PRACE POGL DOWE ZAWODOWE UWARUNKOWANIA RAKA P UCA W BADANIACH EPIDEMIOLOGICZNYCH* Irena Szadkowska-Stańczyk Neonila Szeszenia-Dąbrowska

Transkrypt

1 Medycyna Pracy, 2001; 51; 1; PRACE POGL DOWE Irena Szadkowska-Stańczyk Neonila Szeszenia-Dąbrowska ZAWODOWE UWARUNKOWANIA RAKA P UCA W BADANIACH EPIDEMIOLOGICZNYCH* LUNG CANCER DUE TO OCCUPATIONAL EXPOSURES A REVIEW OF EPIDEMIOLOGICAL EVIDENCES Z Zakładu Epidemiologii Środowiskowej Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. N. Szeszenia-Dąbrowska STRESZCZENIE W pracy omówiono problemy związane z rozpoznawaniem raka płuca pochodzenia zawodowego w różnych krajach. Przedstawiono poziomy ryzyka przypisanego ekspozycji zawodowej raka płuca w wybranych badaniach epidemiologicznych. Omówiono pewne i prawdopodobne kancerogeny płuca oraz zawody i przemysły zwiększające ryzyko występowania tej patologii w świetle wyników badań epidemiologicznych. Zacytowano 64 pozycje piśmiennictwa. Med. Pr. 2001; 51; 1; Słowa kluczowe: rak płuca, czynniki ryzyka zawodowego ABSTRACT This paper addresses the problem of diagnosing occupational lung cancer faced in different countries. The risks of lung cancer attributed to occupational exposure in selected epidemiological studies are presented. Evidenced and probable lung carcinogens, as well as occupations and industries responsible for the increased risk for the incidence of this pathology are discussed in the light of epidemiological studies. Med Pr 2001; 51; 1; Key words: lung cancer, occupational risk factors * Praca wykonana w ramach zadania finansowanego z dotacji na działalność statutową nr IMP 10.2 pt. Zawodowe, środowiskowe i genetyczne uwarunkowania nowotworów złośliwych o różnych umiejscowieniach. Kierownik zadania: prof. dr hab. med. N. Szeszenia-Dąbrowska. Raki płuca należą obecnie do najczęściej występujących nowotworów złośliwych. Już w 1980 r. szacowano, iż na świecie występuje rocznie przypadków tej choroby, co stanowi ponad 10% zapadalności na nowotwory łącznie oraz, że liczba ta wzrasta o 0,5% każdego roku (1). Również w Polsce jest to najczęściej występujące umiejscowienie nowotworu. W przeszłości był to najczęściej występujący nowotwór u mężczyzn, ale tendencje ostatnich lat wskazują, iż stać się może także najczęstszym nowotworem kobiet w Polsce. W 1996 r. odnotowano zgonów mężczyzn z tego powodu oraz 3411 zgonów kobiet co stanowi odpowiednio 35% wszystkich nowotworów złośliwych mężczyzn i 10,3% nowotworów złośliwych kobiet (2). W tym samym roku tylko 69 przypadków raka płuca u mężczyzn i 3ukobiet uznano za nowotwory pochodzenia zawodowego. W 1971 r. w Polsce ogółem odnotowano 19 przypadków nowotworów zawodowych i były to wyłącznie raki pęcherza moczowego. Dopiero w 1973 r. uznany został jeden przypadek raka płuca jako choroba zawodowa. W latach 90. odnotowuje się w Polsce rocznie ok przypadków nowotworów złośliwych pochodzenia zawodowego, przy czym ok. 50% stanowią raki płuca (ryc. 1). Danych tych zgodnie z ustaleniami piśmiennictwa nie można uznać za podstawę do oceny zagrożenia zawodowego rakiem płuca w Polsce bowiem orzekanie o zawodowym pochodzeniu choroby nowotworowej stwarza ogromne trudności i kontrowersje w praktyce medycyny pracy. Wynikają one w dużej mierze z niespecyficzności nowotworów zawodowych i związanej z tym konieczności posługiwania się pojęciem ryzyka w odniesieniu do zawodowych czynników rakotwórczych. Ilościowo określone ryzyko, czyli prawdopodobieństwo zachorowania, dobrze odzwierciedlając zagrożenie wystąpienia choroby w grupie osób eksponowanych na określony kancerogen staje się mało przydatne w sytuacji indywidualnych decyzji. Decyzje te są szczególnie trudne przy niskich wskaźnikach ryzyka dla danego czynnika i zwykle słabo w przeszłości udokumentowanym narażeniu. Powszechnie podzielany jest pogląd, że liczba nowotworów uznawanych za chorobę zawodową i rekompensowanych finansowo jest zaniżona w stosunku do wielkości rzeczywistej (3), nawet w krajach z dobrze rozwiniętą ochroną zdrowia pracujących, takich jak Finlandia (4), czy Dania (5,6). Należy zaznaczyć, że przy bardzo niskim poziomie wykrywalności nowotworów zawodowych w latach 90. obserwowany był w Polsce stały wzrost liczby i współczynników zapadalności na nowotwory złośliwe pochodzenia zawodowego oraz wzrost udziału raków płuca w ogólnej liczbie nowotworów uznanych za zawodowe (7). RYZYKO PRZYPISANE EKSPOZYCJI ZAWODOWEJ Dotychczas niejednokrotnie podejmowano próby ilościowego określenia udziału czynników narażenia zawodowego

