Różnorodność biologiczna siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny

Transkrypt

1 Różnorodność biologiczna siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny

2 Różnorodność biologiczna siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie Lublin 2016

3 Autorzy tekstów: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie Beata Sielewicz Janusz Holuk Krzysztof Próchnicki Małgorzata Polkowska Spis treści: oraz Andrzej Różycki Joanna Szkuat Grzegorz Grzywaczewski Wstęp Beata Sielewicz, Małgorzata Polkowska Bogactwo przyrodnicze wybranych siedlisk sucholubnych Joanna Szkuat Zdjęcia: Piotr Chmielewski, Anna Cwener, Grzegorz Grzywaczewski, Janusz Holuk, Artur Homan, Małgorzata Polkowska, Krzysztof Próchnicki, Marzena Puzio, Andrzej Różycki, Rafał Siek, Joanna Szkuat 2. Mokradła Lubelszczyzny Andrzej Różycki Łąki jako ostoja bioróżnorodności Andrzej Różycki Rośliny terenów otwartych Joanna Szkuat Skład: Wydawnictwo Lipiec ul. Jasna 5/ Zwierzyniec tel./fax lipiecphoto@pro.onet.pl Druk: AWR MAGIC 5. Owady terenów otwartych Andrzej Różycki Ptaki otwartych przestrzeni Grzegorz Grzywaczewski Tajemniczy mieszkańcy lubelskich bagien żółw błotny i strzebla błotna Janusz Holuk Faunistyczne osobliwości wschodniej Lubelszczyzny suseł perełkowany, tchórz stepowy, smużka stepowa Krzysztof Próchnicki Projekt Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Nr 520/2014/Wn-03/OP-XN-02/D współfinansowany jest przez Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego na lata Kwota dofinansowania ,60 zł Bibliografia ISBN

4 WSTĘP Rozlewiska w dolinie Bugu (fot. R. Siek) Obszary Natura 2000 w woj. lubelskim Obszar województwa lubelskiego charakteryzuje się zróżnicowaniem i bogactwem zasobów przyrodniczych oraz walorów krajobrazowych. Zróżnicowanie przyrodnicze terenów położonych pomiędzy Wisłą i Bugiem wynika m.in. z budowy geologicznej, rzeźby terenu, stosunków wodnych oraz zmiennych warunków klimatycznych. Szczególnie bogata różnorodność biologiczna i krajobrazowa jest uwarunkowana specyficznym położeniem fizjograficznym i geobotanicznym, a także stosunkowo niewielkim stopniem antropogenicznego przekształcenia krajobrazu znacznych części regionu. Lubelszczyzna, na tle innych regionów Polski, posiada swoje cechy specyficzne. Województwo położone jest na przecięciu wielu ważnych granic przyrodniczych oraz cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem fizjograficznym. Z północy na południe przebiega fizjograficzna granica pomiędzy Europą Wschodnią i Europą Zachodnią. Lubelszczyzna położona jest na styku wyżyn i nizin, bowiem ze wschodu na zachód przecina ją granica Pasa Wielkich Dolin oraz Pasa Wyżyn i Starych Gór Europy. W granicach województwa znajdują się obszary nizinne, w tym pojezierze oraz obszary wyżynne, w tym Roztocze charakterem nawiązujące do gór. 5

5 Cechy wyróżniające przyrodę Lubelszczyzny: Występowanie unikatowych w skali kraju i Europy torfowisk niskich typu węglanowego, największe i najbardziej znane to Chełmskie Torfowiska Węglanowe. Unikatowość polega także na bezpośrednim sąsiedztwie siedlisk o skrajnych wymaganiach, tj. torfowisk oraz muraw kserotermicznych wykształconych na wyniesieniach kredowych, znajdujących się w obrębie niecek torfowych. Unikatowe torfowiska wysokie i przejściowe Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskie, jedynego na obszarze Polski pojezierza nie objętego ostatnim zlodowaceniem. Występowanie na Wyżynie Lubelskiej lessów i związana z tym obecność bardzo urozmaiconych geomorfologicznie form erozyjnych. Wyjątkowe, nie spotykane w innych częściach Polski, nagromadzenie gatunków roślin i zwierząt pochodzenia stepowego, z których wiele ma na terenie województwa lubelskiego jedyne stanowiska w kraju, należą do nich m.in. zwierzęta: suseł perełkowany, smużka stepowa, tchórz stepowy, rośliny: żmijowiec czerwony, szczodrzeniec zmienny, dziurawiec wytworny. Bardzo bogata flora storczyków, związanych z różnymi siedliskami, w tym m.in. na Lubelszczyźnie stosunkowo licznie w porównaniu z innymi regionami kraju występuje obuwik pospolity i lipiennik Loesela. Bardzo bogata fauna motyli, a także innych bezkręgowców, w tym wiele gatunków odnotowanych jedynie na Lubelszczyźnie, np. tylko na terenie rezerwatów przyrody obejmujących torfowiska węglanowe pod Chełmem zinwentaryzowano ich ponad 900 gatunków. Wyjątkowe bogactwo fauny ptaków, w tym zwłaszcza ptaków drapieżnych (np. okolice Mircza należą do najgęściej zasiedlonych w Polsce przez orlika krzykliwego), sów (Lasy Parczewskie to jedna z głównych ostoi puchacza w Polsce, Lasy Sobiborskie jedyne w Polsce stanowisko puszczyka mszarnego), ptaków wodno-błotnych, takich jak: wodniczka (populacja na Polesiu jest największa po Bagnach Biebrzańskich), derkacz, siewkowce czy najliczniejsza na polskim niżu populacja głuszca w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej (uwzględniając tereny górskie 3 pod względem liczebności w kraju). Lubelszczyzna jest obszarem ważnym dla krajowej populacji dużych drapieżników wilka i rysia. W obrębie województwa znajdują się kompleksy leśne, jeziora, torfowiska, doliny rzek oraz grunty rolnicze. Cechą charakterystyczną Lubelszczyzny jest mozaika siedlisk przyrodniczych, wśród których ważną rolę pełnią siedliska trawiaste (łąki, torfowiska i murawy). Największy kompleks leśny znajduje się w południowej części województwa, gdzie rozciąga się od Lasów Janowskich, poprzez Puszczę Solską aż do Roztocza. Jest to strategiczna ostoja dużych drapieżników takich jak wilk i ryś. We wschodniej części województwa położone są Lasy Strzeleckie, Sobiborskie, Włodawskie i Parczewskie. Cechą charakterystyczna tych lasów jest duże zagęszczenie gatunków strefowych, takich jak: orlik krzykliwy, bielik, bocian czarny, puchacz oraz puszczyk mszarny. Cechą charakterystyczną dla naszego regionu jest obecność siedlisk podmokłych. Śródleśne torfowiska są ważne dla utrzymania właściwych stosunków wodnych oraz stanowią enklawy dla ptaków, czego przykładem może być Wielkie Bagno w Puszczy Solskiej. Jednak najbardziej znane torfowiska znajdują się na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Najlepiej zachowane kompleksy torfowisk znajdują się na terenie Poleskiego Parku Narodowego, są to Bagno Bubnów, Bagno Staw, Torfowisko Durne Bagno i Torfowisko Orłowskie. Na Pojezierzu można obserwować jeziora, które stopniowo znikają pod kożuchem roślinności torfowiskowej (tzw. splei), która narasta na toń jeziora. Przykładami takich jezior są m.in. Jezioro Moszne w Poleskim Parku Narodowym lub Jezioro Brzeziczno, będące rezerwatem przyrody i obszarem Natura W sąsiedztwie parku narodowego znajduje się Krowie Bagno. Do połowy XX wieku było to największe torfowisko w obrębie Polesia Zachodniego. Krowie Bagno miało powierzchnie około ha. W latach 60 XX w. torfowisko zostało zmeliorowane i przekształcone w użytkowane łąki. Nie można nie wspomnieć o torfowiskach węglanowych w okolicach Chełma, do których należą Bagno Serebryskie, Brzeźno, Roskosz, Torfowisko Sobowice i Błota Serebryskie. Torfowiska Chełmskie są wyjątkowe w skali europejskiej, obok olbrzymich płatów kłoci wiechowatej, znajdują się tu tzw. grądziki porośnięte murawami ciepłolubnymi. Jest to ważna ostoja wodniczki. Charakterystyczne dla terenu województwa są również doliny dużych rzek: Wisły, Bugu czy Wieprza. Rzeki te nie uległy dużym przekształceniom i w sposób naturalny kształtują swoje doliny, a ich starorzecza są ostoją wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Długi odcinek granic województwa lubelskiego stanowią rzeki Wisła i Bug. Obie z nich zachowały naturalny charakter. Granica Polski, a także granica Unii Europejskiej, na Bugu zapewnia rzece zachowanie jej naturalnego charakteru. Naturalna i dynamiczna dolina rzeki stanowi idealne siedlisko dla wielu rzadkich gatunków ptaków (m.in. rybitwy białowąsej, zimorodka czy żołny) oraz cennych gatunków roślin. W dolinie Bugu mają swoje nieliczne stanowiska szczodrzeniec zmienny i żmijowiec czerwony. Szczególne znaczenie ma dla regionu dolina Królowej Polskich Rzek Wisły. Najbardziej widowiskowym odcinkiem rzeki jest blisko 80 kilometrowy Małopolski Przełom Wisły. Strome ściany nad korytem rzeki sięgają do m. Wyspy w korycie rzeki, zwłaszcza piaszczyste łachy, pełnią ważną rolę dla rzadkich gatunków ptaków, głównie siewkowych. Są to miejsca lęgowe m.in. dla ostrygojada czy rybitwy rzecznej oraz stanowią idealne żerowiska i miejsca odpoczynku w okresie migracji. Krajobraz Lubelszczyzny urozmaicają różnorodne cenne siedliska otwarte, do których można zaliczyć murawy kserotermiczne, wrzosowiska i łąki. Najcenniejsze kserotermy położone są na stromych zboczach, głównie o nachyleniu południowym i zachodnim. Wiele z nich znajduje się na zboczach dolin rzecznych, m.in. w Izbicy w dolinie Wieprza, w Dobrem nad Wisłą czy też w Gródku nad Bugiem. Zróżnicowanie muraw kserotermicznych występujących na terenie województwa lubelskiego wynika m.in. z rodzaju podłoża oraz sposobu zagospodarowania tych terenów w przeszłości. Warto wspomnieć o malowniczych wrzosowiskach. Niektóre z nich powstały na gruntach tzw. wspólnot gruntowych. W Horodyszczu, w obecnych granicach obszaru Natura 2000, przez lata był prowadzony wypas koni. Również kompleksy wrzosowisk w okolicach wsi Orzechów Stary położone są na gruntach wspólnoty wsi. Innym charakterystycznym miejscem występowania wrzosowisk są poligony wojskowe, znajdujące się m.in. w Lasach Janowskich oraz Lasach Łukowskich. 6 7

