BADANIE NA TEMAT ŚRODKÓW USTAWODAWCZYCH ZWIĄZANYCH Z NARUSZENIAMI PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ ONLINE

Transkrypt

1 BADANIE NA TEMAT ŚRODKÓW USTAWODAWCZYCH ZWIĄZANYCH Z NARUSZENIAMI PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ Streszczenie PROJEKT ZLECONY PRZEZ URZĄD UNII EUROPEJSKIEJ DS. WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

2 STRESZCZENIE Kontekst Naruszenia praw własności intelektualnej zdarzały się i coraz częściej zdarzają się w środowisku online, a w szczególności w internecie, wzbudzając obawy na wielu różnych szczeblach i doprowadzając w ostatnim czasie do powstania szeregu nowych inicjatyw europejskich 1. Na poziomie międzynarodowym i europejskim przyjęto szereg środków ustawodawczych, których celem jest wzmocnienie i harmonizacja ochrony praw własności intelektualnej. Środki te obejmują działania zaradcze zmierzające do umożliwienia posiadaczom praw i organom ścigania, takim jak prokuratorzy, skutecznego egzekwowania praw własności intelektualnej 2. Jednak w większości przypadków przepisy zawarte w wyżej wymienionym ustawodawstwie nie odnoszą się konkretnie do sposobu zapobiegania naruszeniom praw własności intelektualnej online lub zwalczania takich naruszeń, lecz mają jedynie postać minimalnych wymogów, pozostawiając poszczególnym państwom członkowskim możliwość przyjęcia i stosowania specjalnych środków krajowych. Poprzednie badania obserwatorium dotyczyły naruszeń praw własności intelektualnej w środowisku online, ale żadne z nich nie zajmowało się kwestią wykorzystania konkretnych, istniejących środków ustawodawczych do celów zapobiegania naruszeniom praw własności intelektualnej online lub zwalczania takich naruszeń 3. Głównym celem niniejszego badania jest zatem ustalenie, czy i w jakim zakresie w państwach członkowskich dostępne są konkretne środki ustawodawcze, które można stosować w celu zapobiegania naruszeniom praw własności intelektualnej lub zwalczania naruszeń o takim charakterze w środowisku online. Środki ustawodawcze, na których skupi się badanie, to środki, które można scharakteryzować jako praktyczne rozwiązania praktycznych problemów, takie jak możliwość nałożenia na dostawcę usług internetowych wymogu ujawniania tożsamości klienta podejrzanego o naruszenie praw własności intelektualnej strony trzeciej oraz możliwość zastosowania europejskiego nakazu dochodzeniowego w odniesieniu do przestępstw związanych z prawami własności intelektualnej. 1 Zaliczają się do nich w szczególności ocena zagrożenia poważną i zorganizowaną przestępczością (SOCTA) Europolu z 2013 r., unijny plan działań dla organów celnych w latach w celu zwalczania naruszeń praw własności intelektualnej, komunikat Komisji w sprawie Strategii jednolitego rynku cyfrowego dla Europy (COM(2015) 192 final) oraz wspólne sprawozdanie Europolu i EUIPO na temat podrabiania towarów w UE (ostatnie sprawozdanie pochodzi z 2017 r.). 2 Zobacz przegląd wspomnianych środków ustawodawczych poniżej w rozdziale 7. 3 Warto jednak odnieść się do powiązanego z tą kwestią badania, a mianowicie: Study on voluntary collaboration practices in addressing online infringements of trade mark rights, design rights, copyright and rights related to copyright ( Badanie na temat dobrowolnych praktyk w zakresie współpracy przy rozwiązywaniu problemu naruszeń praw do znaków towarowych, wzorów, praw autorskich i praw pokrewnych do praw autorskich w internecie ), 2016 r. 2