2 28 I. Szadkowska-Stańczyk, N. Szeszenia-Dąbrowska Nr 1 oparte są na obliczeniach ryzyka względnego, uwzględniającego nałóg palenia tytoniu. Dane te pochodzą głównie z badań typu case-control. Simonato i wsp. (13) na podstawie analizy licznych badań epidemiologicznych szacują, iż ryzyko przypisane populacji mieści się w przedziale 1 do 40% (tabela I). Tak duże zróżnicowanie ryzyka wiąże się z różną lokalizacją geograficzną badań (różne odsetki osób zawodowo narażonych na kancerogeny) oraz z różnymi metodami oceny narażenia zawodowego. Dlatego też wydaje się niecelowe wskazywanie jednego uniwersalnego odsetka ilustrującego udział narażenia zawodowego w powstawaniu raka płuca. Boffetta (16) ocenia, że współcześnie za 13 do 18% raków płuca wśród mężczyzn w Europie odpowiedzialne mogą być narażenia w środowisku pracy, wśród kobiet szacunek ten wynosi 1 do 5%. Z szacunków przeprowadzonych w Polsce przez Jędrychowskiego wynika, iż ekspozycji zawodowej można przypisać ponad 20% ryzyka raka płuca w populacji mężczyzn i około 8% w populacji kobiet (17). Podstawową sprawą w szacowaniu udziału nowotworów pochodzenia zawodowego w ogólnej zapadalności jest jakościowe i ilościowe określenie narażeń występujących w środowisku pracy na znane i prawdopodobne czynniki rakotwórcze. Ryc. 1. Nowotwory zawodowe płuca na tle wszystkich nowotworów zawodowych (Polska ) i środowiskowego w rozwoju nowotworów złośliwych o różnych umiejscowieniach. Najczęściej cytowane i akceptowane są oszacowania przedstawione przez Dolla i Peto, ilustrujące częstość nowotworów złośliwych przypisywanych wykonywanemu zawodowi (8). Autorzy ci wnioskowali, że około 4% wszystkich zgonów z powodu nowotworów może być spowodowana przez kancerogeny zawodowe, przy czym należy zdać sobie sprawę z ograniczeń tak ogólnego podejścia, bowiem oszacowania te, jako proporcje, zależą od udziału innych niż zawodowe czynników rakotwórczych. Wykazują one zróżnicowanie lokalne w zależności od rozpowszechnienia i poziomów czynników kancerogennych w środowisku pracy, liczby osób eksponowanych zawodowo, a także płci i wieku osób zatrudnionych (7,9 13). W przypadku raka płuca udział czynników zawodowych w zapadalności sięgać może nawet 40% (14,15). Przeprowadzone dla różnych zawodów szacunki dotyczące odsetkowego udziału narażenia zawodowego w rozwoju raka płuca CZYNNIKI RYZYKA POCHODZENIA ZAWODOWEGO Pomimo znacznego rozwoju, w ostatnim 20-leciu, badań nad kancerogenezą zawodową, faktycznie tylko 22 czynniki są obecnie uznanymi, zawodowymi czynnikami rakotwórczymi (grupa 1 wg klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC w Lyonie). Niektóre spośród wymienionych w tej grupie czynników, np. azbest, krzemionka krystaliczna, benzen, metale ciężkie, chlorek winylu są szeroko stosowane, inne natomiast, takie jak 2-naftyloamina, gaz musztardowy mają już tylko znaczenie historyczne. Dla wielu substancji, których rakotwórczość określono doświadczalnie, brak jest dowodów epidemiologicznych. W wielu przypadkach istnieją poważne dowody zwiększonego ryzyka choroby nowotworowej w niektórych przemysłach, przy braku jeszcze możliwości zidentyfikowania konkretnego czynnika etiologicznego (tabela II). Płuco jest najczęstszym narządem docelowym dla czynników zawodowych i przemysłowych narażeń złożonych, uznanych za rakotwórcze dla ludzi (29,30). Uznając palenie tytoniu za główną przyczynę raka płuca udowodniono, iż narażenie na inne czynniki może indukować rozwój tego nowotworu bądź wzmagać kancerogenne działanie palenia tytoniu (8,27,31,32). Według Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) w pełni udowodniony związek przyczynowy z rakiem płuca wykazano dla 12 czynników bądź mieszanin, a dalsze 2 czynniki uznano za prawdopodobnie związane z rakiem płuca. Wszystkie te czynniki występują w środowisku zawodowym (18). Zostaną one omówione poniżej. Ich zestawienie zawarto w tabeli II. W tabeli III przedstawiono za Boffettą i wsp. (9) wykaz zawodów i przemy-

