Wciornastki (Thysanoptera) Kotliny D¹browskiej (Wy yna Œl¹ska)

Transkrypt

1 Acta entomologica silesiana Vol. 16, 2009: ISSN Wciornastki (Thysanoptera) Kotliny D¹browskiej (Wy yna Œl¹ska) AGNIESZKA GOCY A 1, WOJCIECH SIERKA 2 Katedra Zoologii, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach, ul. Bankowa 9, PL Katowice 1 agocyla@interia.pl; 2 wojciech.sierka@us.edu.pl ABSTRACT. Thrips (Thysanoptera) of the D¹browska Valley (Silesian Upland). The paper presents the results of investigations into the thrips fauna of the D¹browska Valley. The study was conducted in selected plant communities. The relations between thrips and their host plants were also observed. Three main associations of thrips were distinguished on the basis PCA and thrips abundance, species composition, domination structure and ecological elements. Additionally, the analysis of thrips was conducted in relationship with the various degree anthropopressure of the studied terrain, on urban and out-urban point of view. rom the qualitative point of view study material represented 47 species. KEY WORDS: Insecta, Thysanoptera, Thrips, D¹browska Valley, Silesian Upland, Poland, faunistics, ecology. WSTÊP Thysanoptera, s¹ jednymi z najmniejszych owadów wspó³czeœnie yj¹cych na Ziemi. Przeciêtna d³ugoœæ cia³a wiêkszoœci europejskich gatunków rzadko przekracza 1 2 mm. Pozostaj¹ wiêc czêsto niezauwa one podczas terenowych obserwacji. Na terytorium Polski, w poszczególnych regionach kraju zaznacza siê nierównomierny stopieñ zbadania lokalnych faun Thysanoptera. Jak dot¹d, wiêkszoœæ prac poœwiêconych wciornastkom skoncentrowana by³a g³ównie na obszarze Wy yny Lubelskiej i jej okolicach (CZE- PIEL 2000, KUCHARCZYK 1994, KUCHARCZYK & SÊCZKOWSKA 1990; SÊCZKOWSKA 1956, 1960, 1965, 1966, 1971, 1973). Znacznie rzadziej natomiast, takie badania przeprowadzone by³y w innych regionach Polski (GROMADSKA 1954 Toruñ, KALINKA & SIERKA 2003 Wy yna Œl¹sko-Krakowska, KUCHARCZYK 2001 Bia³owie a, POKUTA 1991 Beskid Ma³y, POKUTA 1996 Pszczyna, POKUTA 1997 Olsztyn ko³o Czêstochowy, MOSTOWSKA & S DEJ 1990 woj. olsztyñskie, SIERKA 2002 Pagóry Jaworznickie). Celem podjêtych badañ by³o poznanie sk³adu gatunkowego Thysanoptera na terenie Kotliny D¹browskiej. Ze wzglêdu na du y stopieñ antropopresji tego terenu przeprowadzono równie analizê zró nicowania wystêpowania przedstawicieli poszczególnych gatunków wciornastków w zale noœci od stopnia zurbanizowania terenu miejskiego i pozamiejskiego. Dokonano równie analizy zgrupowañ wciornastków w ró nych kompleksach roœlinnych. METODYKA BADAÑ Na terenie Kotliny D¹browskiej wyznaczono 42 powierzchnie badawcze, wielkoœci oko³o 2 km 2 ka da. Na ka dej z nich zebrano od 2 do 3 prób. W celu zgromadzenia, jak najbardziej reprezentatywnego materia³u zwierzêcego dla tego terenu, próby kolekcjonowano w wielu ró norodnych siedliskach. Ka demu stanowisku przyporz¹dkowano okreœlony kod numeryczny odpowiadaj¹cy numerowi danej powierzchni oraz numerowi poboru próby z tej powierzchni (np. 1.2). Zbioru wciornastków z poszczególnych powierzchni dokonywano w niejednolitych odstêpach czasu od 28 V do 14 IX 2005 r., zawsze w godzinach oko³opo³udniowych. Materia³ do badañ pozyskiwany by³ w terenie z u yciem metody woreczków. Na poszczególnych stano- 69

