VI Międzynarodowa Konferencja Naukowa Przyczyny i skutki degradacji środowiska glebowego

Transkrypt

1 PRZEWODNIK TRASY TERENOWEJ OSUWISKA POGÓRZA KARPACKIEGO VI Międzynarodowa Konferencja Naukowa Przyczyny i skutki degradacji środowiska glebowego Rzeszów Krasiczyn r. Osuwisko w Nadolanach (gmina Bukowsko) zniszczyło nie tylko uprawy rolne ale też przyczyniło się do degradacji gleb na jego obszarze. Cały obszar osuwiska został wyłączony z gospodarki rolnej

2 Trasa terenowa Konferencji Naukowej Rzeszów (UR) - Krasiczyn Opracował : dr Wojciech Rączkowski emerytowany pracownik PIG - PIB, Oddział Karpacki w Krakowie. wraczkowski@gmail.com

3 Wstęp Polskie Karpaty fliszowe są obszarem gdzie procesy osuwiskowe i związane z nimi formy występują powszechnie. Wynika to głównie ze specyficznej budowy geologicznej karpacki flisz, warunków geomorfologicznych oraz tzw. czynników sprawczych. Wśród nich dominującą role odgrywają opady atmosferyczne. Poza osuwiskami rozwijającymi się w następstwie opadów letnich obserwuje się również nasilenie procesów osuwiskowych w okresach wiosennych jako skumulowany efekt saturacji wodami roztopowymi. Ścisła jest też korelacja pomiędzy występowaniem ekstremalnych opadów atmosferycznych i liczebnością oraz rozprzestrzenieniem powierzchniowym powstających/odnawiających się osuwisk. Ważnym czynnikiem, który miał udział w uruchamianiu mas skalnych w czasach historycznych były trzęsienia ziemi. W ich wyniku powstały zapewne największe obszarowo i najgłębsze osuwiska strukturalne w beskidzkiej części Karpat (Bober, Wójcik 1977; Wójcik 1997; Poprawa, Rączkowski 2003). Osuwiska stanowią bardzo istotny element rzeźby obszaru Karpat, powodując nie tylko urozmaicenie jej elementów, ale też stwarzając ciągłe zagrożenie dla infrastruktury technicznej i zabudowań budowlanych na stokach. Bardzo intensywna i chaotyczna zabudowa karpackich dolin i stoków przyczynia się do coraz większych strat ponoszonych corocznie na tym obszarze. Odnawianie się/i powstawanie nowych osuwisk na tak dużym obszarze sprawia, że zniszczenia powodują ogromne straty materialne, liczone w setkach milionów złotych. Niezauważanie tego problemu przez wiele lat spowodowało wiele zagrożeń dla infrastruktury i wiele zniszczeń jakie są wywoływane przez te, jak najbardziej naturalne zjawiska w terenie górskim. Dotychczas wydane pieniądze na zabezpieczenie infrastruktury na terenie województwa podkarpackiego z tzw. "pożyczki EBI" w latach (wziętej w roku 2003 z Europejskiego Banku Inwestycyjnego) oraz z celowej rezerwy budżetu państwa w latach przekroczyły na tym obszarze w sumie 100 mln złotych. Powierzchniowe ruchy masowe należą do najbardziej rozpowszechnionych zagrożeń geodynamicznych, które mają często cechy klęski żywiołowej. Obejmują one różne procesy i zjawiska, których wspólną cechą jest zniszczenie dotychczasowej struktury utworów geologicznych i przemieszczenie ich w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Ich lokalizacja i intensywność zależą od wzajemnego oddziaływania warunków geologiczno-środowiskowych oraz czynników inicjujących i wspomagających ich rozwój. Efektem ruchów masowych jest z jednej strony przemodelowanie rzeźby i wytworzenie nowych form morfologicznych, z drugiej strony zniszczenie niekiedy całej infrastruktury posadowionej w terenie w zasięgu oddziaływania tych procesów. Z tych powodów ruchy masowe i formy powstałe w ich efekcie stanowią zagrożenie dla budownictwa, linii komunikacyjnych, linii przesyłowych, upraw rolniczych i leśnych, w tym szczególnie dla przebiegających po nich szlaków komunikacyjnych. Po rejestracji osuwisk z lat 1960 określono, że jedno osuwisko przypada na 5 km dróg jezdnych i 10 km linii kolejowych (Bober 1984). W rejestracji tej prowadzonej wzdłuż szlaków komunikacyjnych i wokół zabudowań miejscowości, zarejestrowano na terenie polskich Karpat fliszowych około osuwisk. Z tej liczby około zagrażało obiektom budowlanym, a z tego budynkom mieszkalnym. Jak to wykazał Michalik (1970) - 2,6 % powierzchni Karpat było zajęte przez znane ówcześnie osuwiska. Druga, nieskończona jeszcze do chwili obecnej rejestracja w ramach projektu SOPO trwająca od roku 2007 rejestracja objęła już na tym terenie około różnego rodzaju, typu i aktywności osuwisk. Obecnie rejestracja jest prowadzona na terenie województwa podkarpackiego oraz równolegle na terenach osuwiskowych w całej Polsce. Historia badań osuwisk w polskich Karpatach fliszowych ze szczególnym uwzględnieniem osuwisk na terenie województwa podkarpackiego Historia badań osuwisk na terenie województwa podkarpackiego sięga początków XX wieku, kiedy to R. Zuber i J. Blauth (1907) opisali powstanie osuwiska w dolinie Olchowatego potoku, na stokach Góry Chryszczatej. Jest to zarazem pierwszy naukowy opis osuwiska w polskiej literaturze osuwiskowej. Badania takie powtórzył Schramm (1925), pokazując m.in. szkic osuwiska oraz jego dokumentację fotograficzną. Szczegółowe badania geologiczno geomorfologiczne przeprowadziła dopiero w końcu lat 50-tych ubiegłego wieku Kardaszewska (1962). Osuwisko to posiada w bazie SOPO pierwszy numer. Od tego czasu ukazało się kilkadziesiąt artykułów w czasopismach geologicznych ale jest to liczba mniejsza od artykułów dotyczących osuwisk w Karpatach Zachodnich. Mniejsza liczba prac naukowych