3 Metodyka Głównym celem tego badania jest ustalenie, czy konkretne środki ustawodawcze, które można wykorzystać do zwalczania naruszeń praw własności intelektualnej online lub zapobiegania takim naruszeniom, są faktycznie dostępne w państwach członkowskich UE, a jeśli tak, to czy takie środki stosowano lub będzie można stosować w tym celu w każdym państwie członkowskim. Z myślą o tak zdefiniowanym celu we wstępnej części badania dokonano mapowania dostępnych środków ustawodawczych w odniesieniu do następujących ośmiu wybranych tematów: 1 Uzyskanie informacji o koncie 2 Blokowanie dostępu do stron internetowych 3 Działania związane z nazwami domen 4 Działania skierowane do dostawców usług hostingowych 5 Europejski nakaz dochodzeniowy 6 Ekstradycja europejski nakaz aresztowania 7 Pranie pieniędzy 8 Sankcje karne Główne narzędzia służące mapowaniu składały się z dwóch kwestionariuszy: jeden dotyczył środków cywilnych, a drugi środków karnych. Kwestionariusze przedstawiono grupie ekspertów powołanej do celów niniejszego badania, a następnie rozesłano do przedstawicieli wszystkich państw członkowskich za pośrednictwem dwóch różnych sieci kontaktów 4. Na większość szczegółowych pytań otrzymano odpowiedzi pochodzące od większości choć nie wszystkich państw członkowskich 5, co należy wziąć pod uwagę przy czytaniu wyników badania. Ponieważ jednak celem mapowania było uzyskanie ogólnego obrazu dostępności środków ustawodawczych w państwach członkowskich UE jako takich, a nie szczegółowego obrazu sytuacji 4 Kwestionariusz dotyczący środków cywilnych rozesłano do kilku indywidualnych członków ECTA oraz członków Komisji ECTA. Kwestionariusz dotyczący środków karnych rozesłano do różnych organów krajowych reprezentowanych w EUROJUST. Zespół projektowy pragnie podziękować wszystkim respondentom za ich cenny i istotny wkład w badanie. 5 W każdej tabeli liczba brakujących odpowiedzi zostanie oznaczona jako Brak odpowiedzi. 3

4 w każdym państwie członkowskim 6, liczba odpowiedzi udowadnia, że uzyskanie takiego ogólnego obrazu jest możliwe. Ponadto niezależna weryfikacja odpowiedzi nie wchodziła w zakres badania. Odpowiedzi odzwierciedlają zatem opinie respondentów, o czym należy pamiętać, czytając badanie w ogóle, a w szczególności gdy pojedyncze odpowiedzi zacytowano lub podkreślono. Najważniejsze ustalenia Mapowanie i analiza środków ustawodawczych dostępnych w udzielających odpowiedzi państwach członkowskich UE, które to środki mogą być wykorzystywane przez posiadaczy praw i właściwe organy do zwalczania naruszeń praw własności intelektualnej online i zapobiegania takim naruszeniom, pokazują zarówno podobieństwa na poziomie UE, jak i różnice między poszczególnymi państwami. W odniesieniu do pierwszych dwóch ze wspomnianych powyżej ośmiu tematów, a mianowicie środków ustawodawczych dotyczących ujawniania informacji o osobie podejrzanej o naruszenie oraz możliwości blokowania dostępu do stron internetowych, środki te stanowią punkt wyjścia dla wszystkich państw członkowskich 7. Ponadto w odpowiednich artykułach dyrektywy w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej 8 do pewnego stopnia zharmonizowano podstawę prawną dla różnych środków krajowych. Chociaż podstawowe warunki otrzymania takich informacji lub uzyskania nakazu blokowania są do pewnego stopnia zharmonizowane, w kwestii bardziej szczegółowych warunków proceduralnych mogą istnieć różnice między państwami członkowskimi. W większości państw członkowskich zharmonizowane ustawodawstwo jest zatem uzupełnione szczegółowymi przepisami prawa krajowego, takimi jak ogólne przepisy dotyczące postępowania cywilnego i karnego, których przepisy mają również zastosowanie zarówno do naruszeń praw własności intelektualnej, jak i do innych rodzajów bezprawnych działań 9. Sytuacja przedstawia się inaczej w odniesieniu do trzeciego tematu dotyczącego działań związanych z nazwami domen. UE nie zharmonizowała ustawodawstwa krajowego dotyczącego rejestracji i administrowania krajowymi domenami najwyższego poziomu (cctld) w poszczególnych państwach członkowskich. Oznacza to, że podstawa prawna dla konkretnych środków ustawodawczych, które obejmuje to badanie mianowicie zawieszenie, przekazanie lub usunięcie rejestracji nazw domen podejrzanych o naruszenie praw własności intelektualnej strony trzeciej podlega prawu krajowemu każdego państwa członkowskiego oraz szczegółowym przepisom lub warunkom użytkowania określonym 6 Przykładem badania skupiającego się na sytuacji prawnej w każdym państwie członkowskim jest sprawozdanie EUIPO Consumers Frequently Asked Questions (FAQS) on Copyright [ Najczęściej zadawane przez konsumentów pytania dotyczące praw autorskich"], 2017 r., dostępne na stronie internetowej: 7 W niektórych sytuacjach do tego punktu wyjścia wprowadza się pewne zmiany. Zobacz więcej szczegółów w rozdziałach 8.2 i Dyrektywa 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej. 9 Jeśli chodzi o ujawnianie informacji, sytuację trafnie opisano jako mozaikowe podejście wymagające od sądów stosowania różnych przepisów prawa krajowego przez Rolanda Knaaka i Łukasza Żelechowskiego w: Michel Vivant (red.): European case-law on infringements of intellectual property rights [ Orzecznictwo europejskie w kwestiach prawa własności intelektualnej"], Bruylant, 2016 r. 4