3 Nr 1 Zawodowe uwarunkowania raka płuca 29 Tabela I. Ryzyko raka płuca przypisane narażeniu zawodowemu na podstawie wybranych badań epidemiologicznych * Badanie (autorzy, rok, kraj) na podstawie tablic zawodowo-ekspozycyjnych Odsetek raka płuca przypisany narażeniu zawodowemu narażenie na znane kancerogeny płuca narażenie na znane i prawdopodobne kancerogeny płuca Blot i wsp., 1978, USA (19) 8,8 8,8 Blot i wsp., 1980, USA (20) 16,0 16,0 Blot i wsp., 1982, USA (21) 15,4 15,4 Blot i wsp., 1983, USA (22) 11,3 12,5 Pastorino i wsp., 1984, Włochy (12) 21,0 33,0 Pannett i wsp., 1985, Wlk. Brytania (23) 0,6 15,3 Vena i wsp., 1985, USA (24) 3,9 6,3 Damber i Larsson, 1985, Szwecja (25) 40,0 40,0 Buiatti i wsp., 1985, Włochy (26) 0 1,3 Kvale i wsp., 1986, Norwegia (27) 14,3 27,0 Kjuus i wsp., 1986, Norwegia (28) 22,2 35,1 Vineis i wsp., 1988, USA (14) 3,0 17,0 Morabia i wsp., 1992, USA (11) 9,0 * Wg 18 pozycji piśmiennictwa z uzupełnieniami autorek słów aktualnie uznanych za związane ze zwiększonym ryzykiem raka płuca z jednoczesnym podaniem podejrzanego czynnika przyczynowego. Akrylonitryl. W niektórych badaniach prowadzonych wśród pracowników przemysłu tekstylnego, polimeryzacji akrylonitrylu oraz przemysłu gumowego, narażonych na akrylonitryl, stwierdzono podwyższone ryzyko raka płuca (34,35). Arsen i związki arsenu. Już w 1920 r., na podstawie badania hutników, w Kornwalii w Wlk. Brytanii arsen nieorganiczny był podejrzewany o działanie rakotwórcze na skórę i inne tkanki. Ostatecznych dowodów wykazujących związek tego narażenia z rakiem płuca dostarczono w latach 60. i 70. Pracownicy zatrudnieni przy gorących procesach metalurgicznych, zwłaszcza przy wytapianiu metali nieżelaznych, stanowili grupę, w której odnotowano najwyższe ryzyko raka płuca (35). Spośród innych grup zawodowych narażonych na arsen podwyższone ryzyko raka płuca odnotowywano u garbarzy skór, pracowników winnic oraz u pracujących przy produkcji mieszanek do czyszczenia (kąpieli) owiec (47,35). Azbest. Azbest uważany jest za istotny zawodowy czynnik ryzyka raka płuca. Silnych dowodów na to, że wdychanie włókien azbestu może podwyższać ryzyko raka płuca dostarczono już w 1955 r. kiedy wykazano dziesięciokrotnie zwiększone ryzyko tego nowotworu u pracowników pracujących w kontakcie z azbestem (48). Rak płuca i międzybłoniak opłucnej należą do najczęstszych lokalizacji nowotworów azbestozależnych. U osób narażonych odnotowuje się także nowotwory o innej lokalizacji, jak np.: żołądka, jelit, krtani, nerek. Wszystkie postaci azbestu uważa się za przyczynowo powiązane z rakiem płuca i międzybłoniakiem. Ponadto wykazano, że talk zawierający włókna azbestu powoduje zwiększenie ryzyka raka płuca u górników złóż talku, przy jego mieleniu oraz u pracowników przemysłu ceramicznego (35,45). Oddzielnym problemem indukowania nowotworów płuca przez włókna azbestu jest jego synergizm z paleniem tytoniu. Ponieważ większa część nadwyżki raka płuca wynika z synergizmu między paleniem i narażeniem na azbest przerwanie takiej ścieżki przyczynowej może powodować obniżenie ryzyka raka wśród pracowników przemysłu azbestowego. Beryl. Pracownicy narażeni na beryl stanowią grupę, w której prawdopodobnie występuje podwyższone ryzyko raka płuca (35,37,49). Najbardziej przekonywujące wyniki w tym względzie pochodzą z badań w USA, na podstawie narodowego rejestru beryloz, w którym gromadzono przypadki beryloz stwierdzone u pracowników różnych branż przemysłu. Przeprowadzone ostatnio badanie tej populacji potwierdziło istotne nadwyżki raka płuca (50). Eter bis (chlorometylowy) i chlorodwumetylowy eter techniczny. Liczne badania epidemiologiczne przeprowadzone na świecie bezspornie wykazały, że pracownicy narażeni na wymienione etery mają podwyższone ryzyko raka płuca, głównie drobnokomórkowego (35,39). Gazyfikacja węgla, produkcja koksu. Podejrzenia o zwiększone ryzyko raka płuca u pracowników narażonych na WWA przy procesie karbonizacji węgla (retorty gazowe,

4 30 I. Szadkowska-Stańczyk, N. Szeszenia-Dąbrowska Nr 1 Tabela II. Pewne i prawdopodobne kancerogeny płuca wg klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem* (6,33) Czynnik Dowody w badaniach na zwierzętach Dowody w badaniach na ludziach Piśmiennictwo P r a w d o p o d o b n e Akrylonitryl wystarczające ograniczone 34,35 Spaliny silników Diesla wystarczające ograniczone 36 P e w n e Arsen nie wystarczające wystarczające 37,35 Azbest wystarczające wystarczające 38,35 Eter bis chlorometylowy i chlorodwumetylowy eter techniczny wystarczające wystarczające 39,35 Beryl wystarczające wystarczające 40 Kadm wystarczające wystarczające 40 Chrom VI wystarczające wystarczające 41 Produkcja koksu i gazyfikacja węgla wystarczające wystarczające 42,35 