2 wiskach zbierano wy³¹czne roœliny zielne, z obszaru o powierzchni oko³o 5 m 2. Za pojedyncz¹ próbê przyjêto zbiór kwiatów, kwiatostanów, liœci lub ca³ych roœlin ró nych gatunków wystêpuj¹cych na danym stanowisku. Iloœæ pozyskanych roœlin w ka dej próbie by³a inna (na przyk³ad 5 kwiatostanów ³ubinu lub 50 kwiatostanów koniczyny), lecz zawsze zajmowa³y one przynajmniej po³owê objêtoœci foliowego woreczka ze strun¹ o rozmiarach 28 x 21,5 cm. Zebrane osobniki przenoszono z roœlin do probówek z p³ynem konserwuj¹cym AGA (ZAWIRSKA 1994). W przypadku prób bardzo obfitych we wciornastki, zastosowano w³asnorêcznie skonstruowany odkurzacz entomologiczny. Z wiêkszoœci wyselekcjonowanych pod binokularem wciornastków wykonano trwa³e preparaty mikroskopowe. Spoœród wielu znanych procedur laboratoryjnych prowadz¹cych do wykonania preparatów z wciornastków zastosowano stosunkowo prosty przepis BISEVACA (1997) modyfikowany przez SIERKÊ (2004). Oznaczenia zebranego materia³u do gatunku, dokonano w oparciu o klucze do oznaczania wciornastków (SCHLIEPHAKE 1979, ZUR STRASSEN 2003). Nazewnictwo gatunków wciornastków oraz ich uk³ad systematyczny prezentowany w niniejszej pracy przyjêto za ZUR STRASSENEM (2003). Materia³ dowodowy, w postaci preparatów mikroskopowych, zdeponowany zosta³ w Katedrze Zoologii Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach. W celu przeprowadzenia analiz dotycz¹cych wystêpowania poszczególnych gatunków wciornastków na terenach miejskich i pozamiejskich wybrano 6 powierzchni (na pó³nocy i po³udniu pozamiejskie, w centrum Kotliny powierzchnie o charakterze miejskim), na których wystêpowa³y podobne gatunki roœlin. Stosowne analizy przeprowadzono w dwóch ró nych typach siedlisk: suchych i podmok³ych ³¹kach. Dodatkowo wszystkie stanowiska zebrano w 8 grup, w zale noœci od typu siedliska. Wybrano dwa z nich i porównano ich sk³ad gatunkowy. Do szczegó³owych badañ wyznaczono 90 stanowisk badawczych, w obrêbie których wyró - niono 11 kompleksów roœlinnych. Dokonano analiz matematycznych materia³u zebranego w ka dym z tych kompleksów. Sk³ad gatunkowy wciornastków (reprezentacje osobnicze) wyznaczono w sposób nastêpuj¹cy. Z zebranych na poszczególnych stanowiskach badawczych okazów wciornastków wyliczono œrednio roczne iloœci wyst¹pieñ poszczególnych gatunków wciornastków, charakterystycznych dla danego typu roœlinnego. Tak uzyskan¹ matrycê poddano analizie kladystycznej. Klastry dendrogramów konstruowano z u yciem metody minimalnej wariancji. Dane transformowano i logarytmizowano (log o podstawie e). Podobieñstwo obiektów wyra ono norm¹ euklidesow¹ (MAREK 1989). Dodatkowo uporz¹dkowano dane metod¹ analizy g³ównych sk³adowych (PCA) w programie MVSP 3.0 (KOVACH 1998). CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAÑ Wed³ug podzia³u geomorfologicznego Wy yny Œl¹sko-Krakowskiej (GILEWSKA 1972), Kotlina D¹browska jest czêœci¹ mezoregionu Wy yny Œl¹skiej Po³udniowej. Zgodnie z podzia³em administracyjnym Kotlina D¹browska po³o ona jest na granicy miast D¹browa Górnicza, Sosnowiec i Bêdzin, na obrze u Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego (CELIÑSKI et al. 1994; CEMPULIK et al. 1994). Zajmuje powierzchniê oko³o 148 km 2. Granice tego obszaru zosta³y przyjête za KOMPA A-B BA (2000) i wyznaczaj¹ je nastêpuj¹ce miejscowoœci: na pó³nocy Wojkowice Koœcielne, na po³udniu Dañdówka i Maczki, na zachodzie Grodków, Józefów i Zagórze a na wschodzie Bielowizna, Huta Katowice i Cio³kowizna. Kotlina D¹browska jest niejednolita przestrzennie. Obok terenów przemys³owych i zurbanizowanych ze zwart¹, miejsk¹ zabudow¹, funkcjonuj¹ obszary niezwykle cenne pod wzglêdem przyrodniczym. Zachowane s¹ tu m.in. fragmenty krajobrazów zbli onych do naturalnych. Mimo dominacji w drzewostanie sosny zachowa³y siê tu tak e fragmenty ciep³olubnych buczyn storczykowych, kwaœnych buczyn, ³êgów i gr¹dów. Oprócz lasów znajdujemy tu rów- 70

3 nie inne typy ekosystemów, takie jak: roœlinnoœæ zaroœlowa, roœlinnoœæ dróg leœnych, przydro y i rowów, zbiorowiska ³¹kowe, pola uprawne, tereny zieleni urz¹dzonej, zbiorowiska muraw kserotermicznych (ciep³olubnych), torfowiska, bagna i podmok³e ³¹ki oraz zbiorowiska roœlinnoœci wodnej. Wieloraka ró norodnoœæ zbiorowisk roœlinnych jest czynnikiem, który ma du y wp³yw na bogactwo œwiata zwierzêcego (CELIÑSKI et al. 1994; CEMPULIK et al. 1994; CHOJNACKA 2005). WYNIKI Na wyznaczonych powierzchniach zebrano 90 prób. Z wyselekcjowanego materia³u wykonano 299 preparatów, na których oznaczono ³¹cznie 5369 imaginalnych postaci wciornastków z 47 gatunków, co stanowi 21,7% liczby polskich gatunków (tab. 1.). W 81 zebranych próbach wystêpowa³ rankliniella intonsa, w 75 Thrips physapus, w 73 Thrips tabaci, w 66 Thrips validus, w 64 Aeolothrips internedius i Thrips fuscipennis a w 51 Chirothrips manicatus. 69,5% gatunków wystêpowa³o na mniej ni 20 stanowiskach, natomiast 9 z nich: Aeolothrips melaleucus, Anaphothrips euphorbiae, Aptinothrips elegans, Chirothrips pallidicornis, Haplothrips acanthoscelis, H. alpester, Phlaeothrips coriaceus, Iridothrips mariae oraz Thrips juniperinus wyst¹pi³y tylko na jednym stanowisku. Aeolothrips melaleucus, Phlaeothrips coriaceus i Thrips juniperinus reprezentowane by³y przez pojedyncze osobniki. W zebranym materiale dominowa³y samice. W przypadku 15 gatunków w ogóle nie stwierdzono samców, natomiast 3 gatunki zosta³y zidentyfikowane tylko jako samce. ¹cznie zidentyfikowano 74 taksony wciornastków. Z powodu z³ego stanu u³o enia niektórych okazów na preparacie, 23 osobniki wciornastków oznaczono tylko do rodzaju. Wciornastki zebrano z 70 gatunków roœlin, z rodzin Asteraceae (g³ównie Achillea millefolium i Solidago canadensis) oraz Poaceae. Wyniki analizy dotycz¹cej zró nicowania w wystêpowaniu gatunków wciornastków na terenach miejskich i pozamiejskich przedstawiono w tabelach 2, 3 i 4. Przydzia³ 90 stanowisk zbiorów do kompleksów roœlinnych przedstawiono w tabeli 5. Na podstawie analizy klastrowej wykazano istnienie trzech zgrupowañ wciornastków na badanym terenie (ryc. 1). Wyniki uzyskane za pomoc¹ PCA wskazuj¹ gatunki, charakterystyczne dla poszczególnych kompleksów roœlinnych (ryc. 2). 71