6 Bogactwo przyrodnicze naszego regionu jest w dużej mierze kształtowane przez warunki klimatyczno-glebowe. Jednak nie można zapominać, że również sposób gospodarowania człowieka na tym terenie znacząco przyczynił się do powstania oraz utrzymania się wielu cennych siedlisk przyrodniczych. Analizując mapy województwa widać, że zdecydowaną większość jego powierzchni stanowią grunty użytkowane rolniczo. Lubelszczyzna była w przeszłości i jest obecnie regionem rolniczym. O rozwoju rolnictwa na tym terenie decydowały głównie korzystne warunki glebowo-klimatyczne. Obecnie w województwie lubelskim użytki rolne zajmują powierzchnie około tys. ha. Realizowany w przeszłości model gospodarki rolnej, oparty był przede wszystkim na małych rodzinnych gospodarstwach rolnych. Model ten na ogół sprzyjał zachowaniu wysokiej różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich, czego przykładem mogą być siedliska roślin ciepłolubnych, które rozwijały się w miejscach, gdzie prowadzone były wypasy zwierząt. Natomiast przygraniczne położenie wschodniej części regionu w przeszłości nie sprzyjało lokowaniu ośrodków gospodarczych. Również obecnie, rolniczy charakter województwa lubelskiego sprawia, że za stan środowiska przyrodniczego oraz walory krajobrazowe w znacznej mierze pozostaje odpowiedzialne rolnictwo. Obecny model rolnictwa nie sprzyja użytkowaniu tych siedlisk przez ich właścicieli. Niska wartość ekonomiczna przy wysokich kosztach użytkowania powoduje, że tereny te są porzucane i podlegają powolnej sukcesji lub są przekształcane na grunty orne oraz plantacje energetyczne. Duża część społeczeństwa wartość tych siedlisk odbiera jedynie przez pryzmat dochodowości, co nie sprzyja zrównoważonemu rolnictwu. Dodatkowo zagrożeniem dla tych siedlisk jest zabudowa, w dużej mierze domkami letniskowymi. Prowadzi do upraszczania struktury i degradacji tych siedlisk oraz do zaniku gatunków charakterystycznych i typowych dla położenia geobotanicznego Lubelszczyzny. W modelu rolnictwa w województwie lubelskim dominuje produkcja roślinna. Hodowla zwierząt i pasterstwo, w tym hodowla owiec, należą do rzadkości. A właśnie wykorzystanie wypasu jest najefektywniejszą metodą utrzymywania na przykład muraw kserotermicznych, a także ma kluczowe znaczenie dla efektywnego i trwałego utrzymywania siedlisk łąkowych. Dla ochrony bioróżnorodności strategiczne znaczenie ma zachowanie półnaturalnych, nieleśnych zbiorowisk roślinnych. Szczególną rolę dla ochrony bioróżnorodności pełnią zbiorowiska otwarte w tym te, które są niedoceniane przez człowieka i traktowane jako nieużytki. Siedliska otwarte stanowią grupę o zróżnicowanej genezie i różnorodnych czynnikach warunkujących ich funkcjonowanie. Należą tu m.in. torfowiska, łąki, wrzosowiska czy murawy kserotermiczne. Pod wpływem zmieniających się warunków środowiska siedliska otwarte ulegają przekształceniu. Dlatego duże znaczenie dla ich utrzymania mają czynniki ograniczające naturalną sukcesję w kierunku zbiorowisk krzewiastych i leśnych. Człowiek, poprzez swoją działalność związaną z wypasem, koszeniem czy nawet wypalaniem, przyczynił się do powstania i utrzymania siedlisk otwartych, które stały się ostoją dla wielu rzadkich i cennych gatunków. Dzięki różnorodnym formom użytkowania tereny te mogły funkcjonować przez wiele lat. Niekorzystne zmiany w sposobie gospodarowania przyczyniają się do degradacji cennych siedlisk. Należy zwrócić uwagę, że zarówno zaprzestanie użytkowania, jak i zbyt intensywne gospodarowanie na terenach otwartych może doprowadzić do zmiany charakteru siedliska oraz wyeliminowania cennych gatunków. Funkcje siedlisk trawiastych: Ochrona różnorodności biologicznej dzięki specyfice warunków kształtujących różne typy zbiorowisk roślinnych, tereny te są atrakcyjne dla wielu gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Niejednokrotnie stanowią swoiste enklawy w otaczającym je, przekształconym krajobrazie, przez co są szczególnie ważne dla wielu gatunków dając im miejsca do rozrodu, żerowania, migracji. Ochrona wód tereny te pełnią ważną rolę w retencji wody. Tereny zalewowe przyjmują wezbrania cieków, a torfowiska magazynują wodę. Zgromadzona dzięki nim woda jest stopniowo oddawana do środowiska, dzięki czemu łagodzone są gospodarcze skutki suszy, a także wezbrań i powodzi. Umożliwiają wsiąkanie wody i zasilanie wód podziemnych, a poprzez przyswajanie i zatrzymywanie związków chemicznych działają jak filtr oczyszczający wodę. Łagodzenie zmian klimatu wzajemna relacja opiera się na procesach obiegu węgla. W siedliskach trawiastych następuje intensywne wiązanie i gromadzenie gazów cieplarnianych, zwłaszcza niezdegradowane torfowiska gromadzą węgiel w postaci torfu. Podkreślenia wymaga fakt, że tylko w przypadku dobrze funkcjonujących torfowisk występuje przewaga procesów asymilacji. Dlatego też niezwykle ważne jest zabezpieczenie przed odwadnianiem i osuszaniem tych siedlisk. Kształtowanie krajobrazu siedliska trawiaste są charakterystycznym elementem krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, wpływają na jego zróżnicowanie i wysokie walory estetyczne. Dywersyfikacja działalności rolniczej siedliska otwarte umożliwiają prowadzenie zróżnicowanej gospodarki rolnej. Siedliska mogą być miejscem wypasu zwierząt, produkcji siana, pozyskiwania ziół. Kwietne murawy lub wrzosowiska mogą stanowić cenny pożytek dla pszczół. Siedliska otwarte odgrywają ważną rolę w kształtowaniu tzw. usług ekosystemowych, czyli korzyści, które ludzie czerpią z właściwego funkcjonowania siedlisk przyrodniczych. Ważne jest tutaj przełożenie roli ekosystemów, które wpływają na szeroko pojęty dobrobyt człowieka. Takie podejście do zasobów przyrodniczych uzasadnia potrzebę podejmowania działań, których efektem będzie zachowanie środowiska naturalnego w możliwie stabilnym stanie. Usługi systemowe można podzielić na cztery główne grupy: Wspomaganie naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, niezbędnych do funkcjonowania innych usług ekosystemowych. Zaliczyć tu można m.in.: procesy glebotwórcze, fotosyntezę, produkcję pierwotną, krążenie materii, obieg pierwiastków. Regulowanie procesów wewnątrz i pomiędzy ekosystemami. Dotyczy to m.in.: regulacji jakości powietrza, regulacji klimatu, regulacji jakości wody, oczyszczania wody, łagodzenia erozji i skutków klęsk żywiołowych, kontroli zanieczyszczeń, procesu zapylania. Zaopatrzenie / dostarczanie różnorodnych produktów, takich jak: żywność, paliwa, włókna, zasoby genetyczne, substancje biochemiczne, naturalne farmaceutyki, zasoby wody, zasoby surowców naturalnych na potrzeby sztuki, kultury. Korzyści niematerialne, wpływające na jakość życia ludzi, takie jak: wartości estetyczne, poznawcze, wzbogacenia duchowe czy też wartości rekreacyjne. 8 9