Nikiel wystarczające wystarczające 41 Radon wystarczające wystarczające 43 Sadza wystarczające wystarczające 44,35 Wolna krystaliczna krzemionka wystarczające wystarczające 45,46 * Pominięto te czynniki, które są pewnymi lub prawdopodobnymi kancerogenami głównie dla innych umiejscowień nowotworów, ale istnieją też pewne dowody o rakotwórczości dla płuca (np. formaldehyd, mgły kwasu siarkowego) piece koksowe, generatory gazowe) powstały w pierwszej połowie XX wieku i zostały potwierdzone w latach (9). Wykazano wówczas podwyższone ryzyko raka płuca u zatrudnionych w koksowniach zwłaszcza na najwyższych piętrach pieców koksowniczych. W 1984 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem stwierdziła, iż istnieją wystarczające dowody, aby uznać, że narażenie występujące przy produkcji koksu istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuca u pracowników. Za czynnik przyczynowy uznano dymy koksownicze, zawierające mieszaninę WWA (42). Uzyskane w latach 50. i 70. wyniki badań epidemiologicznych wskazują na zwiększone ryzyko zgonu z powodu raka płuca w populacji osób zatrudnionych przy gazyfikacji węgla. Według ekspertów Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) istnieją wystarczające dane pozwalające przyjąć, że narażenie podczas gazyfikacji węgla z zastosowaniem starych technologii jest przyczyną nowotworów płuca u ludzi. W związku z tym zespół czynników charakterystyczny dla omawianego procesu technologicznego zaliczono do grupy 1 rakotwórczy dla ludzi. Brak jest natomiast danych wskazujących, iż narażenie ludzi lub zwierząt na czynniki szkodliwe powstające w procesach gazyfikacji zgodnych z nowymi technologiami jest przyczyną wzrostu częstości nowotworów (42). Kadm. W niektórych kohortach pracowników narażonych na kadm zatrudnionych przy jego produkcji oraz przy produkcji akumulatorów kadmowo-niklowych odnotowano podwyższone ryzyko raka płuca (9,21). Konkurencyjne narażenie na arsen wśród hutników oraz na nikiel przy produkcji akumulatorów, a także zróżnicowane wyniki badań nie pozwalają na jednoznaczne potwierdzenie działania rakotwórczego kadmu na człowieka (51,52). Krystaliczna krzemionka. Liczne badania wśród górników kopalń, pracowników kamieniołomów, hut, w przemyśle ceramicznym, zatrudnionych przy obróbce granitu i kamieni wykazały, że u osób z rozpoznaną pylicą w wyniku ekspozycji na pył zawierający wolną krzemionkę występuje zwiększone ryzyko raka płuca (35,45). Z drugiej strony u górników kopalń węgla nie wykazano podwyższonego ryzyka raka płuca (53). We wszystkich badanych przemysłach, za wyjątkiem granitowego i kamiennego, narażeniu na krzemionkę towarzyszyło narażenie na inne kancerogeny, takie jak np. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. W 1997 r. Grupa Robocza IARC uznała istniejące dowody kancerogennego działania na człowieka krzemionki krystalicznej wdychanej w postaci kwarcu lub krystobalitu za wystarczające i zaliczyła ją do grupy 1 (pewnych kancerogenów). Z grupy tej wyłączono pył węgla. Płuco wskazano jako narząd docelowy kancerogennego działania krystalicznej krzemionki (46). Radon i produkty jego rozpadu. Rak płuca występował powszechnie wśród górników na określonych terenach Europy Centralnej i stanowił 20 50% wszystkich zgonów na początku XX wieku. Nadwyżki tych nowotworów stwierdzo-

5 Nr 1 Zawodowe uwarunkowania raka płuca 31 Tabela III. Zawody i przemysły uznane za związane z ryzykiem raka płuca (9) Przemysł (kod wg ISIC*) Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo (1) Zawód/proces pracownicy winnic stosujący insektycydy arsenowe Umiejscowienie nowotworu/typ płuco, skóra Podejrzewany czynnik przyczynowy związki arsenu Górnictwo i kopalnictwo (2) wydobywanie arsenu płuco, skóra związki arsenu Chemiczny (35) Pestycydów i herbicydów (3512) Azbestowy (3699) wydobywanie rudy żelaza (hematytu) płuco produkty rozpadu radonu wydobywanie azbestu pracownicy produkujący i użytkownicy eteru bis (chlorometylowego) (BCME) i eteru chlorodimetylowego (CMME) płuco, międzybłoniak opłucnej i otrzewnej płuco (rak owsianokomórkowy) azbest BCME, CMME produkcja barwników chromianowych płuco, zatoki nosowe związki chromu (VI) produkcja i pakowanie insektycydów arsenowych produkcja materiałów izolacyjnych (rur, płyt, tkanin, odzieży, masek, wyrobów azbestowo-cementowych) płuco płuco, międzybłoniak opłucnej i otrzewnej związki arsenu Metalurgiczny (37) produkcja