4 Tabela 1. Wykaz gatunków zebranych na poszczególnych stanowiskach Kotliny D¹browskiej. Table 1. The list of species gathered on separate positions on the terrain of The D¹browska Valley. L.p. Gatunek (Species) Numer stanowiska i typ siedliska P³eæ (Number of collecting site and type of habitat) (Sex) Nr Nr Rp Nr N N N P N N Rp a b c d e f g h i j k l m n o p TEREBRANTIA Aeolothrips fasciatus, (LINNAEUS, 1758) Aeolothrips intermedius, BAGNALL, 1934 Aeolothrips melaleucus, HALIDAY, 1852 Anaphothrips euphorbiae, (UZEL, 1895) Anaphothrips obscurus, (MULLER, 1776) Aptinothrips elegans, PRIESNER, 1924 Aptinothrips rufus, HALIDAY, 1836 Aptinothrips stylifer, TRYBOM, 1894 Chirothrips manicatus, HALIDAY, 1836 Chirothrips pallidicornis, PRIESNER, 1925 rankliniella intonsa, (TRYBOM, 1895) rankliniella tenuicornis, (UZEL, 1895) Iridothrips mariae, PELIKAN, 1961 Limothrips consimilis, PRIESNER, 1926 Limothrips denticornis, HALIDAY, 1836 Mycterothrips consociatus, T-T, 1886 Mycterothrips latus, (BAGNALL, 1912) Odontothrips biuncus, JOHN, 1921 Odontothrips confuses, PRIESNER, 1926 Odontothrips loti, (HALIDAY, 1852) Odontothrips meliloti, PRIESNER, 1951 Taeniothrips atratus, HALIDAY, 1836 Tenothrips frici, (UZEL, 1895) Aeolothripidae Thripidae

5 Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.) a b c d e f g h i j k l m n o p 24. Thrips alni, UZEL, Thrips angusticeps, UZEL, Thrips brevicornis, PRIESNER, Thrips flavus, SCHRANK, Thrips fuscipennis, HALIDAY, Thrips juniperinus, LINNAEUS, Thrips major, UZEL, Thrips physapus, LINNAEUS, Thrips pillichi, PRIESNER, Thrips tabaci, LINDEMAN, Thrips trehernei, PRIESNER, Thrips validus, UZEL, Thrips sp. TUBULI ERA Phlaeothripidae 36. Haplothrips acanthoscelis, (KAMY, 1910) Haplothrips aculeatus, ( ABRICIUS, 1803) Haplothrips alpester, PRIESNER, Haplothrips distinguendus, (UZEL, 1895) Haplothrips helianthemi, OETTINGEN, Haplothrips hukkineni, PRIESNER, Haplothrips leucanthemi, (SCHRANK, 1781) Haplothrips setiger, PRIESNER, Haplothrips setigeriformis, ABIAN, Haplothrips sp Hoplandrothrips bidens, (BAGNALL, 1910) Neoheegeria verbasci, OSBORN, Phlaeothrips coriaceus, HALIDAY, Liczba osobników (Number of specimens) (Lo) Liczba gatunków (Number of species) (Lg)

6 Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.) Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek (Species) Nr Nr N N N N N Zn N Rp N Zn Rp P a b q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af TEREBRANTIA 1. Ae. fasciatus Ae. intermedius Ae. melaleucus 4. An. euphorbiae 5. An. obscurus 6. Ap. elegans 7. Ap. rufus 1 8. Ap. stylifer 1 9. Ch. manicatus Ch. pallidicornis 11. r. intonsa r. tenuicornis Ir. mariae 14. Li. consimilis 15. Li. denticornis My. consociatus 17. My. latus 18. Od. biuncus Od. confuses Od. loti Od. meliloti 22. Ta. atratus Te. frici 24. Th. alni Th. angusticeps 26. Th. brevicornis 27. Th. flavus Th. fuscipennis Th. juniperinus Th. major Th. physapus Th. pillichi Th. tabaci Th. trehernei Th. validus Thrips sp. TUBULI ERA 36. Ha. acanthoscelis 37. Ha. aculeatus Ha. alpester 39. Ha. distinguendus Ha. helianthemi Ha. hukkineni Ha. leucanthemi Ha. setiger Ha. setigeriformis 3 Haplothrips sp Ho. bidens 46. Ne. verbasci 47. Ph. coriaceus (Lo) (Lg)

7 Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.) Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek (Species) Zn N N Nz Rp N N P P P N Zn N a b ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av TEREBRANTIA 1. Ae. fasciatus 2. Ae. intermedius Ae. melaleucus 4. An. euphorbiae 5. An. obscurus 1 6. Ap. elegans 2 7. Ap. rufus 8. Ap. stylifer 9. Ch. manicatus Ch. pallidicornis 11. r. intonsa r. tenuicornis Ir. mariae 14. Li. consimilis Li. denticornis My. consociatus My. latus Od. biuncus Od. confuses Od. loti Od. meliloti Ta. atratus Te. frici 24. Th. alni Th. angusticeps Th. brevicornis Th. flavus Th. fuscipennis Th. juniperinus 30. Th. major Th. physapus Th. pillichi 33. Th. tabaci Th. trehernei Th. validus Thrips sp. 1 2 TUBULI ERA 36. Ha. acanthoscelis 37. Ha. aculeatus Ha. alpester 39. Ha. distinguendus Ha. helianthemi 41. Ha. hukkineni Ha. leucanthemi Ha. setiger Ha. setigeriformis Haplothrips sp. 45. Ho. bidens 46. Ne. verbasci 47. Ph. coriaceus (Lo) (Lg)