7 Ocena funkcji ekosystemów oraz wiedza o świadczonych przez nie usługach, może przełożyć się na wzrost odpowiedzialności i świadomości ludzi w zakresie zrównoważonego korzystania z zasobów przyrodniczych. Jest to szczególnie ważne w obecnym świecie, gdzie obserwuje się postępującą degradację siedlisk przyrodniczych oraz zanikanie gatunków. Bogate zasoby przyrodnicze regionu mają przełożenie na ilość oraz różnorodność form ochrony przyrody, które zostały ustanowione na tym terenie. Najcenniejsze siedliska chronione są w dwu parkach narodowych, z których każdy ma odmienny charakter. W Roztoczańskim Parku Narodowym lasu zajmują prawie 95% powierzchni parku. Wśród zróżnicowanych zbiorowisk leśnych warto tu wspomnieć o typowych dla Roztocza wyżynnych borach jodłowych oraz żyznej buczynie górskiej. Poleski Park Narodowy, natomiast, chroni głównie obszary wodno-błotne. Charakterystyczne dla parku są otwarte torfowiska, jeziora oraz niewielkie lasy. Na terenie województwa znajduje się 87 rezerwatów przyrody. Cele, dla których zostały one wyznaczone są bardzo zróżnicowane. Rezerwaty, których celem ochrony jest zachowanie muraw kserotermicznych wraz ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin i zwierząt to m.in.: Stawska Góra, Machnowska Góra, Żmudź, Rogów, Podzamcze czy Skarpa Dobrska. Znane są również rezerwaty ustanowione na cennych torfowiskach, do których należą m.in.: Bagno Serebryskie, Roskosz, Brzeźno, Torfowisko Sobowice. Ekosystemy wodne oraz od wód zależne chronione są również w rezerwatach Brzeziczno, Piskory, Nad Tanwią, Jezioro Obradowskie czy Jezioro Świerszczów. Najwięcej rezerwatów znajduje się na gruntach leśnych, są to m.in.: Jata, Wodny Dół, Kozi Bór, Zarośle, Bachus, Olszanka. Warto również wspomnieć o tych, których celem ochrony jest zachowane tworów geologicznych jak Piekiełko i Kra Jurajska. Widoki i walory krajobrazowe chronione są na terenie 17 parków krajobrazowych i 17 obszarów chronionego krajobrazu. W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, została ustanowiona najmłodsza z form ochrony przyrody, którą są obszary Natura Podstawą tworzenia i funkcjonowania sieci Natura 2000 są Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywy Ptasia) oraz Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Wyznaczanie obszarów Natura 2000 opiera się wyłącznie na kryteriach naukowych. Podstawowe informacje o obszarze Natura 2000 zawiera Standardowy Formularz Danych (SFD). W SFD określona jest m.in.: nazwa obszaru wraz z kodem, powierzchnia obszaru, współrzędne geograficzne, przedmioty ochrony (siedliska i gatunki), opis obszaru oraz stwierdzone i potencjalne zagrożenia. Ochrona zasobów przyrodniczych w obszarach Natura 2000 bazuje na harmonijnym połączeniu zasad ochrony oraz zrównoważonego użytkowania siedlisk. Bogactwo przyrodnicze wielu obszarów związane jest z dotychczasowymi metodami użytkowania ziemi i sposobami gospodarowania. Przykładem mogą być łąki zmiennowilgotne i świeże oraz murawy kserotermiczne, które wykształciły się dzięki działalności człowieka. Utrzymanie takich metod użytkowania jak koszenie ekstensywne czy wypas zwierząt jest najskutecz- niejszą metodą ochrony siedlisk otwartych. Użytkowanie zasobów przyrodniczych powinno być dostosowane do lokalnych uwarunkowań oraz uwzględniać potrzeby rozwoju gospodarczego i społecznego. Walory niektórych obszarów posiadają rangę światową jak Transgraniczny Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie, obejmujący swoim zasięgiem znaczną część Polesia w granicach Polski, Ukrainy i Białorusi. Ponadto obszar Poleskiego Parku Narodowego został wpisany na listę obszarów wodno-błotnych chronionych konwencją ramsarską. Dla ochrony bioróżnorodności strategiczne znaczenie ma zachowanie różnych typów ekosystemów, które zapewnią funkcjonowanie całego środowiska przyrodniczego. Ochroną należy obejmować różnorodne siedliska przyrodnicze, zarówno ekosystemy bogate i zróżnicowane, jak i prymitywne i ubogie. Szczególną rolę dla ochrony bioróżnorodności pełnią siedliska otwarte, w tym także te niedoceniane przez człowieka i traktowane jako nieużytki. Do siedlisk tych możemy zaliczyć m.in.: murawy kserotermiczne, łąki trzęślicowe, wrzosowiska lub torfowiska. Powstawanie i utrzymywanie się siedlisk otwartych zwykle zależne jest od działalności człowieka. Zaprzestanie użytkowania tych siedlisk prowadzi do ich zarastania w wyniku naturalnego procesu tzw. sukcesji ekologicznej. Ponadto zmienia się struktura siedliska, a powstająca warstwa wojłoku i brak odkrytych płatów gleby uniemożliwia kiełkowanie roślin. Efektem tego są zmiany w strukturze gatunkowej, a przez to zmiany w wyglądzie zewnętrznym siedlisk. Niestety, skutkiem tego procesu jest zanikanie cennych gatunków roślin i zwierząt. Zdarza się także, że siedliska otwarte są przekształcane w pola uprawne lub są zalesiane. W związku z tym konieczne jest podjęcie działań, które umożliwią zachowanie różnorodnych siedlisk przyrodniczych, a przez to będą przyczyniały się do zachowania rzadkich gatunków. Działania ochronne mogą być podejmowane przez organy, w których kompetencji leży ochrona przyrody, organizacje pozarządowe oraz osoby prywatne. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie od wielu lat realizuje działania, których efektem jest utrzymanie lub poprawa jakości siedlisk otwartych. RDOŚ realizuje projekty finansowane ze środków UE, jak Life+, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a także środków krajowych, w tym zwłaszcza Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Działania związane z ochroną siedlisk są bardzo różnorodne. Jednak określenie sposobu ochrony danego obszaru zależy od jego jakości oraz stosunków własnościowych. Podstawowym zadaniem ochronnym jest utrzymanie otwartego charakteru siedlisk. Murawy ciepłolubne czy łąki trzęślicowe są siedliskami bardzo bogatymi pod względem występowania rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Jednak siedlisk te narażone są na wiele czynników, które mogą doprowadzić do ich przekształcenia i degradacji. Podstawą ich zachowania jest utrzymanie otwartego charakteru siedliska. Najlepszym działaniem ochronnym jest prowadzenie na ich terenie gospodarki ekstensywnej, która powinna się opierać na wypasie lub cyklicznym wykaszaniu. Sposób użytkowania powinien być dostosowany do rodzaju siedliska. Warto do ochrony siedlisk otwartych wykorzystywać rodzime rasy zwierząt. W przypadku Lubelszczyzny są to m.in. świniarka i owca uhruska. Wypas oraz wykaszanie siedlisk w celu uzyskiwania biomasy jest najskuteczniejszą metodą zachowania tych siedlisk. W ramach realizowanych przez RDOŚ 10 11