aluminium płuco, pęcherz WWA, frakcje lotne, smoły azbest wytapianie miedzi płuco związki arsenu produkcja chromianów płuco, zatoki nosowe związki chromu (VI) chromowanie płuco, zatoki nosowe związki chromu (VI) odlewanie żelaza i stali płuco nie określony rafinacja niklu zatoki nosowe, płuco związki niklu operacje wytrawiania produkcja i rafinacja kadmu, produkcja akumulatorów nikowo-kadmowych, produkcja barwników kadmowych, produkcja stopu kadmowego, galwanizacja, wytapiacze cynku, lutowanie twarde i mieszanie składników polichlorku winylu krtań, płuco płuco mgły kwasów nieorganicznych zawierające kwas siarkowy kadm i związki kadmu Budowa okrętów, produkcja pojazdów silnikowych i taboru kolejowego (385) rafinacja i obróbka berylu, produkcja wyrobów z zawartością berylu pracownicy stoczni, doków, zakładów produkujących pojazdy silnikowe i tabor kolejowy płuco płuco, międzybłoniak opłucnej i otrzewnej beryl i związki berylu Gazownictwo (4) pracownicy koksowni płuco benzo(a)piren Budownictwo (5) Inne pracownicy gazowni izolarze i zatrudnieni przy otulaniu rur płuco, pęcherz, moszna płuco, międzybłoniak opłucnej i otrzewnej azbest produkty karbonizacji węgla, ß-naftyloamina, a/ß-naftyloamina azbest dekarze, asfalciarze płuco WWA malarze (budownictwo, przemysł motoryzacyjny i inni użytkownicy) płuco nie określony * International System of Industry Classification no u górników kopalń uranu w różnych krajach, a także u górników podziemnych kopalń hematytu i rud metali (43,54). Wspólnymi czynnikami w tych grupach zawodowych jest narażenie na promieniowanie jonizujące, gdzie promienie α emitowane są z inhalowanych cząstek radonu. Koncentracja radonu w powietrzu w pomieszczeniach większości budynków jest prawdopodobnie znacznie wyższa niż koncentracja na zewnątrz. Głównym źródłem promieniowa-

6 32 I. Szadkowska-Stańczyk, N. Szeszenia-Dąbrowska Nr 1 nia w budynkach są podłoża pod konstrukcję i użyte materiały budowlane. Sadze, smoły i paki węglowe. Sadze są produktem ubocznym niepełnego spalania bądź pyrolizy materiałów zawierających węgiel. Ich skład i właściwości są bardzo różne. Smoły węglowe są produktem ubocznym procesu karbonizacji węgla, a paki są produktem resztkowym w procesie destylacji smoły. Skład tych związków zmienia się w zależności od temperatury karbonizacji i destylacji, a także od rodzaju węgla, ale WWA stanowią ich główną część składową (44). Badania kohortowe wśród kominiarzy w różnych krajach europejskich wykazały podwyższone ryzyko raka płuca, co przypisuje się narażeniu na sadzę (35,44). Liczne badania epidemiologiczne wskazują na nadwyżkę raka płuca u pracowników narażonych na dymy pakowe przy produkcji aluminium (42), karbidu (55), smołowaniu dachów (44), mieleniu i spawaniu w tłuczarniach (56). W przemysłach tych występuje także narażenie na smołę, a zwłaszcza na smołę węglową. Inne mieszaniny węglowodorów aromatycznych. Przedmiotem ocen rakotwórczości były: sadza techniczna, spaliny silników benzynowych, oleje mineralne, oleje łupkowe, masy bitumiczne. Oleje łupkowe oraz nieoczyszczone i słabo oczyszczone oleje mineralne uznano za rakotwórcze dla ludzi, podczas gdy spaliny silników benzynowych za prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi. Wysoko oczyszczone oleje mineralne, masy bitumiczne oraz sadzę techniczną uznano za związki, które nie są rakotwórcze dla człowieka (35,36). Chociaż mieszaniny te zawierają WWA, to nie wykazano ich rakotwórczego oddziaływania na płuco człowieka. W przypadku nieoczyszczonych olejów mineralnych i olejów łupkowych uzyskano dowody działania rakotwórczego u osób narażonych, ale na podstawie nadwyżki nowotworów o innej lokalizacji niż płuco (głównie skóra i moszna). Pewne sugestie co do podwyższonego ryzyka raka płuca pochodzą z badania osób obsługujących prasy drukarskie, narażonych na oleje mineralne (57) oraz z badania pracowników przemysłu asfaltowego narażonych na bitumy (44), a także z badania osób produkujących sadzę techniczną (57). Interpretację wyników badań utrudnia współistniejące w tych grupach pracowników narażenie na czynniki zawierające wysokie stężenia WWA, tak jak w przypadku smół węglowych. W kilku badaniach, gdzie analizowano skutki specyficznego narażenia wyłącznie na spaliny silników benzynowych nie uzyskano nadwyżek raka płuca. Natomiast nieco podwyższone ryzyko nowotworów o tej lokalizacji stwierdzono u kierowców i innych