8 Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.) Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek (Species) N P P Zn Nz P N Nz N T T Nz T N T N a b aw ax ay az ba bb bc bdbe bf bg bh bi bj bk bl TEREBRANTIA 1. Ae. fasciatus Ae. intermedius Ae. melaleucus 4. An. euphorbiae 5. An. obscurus 1 6. Ap. elegans 7. Ap. rufus 1 8. Ap. stylifer 9. Ch. manicatus Ch. pallidicornis 11. r. intonsa r. tenuicornis Ir. mariae 14. Li. consimilis 15. Li. denticornis My. consociatus 17. My. latus Od. biuncus Od. confuses Od. loti Od. meliloti Ta. atratus Te. frici Th. alni Th. angusticeps 26. Th. brevicornis Th. flavus Th. fuscipennis Th. juniperinus 30. Th. major Th. physapus Th. pillichi Th. tabaci Th. trehernei Th. validus Thrips sp. TUBULI ERA 36. Ha. acanthoscelis 37. Ha. aculeatus Ha. alpester 39. Ha. distinguendus Ha. helianthemi Ha. hukkineni 42. Ha. leucanthemi Ha. setiger Ha. setigeriformis Haplothrips sp Ho. bidens 46. Ne. verbasci 47. Ph. coriaceus (Lo) (Lg)

9 Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.) Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek (Species) Nz Rp N Nz T P Nz P P N Rp Rp Rp Rp P N a b bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb TEREBRANTIA 1. Ae. fasciatus 1 2. Ae. intermedius Ae. melaleucus 1 4. An. euphorbiae 5. An. obscurus Ap. elegans 7. Ap. rufus 8. Ap. stylifer 1 9. Ch. manicatus Ch. pallidicornis 11. r. intonsa r. tenuicornis Ir. mariae Li. consimilis Li. denticornis My. consociatus My. latus 18. Od. biuncus Od. confuses Od. loti Od. meliloti 22. Ta. atratus Te. frici 24. Th. alni Th. angusticeps 26. Th. brevicornis Th. flavus Th. fuscipennis Th. juniperinus 30. Th. major Th. physapus Th. pillichi 33. Th. tabaci Th. trehernei Th. validus Thrips sp. 1 TUBULI ERA 36. Ha. acanthoscelis 37. Ha. aculeatus Ha. alpester 39. Ha. distinguendus Ha. helianthemi 41. Ha. hukkineni Ha. leucanthemi Ha. setiger Ha. setigeriformis Haplothrips sp Ho. bidens Ne. verbasci 47. Ph. coriaceus 1 (Lo) (Lg)

10 Tabela 1. (koniec) Table 1. (end) Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek (Species) N N Rp Zn N Rp N N N N P P N P a b cc cdce cf cg ch ci cj ck cl cm cn co cp TEREBRANTIA 1. Ae. fasciatus 1 2. Ae. intermedius Ae. melaleucus 4. An. euphorbiae An. obscurus Ap. elegans 7. Ap. rufus 8. Ap. stylifer 9. Ch. manicatus Ch. pallidicornis 11. r. intonsa r. tenuicornis Ir. mariae 14. Li. consimilis 15. Li. denticornis My. consociatus My. latus 18. Od. biuncus Od. confuses Od. loti Od. meliloti Ta. atratus Te. frici Th. alni Th. angusticeps 26. Th. brevicornis Th. flavus Th. fuscipennis Th. juniperinus 30. Th. major Th. physapus Th. pillichi 33. Th. tabaci Th. trehernei Th. validus Thrips sp. TUBULI ERA 36. Ha. acanthoscelis 37. Ha. aculeatus Ha. alpester Ha. distinguendus 40. Ha. helianthemi 41. Ha. hukkineni 42. Ha. leucanthemi Ha. setiger Ha. setigeriformis Haplothrips sp Ho. bidens 46. Ne. verbasci Ph. coriaceus (Lo) (Lg)

11 Legenda do tab. 1.: numer stanowiska zbioru; Lo Liczba osobników zebranych z danego stanowiska; Lg Liczba gatunków zebranych z danego stanowiska; S suma wszystkich zebranych osobników = Typy siedliska: niekoszone ³¹ki; N nieu ytki; Nr nieu ytki rolne; Nz nieu ytki wœród zabudowañ; P polany w s¹siedztwie lasu; Rp roœliny na poboczu drogi; T trawa w mieœcie; Zn mocno zaroœniete nieu ytki. The legend for the table 1.: number of the position of the gathering; Lo number of individuals gathered from the given position; Lg number of species gathered from the given position; S total gathered individuals = Types of habitat: uncuting meadows; N waste lands; Nr agricultural waste lands; Nz waste lands among buildings; P glade in the neighbourhood of the forest; Rp plants on the shoulder of the road; T grass in the city; Zn strongly shaggy waste lands. Tabela 2. Porównanie sk³adu gatunkowego suchych terenów miejskich i pozamiejskich. Table 2. The comparison of the species composition of dry urban and non-urban terrains. Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek 7.2 Nr 27.2 N 42.2 P (Species) pozamiejskie miejskie pozamiejskie (non-urban (boggy urban (non-urban terrains) terrains) terrains) a b r bj cp 1. Aeolothrips intermedius Chirothrips manicatus rankliniella intonsa Haplothrips leucanthemi + 5. Haplothrips setiger + 6. Haplothrips sp Mycterothrips consociatus + 8. Odontothrips loti + 9. Taeniothrips atratus Tenothrips frici Thrips alni Thrips flavus Thrips fuscipennis Thrips major Thrips physapus Thrips tabaci Thrips trehernei Thrips validus + Liczba gatunków (Number of species)

12 Tabela 3. Porównanie sk³adu gatunkowego podmok³ych terenów miejskich i pozamiejskich. Table 3. The comparison of the species composition of boggy urban and non-urban terrains. Numer stanowiska i typ siedliska (Number of collecting site and type of habitat) L.p. Gatunek 1.1 Nr 21.2 Zn 39.2 N (Species) pozamiejskie miejskie pozamiejskie (non-urban (boggy urban (non-urban terrains) terrains) terrains) a b e au cj 1. Aeolothrips intermedius Chirothrips manicatus rankliniella intonsa rankliniella tenuicornis + 5. Haplothrips alpester + 6. Haplothrips hukkineni + 7. Limothrips consimilis + 8. Limothrips denticornis + 9. Mycterothrips consociatus Odontothrips biuncus Odontothrips confusus Taeniothrips atratus Thrips alni Thrips flavus Thrips fuscipennis Thrips major Thrips physapus Thrips tabaci Thrips trehernei Thrips validus Liczba gatunków (Number of species)