8 projektów udało się wprowadzić wypas zwierząt na terenie muraw kserotermicznych w obszarach Natura 2000 Kąty, Stawska Góra, Zachodniowołyńska Dolina Bugu i Dobużek oraz na siedliskach susła perełkowanego w obszarach Popówka, Pastwiska nad Huczwą. Należy jednak zwrócić uwagę, że często cenne siedliska są zarośnięte w stopniu, który uniemożliwia ich rolnicze wykorzystanie. Wówczas pierwszym elementem ochrony siedlisk jest ich odsłonięcie, czyli usunięcie zbędnych drzew i krzewów. Zadanie to może być pierwszym etapem w ochronie siedliska, na którym następnie mogą być stosowane dalsze zabiegi ochronne np. wypas zwierząt. W przypadku małego zainteresowania prowadzeniem ekstensywnej gospodarki, wycinka drzew i krzewów jest jedynym sposobem na zachowanie siedlisk trawiastych. Kolejnym ważnym typem działań jest ochrona siedlisk gatunków rzadkich. Utrzymanie otwartego charakteru siedlisk gwarantuje m.in. zachowanie siedliska dla gatunków rzadkich i wrażliwych na zmiany. Dotychczas RDOŚ w Lublinie zaangażował się najbardziej w ochronę dwóch gatunków charakterystycznych dla województwa: susła perełkowanego i żółwia błotnego. Każdego roku realizowane są prace, które z jednej strony mają poprawić jakość siedlisk gatunków (m.in. wycinki na lęgowiskach żółwi, nawożenie siedlisk susła), a z drugiej wzmocnić ich populację (m.in. odstrzał drapieżników, wygrodzenie stanowisk, zabezpieczenie lęgowisk żółwia). Jednak czasami zadania związane z utrzymaniem siedliska muszą być wzmocnione przez działania mające na celu restytucję gatunków zagrożonych wyginięciem. Dlatego też prowadzono prace mające na celu przesiedlenie susłów z obszarów, gdzie ich populacja była bardzo duża, do obszarów, na których ich populacja była zagrożona lub przestała istnieć (m.in. Gliniska). Oprócz ochrony zwierząt, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie angażuje się w ochronę zagrożonych gatunków roślin. Ginące populacje gatunków, wpisanych do Czerwonej Księgi Roślin: żmijowca czerwonego, szczodrzeńca zmiennego oraz dzwonecznika wonnego, wzmacniane są osobnikami pochodzącymi z uprawy ex situ. Zdarza się jednak, że cenne siedlisk są zagrożone przez działalność człowieka lub znajdują się w złym stanie, np. przez ekspansję gatunków obcych i inwazyjnych. Wówczas należy podjąć działania mocno ingerujące w strukturę siedliska. W przypadku, gdy płat siedliska został zniszczony, np. przez nawiezienie mas ziemnych lub bardzo dużą ekspansję gatunków niecharakterystycznych dla określonego typu siedliska (np. trzcinnika piaskowego, derenia rozłogowego, słonecznika bulwiastego), konieczna jest regeneracja siedliska. Zabieg ten polega na usunięciu nawiezionych mas ziemnych lub usunięciu górnej warstwy gleby wraz z bankiem nasion. Odsłonięte miejsca będą mogły wówczas zostać na nowo zasiedlone przez gatunki typowe dla chronionego siedliska. Zabiegi takie były dotychczas przeprowadzane w obszarze Natura 2000 Drewniki. Jednym ze sposobów na ograniczenie gatunków inwazyjnych, jest ich mechaniczne usunięcie. Prace związane z usuwaniem barszczu Sosnowskiego prowadzone były w sąsiedztwie rezerwatu Machnowska Góra. Jednak pomimo powtarzania zabiegów przez okres trzech lat efekt działań jest bardzo ograniczony. Związane jest to z bardzo dużym zagęszczeniem gatunku w tamtym terenie oraz dużą odpornością gatunku. Częstym problem, który występuje na etapie planowania działań ochronnych jest struktura własności gruntów. Murawy kserotermiczne często zajmują tylko niewielki fragment działek rolnych. Okazuje się, że niewielka murawa ma kilkunastu właścicieli, z któ- rych część jest trudna do zidentyfikowania. Często cenne siedliska znajdują się również na terenach wspólnot gruntowych, które nie zawsze mają ustalony zarząd. Efektem tego jest brak uzyskania formalnej zgody właścicieli na przeprowadzenie zabiegów ochronnych. W związku z tym podejmujemy starania przejęcia lub wykupienia cennych siedlisk, tak aby były zarządzane przez RDOŚ w Lublinie. Wiele cennych płatów muraw kserotermicznych czy torfowisk jest objęta ochroną jako rezerwaty przyrody lub obszary Natura Jednak na terenie każdej gminy znajdują się niewielkie obszary, często uważane za nieużytki, które obejmują cenne siedliska i stanowiska gatunków chronionych. Dlatego organy samorządowe powinny wprowadzać na swoim terenie ochronę tych najcenniejszych terenów w formie np. użytków ekologicznych czy pomników przyrody. Zakazy, obowiązujące w tych formach ochrony przyrody, będą chroniły cenne siedliska m.in. przed zalesieniem. Ponadto zasady użytkowania cennych obszarów poprzez zachowanie ich otwartego charakteru i uniemożliwienie w ich obrębie zalesień czy wprowadzenia zabudowy można określić w dokumentach planistycznych. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie od wielu lat realizuje działania, których efektem jest utrzymanie lub poprawa jakości siedlisk oraz stanowisk rzadkich gatunków. Możliwość wykorzystania funduszy europejskich stworzyła wyjątkową, niespotykaną wcześniej, szansę realizacji działań długoterminowo i w dużej skali. Celem naszej publikacji jest zaprezentowanie obszarów Natura 2000, położonych na terenie województwa lubelskiego, których przedmiotami ochrony są siedliska i gatunki związane z szeroko pojętymi terenami otwartymi. Mamy nadzieję, że przybliży ona Państwu walory przyrodnicze i bogactwo gatunkowe terenów otwartych oraz zachęci do ich odwiedzenia