pracowników narażonych na spaliny silnikowe mieszane diesla i benzynowe (36). Spaliny silników Diesla. Działanie kancerogenne spalin wynika z wdychania cząstek zawierających węgiel, zaadsorbowane związki organiczne, w tym WWA i nitro WWA i śladowe ilości związków metali. Spaliny Diesla mają podobną charakterystykę fizyczną i chemiczną do spalin silników benzynowych, a także do spalin z innych źródeł spalania. Sprawia to trudności w określeniu indywidualnej ekspozycji zawodowej i środowiskowej (komunalnej). Podwyższone ryzyko raka płuca stwierdzono tylko w niektórych spośród badań analizujących narażenie na spaliny silników Diesla, izolowane od innych spalin. Badane grupy zawodowe obejmowały pracowników kolei, zajezdni autobusowych, przedsiębiorstw autobusowych, zawodowych kierowców tirów (36). Związki chromu VI. Pierwsze wyraźne sygnały, że związki chromu mogą powodować raka płuca pochodzą z lat 1940, z badań wśród pracowników zatrudnionych przy produkcji chromianów (58). Od tej pory przeprowadzono wiele badań epidemiologicznych nad wpływem narażenia na chromiany na ryzyko raka płuca (41). Spójność uzyskanych wyników i wielkość nadwyżek raka płuca wskazują na silne działanie rakotwórcze związków chromu VI. Związki niklu. W wielu krajach wykazano podwyższone ryzyko raka płuca wśród pracowników rafinerii niklu (41,59). Do innych grup podwyższonego ryzyka raka płuca narażonych na nikiel należą: górnicy kopalń rud siarczanowo-niklowych oraz pracownicy zatrudnieni przy produkcji stopów niklowych (41). Inne narażenia zawodowe. Na podstawie licznych badań kohortowych oraz typu case-control przeprowadzonych w różnych krajach wykazano podwyższone ryzyko raka płuca wśród malarzy ściennych. W niektórych spośród tych badań biorąc pod uwagę nałóg palenia tytoniu, wykazano wzrost ryzyka raka płuca o ponad 30%. Jednocześnie nie wykazano istotnych nadwyżek tego nowotworu u pracowników zatrudnionych przy produkcji farb (60). Dla licznych innych substancji chemicznych, mieszanin, zawodów i przemysłów ocenianych przez IARC pod kątem działania rakotwórczego dla człowieka nie potwierdzono, iż płuco jest narządem docelowym dla rozwoju nowotworu. Tym niemniej możliwość podwyższonego ryzyka podnoszona jest dla niektórych spośród tych związków, takich jak chlorek winylu (34,35) oraz niektórych przemysłów, np.: produkcja i naprawa obuwia (35,61), przemysł gumowy (35,62), produkcja mebli (35,61), przemysł celulozowo-papierniczy (63), ale uzyskiwane wyniki nie są jednoznaczne. Ponadto kilkanaście czynników, dla których płuco jest jednym z głównych narządów docelowych rozważonych jest jako prawdopodobnie rakotwórcze dla człowieka. W takich sytuacjach istnieją przekonywające dowody rakotwórczości u zwierząt doświadczalnych i/lub ograniczone dowody w badaniach epidemiologicznych. Do związków tych zalicza się ołów (35), kobalt (64), włókna szklane (wełnę skalną, watę szklaną i żużlową) (43), a także mieszaniny bitumiczne (35) i dymy spawalnicze (41). PIŚMIENNICTWO 1. Parkin D.M., Läärä E., Muir C.S.: Estimates of the worldwide frequency of sixteen major cancers in In. J. Cancer 1988, 41, Rocznik Statystyczny Ochrona Zdrowia (1997). Warszawa, GUS, Gaffuri E.: Disparity between estimated numbers and reported cases of occupational cancer. Br. J. Med. 1991, 48,

7 Nr 1 Zawodowe uwarunkowania raka płuca Alho J.M., Vaaranen M.: Estimates of a new compensated cases of occupational diseases in Finland in Scand. J. Work Environ. Health 1990, 16, Skov T., Mikkelsen S., Svane O., Lynge E.: Reporting of occupational cancer in Denmark. Scand. J. Work Environ. Health 1990, 16, Skov T., Mikkelsen S., Svane O, Skov G. B, Lynge E.: Identifying occupational cancer. Am. J. Ind. Med. 1992, 21, Szeszenia-Dąbrowska N., Strzelecka A., Wilczyńska U., Szymczak W.: Nowotwory pochodzenia zawodowego w Polsce w latach Med. Pr. 1997, 1, Doll R., Peto R.: The causes of cancer: quantitative estimates of avoidable risks of cancer in the United States today. J. Natl. Cancer Inst. 1981, 66, 6, Boffetta P. Kogevinas M., Simonato L., Wilbourn J., Saracci R.: Current perspectives on occupational cancer risks. Occup. Environ. Health 1995, 4, Gardner M.J.: Contribution of occupational exposure to cancer: recent developments. Br. J. Ind. Med. 1991, 48, Morabia A., Markovitz S., Garibaldi K., Wynder E.: Lung cancer and occupation: Results of a multicentre case-control study. Br. J. Med. 