13 Tabela 4. Porównanie sk³adu gatunkowego ró nych typów siedlisk. Table 4. The comparison of the species composition the various types of habitats. Numer stanowiska i typ siedliska L.p. Gatunek (Number of collecting site and type of habitat) (Species) T T T T T a b bf bg bi bk bq o aa ac ag ai ao 1. Aeolothrips fasciatus + 2. Aeolothrips intermedius Chirothrips manicatus rankliniella intonsa rankliniella tenuicornis Haplothrips aculeatus Haplothrips leucanthemi Haplothrips setiger Hoplandrothrips bidens Limothrips denticornis Mycterothrips consociatus Mycterothrips latus Odontothrips confusus Odontothrips loti Odontothrips meliloti Phlaeothrips coriaceus Taeniothrips atratus Thrips flavus Thrips fuscipennis Thrips major Thrips physapus Thrips pillichi Thrips tabaci Thrips trehernei Thrips validus

14 Tabela 5. Przydzia³ 90 stanowisk zbiorów do kompleksów roœlinnych. Table 5. Allotment of 90 collecting sites to plant communities. L.p. Kompleks roœlinny (Plant community) Numery stanowisk (Numbers of collecting sites) 1. ¹ki z Solidago sp. 1.1; 6.2; 9.1; 10.2; 21.1; 28.1; 29.2; 33.1; ¹ki z Calamagrostis epigejos 2.2; 10.1; 22.1; 27.2; 28.2; 30.1; 31.2; ¹ki œwie e rz. Arrhenatheretalia 1.2; 3.2; 4.1; 8.2; 9.2; 11.1; 12.1; 13.2; 16.1; 16.2; 18.2; 23.3; 24.1; 39.1; 40.1; 40.2; Przydro a (Artemisietea) 3.1; 7.1; 7.2; 20.1; 23.2; 25.1; 25.2; 29.1; Ruderalne (Artemisietea) prawdopodobnie dawne ³¹ki 2.1; 11.2; 14.2; 17.1; 18.1; 19.1; 20.2; Obrze a lasów, polany œródleœne 7.3; 8.1; 14.1; 23.1; 25.3; 26.3; 32.2; Od³ogowane pola (Convolvulo-Agropyrion) 4.2; 5.1; 5.2; 6.1; 35.2; Zbiorniki wodne i otoczenie (Phragmitetea) 12.2; 15.2; 17.2; 36.2; Tereny miejskie (Artemisietea) 15.1; 19.2; 21.2; 26.1; 26.2; 27.1; 31.1; Drogi gruntowe pobocza 13.1; 24.2; 32.1; 33.2; Nieu ytki miejsko-przemys³owe 34.1; 34.2; 35.1; 35.3; 39.2; 41.2; 42.2 Ryc. 1. Dendrogram powi¹zañ, ustalonych pomiêdzy zgrupowaniami wciornastków a 11 kompleksami roœlinnymi (tab. 5). ig. 1. A dendrogram of the thysanopterous insect communities among 11 plant communities (Table 5). 82

15 Ryc. 2. Graficzne przedstawienie wyników analizy PCA relacja pomiêdzy 11 kompleksami roœlinnymi a 46 gatunkami wciornastków. ig. 2. A PCA analysis of the thysanopterous insects (46 species) among 11 plant communities. Acta ent. siles. 16,