9 PROJEKTY OCHRONY CZYNNEJ REALIZOWANE PRZEZ REGIONALNĄ DYREKCJĘ OCHRONY ŚRODOWISKA W LUBLINIE Nazwa projektu Ochrona stanowisk susła perełkowanego w Polsce Utrwalenie efektów ekologicznych projektu ochrona obszaru Natura 2000 Chełmskie Torfowiska Węglanowe Ochrona i zabezpieczenie gniazd bociana białego w województwie lubelskim Lata realizacji 2010 Źródło finansowania Fundacja EkoFundusz Bogactwo przyrodnicze wybranych siedlisk sucholubnych Joanna Szkuat 1 Wykonywanie zabiegów czynnej ochrony gatunków oraz siedlisk przyrodniczych w rezerwatach przyrody oraz na obszarach Natura 2000 w województwie lubelskim Ochrona i zabezpieczenie największej na obszarze województwa lubelskiego kolonii nietoperzy w Bochotnicy 2010 WFOŚiGW w Lublinie Opracowanie planów zadań ochronnych na obszarach Natura 2000, projekt realizowany przez GDOŚ i 16 RDOŚ Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci Natura 2000 w województwie lubelskim POIiŚ POIiŚ Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka, projekt realizowany przez Klub Przyrodników i RDOŚ Lublinie LIFE + NFOŚiGW Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków w rezerwatach przyrody oraz na obszarach Natura 2000 w województwie lubelskim 2012, Czynna ochrona bobra europejskiego Castor fiber i bociana białego Ciconia ciconia w miejscach konfliktu z gospodarka człowieka Wdrażanie zadań ochronnych na obszarach Natura 2000 i rezerwatach przyrody w województwie lubelskim Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Wspieranie działań na rzecz różnorodności biologicznej poprzez zapewnienie właściwego stanu ochrony obszarów cennych przyrodniczo oraz działania edukacyjno-informacyjne 2013, 2014 WFOŚiGW w Lublinie POIiŚ W zgodzie z Naturą LIFE + dla Lasów Janowskich Wspieranie działań na rzecz bioróżnorodności opracowanie dokumentacji z zakresu ochrony przyrody Zapewnienie właściwego stanu ochrony gatunków oraz obszarów cennych przyrodniczo na terenie województwa lubelskiego MF EOG WFOŚiGW w Lublinie LIFE + NFOŚiGW WFOŚiGW w Lublinie Lubelska Natura 2000 wdrażanie planów zadań ochronnych POIiŚ Murawa w obszarze Natura 2000 Stawska Góra (fot. A. Różycki) Suche siedliska terenów otwartych to miejsca pozbawione prawie całkowicie drzew i krzewów, które zawdzięczają charakterystyczny wygląd tworzącym je bylinom, trawom i krzewinkom. Dzięki pełnej ekspozycji na światło słoneczne, w większości tego typu zbiorowisk, występuje wiele pięknie kwitnących gatunków. Z kolei niewielka ilość wody zatrzymywana przez glebę warunkuje występowanie roślin, których nie spotykamy na łąkach oraz wielu gatunków sucholubnych traw. Podłoże Lubelszczyzny, bogate w węglan wapnia, sprawia z kolei, że ma tu dogodne siedliska mnóstwo rzadkich gatunków wapieniolubnych. W przeciwieństwie do pozostałych siedlisk otwartych, tj. łąk i torfowisk, suche siedliska na terenie województwa lubelskiego nie stanowią dużych powierzchniowo kompleksów. Najbogatsze gatunkowo murawy kserotermiczne zajmują zazwyczaj niewielkie płaty na stromych skarpach dolin rzecznych. Większe powierzchnie porastają murawy bliźniczkowe i wrzosowiska, jak chociażby ponad 18. hektarowe wrzosowisko w Orzechowie. Do tego typu siedlisk należy także zaliczyć zarośla jałowca pospolitego na murawach nawapiennych i wrzosowiskach, które stanowią początek naturalnej sukcesji ww. zbiorowisk