5 przez administratora każdej cctld. Mimo że trzy analizowane środki ustawodawcze są dostępne w większości państw członkowskich, żaden z tych środków nie jest dostępny we wszystkich państwach członkowskich. Na przykład w niektórych państwach członkowskich można uzyskać nakaz sądowy w sprawie przeniesienia naruszających prawo nazw domen od właściciela nazw domen do właściciela praw. Nie będzie to możliwe w innych państwach członkowskich, nawet jeśli zaangażowane strony są takie same. Mapowanie i analiza czwartego tematu dotyczącego środków ustawodawczych skierowanych do podmiotów utrzymujących treści podejrzewane o naruszenie praw własności intelektualnej również ujawnia dość rozdrobniony, całościowy obraz sytuacji. Z jednej strony wyłączenie od odpowiedzialności dostawców usług hostingowych jest objęte art. 14 ust. 1 dyrektywy o handlu elektronicznym 10, którą wprowadzono do prawa wszystkich państw członkowskich. Rzeczywisty standard odpowiedzialności wtórnej nie został jednak zharmonizowany i w związku z tym opiera się na prawie krajowym. Art. 14 ust. 1 dyrektywy o handlu elektronicznym sugeruje, że usługodawca nie ponosi odpowiedzialności za treści, które przechowuje dla swoich klientów, chyba że miał on informacje o bezprawnym charakterze takich treści lub nie podjął się niezwłocznie tj. gdy tylko stał się świadomy istnienia wspomnianych treści działań mających na celu ich ściągnięcie (tj. usunięcie lub uniemożliwienie do nich dostępu). O ile dostawca usług hostingowych nie ponosi odpowiedzialności za materiały naruszające prawa, o tyle możliwe jest uzyskanie orzeczenia sądowego, które wymaga od dostawcy usług hostingowych usunięcia z jego platformy we wszystkich państwach członkowskich treści naruszających prawa własności intelektualnej. Z drugiej strony możliwość nałożenia na dostawcę usług hostingowych wymogu zawieszenia istniejącego rachunku osoby podejrzanej o naruszenie nie podlega szczegółowym przepisom UE, a z mapowania wynika, że ten środek prawny jest niedostępny lub jego dostępność nie jest oczywista w prawie połowie państw członkowskich. Jeszcze większe rozdrobnienie widać w możliwości uniemożliwienia osobie podejrzanej o naruszenie otworzenia nowego rachunku z usługami hostingowymi w sytuacji uprzedniego zawieszenia rachunku. Ten środek prawny jest niedostępny lub jego dostępność nie jest jasna lub jest przedmiotem debaty prawnej w ponad połowie państw członkowskich. Naruszenie praw własności intelektualnej w środowisku cyfrowym oznacza, że działania naruszające te prawa mogą być prowadzone jednocześnie w kilku państwach członkowskich, podczas gdy osoby podejrzane o naruszenie mogą znajdować się w jednym lub w kilku państwach członkowskich. Dochodzeniowa współpraca sądowa między państwami członkowskimi odgrywa zatem ważną rolę w egzekwowaniu praw własności intelektualnej w takich przypadkach. Europejski nakaz dochodzeniowy (END) 11 to wprowadzony niedawno środek ustawodawczy w zakresie współpracy sądowej między państwami członkowskimi, który zastępuje wcześniejsze bardziej rozdrobnione ramy prawne 12. Opiera się on na wzajemnym uznawaniu orzeczeń, co oznacza, że każde 10 Dyrektywa 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (Dz.U. L 178, 17 lipca 2000 r.). 11 Dyrektywa 2014/41/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (dyrektywa w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego). 12 Europejski nakaz dochodzeniowy ma na celu stworzenie kompleksowego systemu zastępującego wszystkie istniejące instrumenty w tej dziedzinie, w tym decyzję ramową Rady 2008/978/WSiSW z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane 5

6 państwo członkowskie ma obowiązek uznać i wykonać wniosek innego państwa członkowskiego, tak jak w przypadku orzeczenia wydanego przez jego własne organy. Podrabianie towarów i piractwo znajdują się w wykazie przestępstw objętych europejskim nakazem dochodzeniowym, jeżeli spełniony jest podstawowy wymóg określony w tym nakazie, a mianowicie dane przestępstwo podlega karze pozbawienia wolności na maksymalny okres co najmniej trzech lat w państwie wydającym nakaz. Nie każdy rodzaj naruszenia praw własności intelektualnej jest jednak uznawany za podrabianie towarów i piractwo, a maksymalny wymiar kary w przypadku podrabiania towarów i piractwa nie wynosi trzech lat we wszystkich państwach członkowskich. Oba te czynniki ograniczają stosowanie europejskiego nakazu dochodzeniowego przez właściwe organy w państwach członkowskich w związku z naruszeniem praw własności intelektualnej. Europejski nakaz aresztowania 13 to uproszczona transgraniczna procedura ścigania lub wykonywania kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego polegającego na pozbawieniu wolności. Europejski nakaz aresztowania to wniosek wydany przez organ sądowy jednego państwa członkowskiego o zatrzymanie osoby znajdującej się w innym państwie członkowskim i przekazanie tej osoby do celów ścigania we wnioskującym państwie członkowskim. Podrabianie towarów i piractwo" oraz przestępczość komputerowa znajdują się w wykazie przestępstw, które nie muszą być jednocześnie uznawane za przestępstwo w państwie wykonującym. Stanowi to odstępstwo od obowiązującego w innych przypadkach wymogu podwójnej odpowiedzialności karnej, co oznacza, że przestępstwo stanowiące podstawę wydania europejskiego nakazu aresztowania podlega karze zarówno w państwie wydającym, jak i wykonującym nakaz. Warunkiem jest jednak, aby przestępstwo podlegało karze pozbawienia wolności lub środkowi zabezpieczającemu polegającemu na pozbawieniu wolności w maksymalnym wymiarze co najmniej trzech lat, zgodnie z definicją w prawie wydającego nakaz państwa członkowskiego 14. Podobnie jak w przypadku wspomnianego powyżej europejskiego nakazu dochodzeniowego, takie ograniczenie wyklucza stosowanie europejskiego nakazu aresztowania w niektórych państwach członkowskich w przypadku szeregu naruszeń praw własności intelektualnej. W takich przypadkach można jednak nadal wydać europejski nakaz aresztowania, jeżeli naruszenie praw własności intelektualnej jest zagrożone w wydającym nakaz państwie członkowskim karą pozbawienia wolności w wymiarze co najmniej 12 miesięcy, a ponadto państwo wykonujące taki nakaz może wymagać, aby przestępstwo będące podstawą wydania europejskiego nakazu aresztowania również stanowiło przestępstwo w świetle odpowiedniego prawa krajowego. Dwie ostatnio przyjęte dyrektywy w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy, a mianowicie czwarta dyrektywa w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy 15 i rozporządzenie w sprawie transferów środków w postępowaniach w sprawach karnych, oraz który to system w jak najszerszym zakresie objąłby wszystkie rodzaje dowodów, przewidywałby terminy wykonania i w maksymalnym możliwym zakresie ograniczał podstawy odmowy (motyw 6 dyrektywy w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego). 13 Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi, Dz.U. L 190, 18 lipca 2002 r. 14 Art. 2 ust. 2 decyzji ramowej Rady w sprawie europejskiego nakazu aresztowania. 15 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniająca rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 i uchylająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE oraz dyrektywę Komisji 2006/70/WE (dyrektywa w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy). 6

7 pieniężnych 16, obejmują dochody pochodzące z większości rodzajów działalności przestępczych 17. Instrumenty te zasadniczo obejmują dochody pochodzące z naruszenia praw własności intelektualnej online, ale obecnie wydaje się, że nie ma na to konkretnych przykładów. Badanie obejmuje również szereg aspektów związanych z sankcjami karnymi w przypadku naruszenia praw własności intelektualnej określonych w przepisach prawa krajowego państw członkowskich. Sankcje karne nie podlegają harmonizacji na szczeblu UE, ale jak wykazano powyżej rodzaj kar i maksymalne kary odgrywają jednocześnie istotną rolę w faktycznym stosowaniu dwóch unijnych środków ustawodawczych, tj. europejskiego nakazu dochodzeniowego i europejskiego nakazu aresztowania, w odniesieniu do naruszeń praw własności intelektualnej online. Z mapowania wynika, że rodzaj kar i maksymalne kary za naruszenie praw własności intelektualnej znacznie różnią się w poszczególnych państwach członkowskich, a mianowicie maksymalne kary pozbawienia wolności, w stosownych przypadkach, wahają się od 2 do 10 lat. Ponadto sytuacja prawna w państwach członkowskich jest daleka od jednolitej, jeśli chodzi o takie kwestie, jak ewentualna karalność naruszeń wynikających z zaniedbania, czy też możliwe pociągnięcie do odpowiedzialności osób prawnych za naruszenia prawa karnego. W odrębnym rozdziale znajduje się kilka uwag końcowych na temat analizy, wraz z sugestią istnienia możliwości i potrzeby przeprowadzenia bardziej dogłębnych badań nad kilkoma omawianymi tematami. Postęp technologiczny miał wpływ i prawdopodobnie nadal będzie go miał zarówno na egzekwowanie praw własności intelektualnej online, jak i na ewentualne naruszenia praw własności intelektualnej. W ostatnim rozdziale określono szereg nowych możliwości i wyzwań, takich jak zastosowanie technologii łańcucha bloków, wykorzystanie dużych zbiorów danych i technik filtrowania oraz prywatyzacja mechanizmów egzekwowania prawa poprzez wykorzystanie pozasądowych mechanizmów podejmowania decyzji. 16 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/847 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie informacji towarzyszących transferom środków pieniężnych i uchylenia rozporządzenia (WE) nr 1781/2006 (tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.U. L 141, 5 czerwca 2015 r., s Zobacz definicję działalności przestępczej w art. 3 ust. 4 dyrektywy w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy, a w szczególności definicję przestępstw w sekcji f). 7

8 Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej, 2018 r. Powielanie jest dozwolone pod warunkiem podania źródła BADANIE NA TEMAT ŚRODKÓW USTAWODAWCZYCH ZWIĄZANYCH Z NARUSZENIAMI PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 8