16 DYSKUSJA Wciornastki do badañ pozyskiwano wy³¹cznie metod¹ woreczków. Zastosowanie tej techniki pozwoli³o na zebranie du ej liczby prób. Jest to jednak metoda stosunkowo rzadko stosowana w innych opracowaniach. Czêœciej owady zbierano czerpakiem entomologicznym, przyjmuj¹c za pojedyncz¹ próbê 4 serie po 25 uderzeñ (ODROBIÑSKA 2003, POKUTA 1997, SIERKA 2002). Ciekawym spostrze eniem jest, e POKUTA (1997), w swoich próbach pozyskiwanych metod¹ woreczków, wykaza³ 11 gatunków nie³owionych czerpakiem, natomiast SIERKA (2002) 13 gatunków. Œwiadczy to o tym, e wybór w³aœciwej metody poboru prób, mo e mieæ wp³yw na sk³ad zebranego materia³u. W niniejszej pracy badaniami objêto jedynie roœliny zielne. Ze wzglêdu na to, e nie zbierano materia³u w warstwie podszytu i koron drzew, zabrak³o w zbiorach wielu gatunków dendrofilnych, z wyj¹tkiem Hoplandrothrips bidens i Phlaeothrips coriaceus, które znalaz³y siê w próbie 31.1 raczej przypadkowo. Prawdopodobnie, gdyby zastosowano inne metody od³owu (czerpak i parasol entomologiczny, pu³apki Moerick ego) oraz objêto penetracj¹ wiêksz¹ iloœæ bardziej zró nicowanych siedlisk, lista gatunków wciornastków Kotliny D¹browskiej uleg³aby powiêkszeniu. Du y wp³yw na jakoœæ zebranego materia³u, mia³ z pewnoœci¹ krótki czas badañ, od 28 maja do 14 wrzeœnia 2005 roku. W wielu opracowaniach wynosi on przynajmniej 3 lata. Na stosunkowo niewielkim terenie Kotliny D¹browskiej obszarze poddanym silnej antropopresji, stwierdzono wystêpowanie 47 gatunków wciornastków, co w porównaniu np. z badaniami przeprowadzonymi w Puszczy Bia³owieskiej (51 gatunków Thysanoptera) (KUCHARCZYK 2001) jest znacz¹cym wynikiem. Analizuj¹c wciornastki, zebrane z poszczególnych stanowisk stwierdzono, i pod wzglêdem jakoœciowym wykazywa³y one wyraÿne ró nice. Liczba gatunków, na poszczególnych stanowiskach by³a ró na. Najwiêcej, bo a 20 gatunków stwierdzono na stanowisku 4.1, 18 na stanowisku 29.1 a 17 na stanowisku Natomiast najmniej gatunków, tylko 5 stwierdzono na stanowisku 7.1. Przeciêtnie na poszczególnych stanowiskach wykazywano od 10 do 11 gatunków. Przedstawiciele niektórych gatunków wystêpowali regularnie, na prawie wszystkich stanowiskach, ale wiêkszoœæ wystêpowa³a z niewielk¹ czêstotliwoœci¹, rzadko i spontanicznie. rankliniella intonsa, Thrips physapus, Th. tabaci, Th. validus, Aeolothrips internedius, Th. fuscipennis i Chirothrips manicatus zosta³y stwierdzone na ponad 50 stanowiskach i wystêpowa³y najczêœciej. Gatunki te (za wyj¹tkiem Th. validus), wymieniane s¹ jako dominuj¹ce równie w opracowaniach innych autorów (GROMADSKA 1954; KUCHARCZYK 1994; MOSTOWSKA & S DEJ 1990; SÊCZKOWSKA 1957, 1960, 1963, 1966, 1975; POKUTA 1996). Mo na, wiêc stwierdziæ, e s¹ one ubikwistyczne, o szerokim spektrum pokarmowym i nie wykazuj¹ preferencji siedliskowych. Nieco rzadziej wystêpowa³y, Taeniothrips atratus, Thrips major, Th. trehernei, Th. flavus, Haplothrips leucantchemi, H. aculeatus oraz Odontothrips loti. Prawie 70% gatunków stwierdzono na mniej ni 20 stanowiskach. Ró nice w sk³adzie wciornastków w obrêbie ró nych stanowisk nale y z pewnoœci¹ t³umaczyæ ich odmiennym sk³adem florystycznym, innym typem siedliska, stopniem synantropizacji, s¹siedztwem upraw, lasu itp. Stanowisko 4.1 jest such¹ ³¹k¹ w s¹siedztwie lasu i zebrano z niej 8 kwitn¹cych gatunków roœlin. Natomiast stanowisko 7.1 jest nieu ytkiem po³o onym miêdzy polami zbó, a zebrano z niego tylko 2 gatunki roœlin. Ró nice w sk³adzie gatunkowym mog¹ wynikaæ równie z b³êdu metody, czyli iloœci pobranych osobników z próby, choæ jest to raczej ma³o prawdopodobne. Jednak e OETTINGEN (1942), który bada³ Thysanoptera na kilku typach ³¹k (³¹ki o otwartej przestrzeni, leœne, o pod³o u suchym, ³¹ki mokre i bagniste), stwierdzi³, e wciornastki wy- 84

17 stêpuj¹ce na ³¹kach, ró ni¹cych siê miêdzy sod¹ rodzajem gleby i szat¹ roœlinn¹, pod wzglêdem jakoœciowym nie wykazuj¹ wiêkszych ró nic. Stwierdzenie to nie zosta³o potwierdzone w naszych badaniach. Wed³ug OETTINGENA (1942), zró nicowanie gatunkowe zale y przede wszystkim od czynników ekologicznych (ciep³a, wilgotnoœci, gleb). izyczne w³aœciwoœci gleby wp³ywaj¹ na stosunki wilgotnoœciowe, cieplne oraz na sk³ad fizjologiczny soku roœlinnego, którym od ywiaj¹ siê wciornastki. Czynniki te decyduj¹ o pojawieniu siê gatunku w takim, czy innym œrodowisku. Brak jednego z nich, mo e powodowaæ zanik danego gatunku. Natomiast wg SÊCZKOW- SKIEJ (1957) czynniki ekologiczne, mog¹ mieæ du y wp³yw na sk³ad fauny, jednak najwiêksze znaczenie ma obecnoœæ roœliny ywicielskiej. Uzasadnia to tym, e jeœli nawet okreœlone warunki zaistniej¹, a nie bêdzie odpowiedniej roœliny ywicielskiej, gatunek nie wyst¹pi. Wyj¹tek mog¹ stanowiæ gatunki polifagiczne, wszêdobylskie i drapie ne. Na podstawie tych danych mo emy stwierdziæ, e poszczególne stanowiska Kotliny, musz¹ byæ bardzo zró nicowane, zarówno pod wzglêdem florystycznym, jak i ekologicznym. St¹d, te ró nice w sk³adzie gatunkowym. Osobnym zagadnieniem jest analiza wystêpowania gatunków Thysanoptera na badanym terenie w porównaniu z innymi regionami Polski. Na przyk³ad Thrips validus, stwierdzony zosta³ na 66, spoœród 90 stanowisk, i jest na drugim miejscu pod wzglêdem liczebnoœci w próbach. ZAWIRSKA (1988) uzna³a go, za gatunek pospolity w ca³ej Polsce. Natomiast SÊCZKOWSKA (1963), w przeci¹gu kilkunastu lat swych badañ na terenie Pu³aw i Lubelszczyzny, stwierdzi³a go tylko raz i uzna³a za gatunek dodatkowy. W przypadku Limothrips denticornis, sytuacja jest odwrotna. Przez SÊCZKOWSK (1957, 1960, 1963) i KELERA (1937), zaliczany jest on do gatunków wszêdobylskich i czêsto dominuj¹cych. ZAWIRSKA (1988), tak- e uzna³a go za gatunek pospolity w ca³ym kraju. Natomiast w materiale zebranym podczas niniejszych badañ wyst¹pi³ pojedynczo na zaledwie 10 stanowiskach. Ró nice w rozmieszczeniu geograficznym tych gatunków wynikaæ mog¹ z innych w³aœciwoœci ekologicznych badanych terenów (lokalnego klimatu, wilgotnoœci, przymrozków), d³ugoœci sezonu wegetacyjnego, obecnoœci roœlin ywicielskich, czy po prostu ró nych zasiêgów wystêpowania tych gatunków. Na terenie Kotliny stwierdzono wystêpowanie Haplothrips hukkineni. ZUR STRASSEN (2004) w auna Europaea, okreœla ten gatunek jako obecny w Polsce. Nie wydano jednak do tej pory adnej publikacji dotycz¹cej wystêpowania tego gatunku. Odnaleziono równie drugie stanowisko w Polsce Iridothrips mariae. Do tej pory gatunek ten znany by³ jedynie z Warszawy Ursynowa (ZAWIRSKA 1988). Tak e Haplothrips helianthemi i H. setigeriformis by³y dot¹d znane tylko z Olsztyna ko³o Czêstochowy (POKUTA 1997). W zebranym materiale przewa a³y samice. Wynika to ze sposobu rozmna ania Thysanoptera, które ma charakter dzieworództwa arrenotokicznego z niezap³odnionych jaj rozwijaj¹ siê samce a z zap³odnionych jaj samice. Proporcja p³ci u oznaczonych gatunków by³a doœæ zró nicowana. U Thrips major stosunek samic do samców wynosi³ 1 : 0,13, u Chirothrips manicatus 1 : 0,27 a u Odontothrips loti 1 : 0,37. Zgadza siê to z danymi podanymi przez LEWIS A (1973), wed³ug którego proporcja p³ci u wciornastków, wynosi 1 : 0,25. Taki wspó- ³czynnik uzyska³ Thrips fuscipennis. W przypadku 15 gatunków, w ogóle nie stwierdzono samców. LEWIS (1973), uzasadnia to tym, e u niektórych gatunków wciornastków (np. Thrips tabaci) samce pojawiaj¹ siê bardzo rzadko lub wcale. Gatunki te powstaj¹ na drodze telytokii, przy której samice sk³adaj¹ tylko jaja rozwijaj¹ce siê w kierunku samic. Okazy gatunków: Aeolothrips melaleucus, Phlaeothrips coriaceus i Thrips angusticeps zosta³y zidentyfikowane tylko jako samce. Jest to bardzo nietypowe, jednak pamiêtaj¹c o tym, e nie oznaczono wszystkich osobników z prób, nale y przypuszczaæ, e wœród nich by³y tak e samice tych gatunków. O obecnoœci samic w populacjach tych gatunków, œwiadcz¹ tak e doniesienia ró nych autorów. 85