1992, 49, Pastorino U, Berrino F, Gervasio A, Pesenti V, Riboli E, Crosignani P.: Proportion of lung cancers due to occupational exposure. Int. J. Cancer 1984, 33, Simonato L, Vineis P, Fletcher A.C.: Estimates of the proportion of lung cancer attributable to occupational exposure. Carcinogenesis 1988, 9, Vineis P., Thomas T., Hayes R., Blot W., Mason T., Pickle L., Lorrea P., Funtham E., Schornberg J.: Proportion of lung cancers in males due to occupation in different areas of the U.S. Int. J. Can. 1988, 42, Vineis P. Simonato L.: Proportion of lung and bladder cancers in males resulting from occupation: a systematic approach. Arch. Environ. Health 1991, 46, Boffetta P., Kogevinas M.: Introduction: Epidemiologic research and prevention of occupational cancer in Europe. Environ. Health Perspect. 1999, 17, Supl. 2, Jędrychowski W., Becher H., Wahrendorf J., Basa-Cierpiałek Z.: A case- -control study of lung cancer with special reference to the effect of air pollution in Poland. J. Epid. Community Health 1990, 44, Boffetta P., Saracci R.: Occupational factors of lung cancer. W: A. Hirsch, M. Goldberg, J. P. Martin, R. Masse, red. Prevention of Respiratory Diseases. New York, Lung Biology in Health and Disease, 1993, ss Blot W.J., Harrington J.M., Toledo A., Hoover R., Heath C.W., Fraumeni J.F.: Lung cancer after employment in shipyards during World War II. N. Engl. J. Med. 1978, 21, Blot W.J., Morris L.E., Stroube R., Tangon I., Fraumeni J.F.: Lung and laryngeal cancers in relation to shipyard employment in coastal Virginia. J. Natl. Cancer Inst. 1980; 65, Blot W.J., Davies J.E., Brown L.M., Nordwall C.W., Buiatti E., Ng A. i wsp.: Occupation and the high risk of lung cancer in northeast Florida. Cancer 1982, 50, Blot W.J., Brown L.M., Pottern L.M., Stone B.J., Fraumeni J.F.: Lung cancer among long-term steel workers. Am. J. Epidemiol. 1983, 117, Pannett B., Coggon D., Acheson E.D.: A job-exposure matrix for use in population based studies in England and Wales. Br. J. Ind. Med. 1985, 42, Vena J.E., Byers T.E., Cookfair D., Swanson M.: Occupation and lung cancer risk. An analysis by histologic subtypes. Cancer 1985, 56, Damber L., Larsson L.G.: Underground mining, smoking, and lung cancer: a case-control study in the iron ore municipalities in northern Sweden. J. Natl. Cancer Inst. 1985, 74, Buiatti E., Kriebel D., Geddes M., Santucci M., Pucci N.: A case-control study of lung cancer in Florence, Italy. I. Occupational risk factors. J. Epidemiol. Community Health 1985, 39, Kvale G., Bjelke E., Heuch I. Occupational exposure and lung cancer risk. Int. J. Cancer 1986, 37, Kjuus H., Skjaerven R., Langard S., Lien J. T., Aamodt T.: A case-referent study of lung cancer, occupational exposure and smoking. I. Comparison of title-based and exposure-based occupational information. Scand. J. Work Environ. Health 1986, 12, Merletti F., Heseltine E., Saracci R., Simonato L., Vainio H., Wilbourn J.: Target organs for carcinogenicity of chemicals and industrial exposures in humans: a review of results in the IARC monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. Cancer Res. 1984, 44, Tomatis L., Aitio A., Wilbourn J., Shuker L.: Human carcinogens so far identified. Jpn. J. Cancer Res. 1989, 80, Saracci R.: The interactions of tobacco smoking and other agents in cancer etiology. Epidemiol. Rev. 1987, 9, Szeszenia-Dąbrowska N.: Epidemiologiczna ocena ryzyka choroby nowotworowej u osób zawodowo narażonych na pył azbestu. Praca habilitacyjna. Łódź, Studia i Materiały Monograficzne Instytutu Medycyny Pracy, Steenland K., Loomis D., Shy C., Simonsen N.: Review of occupational lung carcinogens. Am. J. Ind. Med. 1996, 29, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Some monomers, plastics, and elastomers and acrolein. Tom 19. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Overall evaluations of carcinogenicity: An updating of IARC, Tom. 1 42, Supl. 7. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Diesel and gasoline engine exhaust and some nitroarenes. Tom 46. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Some metals and metallic compounds. Tom 23. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Asbestos. Tom 14. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Some aromatic amines, hydrazine and related compounds, n-nitroso compounds and miscellaneous alkylating agents. Tom 4. Lyon, IARC, 1974.