związana jest z mniejszym nasileniem powstawania i odnawiania się osuwisk w tej części Karpat. Wschodnia część Karpat położona jest za tzw. Linią Białej Dunajcowej stanowiącą granicę pomiędzy wilgotniejszą - zachodnią i suchą częścią wschodnią Karpat. Sumy opadów atmosferycznych we wschodniej części Karpat są z reguły 2 3 razy niższe od sum opadów występujących na zachodzie. Ma to związek z ogólną cyrkulacją atmosfery w Europie. Już w 1876 roku zostały wykreślone główne kierunki przemieszczania się niżów nad Europę. Szlak Vb według Van Bebbera to kierunek przemieszczania się niżów niosących ciepłe i wilgotne masy powietrza znad Morza Śródziemnego przyczyniających się do występowania obfitych i długotrwałych opadów deszczu lub śniegu w Karpatach. Przekazy pisane wiadomości o osuwiskach w Karpatach występują w kronikach parafialnych parafii ówcześnie istniejących na tym terenie. Pierwsza wzmianka o osuwającej się pod wpływem deszczu ziemi, która zniosła w Jazowsku (dolina Dunajca) ze zbocza 6 chat i chmielnik plebański, a wyżej między górami przywaliła hutę i zgniotła 1 dom zabijając troje ludzi 18 czerwca 1736 r., pochodzi z dziejów parafii spisanych przez księży Jana i Stanisława Owsińskich, proboszczów Jazowska (Jerzmanowski, 1858). W kronice parafialnej kościoła w Barcicach znajduje się opis

4 powodzi w październiku 1813 r. wielu ludzi się utopiło, gury się opołzywały, w Kamienice grunt obróciło (W. Szewczuk 1939). W kronice parafialnej kościoła w Mniszku koło Piwnicznej, można znaleźć wiadomości o trzydniowej ulewie w sierpniu 1813 r., która spowodowała olbrzymi przybór wód Popradu. Wezbrane wody rzeki podmyły stok Góry Kicarz nad Piwniczną, a z niego zeszło wielkie osuwisko. Jęzor osuwiska zatamował przepływ Popradu, a utworzone jezioro zaporowe sięgnęło murów kościoła w Mniszku i rozlało się w głąb doliny Łomniczanki (Nowalnicki, 1976; Pulinowa, 1972). Natomiast pierwszą drukowaną wiadomość o osuwiskach na terenie Karpat możemy znaleźć w Geografii, albo dokładnym opisaniu królestw Galicyi i Lodomerii hrabiego Ewarysta Kuropatnickiego wydanej we Lwowie w 1858 roku. We wzmiance o miejscowości Szymbark znajdziemy opis, że jest to miejscowość sławna uwięzioną górą z lasem, który pokruszony został w roku Osuwisko to ponownie odnowiło się ponownie w 1913 r (Pitułko, 1913), a w cztery lata później ukazała się jego monografia. Jej autor, Ludomir Sawicki wykonał szkic topograficzny, który służy jako materiał referencyjny w czasach współczesnych. Oprócz osuwiska na stokach Maślanej Góry, Sawicki podaje przykłady osuwisk odnowionych w roku 1913 w Muszynie i Wierchomli. W części wnioskowej swojej pracy podkreślił, że osuwiska należą do najpospolitszych zjawisk, do procesów w wysokim stopniu wpływających na krajobraz karpacki, a wyciskających na życiu górali wyraźne piętno. Wśród czynników warunkujących ich powstanie wyróżnił petrograficzną i strukturalną predyspozycje a spośród warunków klimatycznych podkreślił, że warunki opadowe są ważniejsze od zmian temperatury. W roku 1918 ruchy osuwiskowe zanotowano na osuwisku pod Dylągiem, które dzisiaj nazywane jest "Zapadlem". Osuwisko Zapadle należy do osuwisk aktywnych ciągle, a wraz z osuwiskiem Huciska powoduje zaciskanie dna koryta Bystrzanki. Było ona przedmiotem szczegółowych badań monitoringowych wykonywanych przez Gila i Kotarbę (1977, 1979). Notowane przemieszczenia zastabilizowanych punktów pomiarowych w okresie 3 lat przekraczały w środkowej części tego osuwiska 8,0 m. Monitoring ten był kontynuowany w latach (Bochenek i Gil 1998). Wyniki badań monitoringowych z lat wskazują na ciągłą jego aktywność i przemieszczenia ze średnią prędkością 1 mm/dzień. O wielkich zmianach w krajobrazie Karpat związanych z trzęsieniami ziemi pisze M. Adamczyk (1979) zwracając uwagę na trzęsienia ziemi w roku 1716 (epicentrum w Tatrach, wstrząsy o sile 5 o MCS) i w marcu 1717 (trzęsienie w okolicach Pienin), które spowodowało na Orawie i w okolicach Czarnego Dunajca naruszenie konstrukcji budynków. Trzęsienie ziemi w roku 1813 (epicentrum w okolicach Czerwonego Klasztoru w Pieninach, wstrząsy o sile 4 o MCS) według opisów spowodowało zapadnięcie się w wielu miejscach ziemi, szczególnie zaś na zboczach i wierzchołkach gór. 25 kwietnia 1840 r. wystąpiło najsilniejsze trzęsienie ziemi o sile 7 o MCS = ~ 6 w skali Richtera (Pagaczewski 1972, Hojny-Kołoś 2008). Jego epicentrum znajdowało się w okolicach Spiskiej Nowej Wsi. Odczuwane było powszechnie w Szczawnicy, Krościenku, Maniowach i Zabrzeży. Adamczyk (1979) przypisuje temu ostatniemu zawalenie się pieczar i grot skalnych, a nawet częściowe lokalne zmiany biegu niektórych strumieni górskich. Stary obryw związany z trzęsieniem ziemi w 1776 r., powstały na zboczach skałki w Tyńcu pod Krakowem scharakteryzował S.W. Alexandrowicz (1956). W okresie międzywojennym Stecki (1934) i Klimaszewski (1935) opisali osuwiska powstałe po wielkiej powodzi w lecie 1934 na Podhalu i w górnym i dolnym odcinku doliny Dunajca oraz w dolinie Popradu. Po drugiej wojnie światowej w literaturze pojawiały się pierwsze prace geologiczno-inżynierskie. Pierwszą jest praca Śliwy i Wilka (1954) omawiająca powstanie osuwiska w Bańskiej Wyżnej na Podhalu. Można w niej znaleźć charakterystykę mechaniczną gruntów w pobliżu powierzchni poślizgu osuwiska. Śliwa (1955) charakteryzując uruchomione w czerwcu 1948 r. osuwisko Bachledzkiego Wierchu, wspomina o jego wcześniejszym odnowieniu w czasie powodzi 1934 r. Podaje szczegółowe wyniki badań geologiczno-inżynierskich wykonanych na podstawie szybików badawczych. Przeprowadza też pierwszą analizę stabilności stoku osuwiskowego. Jakubowski ( ) scharakteryzował płytkie osuwiska zwietrzelinowe na Podhalu i ich rozwój. Osuwiska w tym terenie były przedmiotem prac Boretti-Szumańskiej (1960), Michalika (1962), Bobera ( ), Mastelli (1978) oraz Kukulaka (1985; 1988). Ciekawym przypadkiem było odnowienie wschodniej części osuwiska na Kotelnicy w Zakopanem w dniu 19 lipca 1970 r. Osuwisko to spowodowało zapadnięcie się budynku mieszkalnego do rowu rozpadlinowego utworzonego na stoku w wyniku osunięcia się pakietu skał (Bober 1976). Trudności związane z odnawiającymi się osuwiskami w czasie budowy dróg kołowych opisuje Królikiewicz (1978). Osuwiska napotkano w czasie wykonywania robót ziemnych w 1934 r. na trasie drogi do Zakopanego tzw. zakopianki. W latach ustabilizowano geotechnicznie 5 osuwisk, z których najgroźniejszym było osuwisko pod Eisenem w Myślenicach. Stabilizacja polegała na zainstalowaniu piętnastu, 1,0 m średnicy, studni żelbetowych zbrojonych szynami. Na tzw. obejściu Mogilan w latach , a szczególnie w mokrym roku 1970-tym w czasie prac wystąpiło pięć osuwisk. Przewidywana projektem wartość robót drogowych wynosząca w ówczesnych cenach 34 mln złotych, wzrosła o 55 mln zł do kwoty 89 mln zł na skutek wykonania zabezpieczenia terenu przed osuwiskami. W pracy z 1969 r. Ziętara uzupełnił regionalną klasyfikację osuwisk Kleczkowskiego (1955) o typ osuwisk subsekwentnych i tzw. osuwiska zgrzybiałe od urodzenia powstałe w 1960 r. w Łaśnicy i Ostruszy.

5 W końcu lat przeprowadzono na zlecenie Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, w koordynacji Państwowego Instytutu Geologicznego, pierwszą, niepełną rejestrację osuwisk w Polsce. Miała ona za zadanie rozpoznanie tych zjawisk wzdłuż linii komunikacyjnych i na terenach zurbanizowanych. Wyniki badań, po pracach weryfikacyjnych zostały przekazane wojewodom w formie Katalogów Osuwisk dla poszczególnych województw (Chowaniec i in., 1975). W Katalogach wydrukowanych znajdują się Mapy osuwisk i terenów zagrożonych zestawione w skali 1 : dla poszczególnych powiatów. Podsumowanie tych prac przeprowadził Michalik (1970), a później L. Bober podkreślając ewentualny związek osuwisk z ruchami neotektonicznymi trwającymi nieprzerwanie przez cały czwartorzęd. Rozmieszczenie osuwisk na tle budowy geologicznej Karpat omówili Bober i Oszczypko (1975). Osuwiska zarejestrowane w czasie tej rejestracji były też podstawą opracowania Bobera (1984). Scharakteryzował on rejony osuwiskowe w polskich Karpatach i ich związek z budową geologiczną. Za główną przyczynę sprawczą osuwisk Bober uznał erozję rzeczną, na drugim miejscu stawiając opady atmosferyczne, a na trzecim trzęsienia ziemi, których intensywności w Karpatach przekraczały 7 o w skali MSC. W latach prowadzono też prace nad udokumentowaniem osuwisk na terenach projektowanych zbiorników wodnych na rzekach karpackich. Prace rejestracyjne osuwisk w dolinie Sanu, dla projektowanego zbiornika w Krasiczynie przeprowadził A. Wójcik (1974), opracowano dokumentację geologiczno-inżynierską (Drath i in. 1974). Pierwsze próby datowań wieku karpackich osuwisk na podstawie badań paleobotanicznych wykonali Środoń (1952 Dziadowe Kąty k. Krościenka), Pawlikowa (1965 osuwisko na zboczach Bryjarki nad Szczawnicą) i Harmata (1969 osuwisko na Palenicy Kościeliskiej). Od początku lat prowadzone są prace związane z datowaniem wieku karpackich osuwisk metodą radiowęglową (C-14). Pierwszą z nich była praca Gila i in. (1972; 1974) datująca osuwisko pod Kamionką na zboczach masywu Jeleniej Góry w Szymbarku, na wczesny holocen. Późniejsze badania malakologiczne i datowania radiowęglowe Alexandrowicza ( głównie w rejonie pienińskim), Alexandrowicza i Alexandrowicz (1992 osuwisko na Górze Parkowej w Krynicy) oraz Margielewskiego (1997; 1998 w paśmie Jaworzyny Krynickiej Beskidu Sądeckiego), Margielewskiego i Kovalyuk a (1998), Margielewskiego i Zernitskaya (2003), Margielewskiego (2000, 2004 w Beskidzie Średnim i Wyspowym), Wójcika i in., 2009, Margielewskiego i In. (2003, 2011) pozwoliły na dokładniejsze rozpoznanie wieku tworzenia się osuwisk w polskich Karpatach fliszowych, przesuwając granicę wiekową ich powstawania aż do późnego glacjału ostatniego zlodowacenia. Alexandrowicz (1996, 1997), Starkel (1966, 1983, 1997) wydzielili fazy wzmożonej aktywności osuwisk w Karpatach. Najmłodsze historyczne uruchamiania mas osuwiskowych śledzone są za pomocą badań dendrogeomorfologicznych. Zastosowali je Krąpiec i Margielewski (1999, 2000a i 2000b) na terenie osuwisk pasma Jaworzyny Krynickiej, Krąpiec i Rączkowski (2005 a i b) i Krąpiec i inni (2008) na osuwiskach w Beskidzie Niskim. Od 1968 w Szymbarku znajduje się Stacja Badawcza IG i PZ PAN, zajmująca się badaniami środowiska przyrodniczego w obszarze zachodniej części Dołów Jasielsko-Sanockich i w Beskidzie Niskim. Zapoczątkowano tam badania nad monitoringiem ruchów masowych na osuwiskach: Kawiory i Zapadle (Kotarba, Dauksza, E. Gil) oraz we współpracy z IBW PAN Gdańsk na osuwisku Bystrzyca ( ). Do badań tych powrócono w latach (Bochenek, Gil 1998), a następnie kontynuowano w ramach grantów badawczych wspólnie z IBW PAN Gdańsk, Oddziałem Karpackim PIG oraz w ramach międzynarodowego 5 programu UE ALARM (Mrozek i in. 2005; T. Mrozek 2009). Po wysokich opadach atmosferycznych w lipcu 1997 r. powstało i odnowiło się wiele osuwisk. Na zlecenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa wykonana została rejestracja tych zjawisk na terenie dwóch ówcześnie występujących województw karpackich - województwa nowosądeckiego i tarnowskiego, gdzie skutki wystąpienia osuwisk były największe. Skutki takie dla ekstremalnie wysokich opadów lipca 2001 r. omówili W. Rączkowski i T. Mrozek (2002). W latach realizowano temat Rejestracja osuwisk na terenie Karpat (monitoring zdarzeń katastrofalnych na obszarze polskich Karpat fliszowych). Zarejestrowano i udokumentowano ponad 600 osuwisk w 3 gminach karpackich, z tego na terenie gminy Gorlice w województwie małopolskim ponad 200 miejsc ich występowania. Wyniki tego opracowania, uzupełnione o wypełnione Karty Rejestracyjne Osuwisk zostały wykorzystane przy sporządzaniu map osuwisk i terenów zagrożonych w skali 1 : dla tych gmin w ramach realizacji I Etapu projektu System Osłony PrzeciwOsuwiskowej (SOPO). Od roku 2004 prowadzone były prace w ramach projektu Ministerstwa Środowiska, finansowane z funduszów NFOŚiGW, Osłona Przeciwosuwiskowa Prace te w pierwszym etapie tzw. Komponecie A, polegały na rejestracji i zabezpieczaniu osuwisk powstałych w wyniku ekstremalnie wysokich opadów lipca 2001 r., a były finansowane z pożyczki wziętej przez Rząd Polski na stabilizację osuwisk z Europejskiego Banku Inwestycyjnego. W ramach tych prac, w latach , opracowano dokumentację projektową stabilizacji osuwisk niszczących głównie infrastrukturę komunikacyjną na terenie województwa podkarpackiego. Suma łączna jaka została wydatkowana na stabilizację i zabezpieczanie osuwisk osiągnęła ponad 100 mln złotych. Prace te są kontynuowane w kolejnych latach i finansowane z budżetu państwa (CRBP - celowej rezerwy budżetu państwa). Od roku 2001 prowadzone były prace przygotowawcze

6 dla projektu SOPO. Projekt ten obejmuje wykonanie prac kartograficznych dla Map Osuwisk i Terenów Zagrożonych (MOTZ) wykonywanych w skali 1 : dla poszczególnych gmin województwa. Do końca 2017 r. z terenu karpackiej części województwa podkarpackiego zostało wykonanych 45 % map MOTZ przewidzianych do wykonania. Mapy te wraz z Kartami Rejestracyjnymi Osuwisk oraz Objaśnieniami tekstowymi są publikowane na bieżąco w Internecie i dostępne dla pracowników samorządu terytorialnego na stronie ( Rozmieszczenie osuwisk dotychczas zinwentaryzowanych pokazano na Rysunku 1. Równolegle do prac kartograficznych prowadzone są prace monitoringowe na wytypowanych osuwiskach, zagrażających tzw. infrastrukturze krytycznej. Prace prowadzone są w oparciu o monitoring powierzchniowy i wgłębny. Od roku 2011 monitoring powierzchniowy prowadzony jest także przy użyciu naziemnego skanera laserowego (Nescieruk i In., 2012). Stosowany jest też skaning lotniczy (Perski i in., 2012; Wojciechowski i in., 2012), a także teledetekcja satelitarna (Perski i In., 2011) W roku 2018 założony zostanie monitoring "on line" na osuwiskach w Międzybrodziu Bialskim i w Kłodnem (województwo małopolskie). Do roku 2023 mapy MOTZ mają być wykonane dla terenu całej Polski. Rysunek 1. Rozmieszczenie osuwisk wykartowanych w ramach projektu SOPO oraz zamieszczonych w bazie osuwisk województwa podkarpackiego opracowanej w roku 2001 (Dziewański i Czajka 2001)

7 Budowa geologiczna i rzeźba terenu Pogórza Dynowskiego i Pogórza Strzyżowskiego W budowie geologicznej Karpat występuje szereg nasuniętych na siebie jednostek geologicznych tzw. płaszczowin, które są zbudowane z piaskowców, łupków, margli, zlepieńców i mułowców (idąc od południa są to płaszczowiny: magurska, dukielska, śląska, podśląska, skolska i stebnicka). Rysunek nr 2. Schematyczny przekrój przez elementy strukturalne Karpat wschodnich (według:żytko 1973). 1 zapadlisko przedkarpackie; 2 miocen; 3 sfałdowane utwory mioceńskie przed Karpatami; 4 jednostka Stebnicka; 5 jednostka skolska; 5a płaty utworów mioceńskich na fliszu; 6 jednostka podśląska (węglowiecka); 7 jednostka śląska; 8 jednostka dukielska; 9 jednostka magurska, a flisz; b utwory mioceńskie (molasowe) Teren przez, który przebiega trasa terenowa, to obszar występowania najbardziej zewnętrznych jednostek: jednostki skolskiej i jednostki stebnickiej. W rzeźbie tej części Karpat występują szerokie garby wyrównane w wysokości m n.p.m, które są związane z tzw. pogórskim poziomem częściowego zrównania (Starkel 1972). Strefy występowania skał małoodpornych wykorzystywane są przez doliny rzeczne, które rozdzielają pas Pogórzy Karpackich na szereg płaskowyżów. Pomiędzy doliną Wisłoki a doliną Wisłoka jest to Pogórze Strzyżowskie, a od doliny Wisłoka ku wschodowi, po dolinę rzeki Wiar Pogórze Dynowskie. Od południa Pogórze Dynowskie graniczy z kotlinami i grzbietami Pogórza Strzyżowskiego, a w kierunku wschodnim z wysokimi pogórzami Wyżyny Wańkowej należącej już do Karpat Wschodnich (Starkel 1972). Od wliczanych do Karpat obniżeń Kotlin: Pilzneńskiej, Nockowej oraz Przedgórza Ropczyckiego - Pogórze Dynowskie ogranicza wysoki na m próg. Kotliny te leżą na obszarze występowania mniej odpornych łupkowo-piaskowcowych i łupkowych odmian fliszu lub też na osadach mioceńskich leżących na Karpatach. Obszar Pogórza Dynowskiego zbudowany jest ze średnio odpornych odmian fliszu tzw. warstw inoceramowych i krośnieńskich, hieroglifowych, menilitowych i in., które łącznie zaliczano do jednostki (płaszczowiny) skolskiej (Książkiewicz 1972). W okresie czwartorzędu obszar ten był zlodowacony w czasie największego rozprzestrzenienia się lądolodu skandynawskiego (zlodowacenie Sanu II). W okresie plejstocenu składane były na obszarze pogórskim Karpat miąższe pokrywy osadów lessowych tzw. karpackiej odmiany lessów (Gerlach 1993). Od okresu późnego glacjału (tj. od ok lat B.P.) stoki i zbocza dolin są kształtowane przez różnego typu i charakteru osuwiska rozwijające się tak w utworach pokrywowych, jak też w skałach podłoża fliszowego.

8 Trasa terenowa: Rzeszów Kielnarowa - Borek Stary - Hyżne - Dylągówka - Szklary - Dynów - Dubiecko - Babice - Krzywcza - Korytniki - Kuńkowce - Przemyśl - Fort XVI "Zniesienie" Przemyśl Krasiczyn i z powrotem Większość osuwisk spotykanych na tym obszarze należy do tzw. typu osuwisk chronicznych, odnawiających swoją aktywność w przypadku wystąpienia wyższych w sumach miesięcznych opadów atmosferycznych. W ostatnich latach opady takie wystąpiły w latach 1997, 2000, 2001, 2007, 2010 i powodowały swym wystąpieniem szczególne zagrożenie dla infrastruktury mieszkalnej w tym terenie. Ciekawym przykładem był rok 2000, kiedy to osuwiska wystąpiły w okresie wiosennym (kwiecień maj) i były związane z ciepłą, ale śnieżną zimą 1999/2000. Natomiast ostatni przypadek 2010 r., był efektem katastrofy osuwiskowej związanej z opadami maja i czerwca, które na tym obszarze przekroczyły w sumach miesięcznych 300 mm. Zarejestrowano wtedy odnowienie około 100 osuwisk, a osuwiska uruchamiały się do końca 2011 r. Największym powierzchniowo kompleksem osuwiskowym w polskich Karpatach fliszowych to tzw. osuwisko "Węglówka". Osuwisko to nazwane przez L. Bobera Bonarówka powinno się nazywać osuwiskiem Węglówka gdyż położone jest na SW stokach pasma Małej Kiczery Kiczery, opadających w stronę wsi Węglówka. Osuwisko ma powierzchnię przekraczającą nieznacznie 10 km 2, szerokość 8 km i średnią długość około 1,6 km. Ze względu na położenie na różnie eksponowanych stokach i przez to posiadając różne azymuty ruchu, zostało podzielone na dwie części właściwe osuwisko Węglówka oraz osuwisko na E stokach pasma opadających w kierunku wsi Krasna. Właściwe osuwisko Węglówka ma powierzchnię około 600 ha, 1,5 km długości i około 5,2 km szerokości. Średnia miąższość jego koluwiów (materiału przemieszczonego) wynosi około 10 m, a maksymalna może przekroczyć 60 m. Przybliżona objętość materiału przemieszczonego w osuwisku przy takich parametrach przekracza m 3. Bober i.in. opisali je jako przemieszczające ponad m 3. Jak na to wskazują dotychczasowe prace kartograficzne w ramach projektu SOPO osuwisko to jest największym karpackim osuwiskiem, a do jego powstania z pewnością przyczyniły się ruchy neotektoniczne, a głównie trzęsienia ziemi. Od niepamiętnych czasów w Węglówce wydobywano ropę naftową - kiedyś nawet ponoć surowiec, zbierany z miejsc, w których samoczynnie wypływał, dostarczano do Krosna, gdzie służył do celów oświetleniowych. Prawdziwa hossa przyszła dopiero w XIX stuleciu. Penetrujący Podkarpacie przedsiębiorcy naftowi podjęli nowoczesne poszukiwania. Efektem było odkrycie złóż - tak zasobnych, że założona w 1888 r. kopalnia wciąż działa. Przez 120 lat dostarczyła przeszło milion ton ropy. Działające urządzenia kopalniane - kiwony i kieraty są dużą atrakcją turystyczną. Wydobywany surowiec systematycznie trafiał do rafinerii w Jaśle. Rysunek 3 Największy kompleks osuwiskowy w Karpatach osuwisko Węglówka i osuwisko nad wsią Krasna. Model terenu zestawiony na podstawie danych lotniczego skaningu laserowego (LiDAR ISOK) Punkt 1. Dolina Sanu. Problematyka geologiczno inżynierska projektowanego zbiornika Krasiczyn Pierwsze badania osuwisk na tym terenie przeprowadził w latach przed II wojną światową J. Wdowiarz, publikując mapy geologiczne okolic Dynowa (Wdowiarz 1939) oraz Dubiecka i Krzywczy (Wdowiarz 1948). Pod koniec lat i na początku lat zostały przeprowadzone badania geologiczne nad rozpoznaniem warunków geologiczno-inżynierskich pod projektowaną zaporę i zbiornik Krasiczyn na rzece San. Zapora miała być usytuowana nieco na zachód od Krasiczyna we wsi Krasice. Budowa geologiczna, a zwłaszcza występowanie w koronie zapory, w podłożu ilastych łupków pstrych sprawiła, że zaporę przesunięto o 1 km w górę rzeki w rejon Mielnowa Reczpola. Zapora miała mieć 31 m wysokości i piętrzyć wodę do maksymalnej wysokości 235 m n.p.m. Powstały w ten sposób zbiornik miałby około 35 km długości i około 46 km 2 powierzchni. Miał to być zbiornik retencyjny przy równoczesnym wykorzystaniu dla celów energetycznych (Gierat Nawrocka, Wójcik