18 Na przyk³ad Thrips angusticeps znany jest z ca³ej Polski, jest polifagiem i spotykany jest na siedliskach synantropijnych (SÊCZKOWSKA & DERKACZ 1983; SIERKA 2002; ZAWIRSKA 1988). Analiza wystêpowania gatunków wciornastków na terenach miejskich i pozamiejskich oparta zosta³a na danych w³asnych. Analizuj¹c tabele 2 i 3, mo emy zauwa yæ, e tereny miejskie i pozamiejskie ró ni¹ siê nieco sk³adem gatunkowym. W tabeli 2 wyraÿnie widoczna jest ró - nica, miêdzy iloœci¹ gatunków stwierdzonych na dwóch stanowiskach pozamiejskich. Jednak- e ju w tabeli 3, ró nice te s¹ niewielkie. Jak widaæ stanowiska miejskie maj¹ wiele gatunków wspólnych z pozamiejskimi. W obu typach siedlisk czêœæ gatunków zosta³a odnotowana tylko raz. Tereny miejskie nie s¹ te du o ubo sze gatunkowo od stanowisk pozamiejskich. WyraŸnie widaæ, e zarówno w mieœcie i na ³¹kach wystêpuj¹ te same gatunki: rankliniella intonsa czy Thrips tabaci, a inne: Odontothrips confusus, czy Thrips pillichi, wystêpuj¹ na pojedynczych stanowiskach. Sugeruje to nam, e nie mo na wi¹zaæ obecnoœci lub braku wystêpowania jakiegoœ gatunku, wy³¹cznie z miejskim lub pozamiejskim charakterem siedliska. WyraŸna w tabeli, zmiennoœæ w sk³adzie gatunkowym poszczególnych stanowisk sugeruje te, e zale y ona raczej od w³aœciwoœci konkretnego stanowiska (sk³adu flory, czynników ekologicznych), a nie od typu siedliska, czy stopnia uprzemys³owienia terenu. Analiza ta potwierdza wczeœniejsze stwierdzenie, e na sk³ad gatunkowy ma wp³yw du a ró norodnoœæ stanowisk. Dendrogram pozwoli³ na ustalenie trzech zgrupowañ gatunkowych wciornastków (ryc. 1). Pierwsze zwi¹zane by³o m.in. z nieu ytkami miejsko-przemys³owymi i roœlinnoœci¹ ruderaln¹. Drugie z obrze ami lasów i przydro ami a trzecie z terenami miejskimi i ³¹kami z naw³oci¹. Wszystkie zgrupowania maj¹ wiêc, mniejszy lub wiêkszy zwi¹zek z uprzemys³owieniem tego terenu. Wyniki uzyskane za pomoc¹ PCA wskazuj¹ nam gatunki charakterystyczne dla poszczególnych kompleksów roœlinnych (ryc. 2). WyraŸnie widoczne jest, e na ³¹kach z Calamagrostis epigejos charakterystyczny jest Chirothrips manicatus. Jest to gatunek œciœle zwi¹zany z trawami. Natomiast ³¹ki z Solidago sp., charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ rankliniella tenuicornis i Thrips trehernei. Jednak e wiêkszoœæ gatunków Thysanoptera nie jest zwi¹zanych z adnym konkretnym kompleksem roœlinnym i nie tworz¹ œciœle okreœlonych zgrupowañ. PIŒMIENNICTWO BISEVAC L A new method for mounting Thrips (Thysanoptera) on slides. Aust. J. Ent. 36: 220. CELIÑSKI., CZYLOK A. et al Ogólna waloryzacja przyrodnicza D¹browy Górniczej. Uniwersytet Œl¹ski, Katowice: 70 ss. [mps]. CEMPULIK P., BETLEJA J., HOLEKSA K Waloryzacja przyrodnicza miasta D¹browa Górnicza. Polskie Towarzystwo Przyjació³ Przyrody pro Natura, Bytom: 86 ss. [mps]. CHOJNACKA M Informacje o stanie œrodowiska naturalnego, gospodarce odpadami, wp³ywie przemys³u na œrodowisko [w D¹browie Górniczej]: (aktualiz.: :40). CZEPIEL K Wstêpne badania Przyl eñców (Thysanoptera) roœlin zielarskich okolic ajs³awic i Kurowa ko³o Lublina. [W:] RADZWAN S., LORKIEWICZ Z. (red.) Problemy ochrony i u ytkowania obszarów wiejskich o du ych walorach przyrodniczych. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odoeskiej, Lublin: GILEWSKA S Wy yny Œl¹sko-Ma³opolskie. [W:] KLIMASZEWSKI M. (red.) Geomorfologia Polski. PWN, Warszawa. T. 1: GROMADSKA M Przyl eñce kwiatów biotopu wydmowego (Próba analizy ekologicznej). Ekol. pol. 2: KALINKA R., SIERKA W Wciornastki (Thysanoptera) znane z terenu Wy yny Œl¹sko-Krakowskiej. Acta ent. siles. 11: KELER S Materia³y do fauny przyl eñców (Thysanoptera) Polski. ragm. faun. 3(2):

19 KOMPA A-B BA A. N Zbiorowiska roœlinne Kotliny D¹browskiej. Praca doktorska. Katedra Geobotaniki i Ochrony przyrody, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach: 190 ss. [mps]. KOVACH W. L MVSP A Multivariate Statistical Package for Windows, ver Kovach Computing Services, Pentraeth, Wales, U.K.: 127 pp. KUCHARCZYK H Przyl eñce (Thysanoptera) Roztocza. ragm. faun. 37: KUCHARCZYK H Ordo (rz¹d): Thysanoptera wciornastki. [W:] GUTOWSKI J., JAROSZEWICZ B. (red.) Katalog fauny Puszczy Bia³owieskiej. Instytut Badawczy Leœnictwa, Warszawa: KUCHARCZYK H., SÊCZKOWSKA K Przyl eñce (Thysanoptera) zespo³u gr¹dowego (Tilio-Carpinetum) w rezerwacie Bachus (Wy yna Lubelska). ragm. faun. 33: LEWIS T Thrips their biology, ecology and economic important. Academic Press, London & New York: 349 pp. MAREK T Analiza skupieñ w badaniach empirycznych. Metody SAHN. PWN, Warszawa: 171 ss. MOSTOWSKA I., S DEJ W Przyl eñce (Thysanoptera) wystêpuj¹ce na koniczynie czerwonej i wp³yw przykaszania na ich liczebnoœæ. Polskie Pismo ent. 60: ODROBIÑSKA K Wciornastki (Thysanoptera) Lasu Murckowskiego. Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach: 30 ss. [mps]. OETTINGEN V. H Die Thysanopteren des norddeutschen Graslandes. Ent. Beih. 9: POKUTA M Materia³y do fauny Thysanoptera Beskidu Ma³ego. Acta biol. siles. 18(35): POKUTA M Przyl eñce (Thysanoptera) wybranych zbiorowisk leœnych Lasów Pszczyñskich. Acta biol. siles. 29(46): POKUTA M Przyl eñce (Thysanoptera) wybranych zbiorowisk roœlinnych okolic Olsztyna ko³o Czêstochowy. Praca doktorska. Katedra Zoologii, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach: 123 ss. [mps]. SCHLIEPHAKE G Thysanoptera, ransenflügler. VEB Gustav ischer Verlag, Jena: 477 pp. SÊCZKOWSKA K Badania nad przyl eñcami (Thysanoptera) stwierdzonymi na polach œródleœnych w okolicach Wandzina. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 11: SÊCZKOWSKA K Thysanoptera w biocenozie ³¹k pod Pu³awami. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 12: SÊCZKOWSKA K Thysanoptera w biocenozie ³¹k pod Lublinem. Ekol. pol. 6(3): SÊCZKOWSKA K Thysanoptera rezerwatu Stawska Góra pod Che³mem. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 18: SÊCZKOWSKA K Badania nad przyl eñcami (Thysanoptera) wystêpuj¹cymi na uprawach tytoniu w woj. Lubelskim. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 20: SÊCZKOWSKA K., Thysanoptera kserotermicznych zespo³ów roœlinnych Wy yny Lubelskiej. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 21: SÊCZKOWSKA K Przyl eñce (Thysanoptera) zebrane z drzew i krzewów na terenie województwa lubelskiego. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 26: SÊCZKOWSKA K Przyl eñce (Thysanoptera) wydm Lubelszczyzny. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 28: SÊCZKOWSKA K Przyl eñce (Thysanoptera) Gór Pieprzowych. Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 30: SÊCZKOWSKA K., DERKACZ J Uwagi o szkodliwoœci Thrips angusticeps UZEL, 1895 (Thysanoptera). Annls Univ. Mariae Curie-Sk³odowska (C) 38: SIERKA W Zgrupowania wciornastków (Thysanoptera) wybranych zbiorowisk roœlinnych Pagórów Jaworznickich. Praca doktorska. Katedra Zoologii, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach: 200 ss. [mps]. SIERKA W Techniki pracy z wciornastkami (Insecta, Thysanoptera). Thysanopteron 1(1): 20 23, ZAWIRSKA I Thysanoptera collected in Poland. ragm. faun. 31: ZAWIRSKA I Przyl eñce Thysanoptera. [W:] BOCZEK J. (red.). Diagnostyka szkodników roœlin i ich wrogów naturalnych. Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa: ZUR STRASSEN R Die terebranten Thysanopteren Europas. Verlag Goecke & Evers, Keltern: 277 pp. ZUR STRASSEN R. (Ed.) Thysanoptera. auna Europaea version 1.1: (aktualiz.: ). 87