8 34 I. Szadkowska-Stańczyk, N. Szeszenia-Dąbrowska Nr IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Beryllium, cadmium, mercury and exposures in the glass manufacturing industry. Tom 58. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Chromium, nickel, and welding. Tom 49. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Polynuclear aromatic compounds. III. Industrial exposures in aluminum production, coal gasification, coke production, and iron and steel founding. Tom 34. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Man-made mineral fibres and radon. Tom 43. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Polynuclear aromatic compounds, part 4, bitumens, coal-tars and derived, shale-oils, and soots. Tom 35. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Silica and some silicates. Tom 42. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. Silica, and some silicates, coal dust and para-aramid fibrils. Tom 68. Lyon, IARC, Frank A.L.: Occupational cancers of the respiratory system. Semin. Occup. Med. 1987, 2, Doll R.: Mortality from lung cancer among asbestos workers. Br. J. Ind. Med. 1985, 12, Saracci R.: Beryllium and lung cancer: adding another piece to the puzzle of epidemiologic evidence. J. Natl. Cancer Inst. 1991, 83, Steenland K., Ward E.: Lung cancer incidence among patients with beryllium disease: a cohort mortality study. J. Natl. Cancer Inst. 1991, 83, Doll R.: Cadmium in the human environment. Concluding remarks. W: G. Nordberg, L. Alessio, R. F. M. Herber, red. Cadmium in the Human Environment: Toxicity and Carcinogenicity. Tom 118. Lyon, IARC Scientific Publication, 1993, 52. Boffetta P.: Methodological aspects of the epidemiological association between cadmium and cancer in humans. W: G. Nordberg, L. Alessio, R.F.M. Herber, red. Cadmium in the Human Environment: Toxicity and Carcinogenicity. Tom 118. Lyon, IARC Scientific Publication, Boffetta P., Cardis E., Vainio H., Coleman M.P., Kogevinas M., Nordberg G.P.: Cancer risks related to electricity production. Eur. J. Cancer 1991, 27, Beir I.V.: Committee on the Biological Effects of Ionizing Radiation. Health risks of radon and other internally deposited alpha-emitters. Washington DC, National Academy of Sciences, Kjuus H., Andersen A., Langard S.: Incidence of cancer among workers producing calcium carbide. Br. J. Ind. Med. 1986, 43, Silverstein M., Maizlish N., Park R., Mirer F.: Mortality among workers exposed to coal tar pitch volatiles and welding emission: an exercise in epidemiologic triage. Am. J. Public Health 1985, 75, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Polynuclear aromatic compounds, part 2, carbon blacks, minerals oils, and some nitroarenes. Tom 33. Lyon, IARC, Machle W., Gregorius F.: Cancer of respiratory system in the United States chromate-producing industry. Public Health Rep. 1948, 63, Report of the international committee of nickel carcinogenesis in man. Scand. J. Work Environ. Health 1990, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risks to humans. Some organic solvents, resin monomers and related compounds pigments and painting. Tom 47. Lyon, IARC, IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemical to humans. Wood, leather and some associated industries. Tom. 25. Lyon, IARC, 1981, ss IARC: Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. The rubber industry. Tom 28. Lyon, IARC, Toren K., Persson B., Wingren G.: Health effects of working in pulp and paper mills: malignant diseases. Am. J. Ind. Med. 1996, 29, IARC: Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans. Chlorinated drinking-water; chlorination by-products; some other halogenated compounds; cobalt and cobalt compounds. Tom 52. Lyon, IARC, 1991, ss Adres autorek: Św. Teresy 8, Łódź Nadesłano: Zatwierdzono: