówna język polski, Aleksandra Klimaszewska język francuski, Janina Kieryłowa język łaciński, Marian Szymkiewicz język niemiecki, Aleksander Rawski matematyka, Henryk Gajewski historia, Władysław Kuraciński fizyka, 14

15 Stanisław Zwierz geografia, Tadeusz Smoleński język polski, Stanisława Chróścielewska język polski, Stefan Kazikowski język łaciński, ks. Józef Dziąg i ks Jan Fatek religia. Bogusław Tauzowski był członkiem Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Organizował wraz z małżonką Marią komplety tajnego nauczania, także we własnym mieszkaniu. Bogusław był zastępcą komendanta Szarych Szeregów na powiat. Od 1 IX 1944r. został powołany na kierownika Szkoły Powszechnej im. Dąbrówki, a od 16 XI 1944r. był kierownikiem Szkoły Powszechnej nr 1 im. M. Kopernika. Stanisława Chróścielewska-Szajkowska pracowała w Liceum Ogólnokształcącym w Mińsku Mazowieckim. W czasach okupacji działała w Tajnych Kompletach, jako nauczycielka języka polskiego i bibliotekarka. Prowadziła u siebie w domu tajną bibliotekę szkolną. Była wizytatorem tajnych kompletów gimnazjalnych na terenie powiatu. Wyróżniała się wielkim zaangażowaniem w prace społeczne. Była niezwykle miłą i cenioną osobą. Po śmierci otrzymała tytuły: Honorowego Członka Towarzystwa Przyjaciół Mińska Mazowieckiego i Zasłużonego Obywatela Miasta Mińsk Mazowiecki. Julia Osińska ( ) była pedagogiem i działaczką społeczną. W 1918 r. została niekwalifikowaną nauczycielką. Pracowała w Mińsku Mazowieckim w Szkole Podstawowej im. Mikołaja Kopernika przy ul. Siennickiej. Była łączniczką w AK. Okres okupacji spędziła, jako żołnierz AK. Michalina Chełmońska Szczepankowska była poetką zw. mińską Konopnicką. Mówiono o niej, że żyła wśród ludu i dla ludu. W 1928r. została odznaczona medalem 10 - lecia Odzyskania Niepodległości, a 11 listopada 1932r. medalem za długoletnią służbę nauczycielską. Pomagała młodzieży w tajnym nauczaniu języka polskiego i rosyjskiego. Wspierała radą i pomocą ludzi dotkniętych wojną. Pozostały po niej liczne wiersze w tygodnikach dla dzieci i młodzieży z okresu międzywojennego i pierwszych lat po wojnie. Znane utwory to, m. in.: Kocham Cię, Polsko, Mleczna droga, Ranek. Tadeusz Chróścielewski był pisarzem i poetą. Debiutował w 1936r. w miesięczniku dla szkół średnich Orlęta", wydawanym w Poznaniu. Podczas okupacji hitlerowskiej brał udział w tajnym życiu młodzieży akademickiej, sympatyzował z grupą poetycką Sztuka i Naród". Był inicjatorem ruchu samokształceniowego młodzieży oraz żołnierzem N.O.W. To nie wszyscy, którzy walczyli o wolność naszej Małej Ojczyzny. Jest wielu innych wspaniałych patriotów. Nie sposób o wszystkich napisać. Wielu pozostało anonimowych. należy ocalić od zapomnienia tych, którzy walczyli i zginęli w obronie Ojczyzny Bibliografia: Roczniki Mińskomazowieckie ; Strony internetowe miasta; Zdjęcia własne i z Internetu. 15

16 16 Kinga Gańko Karol Jachimowicz Karolina Maćkowska Anna Michalska Paulina Szymańska Aleksandra Wojdyga Gimnazjum Salezjańskie im. Św. Jana Bosko w Mińsku Mazowieckim Opiekun - Karolina Kaczyńska Mińskie nekropolie Mińsk Mazowiecki to miasto, które posiada długą i ciekawą historię, na którą wpływ przez wieki mieli ludzie o różnorodnej kulturze, tradycji i religii. Często jedynym materialnym śladem, pozostawionym przez dawnych mieszkańców Mińska Mazowieckiego i zachowanym do naszych czasów są miejsca ich pochówku. Nie wszystkie nekropolie przetrwały zawirowania historii, niektóre z nich wchłonęło miasto, inne zostały zapomniane i trudno nam odtworzyć ich lokalizację. Obecnie największym i nadal użytkowanym cmentarzem w Mińsku Mazowieckim jest cmentarz parafialny, w nie najgorszym stanie zachował się cmentarz żydowski, będący reliktem przeszłości i symbolem tragedii mińskich Żydów. Cmentarz parafialny w Mińsku Mazowieckim powstał pod koniec XVIII w. Na jego lokalizacji zaważyło panujące w tym czasie przekonanie, iż ciała zmarłych wpływają na rozprzestrzenianie się epidemii cmentarz został, więc umieszczony poza ówczesnymi granicami miasta. W czasie powstania listopadowego podczas oblężenia przez Rosjan zamku stojącego na terytorium obecnego cmentarza, dokonano masowego mordu na przebywającej tam służbie. Ciała zabitych pochowano w masowych bezimiennych grobach. To wydarzenie przez długi czas uważano za legendę, okazuje się jednak, iż może ona zawierać w sobie ziarnko prawdy. Uczony Eugeniusz Hamberg podczas renowacji cmentarza odkrył ruiny zamku i szczątki ciał. W XIX wieku cmentarz zajmował około 1,5 ha, a w okresie zaborów powiększył się o 0,5 ha. W 1916r. powiększono go także o tereny odkupione od rodziny Dernałowiczów (2,5 ha). Po licznych zmianach powojennych nekropolia zajmuje obecnie obszar 8 ha. Oprócz grobów katolickich na cmentarzu parafialnym znajdują się nagrobki innowierców. Możemy znaleźć tam między innymi groby prawosławne i mariawickie. Część prawosławna powstała na mocy decyzji zaborców, na cmentarzu zbudowano również prawosławną kaplicę. Na mińskim cmentarzu pochowano wiele znanych i zasłużonych osobistości, które miały wpływ na kształtowanie kultury i nauki w rejonie Mińska Mazowieckiego. Były to wybitne postacie, które przyczyniły się do rozwoju naszego miasta. Na cmentarzu znajduje się m. in. grób wybitnej poetki Michaliny Chełmońskiej-Szczepankowskiej, autorki wierszy dla dzieci i dorosłych. Spoczywa tu też lokalna bohaterka wojenna Stefania Sażyńska, która prowadziła zakład fotograficzny, a czasie wojny tajną komórkę konspiracyjną. Cała jej rodzina pracowała

17 dla państwa podziemnego, a specjalizowali się oni w podrabianiu dokumentów. Zostali aresztowani, a krwawe przesłuchania przeżyła tylko pani Stefania. Możemy również znaleźć tutaj groby mniej znanych społeczników: Antoniego Lewandowskiego, Mariana Benki, Tadeusza Chróścielewskiego, Marii Osetowskiej. Na cmentarzu znajdują się też kwatery żołnierzy Armii Krajowej i innych poległych w walce o wolność Ojczyzny. Niektóre groby mają charakter symboliczny, ponieważ ciała ofiar nie zostały nigdy odnalezione. W 1985r., w setną rocznicę założenia mińskiej Ochotniczej Straży Pożarnej, wystawiono pomnik upamiętniający wszystkich poległych za ojczyznę strażaków. Mińskie władze nie zapominają również o zmarłych bezimiennych żołnierzach na ich grobach pojawiają się świeże kwiaty i wieńce. Dzięki corocznym zbiórkom prowadzonym przez Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego możliwa jest renowacja cmentarza. Miński cmentarz parafialny to największa nekropolia na terenie naszego miasta. Najbardziej zniszczonymi zabytkowymi nagrobkami opiekuje się Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego. Najstarsza mogiła Władysława Ruloffa, czyli żelazny krzyż, pochodzi z początków 1837r. Do najstarszych należy również nagrobek Bartłomieja hrabiego Lanckorońskiego, uczestnika powstania kościuszkowskiego i wojen napoleońskich. Możemy tam też zobaczyć pomnik upamiętniający bł. ks. Jerzego Popiełuszkę. Obecnie nagrobki bardzo różnią się od siebie rodzajem kamienia, z którego są wykonane, napisami, kształtem. Wiąże się to z panującą modą. Na tym cmentarzu możemy przeżyć fascynującą lekcję oglądanie tak starych nagrobków jest ciekawym doświadczeniem. Na przestrzeni wieków w Mińsku Mazowieckim istniały dwa cmentarze żydowskie. Starszy z nich (widnieje na mapie miasta z 1863r.) mieścił się w zachodniej części Mińska, data jego założenia nie jest do końca znana. Cmentarz został zniszczony przez hitlerowców podczas II wojny światowej. Po jej zakończeniu władze miejskie przeznaczyły teren cmentarza pod zabudowę. Obecnie na miejscu dawnego cmentarza znajduje się budynek Zespołu Szkół Ekonomicznych przy ulicy Kazikowskiego. Drugi cmentarz żydowski został utworzony ok. 1870r. Jest położony pomiędzy ulicą Dąbrówki i ulicą I Pułku Lotnictwa Myśliwskiego, w obrębie miasta znalazł się w 1928r. Cmentarz ma wymiary prostokąta, ogrodzony jest siatką i porośnięty licznymi drzewami i krzewami. Mimo zniszczeń wywołanych II wojną światową do dzisiejszych czasów zachował się w dość dobrym stanie. Pozostało wiele nagrobków, które są podzielone na kwatery męskie i żeńskie, co jest charakterystycznym układem dla cmentarzy żydowskich (od zasady tej odstąpiono w okresie międzywojennym). Nagrobki ustawione są w rzędach w kierunku północny wschód, południowy zachód, ich zwieńczenia mają kształt półkolisty. Do naszych czasów zachowało się 675 nagrobków, 375 z nich stanowią nagrobki całe, pozostałe zostały połamane, inne zupełnie zniszczone, zachowały się jedynie w kawałkach. Prawdopodobnie część z nich została ustawiona ponownie po zakończeniu II wojny światowej, stąd trudności z określeniem dokładnej ich liczby, faktem jest, iż większość stanowią nagrobki stojące, zaledwie 96 to nagrobki leżące. Większość pomników wykonana jest z piaskowca, zachowała się też niewielka ilość pomników wykonanych z nieobrobionego granitu, wyjątkowym elementem są płyty z piaskowca, znajdujące się w części męskiej cmentarza. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z lat siedemdziesiątych XIX w. Oprócz tradycyjnej symboliki żydowskiej wyobrażenia menory, złamanej świecy na nagrobkach sporadycznie występują motywy serc. Napisy na pomnikach są wykonane w języku hebrajskim, jidysz i polskim. Można również spotkać nieoznakowane mogiły osób, które zginęły w czasie wojny w wyniku rozstrzelania. Egzekucje na terenie cmentarza odbyły się co najmniej dwukrotnie 24 grudnia 1942r. 17

18 hitlerowcy rozstrzelali nieznaną liczbę osób; 10 stycznia 1944r. zamordowano około 250 Żydów. Ich ciała spoczęły w zbiorowych, nieoznakowanych mogiłach na terenie cmentarza. W dniu 21 sierpnia 1967r., w dwudziestą piątą rocznicę likwidacji getta w Mińsku, naprzeciwko bramy cmentarnej został odsłonięty pomnik w hołdzie zmarłym bohaterom. Na tablicy znajdującej się u stóp pomnika widnieje napis: Pomnik ten poświęcony jest pamięci ludności żydowskiej Mińska Mazowieckiego i okolic w liczbie 5500 mężczyzn, kobiet i dzieci zamordowanych w latach przez ludobójców hitlerowskich. Cześć pamięci męczenników". Jest on wykonany w języku polskim jak również w hebrajskim. Teren nekropolii porządkują członkowie Zboru Baptystów w Mińsku Mazowieckim. W 2007r. przeprowadzono inwentaryzację cmentarza, spis nagrobków został opublikowany na stronie internetowej. Na terenie Mińska Mazowieckiego istniał również cmentarz prawosławny. Daty oraz założenia tego cmentarza nie można dokładnie określić, zakłada się, że istniał w okolicy ulic Kościuszki i Kazikowskiego. Cmentarz ten mógł zostać zlikwidowany w 1936r. podczas zniszczenia cerkwi, a ludności społeczeństwa prawosławnego zapewne w Mińsku już wtedy nie było. Bibliografia: Bergman E., Jagielski J., Cmentarz żydowski w Mińsku Mazowieckim. Historia i stan istniejący. Wstępna charakterystyka. Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Gontarek A., Sitkiewicz D., Cmentarz parafialny w Mińsku Mazowieckim. Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, b. m, b.r. Gontarek A., Sitkiewicz D., Pomniki, płyty i tablice pamiątkowe na terenie powiatu mińskiego, zeszyt III. Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, Mińsk Mazowiecki Kuligowski J., Z dziejów osadnictwa żydowskiego w Mińsku Mazowieckim. 18