ODDZIAŁYWANIE WYSYPISKA ODPADÓW KOMUNALNYCH W SIERAKOWIE NA WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE I MIKROBIOLOGICZNE GLEB

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LIX NR 3/4 WARSZAWA 2008: EDWARD NIEDŹWIECKI1, ANDRZEJ NOWAK2, STEFAN FRIEDRICH3, WIERA MICHALCEWICZ2, TERESA WOJCIESZCZUK1, EDWARD MELLER1 ODDZIAŁYWANIE WYSYPISKA ODPADÓW KOMUNALNYCH W SIERAKOWIE NA WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE I MIKROBIOLOGICZNE GLEB EFFECT OF MUNICIPAL WASTE DUMPING SITE IN SIERAKOWO ON SOIL CHEMICAL AND MICROBIOLOGICAL PROPERTIES 'Katedra Gleboznawstwa, 2Katedra Mikrobiologii i Biotechnologii Środowiska i 3Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody AR w Szczecinie A b stra c t: The stu dies on ch em ical properties, including heavy m etals, and m icrobio lo g ical properties o f forest rusty so ils w ithin the sanitary protection zo n e o f section III IV o f the municipal dum ping site in Sieraków were carried out twice: in 1996 during the period o f m onitoring studies developm ent and after the dum ping site closure - in The studies show ed that a 10-year period o f dum ping site exploitation generally neither deteriorated soil chem ical properties nor increased the content o f heavy m etals in the soil. H ow ever, after the dum ping site closure a considerable increase in the content o f living and proteolytic m icroorganism s as w ell as the amount o f coli form bacteria were observed. K ey w o rd s: m unicipal dum ping site, chem ical and m icrobiological soil properties. Słow a k lu czow e: w ysypisk o kom unalne, w łaściw ości chem iczne i m ikrobiologiczne gleb. WSTĘP Odpady komunalne aglomeracji szczecińskiej od 1968 roku były najczęściej składowane, bez stosowania zabezpieczeń w postaci geomembran, w miejscowości Sierakowo w pobliżu Szczecina w wyrobiskach po byłej żwirowni. Stosowanie zabezpieczeń hydroizolacyjnych wprowadzono dopiero przy urządzaniu w 1995 roku kwater III i IV, o czym szczegółowo informują Meller i in. [2000, 2001]. Łącznie wszystkie kwatery wysypiska według Planu gospodarki odpadami w woj. zachodniopomorskim [2003] mają powierzchnię roboczą ok. 18 ha i pojemność m3. Cały obszar wysypiska otoczony jest strefą ochrony sanitarnej o zasięgu 500 m od granic kwater, w której dominuje wysoka i zwarta roślinność typu leśnego Puszczy Wkrzańskiej.

2 216E. Niedźwiecki, A. Nowak, S. Friedrich, W. Michalcewicz, 7 Wojcieszczuk, E. Meller W ramach koncepcji monitoringu, w strefie ochrony sanitarnej kwatery Sierakowo III i IV, w 1996 roku zostały przeprowadzone badania właściwości chemicznych i mikrobiologicznych gleb, a także stanu roślinności. Wyniki tych badań dotychczas tylko częściowo zostały opublikowane przez Nowaka i in. [1997]. Po zakończeniu eksploatacji wysypiska, w obrębie niektórych wcześniej ustalonych transektów, w 2006 roku badania te zostały powtórzone. Celem ich było stwierdzenie, w jakim stopniu 10-letni okres intensywnego funkcjonowania wysypiska wpłynął na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb oraz stan roślinności w jego pobliżu. MATERIAŁ I METODY W 1995 roku, po rozpoznaniu terenu w strefie ochrony sanitarnej kwatery Sierakowo III i IV ustalono przebieg czterech transektów I-IV (tzw. ciągów próbobiorczych) i w ich obrębie zlokalizowano sześć odkrywek glebowych oraz 11 powierzchni badawczych (rys. 1), z których pobrano materiał glebowy do analiz laboratoryjnych. W obrębie transektu II uwzględniono także powierzchnie porównawcze (tzw. punkty odniesienia) oddalone od wysypiska o 200 i 400 m. Z wytypowanych powierzchni badawczych, uwzględniając odległość od wysypiska, do oceny zanieczyszczenia gleby zebrano materiał glebowy z głębokości: 2-0,,, oraz cm. W tym samym czasie do analiz chemicznych pobrano mchy: P seudoscleropodium purum, Pleurozium sch reberi, Brachythecium sp. i Rhytidiadelphus squarrosus oraz frakcje ziemiste z drogi wjazdowej do wysypiska. Ponadto na powierzchniach badawczych czterech transektów, metodą Braun-Blanqueta wykonano zdjęcia fitosocjologiczne, odzwierciedlające roślinność aktualnie występującą (rzeczywistą), informującą o zaawansowaniu procesu synantropizacji. W 2006 roku zawężono zakres badań do transektów I i II, gdyż one najsilniej podlegały oddziaływaniu wysypiska. Analizami chemicznymi i mikrobiologicznymi objęto 40 zbiorczych próbek glebowych pochodzących z tych transektów. Określono także skład chemiczny 16 próbek mchów i ponownie wykonano zdjęcia fitosocjologiczne roślinności. Określenie właściwości chemicznych gleby wykonano metodami powszechnie stosowanymi w laboratoriach gleboznawczych. Zawartość makro- i mikroelementów rozpuszczalnych w HC1 o stężeniu 1 mol-dm 3 oraz skład chemiczny mchów (po mineralizowaniu ich w mieszaninie stężonych kwasów H N 03 + HC104) określono stosując spektrofotometr absorpcji atomowej typu Unicam Solaar 929. Natomiast fosfor określono kolorymetrycznie. Analiza mikrobiologiczna gleby obejmowała określenie ilości biomasy żywych mikroorganizmów, ogólnej liczebności bakterii, promieniowców, grzybów, drobnoustrojów proteolitycznych, amylolitycznych oraz bakterii z grupy coli. Oznaczenie zawartości biomasy mikroorganizmów przeprowadzono metodą fizjologiczną Andersona i Domscha [1978]. Liczebność drobnoustrojów w glebie oznaczono standardową metodą rozcieńczeń glebowych według Maliszewskiej [1954]. Ogólną liczebność: bakterii określono na podłożu Bunta-Roviry, grzybów na pożywce Martina z różem bengalskim, promieniowców na podłożu skrobiowo-amoniakalnym, ogólną liczebność drobnoustrojów amylolitycznych - na podłożu ze skrobią, a liczebność drobnoustrojów proteolitycznych - na agarze mlecznym. Bakterie z grupy coli typu kałowego (fekalnego) oznaczono na pożywce Endo [Stroczyńska-Sikora i in. 1995]. Porównania wyników badań z lat 1996 i 2006 dokonano przy wykorzystaniu testu t-studenta dla prób niezależnych. Analizę statystyczną przeprowadzono w programie Statistica 7.0PL.

3 Wpływ wysypiska odpadów na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb 217 Rys. 1. Rozm ieszczenie transektów, odkrywek glebowych i powierzchni badawczych wokół kwatery Sierakowo III wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie [Nowak i in. 1997] transekty, litery - odkrywki glebowe, numery ( Q )- powierzchnie i miejsca pobierania próbek Fig. 1. Distribution o f transects, soil outcrops and study areas around section III IV o f municipal dumping site in Sieraków [Nowak et al. 1997] transccts, - soil outcrops, num ber(q ) - sampling area and place WYNIKI BADAŃ Badania gleboznawcze wykazały, że oddziaływanie kwatery III i IV wysypiska odpadów w Sierakow ie na obszar gleb rdzawych, przyległych do w ysypiska i stanowiących jego strefę ochrony sanitarnej jest stosunkowo niewielkie (tab. 1 i 2). Zmiany we w łaściw ościach chem icznych po 10 latach intensywnej eksploatacji

4 218E. Niedźwiecki, A. Nowak, S. Friedrich, W. Michalcewicz, T. Wojcieszczuk, E. Meller wysypiska ujawniły się w niewielkim stopniu, na co wskazuje brak statystycznie istotnych różnic między wartościami stwierdzonymi w 1996 i Niewielkie zmiany stwierdzono tylko w terenie przyległym do składowiska, przeważnie w pasie o szerokości do 30 m. Dotyczyły one przede wszystkim warstwy powierzchniowej o miąższości 2-0 cm, stanowiącej poziom organiczny oraz tuż pod nim warstwy o miąższości cm poziomu mineralnego gleby z dużą ilością materii organicznej. Uwidoczniły się tutaj, zwłaszcza w transekcie I, zmniejszenie zakwaszenia gleby, niewielki wzrost, bądź tendencja do wzrostu zawartości przyswajalnego potasu i fosforu oraz rozpuszczalnych w HC1 o stężeniu 1 mol-dm-3, cynku (do 152 mg Zn*kg_1 s.m.), a także miedzi (do 34,8 mg Cu-kg 1 s.m.). Przytoczone wartości miedzi i cynku tylko nieznacznie są obniżone w stosunku do ogólnej zawartości tych metali. Dlatego w świetle obowiązujących przepisów prawnych [Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleb i standardów jakości ziemi, 2002] należy je uznać za dopuszczalne dla gleb zaliczonych do użytków rolnych. Natomiast bardzo wysoką koncentrację cynku, miedzi i ołowiu stwierdzono w warstwie materiału glebowego zgromadzonego na dnie brodzika dezynfekcyjnego w obrębie bramy wjazdowej na wysypisko (tab. 2). biomasa biomass bakterie bacteria promieniowce actinomycetes grzyby fungi RYSUNEK 2. Ilość biomasy żywych mikroorganizmów oraz liczebność bakterii, promieniowców i grzybów [j.t.k./ g s. m.] w glebie w otoczeniu wysypiska (2006) FIGURE 2. Amount o f living microorganism biomass, number o f bacteria, actinomycetes and fungi [c.f.u./ g d. m.j in soil around dumping site (2006)

5 Wpływ wysypiska odpadów na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb 219 drobnoustroje proteolityczne proteolytic microorganism drobnoustroje amylolityczne amylolytic microorganism RYSUNEK 3. Ogólna liczebność drobnoustrojów proteolitycznych i am ylolitycznych w glebie w otoczeniu wysypiska (2006) FIGURE 3. Total number o f proteolytic and amylolytic microorganisms in soil around dumping site (2006) Badania mikrobiologiczne, obok analiz chemicznych gleby, wody i powietrza, przeprowadzone w ramach okresowej kontroli (monitoringu) stanowią ważny element kompleksowej oceny oddziaływania na środowisko naturalne składowisk odpadów, w tym również odpadów komunalnych. Drobnoustroje, unoszone z wysypisk odpadów komunalnych, mogą przyczyniać się do zanieczyszczenia gleb w otoczeniu obiektu [Barabasz i in. 2007]. Uzyskane wyniki badań mikrobiologicznych przeprowadzone po dziesięciu latach od pierwszych oznaczeń wykonanych przez Nowaka i in. [1997] wskazują na zmniejszenie, prawie dwukrotne, liczebności promieniowców oraz dziesięciokrotne ilości drobnoustrojów amylolitycznych. Zaobserwowano również niewielki spadek ilości bakterii i grzybów glebowych. Wzrosła natomiast, prawie dwukrotnie, zawartość żywych mikroorganizmów w glebie, zwiększyła się liczebność drobnoustrojów proteolitycznych (rozkładających białko) oraz liczebność bakterii z grupy coli. Odległość od składowiska okazała się, dla stanu ilościowego mikroorganizmów, czynnikiem powodującym wyraźne różnice w przypadku liczebności bakterii, promieniowców, drobnoustrojów proteolitycznych, amylolitycznych oraz zawartości biomasy. Podobne zjawiska obserwowano także w przypadku innych wysypisk [Michalcewicz, Nowak 2000]. Wieloletnie nagromadzenie na wysypisku zanieczyszczeń organicznych, spowodowało znaczny wzrost ilości drobnoustrojów proteolitycznych oraz zwiększenie, w niektórych punktach glebowych, nawet dwukrotnie, liczebności bakterii z grupy coli. Świadczy to o silnym - zanieczyszczeniu sanitarnym gleby, a więc obecności w niej, nie tylko bakterii z grupy cołi, takich jak: Escherichia, Citrobacter, Enterobacter, ale również znacznie groźniejszych gatunków, np. Clostridium perfringens czy Salmonella ty phi. Gleba wywiera szczególny wpływ na kształtowanie się środowiska, w którym żyje bakterie grupy coli coli form bacteria RYSUNEK 4. Ogólna liczebność bakterii z grupy coli w glebie w otoczeniu wysypiska (2006) FIGURE 4. Total number o f coli form bacteria in soil around dumping site (2006)

6 TABELA 1. Odczyn, zawartość węgla organicznego oraz przyswajalnego potasu, fosforu i magnezu w glebach przyległych do kwatery III- IV wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie w roku 1996 i 2006 TABLE I. Reaction, content o f organic carbon and available potassium, phosphorus and magnesium in soil adjacent to section III-IV o f municipal dumping site in Sieraków in 1996 and 2006 Nr pow. Area No. Od skarpy From slope [m] Głębokość Depth [cm] Skład granulometr. Texture С org PHKC, Przyswajalne formy - Available forms [mg -kg '] К P Mg Brama Gate 0-2 pgi 2,90 3,00 7,7 8, Nr transcktu Transect N o - I S-E I _ 20,9 25,2 4,5 5, gi 1,4 2,1 3,8 5, gi 1,5 1,4 3,6 4, gi 0,9 0,7 3,7 4, gi 0,7 0,6 4,0 4, i i ,5 i130,1 4,7 4, Î ps 8,9 6,1 3,6 3, ps 1,5 2,3 3,4 3, ps 1,2 1,0 3,8 3, ps 0,7 0,9 4,1 3, i ,9 i135,1 4,7 4, ps 12,1 j 3,2 3, ps 1,7! 3,4 3,4 3, pi 0,9 ii 0,9 3,4 3, pi 0,5 j 0,4 3,9 3, ,4 31,0 4,3 4, ps 33,9 28,4 3,8 3, pi 2,2 1,9 3,4 j3, pi 1,4 1,3 3,6 3, pi 0,4 0,4 3,4 3, [ E. Niedźwiecki, A. Nowak, S. Friedrich, W. Michalcewicz, T. Wojcieszczuk, E. Meller

7 TABELA 1 cd. - TABLE 1 continued Nr po w. Area No. Od skarpy From slope [m] Głębokość Depth [cm] Nr transektu - Transect N o - II N -E Skład granufometr. Texture С org РНка Przyswajalne formy - Available forms [mg -kg '] К P Mg pl 1,6 2,1 4,0 3, Pl 0,8 0,7 4,3 4, Pl 0,8 0,7 4,0 4, Pl 0,6 0,4 4,2 4, _ 40,6 38,2 5,1 4, ps 18,5 2,8 3,5 3, pl 2,1 1,2 3,2 3, pl 1,1 0,4 3,4 3, Pl 0,7 0,2 3,6 4, ,0 36,1 4,4 4, ps 3,3 2,8 3,6 3, ps 3,1 1,6 3,1 3, pl 3,0 1,0 3,3 3, pl 0,7 0,4 3,5 3, Wpływ wysypiska odpadów na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb 221

8 222E. Niedźwiecki, A. Nowak, S. Friedrich, W. Michalcewicz, T. Wojcieszczuk, E. Meller TABELA 2. Zawartość [mg-kg 1 s.m.] metali ciężkich rozpuszczalnych w HCl o stężeniu 1 mol-dm"3 w glebach przyległych do kwatery III IV wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie w roku 1996 i 2006 TABLE 2. Content [mg-kg 1 d.m.] o f heavy metals solube in HCl at the concentration 1 mol*dm"3 in soils adjucent to section III IV o f municipal dumping site in Sieraków in 1996 and 2006 Nr pow. Area No. Od skarpy From sbpe [m] Głębokość Depth [cm] Cd Pb Zn Cu Brama Gate 0-2 0,98 0,15 170,5 279,5 611,6 375,0 6 6,0 204,7 Nr transektu - Transect N o - I S-E ,49 0,18 0,11 0,08 0,48 0,17 0,07 29, , ,3 6,8 13,9 16,8 6,7 8,0 7,6 152,0 32,6 15,9 11,8 9,7 10,2 7,7 5, ,8 6,6 5,6 6,0 3, ,50 0,14 0,03 0,47 0,1 0 0,13 0,06 0,03 27, , , ,4 18,2 6,9 5,5 7,3 6,2 123,1 26,4 2 2, ,1 11,6 6,1 5,9 3,7 3, ,37 0,10 0,34 0, , , ,7 10,4 4, , ,7 6, ,2 10,6 6,8 3, , , ,28 0,22 0,21 0,17 2 0,6 28,1 29,2 25,7 21, ,2 28,4 22, ,7 9, , ,2 13,6 5, ,6 10, , ,7 8, ,6 4.0 Nr transektu - Transect N o - II N -E ,07 0,07 0,11 0,07 36,0 22,6 30,9 28, ,3 18, ,1 8,6 11,7 7, ,3 2,5 3,3 3,6 3,9 4, , Т Г 2 ' ,76 0,26 0,06 0,02 0,32 0,02 0,02 14,4 23,8 17,7 13,1 27,0 19,4 20,3 13,1 10,0 12,8 13,4 11,2 6, , , M 0,5 34, ,7 0, ,32 0,24 0,06 0,03 0,26 0,06 0,0 2 16,3 37,5 19,9 10,7 5, ,7 12,8 7,1 6, ,7 4, ,3 7,8 7,0 1,4 0,4 0,4 11,2 3,2 1,8 1,9 0,8

9 Wpływ wysypiska odpadów na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb 223 TABELA 3. Zawartość [mg -kg 1 s.m.] niektórych mikroelementów (wartości średnie) w mchu w pobliżu wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie w roku 2006 TABLE 3. Content [mg -kg 1 d.m ] o f some microelements (mean vahies)in moss near municipal dumping site in Sieraków in 2006 Nr transektu Transect N o Odległość od skarpy Distance from stopę [m] Gatunek mchu Species o f moss Pb Zn Cu I S-E 40 Brachythecium sp. 26,3 190,2 26,4 100 Rhytidiadëlphus squarwsus Pleurozium schreberi Pseudoscleropodium pum m ,0 108,1 62,1 76,6 16,1 14,9 12,8 200 Pseudoscleropodium purum 11,0 58,6 13,7 II N -E 40 Rhytidiadëlphus sąuarrosus 76,2 159,2 209,8 120 Pleurozium schreberi Pseudoscleropodium purum ,7 84,2 29,8 25,3 człowiek. Właściwości gleby mają wpływ na warunki higieniczne i epidemiologiczne otoczenia, na rozwój roślinności, wilgotność i klimat [Anderson, Domsch 1978]. Z przedstawionych badań składu chem icznego mchów (tab. 3) wynika, że w porównaniu z badaniami sprzed 10 lat, analizowane gatunki mchów wykazują na ogół mniejszą zawartość ołowiu, cynku i miedzi. Wyjątek stanowi Rhytidiadëlphus sąuarrosus w transekcie II. W badaniach na uwagę przede wszystkim zasługują stwierdzone ilości metali w mchu Pleurozium schreberi, gdyż w literaturze przytaczany jest jego skład chemiczny w różnych warunkach zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego. W pobliżu wysypiska w tym gatunku mchu analizy wykazały: Pb - 14,9-48,1, Zn - 62,1-84,2; Cu - 14,9-29,8 mg-kg-1 s.m. Natomiast w Pleurozium schreberi z Wolińskiego Parku Narodowego, który jest uznawany w Polsce za jednostkę porównawczą, Grodzińska [1985] stwierdziła: Pb - 67,0 i Zn - 65,0 mg-kg"1 s.m. Z oceny stanu roślinności wynika, że po 10 latach (od poprzednich badań) ujawniają się dwa kierunki zmian składu gatunkowego runa zbiorowisk w ystępujątych w badanych transektach. Pierwszy, to wzrost liczby gatunków charakterystycznych dla zbiorowisk ruderalnych klasy Artem isietea w strefie ekotonowej na granicy lasu sąsiadującej z bezpośrednim otoczeniem wysypiska. Drugi kierunek zmian to zwiększenie udziału i roli gatunków charakterystycznych dla klasy zbiorowisk lasów liściastych Querco-Fagetea w punktach transektu położonych w głębi lasu. Świadczy to o powrocie warunków sprzyjających rozwojowi zbiorowisk lasów liściastych już w niewielkiej odległości od wysypiska. Zakłócenie tych warunków występuje tylko w strefie ekotonowej, powodując wykształcanie się degeneracyjnych postaci zbiorowisk leśnych z udziałem gatunków ruderalnych. W łaściwości gleb przy wysypiskach były dotychczas oceniane przez licznych autorów. Na podwyższoną zawartość przyswajalnego potasu i fosforu w glebach wokół ^wysypiska zwracał uwagę Greinert i in. [1988]. Rosik-Dulewska i Karwaczyńska [2001] w profilach glebowych rędzin czamoziemnych do głębokości 30 cm znajdujących się w zasięgu oddziaływania wysypisk odpadów komunalnych Grundman w Opolu, wykazały ilości Pb, Zn, Cu powyżej zawartości uznawanych przez PIOŚ i IUNG [1995] za naturalne. Wasiak [1983], Jędrczak i Drab [1989] uważają, że nawet prawidłowo

10 224E. Niedźwiecki, A. Nowak, S. Friedrich, W. Michalcewicz, T. Wojcieszczuh, E. Meller zaprojektowane, wykonane i eksploatowane wysypisko stanowi zagrożenie środowiska w swoim otoczeniu. Natomiast Szymańska-Pawlikowska [2000] zaznacza, że na terenach przeważnie gliniastych przyległych do wysypiska odpadów komunalnych Maślice we Wrocławiu, pomimo długotrwałej eksploatacji wysypisko nie wywarło istotnego wpływu na zawartość metali ciężkich w glebach i roślinach. Świercz [2005] w glebach rdzawych, w pobliżu wysypiska odpadów komunalnych Promnik (woj. świętokrzyskie) stwierdza że zawartość metali ciężkich, głównie w powierzchniowych poziomach glebow ych jest niewielka i nie stanowi zagrożenia dla otaczających ekosystemów leśnych oraz pobliskich agrocenoz. Podobnie Szpadt [1998] na podstawie badań własnych oraz prowadzonych w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie dowodzi, że prawidłowo utrzymane wysypisko komunalne nie jest ogniskiem zanieczyszczenia gleb pod względem właściwości fizyko-chemicznych. Badania przeprowadzone w Sierakowie potwierdzają tę opinię, bowiem 10-letni okres intensywnej eksploatacji wysypiska na ogół nie spowodował pogorszenia właściwości chemicznych gleb do niego przyległych. WNIOSKI 1. Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że 10-letni okres intensywnego funkcjonowania wysypiska na ogół nie spowodował w jego strefie ochrony sanitarnej pogorszenia właściwości chemicznych gleby, w tym zwiększenia zawartości w niej metali ciężkich. 2. Badania mikrobiologiczne gleby przeprowadzone po zakończeniu eksploatacji wysypiska wykazały znaczny wzrost zawartości żywych mikroorganizmów, liczebności drobnoustrojów proteolitycznych oraz bakterii z grupy coli, natomiast zmniejszenie liczebności promieniowców i ilości drobnoustrojów amylolitycznych. 3. Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w badanych gatunkach mchów jest zróżnicowana. W przypadku gatunku Pleurozium schereberi nie stwierdzono nadmiernego nagromadzenia się wymienionych metali. LITERATURA ANDERSON J.P.E., DOM SCH K.H. 1978: A physiological method for the quantitative measurement of microbial biomass in soil. Soil Biol. Biochem. 10: BARABASZ W., CHMIEL M.J., ALBIŃSKA D.; MAZUR M.A. 2007: Składowiska odpadów jako źródła bioaerozolu i mikroorganizmów szkodliwych dla zdrowia. Prace Instytutu Nafty i Gazu 145: GREINERT H., JĘDRCZAK A., DRAB M. 1988: W pływ wysypiska odpadów komunalnych Zielonej Góry na wybrane elementy środowiska. Archiwum Ochrony Środowiska 3-4: GRODZIŃSKA K. 1985: Zagrożenie parków narodowych w Polsce. Kom. Och. Przyr., PWN, Warszawa. JĘDRCZAK A., DRAB M. 1989: Zanieczyszczenie gleb i roślin w otoczeniu składowiska odpadów przemysłowych Szczecina. Archiwum Ochrony Środowiska 3 4: MALISZEWSKA W. 1954: Proponowana szczegółowa metodyka analiz mikrobiologicznych gleby. IIJNG, Puławy. MELLER E., NIEDŹWIECKI E., SZUBERLA U. 2000: Koncentracja makroelementów i pierwiastków śladowych w odciekach pochodzących z wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie w 1999 roku. W: Polityka gospodarowania odpadami w aspekcie rozwoju regionów. AR, Szczecin: MELLER E., NIEDŹWIECKI E., WOJCIESZCZUK T. 2001: Koncentracja makroelementów i pierwiastków śladowych w odciekach pochodzących z trzech kwater wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 477: MICHALCEWICZ W., NOWAK A. 2000: Występowanie promieniowców w powietrzu wokół składowiska odpadów komunalnych w Podańsku. Folia Univ. Agric. Stetin., 209 Agricultura (83):

11 Wpływ wysypiska odpadów na właściwości chemiczne i mikrobiologiczne gleb 225 NOWAK A., NIEDŹWIECKI E., FRIEDRICH S., MICHALCEWICZ W., W RONKOW SKA H. 1997: Badania zmian zachodzących w e właściwościach chemicznych i mikroflorze powierzchniowych warstw gleby pod wpływem oddziaływania wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie. W: Drobnoustroje w środowisku. Występowanie, aktywność i znaczenie. AR, Kraków: PIOŚ i IUNG, 1995: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb - metale ciężkie, siarka i WWA. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa: 41 ss. PLAN GOSPODARKI ODPADAM I w woj. zachodniopomorskim 2003: Zarząd woj. zachodniopom orskiego, Szczecin: 154 ss. ROSIK-DULEWSKA CZ. KARWACZYŃSKA U : Wpływ eksploatacji wysypiska na zmiany ilościowe i jakościowe metali ciężkich w profilach glebowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 476: ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 2002: W sprawie standardów jakości gleb i standardów jakości ziemi. Dz.U. nr 165, poz. 1359: STROCZYŃSKA-SIKORSKA M., KŁAPEĆ T., CHOLEWA A. 1995: Wytyczne metodyczne (mikrobiologiczno-parazytologiczne) do oceny sanitarnej gleby. IMW, Lublin. SZPADT R. 1998: Oddziaływanie na środowisko składowisk odpadów komunalnych. W: Materiały konferencji Naukowo-Technicznej nt. Rozwój technologii w ochronie wód, 8-10 czerwiec, Między-zdrojc, Konf. zorganizowana przez Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych. Szczecin: SZYM AŃSKA-PULIKOW SKA A. 2000: Zawartość metali ciężkich w środowisku glebowo-roślinnym wokół wysypiska odpadów komunalnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471: ŚWIERCZ A. 2005: Zawartość metali ciężkich w glebach rdzawych bielicowych w pobliżu wysypiska odpadów komunalnych Promnik (woj. świętokrzyskie). Rocz. Glebozn. 56, 3/4: WASIAK G. 1983: Gospodarka odpadami komunalnymi w środowisku przyrodniczym. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa. Prof. dr hab. Edward Niedźwiecki Katedra Gleboznawstwa AR ul. Słowackiego 17, Szczecin Kgleb@agro. ar.szczecin.pl