9 1988). Samo koryto rzeki San ma szerokość dochodzącą do 1000 m i wycięte jest na ogół w czwartorzędowych osadach rzecznych. Dno doliny jest wyścielone utworami rzecznymi o zmiennej szerokości i różnym wykształceniu. Na zboczach doliny zachowały się fragmenty teras rzecznych o wysokości do 65 m nad współczesne koryto rzeki (Klimaszewski 1948, Wójcik 1975, Wójcik i Gucik 1982). Najważniejszym zagadnieniem w czasie badań było rozpoznanie osuwisk w rejonie projektowanego zbiornika. Przemieszczone przez osuwiska koluwia występują po obu stronach doliny i zajmują duże powierzchnie. Osuwiska wykształcone są zarówno w utworach czwartorzędowych i w skałach ich podłoża. Największy wpływ na ich rozwój mają skały podłoża fliszowego, na których rozwinięte są duże strukturalne osuwiska o powierzchniach przekraczających niejednokrotnie 1,0 km 2. Według Wójcika i Zimnala (1996) największą osuwiskowością w stosunku do wychodni warstw skalnych charakteryzują się łupki pstre (31,3%) i warstwy menilitowe (30%). Mniejsze wskaźniki wykazują warstwy inoceramowe (23,7%), warstwy hieroglifowe (19,4%), a najmniejsze wskaźniki posiadają warstwy krośnieńskie (12,4%). Ogółem osuwiska zajmują 13,6% powierzchni terenu badań. A jeżeli policzymy powierzchnię zboczy dolin i stoków wskaźnik ten wzrasta do 22%. Dokładne rozpoznanie geologiczno-inżynierskie sprawiły że na zboczach i stokach tego krótkiego odcinka doliny Sanu wyznaczono 342 osuwiska, z których największe miało powierzchnię 63,95 ha. Prowadzone w ostatnich latach prace kartograficzne w projekcie SOPO przyczyniły się do jeszcze lepszego rozpoznania osuwisk, gdyż prace są wykonywane na podkładach w skali 1 : Prace te pokazały prawdziwy obraz osuwisk na stokach nad równoleżnikowo płynącym odcinkiem Sanu pomiędzy Dynowem na zachodzie i Przemyślem na wschodzie. Na obszarze gmin położonych na tym odcinku doliny Sanu stwierdzono następujące liczby osuwisk (tabela 1). Gmina Powierzchnia gminy w km 2 Powierzchnia osuwisk w km 2 Wskaźnik osuwiskowości powierzchniowej Wskaźnik gęstości osuwisk Dubiecko 154,26 25,0 16 % (18,7 %) Krzywcza 94,47 24,82 29,38 % Krasiczyn 127,17 8,57 % 4,33 Punkt 2. Kuńkowce. Problematyka stabilizacji i monitoringu osuwisk zagrażających infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej na terenie województwa podkarpackiego Osuwisko na stoku w Kuńkowcach było znane już od lat Jest to duże (ponad 13 ha), wyraźne osuwisko o zmiennej aktywności. Osuwisko ma wysokie, dobrze zarysowane skarpy: główną, boczne i wtórne. Koluwia są wyraźne, wykształcone w postaci form wypukło - wklęsłych, wałów i progów akumulacyjnych, z wypłaszczeniami. W zagłębieniach występują podmokłości i drobne sztuczne jeziorka. Czoło osuwiska jest dobrze widoczne w terenie gdyż schodzi ono do koryta Sanu. Koluwia są w dużej mierze nieaktywne, w dolnej części jęzora występuje niewielka strefa aktywna i okresowo aktywna. Duże wyraźnie zaznaczające się osuwisko na zboczu doliny Sanu w przeszłości podcinanego przez rzekę. W części górnej wąskie i wydłużone, wyraźnie rozszerza się w dolnej. Skarpa główna położona około 295 m n. p. m. ma wysokość 8,0 m. Osuwisko ograniczone jest skarpami bocznymi o wysokościach do 8 m (W) i do 4 m (E). Rzeźba wewnątrzosuwiskowa jest dobrze wykształcona, zaznacza się w terenie szeregiem nabrzmień i wypłaszczeń. Widoczne są progi i wały akumulacyjne. Środkowa część osuwiska ponad i poniżej drogi wojewódzkiej nr 884 jest okresowo aktywna i aktywna, pozostała część - nieaktywna - szczególnie w części górnej osuwiska. Osuwisko schodzi jęzorem do dna doliny Sanu. Część jęzora poniżej drogi wojewódzkiej jest uaktywniona w związku z występowaniem okresowych podmokłości, stawków - jako wynik stagnacji wód spływających ze stoku osuwiskowego, a nie odprowadzonych do rzeki San. Współcześnie koryto rzeki San nie podcina jęzora, a jego aktywność jest związana z brakiem należytego odwodnienia i dostawą wód obcych z terenu ponad droga wojewódzką (Rycio i Cybulska 2013, Rączkowski 2017). Odnowiona na jesieni 2016 i na wiosnę 2017 r. mała część osuwiska spowodowała zagrożenie dla sieci wodociągowej na terenie gminy Przemyśl oraz dla drogi wojewódzkiej 884 (Rączkowski 2017). Przeprowadzone zostały prace geologiczno - inżynierskie i prace projektowe dotyczące osuwiska. Punkt 3. Osuwiska Miasta Przemyśl, zagrożenia dla infrastruktury Miasta, cmentarzy i własności prywatnej Podczas prac terenowych prowadzonych na terenie gminy Przemyśl-Miasto rozpoznano i udokumentowano 126 osuwisk, w tym: 15 aktywnych, 26 okresowo aktywnych, 58 nieaktywnych i 27 o różnym stopniu aktywności w obrębie danego osuwiska oraz wyznaczono 17 terenów zagrożonych ruchami masowymi (Rycio i Cybulska 2013). Rejonem wyróżniającym się szczególnie dużą liczbą osuwisk, jest obszar położony na południe od rzeki San - na północnych wzgórzach ciągnących się od Góry Wapielnicy i Streczynowej, przez Kruhel Wielki i Kruhel Mały, do Kopca Tatarskiego. Osuwiska w tej strefie to przede wszystkim osuwiska o dużej i bardzo dużej powierzchni, obejmujące swym zasięgiem znaczne części stoku. Podczas prac terenowych na obszarze gminy zarejestrowano łącznie 126 osuwisk, o łącznej powierzchni 442,69 ha (o powierzchni łącznej równej 4,42 km 2 ),

10 co stanowi 9,57 % powierzchni całej gminy (Op = 9,57%). Średnia gęstość osuwisk (G) na terenie badanej gminy to 2,73 osuwiska/km 2. Jeżeli jednak obszar gminy pomniejszymy o tereny płaskie to współczynniki osuwiskowości przedstawią się inaczej: Op = 18,4%, a G=5,25 osuwiska/km 2. Na terenie Miasta Przemyśla osuwiska zagrażają zabudowie mieszkalnej, liniom komunikacyjnym i przesyłowym, infrastrukturze narciarskiej, a także były przyczyną zniszczeń notowanych na terenie dwóch cmentarzy Komunalnego i przykościelnego przy Kościele Św. Wojciecha. Problematyka ta zostanie omówiona w miarę wolnego czasu w czasie wycieczki. Literatura Adamczyk M., 1979, Zmiany w krajobrazie Karpat w latach WIERCHY, 47; Alexandrowicz S.W., 1956, Stary obryw skalny w Tyńcu koło Krakowa. Biul. I G, 108. Badak J., Pawłowski Z., 1959, Osuwisko w Lipowicy koło Dukli. Przegl. Geol. 11. Warszawa. Bargielewicz B., 1958, Osuwisko w Kobyle Gródku nad Jeziorem Rożnowskim. Kwart. Geol., T. 2, nr 2. Bargielewicz B., 1961, Osuwisko we wsi Wapienne koło Muszyny. Przegl. Geol., nr 3, str Bażyński J., Frankowski Z., 1980, Prognoza rozwoju osuwisk w wykopie kolejowym w Sadowiu. Biul. IG, 324. Bażyński J., Kuhn A., 1970, Rejestracja osuwisk w Polsce. Przegl. Geol., 3. Blauth J., Zuber R., 1907, Katastrofa w Duszatynie. Czas. Techn., 25,. Lwów. Bober L., 1984 Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związek z budową geologiczna regionu. Biul. IG, Bober L., 1985 Mapa osuwiskowości polskich Karpat fliszowych skala 1: Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Karpacki. Bober L., 1990 Monografia osuwisk karpackich. Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Karpacki. Bober L., Thiel K., Zabuski L., 1997, Zjawiska osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych. Geologiczno-inżynierskie własności wybranych osuwisk. IBW PAN Gdańsk, Boretti-Szymańska W., Osuwisko Karpenciny koło Bukowiny na Podhalu. [w:] B. Halicki (red.) Zbiór Prac i Komunikatów Treści Geologicznej. Instytut Geologiczny, Muzeum Ziemi. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1: Chowaniec J., Kolasa K., Nawrocka D., Witek K., Wykowski A., 1975 Katalog Osuwisk Województwo rzeszowskie. CAG Warszawa. Dauksza L. Kotarba A. 1973: An analysis of the influence of fluvial erosion in the developement of a landslide slope using the application of the queueing theory. Stud. Geomorph.Carpatho- Balcan., 7: Dziewański J., Czajka K. (red.), 2001 Analiza zjawisk osuwiskowych na terenie województwa podkarpackiego. IGSMiE PAN Kraków. Dziuban J. 1983: Osuwisko Połoma. Czas. Geogr., 54 3: Gerlach T., 1976, Współczesny rozwój stoków w Polskich Karpatach fliszowych. Prace Geogr. IG i PZ PAN, 122. Gierat - Narocka D., Wójcik A., 1988 Problematyka geologiczna projektowanego zbiornika Krasiczyn, przekrój przez czwartorzęd doliny Sanu między Reczpolem i Mielnowem. [w:] J. Kotlarczyk (red.) Przewodnik LIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego Karpaty Przemyskie, września 1988, Gil E., 1994, Montoring ruchów masowych [w:] Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. Stacja Bazowa Szymbark (Karpaty fliszowe). L. Starkel & E. Gil red., GIL E., 1996, Monitoring ruchów osuwiskowych. [w:] Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Monitoring Geoekosystemów Górskich, Szymbark GIL E., 1997, Meteorological and hydrological conditions of landslides, Polish Flysch Carpathians. Studia Geomorph. Carp.-Balc., 31. Gil E., Bochenek W., 1998, Raport Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego IG i PZ PAN w Szymbarku za lata hydrologiczne [w:] A. Kostrzewski red. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stan Geoekosystemów w latach Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa Gil E., Gilot E., Kotarba A., Starkel L., Szczepanek K., 1974, Wczesnoholoceńskie osuwisko w Szymbarku i jego znaczenie dla rekonstrukcji paleogeograficznych. Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie, t. 17/1, I-VI Gil E., Kotarba A., 1977, Model of slide slope evolution in flysch mountains An example drawn from the Polish Carpathians. Catena 4. Gil E., Kotarba A., 1979, Model dynamicznego stoku osuwiskowego w obszarze fliszowym Przykład z polskich Karpat. Zesz. Probl., Postępów Nauk Roln., 222: Gorczyca E., 2004, Przekształcanie stoków fliszowych przez procesy masowe podczas katastrofalnych opadów (dorzecze Łososiny). Wydawnictwa UJ, Kraków Grabowski D., Marciniec P., Mrozek T., Nescieruk P., Rączkowski W., Wójcik A., Zimnal Z., 2008 Instrukcja opracowania Mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi. Wydawnictwo PIG. Warszawa. Gucik S., 1983, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: Arkusz Krzywcza (1026). Warszawa. Gucik S., 1983, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: Akusz Krzywcza (1026). Warszawa. Jakubowski K. 1974: Współczesne tendencje przekształceń form osuwiskowych w holoceńskim cyklu rozwojowym osuwisk na obszarze Karpat fliszowych. Pr. Muz. Ziemi, 22: Jakubowski K., 1963, Osuwisko w Pcimiu. WIERCHY, r. 31(1962): Jakubowski K., 1964, Płytkie osuwiska zwietrzelinowe na Podhalu. Prace Muzeum Ziemi, 6: Kleczkowski A., Osuwiska i zjawiska pokrewne. Wyd. Geol., Warszawa. 94 s. Klimaszewski M., 1935, Morfologiczne skutki powodzi w Małopolsce zachodniej w lipcu Czasopismo Geogr. 13, 2/4, Krąpiec M. & Margielewski W.1991: Zastosowanie analizy dendrogeomorfologicznej w datowaniu powierzchniowych ruchów masowych. Kwart. AGH, Geol., : Królikiewicz A., 1978, Osuwiska na obejściu Mogilan. Osuwiska i sposoby zapobiegania im. Bibl. Drogownictwa. Wyd. PiŁ, Warszawa. Książkiewicz M., 1972 Budowa Geologiczna Polski. Tektonika cz. 3. Karpaty. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa.

11 Kukulak J., Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Podhala. Folia Geographica, Series Geographica- Physica., 20: Wrocław. Łoziński W., 1909, O usuwaniu się gliny w Tymowej w brzeskim powiecie. Spraw. Kom. Fizjograf. AU Kraków, 1909, cz. III, s Mastella L., Osuwiska konsekwentno-strukturalne na wschodnim Podhalu. Biuletyn Geologiczny, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geologii, 18: Michalik A., 1962, Osuwisko w Cichem na Podhalu. Rocznik Nauk.-Dydakt. WSP Kraków, z. 10. Michalik A., 1970, Objaśnienia do mapy osuwisk w Karpatach. Oddział Karpacki IG, Kraków, maszynopis. Mrozek T., Rączkowski W., Limanówka D., 2000, Recent landslides and triggering climatic conditions in Laskowa and Pleśna Regions, Polish Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 34. Oszczypko N., 1971, Regiony osuwiskowe na tle budowy geologicznej Karpat. Kwart. Geol., 15, 4. Pagaczewski J. 1972: Catalogue of earthquakes in Poland in years. Mat. i Prace Instyt. Geof., 51: Pękala K., 1962, Osuwiska okolic Birczy i ich rola w kształtowaniu stoku. Annales UMCS, 17,5: Pitułko L., 1913 Usuwiska szymbarskie koło Gorlic. Wszechświat, 32. Poprawa D., Rączkowski W., 2003, Osuwiska Karpat. Przegląd Geologiczny, 51, 8, 2003: Rybicki S., Rączkowski W., Wójcik A., 2004, Zjawiska osuwiskowe w Karpatach zagrożeniem dla budownictwa komunikacyjnego. Materiały Konferencji Naukowej. Krynica 7-8 czerwca 2004 r. Wyd. AGH Kraków. Sawicki L.1917: Osuwisko ziemne w Szymbarku i inne zsuwy powstałe w r w Galicyi zachodniej. Rozpr. Wydz. Matemat.-Przyrod. Akad. Um., ser III, 16 A: Starkel L., 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej. Probl. Zagosp. Ziem górskich 10: Starkel L.1960: Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w Holocenie. Pr. Geogr.IG PAN, 22: pp.239. Stecki K., Zsuwy ziemne w Beskidzie Zachodnim po ulewach w lipcu 1934 r. Kosmos, 59, 1934, Śliwa P., Osuwisko Bachledzkiego Wierchu na Podhalu. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 96, Śliwa P. & Wilk Z., Osuwisko w Bańskiej Wyżnej na Podhalu. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 86. Teisseyre H., Osuwisko w Krasnoili. Czasop. Geograf. 12, 2, Teisseyre H., 1936, Materiały do znajomości osuwisk w niektórych okolicach Karpat i Podkarpacia. Roczn. PTG, 12, Wojcik A., 1997, Osuwiska w dorzeczu Koszarawy strukturalne i geomorfologiczne ich uwarunkowania (Karpaty Zachodnie, Beskid Żywiecki. Biul. PIG 376: Wójcik A., Rączkowski W., 2009 Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: Arkusz Przemyśl (1027). CAG Warszawa. Wójcik A., Rączkowski W.,2001, Osuwiska w dolinie Wisłoki na terenie projektowanego zbiornika w Kątach (Beskid Niski). Przegląd Geolog., 49, 5: Wójcik A., Zimnal Z., 1996, Osuwiska wzdłuż doliny Sanu między Bachórzcem a Reczpolem (Karpaty, Pogórze Karpackie). Biul PIG 374. Wrzosek-Matl J., 1961, Osuwiska w Polsce południowej w roku Kosmos B, 7, 2: Zabuski L., Thiel K., & Bober L., 1999, Osuwiska we fliszu Karpat. Geologia Modelowanie Obliczenia stateczności. Wyd. IBW PAN Gdańsk, Ziętara T., 2003, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby i niszczeniu infrastruktury osadniczej w Beskidzie Sądeckim. Sympozjum HYDROTECHNIKA V Ustroń Ziętara T., 1974, Obszary osuwiskowe w dolinie Dunajca nad Jeziorem Rożnowskim. Rocz. Sądecki, T.14. Ziętara T., 1974, Rola osuwisk w modelowaniu Pogórza Rożnowskiego (Zachodnie Karpaty fliszowe). St. Geomorph. Carp.-Balc., 8, s Ziętara T.1968: Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 60: Żytko K., 1973 red., Przewodnik geologiczny po Wschodnich Karpatach fliszowych WG Warszawa.

12