10 MURAWY KSEROTERMICZNE Murawy kserotermiczne to ciepłolubne zbiorowiska trawiaste o charakterze stepowym. Spotykane są głównie w południowo-wschodniej i południowej części Europy. Te występujące w Polsce mają charakter zubożałych i zniekształconych fragmentów stepów, spotykanych poza swoim podstawowym obszarem występowania. Najbardziej typowe zbiorowiska roślinności ciepłolubnej, z racji najbliższego sąsiedztwa, występują na południu naszego kraju, tj.: na Śląsku, Wyżynie Małopolskiej, Lubelskiej i Wołyńskiej oraz w okolicach Przemyśla, a na północy nad dolną Wisłą i dolną Odrą. Lubelszczyznę swoim zasięgiem obejmują zbiorowiska roślinne należące do typu kwietnych muraw kserotermicznych. Nie są one spotykane jedynie w północnej części województwa. W okolicach Kazimierza Dolnego występują też, na pojedynczych stanowiskach, niewielkie fragmenty muraw ostnicowych. Roślinność kserotermiczna przywędrowała na te tereny prawdopodobnie tzw. szlakiem podolskim, z Besarabii i Podola. Murawy kserotermiczne to zbiorowiska pozbawione drzew i krzewów, w których dominują trawy i rośliny zielne, przystosowane do dość ekstremalnych warunków, jakie panują podczas suchego i gorącego lata oraz mroźnej i ostrej zimy. W Polsce nie stanowi dużych, zwartych kompleksów. Są to zazwyczaj niewielkie płaty muraw czy zarośli, w których jednak spotykamy gatunki charakterystyczne dla europejskich stepów kwietnych i trawiastych, występujących w południowo-wschodniej części kontynentu. Powierzchnia, jaką zajmują wynosi od kilku do kilkudziesięciu arów, choć w innych przypadkach ich płaty mogą pokrywać nawet od kilku do kilkunastu hektarów, mając charakter roślinności półnaturalnej. Rośnie w nich wiele pięknie kwitnących gatunków, często reliktowych oraz rzadkich. Pochodzą one głównie z obszaru śródziemnomorskiego, osiągając w Polsce północną granicę naturalnego zasięgu. Spotkać tu można także wiele gatunków storczykowatych, takich jak: storczyk purpurowy Orchis purpurea, storczyk kukawka Orchis militaris, dwulistnik muszy Ophrys insectifera. Duża różnorodność florystyczna tego typu zbiorowisk sprawia, że jest tu bardzo bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużym zróżnicowaniem: od pionierskich zbiorowisk wytworzonych na lessach, o luźnym zwarciu i strukturze kępowej, z dominacją traw, przez niskie, barwne murawy z dużym udziałem omanu wąskolistnego Inula ensifolia i turzycy niskiej Carex humilis, aż po wysokie, bujne zbiorowiska o charakterze mezofilnym, z dużym udziałem bylin dwuliściennych. Zbiorowisko ziołoroślowo-murawowe Origano-Brachypodietum, charakteryzujące się niepełnym zwarciem i bujną roślinnością, rozwija się wtórnie, w mniej skrajnych warunkach i zawiera wiele gatunków łąkowych. W Polsce murawy ciepłolubne występują zwykle na rozległych stokach pagórków, wąwozów, stromych zboczach w dolinach rzecznych, utrwalonych piarżyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych, na wychodniach skał wapiennych, a nawet na eksponowanych ku południowi sztucznych stokach nasypów, wykopów czy hałd. Rozwijają się na płytkich pararędzinach i rędzinach, lessach oraz czarnoziemach, na suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Spotkamy je w miejscach o dużym nasłonecznieniu, zwykle przy ekspozycji południowej, gdzie panują wysokie temperatury powietrza i gleby oraz południowo-zachodniej i zachodniej. Duże znaczenie dla występowania muraw kserotermicznych ma nachylenie stoku, które z reguły waha się pomiędzy 25 i 30, choć niekiedy można je spotkać w miejscach całkiem płaskich lub przeciwnie na bardzo stromych stokach. Różne są także wymagania łych zbiorowisk pod względem wilgotności podłoża: od zdecydowanie najsuchszych, jak zespół omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae, przez bardziej mezofilne (zespół rutewki i szałwii łąkowej Thalictro-Salvietum, zespół miłka i kłosownicy pierzastej Adonido-Brachypodietum) czy też znoszące pewne ocienienie płaty muraw z seslerią błotną Seslerio-Scorzoneretum, zbiorowisko z turzycą siną i komonicznikiem skrzydlastostrąkowym Carex glauca-tetragonolobusmaritimus subsp. siliquosus spotykane w miejscach wysięku wód podziemnych, niekiedy słonawych. Dwa ostatnie z wymienionych powyżej zbiorowisk, nie występują na Lubelszczyźnie. Roślinność ciepłolubnych muraw w dużej mierze istnieje dzięki ekstensywnej gospodarce łąkarskiej i pasterskiej. Człowiek, przekształcając na swoje potrzeby tereny zajęte pierwotnie przez lasy i zarośla, zmieniał warunki panujące na tych siedliskach. W wyniku takiej działalności powstały zbiorowiska otwarte, na które wkroczyły liczne gatunki światło- i ciepłolubne. Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk zapobiega rozwojowi roślinności drzewiastej i sprzyja utrzymywaniu się gatunków kserotermicznych. Po zaprzestaniu takiego sposobu użytkowania, niska roślinność ciepłolubna przekształca się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w las. W skali kraju, to właśnie sukcesja jest głównym zagrożeniem dla muraw. Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie ich bogactwa florystycznego wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu dawnych, ekstensywnych form użytkowania takich jak wypas (preferowany) czy koszenie (w razie braku możliwości wprowadzenia wypasu). Ze względu na znaczne zróżnicowanie muraw kserotermicznych można przyjąć, że ich odmiany pokrywają się z wyróżnianymi wśród nich zespołami roślinnymi mającymi nieco odmienne wymagania siedliskowe oraz fizjonomię. Na Lubelszczyźnie są to następujące zespoły: zespół omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae oraz zespół rutewki i szałwii łąkowej Thalictro-Salvietum. W naszym regionie spotykamy także zbiorowiska ciepłolubne z kłosownicą pierzastą, które są zubożałymi formami ww. zespołów. Można wśród nich wyróżnić zespół miłka i kłosownicy pierzastej Adonido-Brachypodietum oraz zespół lebiodki i kłosownicy pierzastej Origano-Brachypodietum. Zespół omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae Zespół omanu wąskolistnego występuje w najsuchszych miejscach, na płytkich rędzinach. Charakteryzuje się niską wysokością (ok cm) i niepełnym zwarciem pokrywy roślinnej. O fizjonomii zespołu decyduje zdecydowana dominacja żółto kwitnącego omanu wąskolistnego Inula ensifolia. Charakterystyczne jest tu występowanie licznych, barwnie kwitnących bylin dwuliściennych, przy równoczesnym znacznym udziale traw. Wyróżniające go gatunki to: aster gawędka Aster amellus, ostrożeń pannoński Cirsium pannonicum, len złocisty Linum flavum, turzyca niska Carex humilis, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora. Na Lubelszczyźnie zespół ten występuje na terenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Rogów PLH060062, Żmudź PLH060075, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Dobużek PLH060039, Kąty PLH060010, Drewniki PLH

11 z nim pozostałe inne gatunki krzewów, takie jak: śliwa tarnina Prunus spinosa, dereń Cornus ssp., róża Rosa spp., głóg Crataegus spp., berberys Berberis spp. Zwarcie jałowca jest bardzo zmienne i, w zależności od panujących lokalnie uwarunkowań, wynosi od 20 do 80%. W Polsce częściej spotykane są zarośla jałowca na murawach kserotermicznych, zaś rzadziej w dużych kompleksach wrzosowisk. Ten pierwszy typ siedliska występuje na podłożu wapiennym, tam gdzie są odpowiednie warunki cieplne i świetlne do formowania się muraw. Gleby to zazwyczaj pararędziny i rędziny, lessy lub czarnoziemy. Miejsca, w których spotykamy zarośla jałowca mają zazwyczaj ekspozycję południową, południowo-wschodnią lub południowo-zachodnią. Mikroklimat, jaki tu panuje jest ciepły i suchy. Typowe gatunki zielne to rośliny charakterystyczne albo dla muraw kserotermicznych, albo dla wrzosowisk, w zależności od siedliska. W Polsce zarośla jałowca występują głównie tam, gdzie są zarastające murawy, tj. w rozproszeniu na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Miechowskiej, Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżynie Śląskiej, Górach Kaczawskich oraz w dolinach dużych rzek nizinnych. W Karpatach obserwowane są w Pieninach. W warunkach Lubelszczyzny zarośla jałowca przeplatają się z płatami muraw, czego przykładem są obszary Natura 2000 Żurawce oraz Żmudź lub z wrzosowiskami, jak jest w obszarze Natura 2000 Horodyszcze. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku, tworzą wspólnie mozaikę siedlisk, na której trudno wykreślić granice pomiędzy jałowczyskiem, a murawą czy wrzosowiskiem. Na Lubelszczyźnie zespół ten występuje na terenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Żurawce PLH060029, Żmudź PLH060075, Horodyszcze PLH060101, Niedzieliska PLH060044, Przełom Wisły w Małopolsce PLH Oman wąskolistny (fot. M. Puzio) Szałwia łąkowa (fot. M. Puzio) Zespół rutewki i szałwii łąkowej Thalictro-Salvietum pratensis Zespół ten nazywany jest kwietną murawą łąkową. Charakteryzuje się znacznie bujniejszą roślinnością niż wyżej wymieniony zespół omanu wąskolistnego, osiągającą wysokość cm i pełne zwarcie. Siedliska takie wykształcają się na glebach brunatnych, czarnoziemach oraz rędzinach z dobrze rozwiniętą warstwą próchniczną. Obserwujemy tu duży udział perzu sinego Elymus hispidus, szałwii łąkowej Salvia pratensis, turzycy wczesnej Carex praecox i rutewki mniejszej Thalictrum minus. Na Lubelszczyźnie zespół ten występuje przykładowo na terenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Izbicki Przełom Wieprza PLH060030, Posadów PLH060073, Drewniki PLH ZAROŚLA JAŁOWCA POSPOLITEGO NA MURAWACH NAWAPIENNYCH I WRZOSOWISKACH Zarośla jałowca pospolitego Juniperus communis są siedliskiem, które występuje na stopniowo zarastających płatach różnych siedlisk otwartych ubogich, nawapiennych muraw kserotermicznych lub wypasanych albo pozostawionych odłogiem wrzosowiskach. W wyniku braku użytkowania na ww. siedliskach otwartych pojawia się jałowiec, a wraz Zarośla jałowca pospolitego w obszarze Natura 2000 Żmudź (fot R. Siek) 18 19

12 MURAWY BLIŹNICZKOWE Murawy bliźniczkowe, należące do klasy Nardo-Callunetea, są zbiorowiskami półnaturalnymi, których głównym gatunkiem jest rosnąca kępkowo bliźniczka psia trawka Nardus stricta. Murawy bliźniczkowe zajmują tereny, gdzie po wyciętych borach ukształtowały się łąki świeże, które następnie były ekstensywnie wypasane, przy jednoczesnym słabym nawożeniu gleby lub jego braku. Zbiorowiska te mogą się też rozwijać bezpośrednio w miejscach po wyciętych lasach iglastych lub w okolicach torfowisk wysokich. Murawy te występują w postaci niewielkich płatów rozproszonych na brzegach lasu, ewentualnie na niewielkich polankach w jego wnętrzu, lub też pasowo, wzdłuż dróg leśnych oraz w miejscach przejścia w brzeżne partie torfowiska. Spotyka się je też w sąsiedztwie piaszczystych wzniesień. Murawy te rosną na obszarze całego kraju, na krzemionkowym podłożu. Zawsze są to siedliska ubogie i silnie zakwaszone. Użytkowane są głównie jako pastwiska. Na Lubelszczyźnie mamy do czynienia z podtypem tego siedliska niżowymi murawami bliźniczkowymi. Największe obszarowo płaty bliźniczysk spotkamy w północno- -wschodniej części województwa na terenach Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Na Lubelszczyźnie zespół ten występuje m.in. na terenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Maśluchy PLH060105, Horodyszcze PLH WRZOSOWISKA (suche wrzosowiska) Suche wrzosowiska należące do klasy Calluno-Ulicetalia mają zwykle postać niskich, bezdrzewnych zbiorowisk krzewinkowych o zróżnicowanej florze roślin naczyniowych i bogatym udziale mszaków i porostów. Panującą na tego typu siedliskach rośliną jest wrzos pospolity Calluna vulgaris, dzięki któremu jesienią wrzosowiska przybierają malownicze kolory. Wiele gatunków rosnących na wrzosowiskach należy do roślin rzadkich i zagrożonych w skali kraju. Duża różnorodność florystyczna sprawia, że możemy tu obserwować wielkie bogactwo gatunków bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek, owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. Roślinność wrzosowisk jest stabilizowana i kształtowana w dużej mierze w wyniku działalności człowieka. Po zaprzestaniu użytkowania, przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w las. Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania wrzosowisk jest sukcesja wtórna. Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegającej na usuwaniu drzew i krzewów, koszeniu oraz kontrolowanym wypalaniu. Na Lubelszczyźnie suche wrzosowiska są przedmiotem ochrony m.in. w obszarze Natura 2000 Wrzosowisko w Orzechowie PLH060098, gdzie czynnikiem który je utrzymywał był ekstensywny wypas bydła na tym terenie. Poza tym występują w obszarach Natura 2000 Ostoja Poleska PLH i Ostoja Nadbużańska PLH Murawa bliźniczkowa w obszarze Natura 2000 Horodyszcze (fot. R. Siek) Obszar Natura 2000 Wrzosowisko w Orzechowie (fot. M. Polkowska) 20 21

13 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH OBSZARÓW NATURA 2000 Obszar Natura 2000 Żmudź PLH Obszar Natura 2000 Żmudź położony jest w woj. lubelskim, w południowo-wschodniej części powiatu chełmskiego, na terenie gminy Żmudź. Wg podziału fizyczno-geograficznego, teren ten leży na pograniczu Wyżyny Lubelskiej i Polesia Wołyńskiego, na krawędzi mezoregionu Działy Grabowieckie. Powierzchnia obszaru wynosi nieco ponad 44 ha. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk obejmuje wschodnią część wzgórza o maksymalnej wysokości 244,6 m n.p.m., położonego w odległości ok. 1 km na południe od miejscowości Żmudź. W obrębie obszaru, w jego północnej części, znajduje się rezerwat przyrody Żmudź powołany w 1980 r. Rezerwat zajmuje powierzchnię 5,81 ha. W jego centralnej części znajduje się cmentarz jeńców radzieckich z okresu II wojny światowej. Do rezerwatu przylega rozległy kompleks częściowo zalesionych muraw kserotermicznych. Obszar położony jest w pobliżu miejscowości Rudno i Kolonia Żmudź. Można tam dojechać samochodem, jadąc drogą nr 844 Chełm-Hrubieszów i skręcając w prawo, w drogę prowadzącą do miejscowości Sielec. Teren chroniony widać z daleka, ponieważ wyróżnia się wśród otaczających go, użytkowanych rolniczo działek. Obszar Natura 2000 Żmudź został wyznaczony dla ochrony siedlisk przyrodniczych, jakimi są murawy kserotermiczne należące do klasy Festuco-Brometea oraz formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na nawapiennych murawach. Ponadto w luźnych zaroślach jałowca występuje dość duża populacja obuwika pospolitego Cypripedium calceolus. Znajduje się tutaj także największa krajowa populacja lnu złocistego Linum flavum, a także szereg innych rzadkich i chronionych gatunków roślin. Na terenie obszaru występują unikalne formy erozyjne, powstałe na skałach kredowych. Część zbocza, na której występują owe erozyjne formy nie jest zalesiona. Teren ma dość duże nachylenie, ok stopni, co sprzyja dużemu spadkowi wód powierzchniowych. Charakterystyczne, liniowe formy erozyjne, które powstały w wychodzących tu na powierzchnię opokach i marglach, uwidaczniają się szczególnie w okresie jesienno-zimowym, kiedy zamierają nadziemne części roślin zielnych. Cały kompleks położony jest pośrodku pól uprawnych i wyróżnia się swoją fizjonomią od otaczającego go krajobrazu. W obszarze Natura 2000 Żmudź murawy kserotermiczne są przykładem zbiorowisk charakterystycznych dla tzw. stepu kwietnego i reprezentowane są przez zespół omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae. Wyjątkowość tego miejsca polega na tym, że murawy występują tu na dużej, bo kilkuhektarowej powierzchni, porastając cały stok. Zbiorowisko jest przy tym bogate w rzadkie gatunki, które są tutaj dość ekspansywne, wiele z nich występuje w ilości kilkuset osobników, a w przypadku lnu złocistego, nawet powyżej tysiąca! Najważniejszy, z punktu widzenia ochrony przyrody w skali Unii Europejskiej, jest obuwik pospolity uznany za gatunek priorytetowy. Jego populacja na tym terenie jest dość duża, ponieważ liczy ponad 200 osobników. Spotkamy go tutaj rosnącego przede wszystkim w luźnych zadrzewieniach sosnowych oraz w zaroślach jałowca pospolitego, ale także na ciepłolubnej murawie. Znaczną część terenu porasta kolejne chronione siedlisko formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na nawapiennych murawach. W wyniku naturalnej sukcesji na zbiorowiska niskiej roślinności kserotermicznej z czasem zaczynają wkraczać krzewy Obszar Natura 2000 Żmudź (fot. R. Siek) i siewki drzew, które rosnąc prowadzą stopniowo do zarastania otwartych przestrzeni i formowania się lasów. Stąd tak ważna w przypadku muraw ciepłolubnych jest ich czynna ochrona. W tym wypadku zarośla jałowca pospolitego są stadium przejściowym zarastania nawapiennej murawy kserotermicznej. Najważniejsze, ze zidentyfikowanych tu zagrożeń, związane są z naturalnymi procesami sukcesji ekologicznej, prowadzącymi do zarastania płatu murawy i zacieniania stanowisk obuwika, co wynika m.in. z tego, że teren nie jest użytkowany jako pastwisko. Za potencjalne zagrożenia dla obszaru uznano: zaśmiecenie obszaru, stosowanie nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin na okolicznych polach, a także niewłaściwe realizowanie działań ochronnych lub ich brak. Wskazane działania ochronne mają na celu utrzymanie odpowiedniego stanu zachowania chronionych zbiorowisk roślinnych oraz gatunków, a także związane są z utrzymaniem otwartego charakteru siedlisk oraz z zahamowaniem sukcesji Obszar Natura 2000 Rogów PLH Obszar położony jest w województwie lubelskim, na terenie gminy Grabowiec, w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Rogów i Świdniki i leży na wschód od tych miejscowości. Obejmuje 12-hektarowy teren stoku pomiędzy stawami hodowlanymi z jednej, a polami uprawnymi z drugiej strony. W obrębie ostoi znajduje się rezerwat przyrody Rogów powołany w 1965 r. Wg podziału fizycznogeograficznego jest to teren należący do Wyżyny Lubelskiej, do mezoregionu Działy Grabowieckie. Po Roztoczu, jest to strefa najwyższych wzniesień województwa lubelskiego

14 Obszar Natura 2000 Rogów został wyznaczony dla ochrony siedlisk przyrodniczych: grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum oraz muraw kserotermicznych Festuco-Brometea, a także bardzo rzadkiego gatunku, jakim jest dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia. Największe znaczenie, z punktu widzenia ochrony przyrody w Unii Europejskiej, ma tutaj stanowisko dziewięćsiła wraz z jego siedliskiem. Gatunek ten ma tu jedno z zaledwie kilku stanowisk w Polsce. Większą część zbocza porasta las grądowy z dominującymi w drzewostanie grabem Carpinus betulus i sosną pospolitą Pinus sylvestris. U podnóża zbocza, na płytkiej rędzinie, czyli glebie powstałej na skałach wapiennych, wykształca się bogaty gatunkowo, bardzo cenny zespół roślinności, jakim jest murawa kserotermiczna Inuletum ensifoliae. Tutejsza murawa kserotermiczna ma postać dość niskiej murawy kwietnej, złożonej z wybitnie wapieniolubnych i ciepłolubnych roślin. Możemy tu spotkać przepięknie kwitnące byliny, takie jak: miłek wiosenny Adonis vernalis, len złocisty Linum flavum czy aster gawędka Aster amellus. Swoje stanowisko ma w Rogowie również rzadki krzew, zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin wisienka stepowa Cerasus fruticosa. Roślina ta należy do tego samego rodzaju, co uprawiana w sadach wiśnia pospolita Cerasus vulgaris, jest jednak dużo mniejsza dorasta do 1,5 m wysokości i bardziej niepozorna. Jej owoce rozpozna bez trudu każdy, bo również przypominają znane nam smaczne wisienki. Chociaż są mniejsze stanowią pokarm dla niektórych gatunków ptaków. Z pozostałych interesujących Obszar Natura 2000 Rogów (fot. J. Szkuat) roślin możemy tu zobaczyć kwitnącą na niebiesko goryczkę krzyżową Gentiana cruciata oraz bardzo rzadkiego, objętego całkowitą ochroną gatunkową, miłka wiosennego Adonis vernalis. Jednak najcenniejsze jest tu stanowisko dziewięćsiła popłocholistnego Carlina onopordifolia, niezwykle oryginalnej i pięknej rośliny, o sztywnych listkach odchodzących przy ziemi ze środka łodygi, na kształt rozety. Najważniejsze ze zidentyfikowanych tu zagrożeń, związane są z naturalnymi procesami sukcesji ekologicznej, prowadzącymi do zarastania płatu murawy i zacieniania stanowisk dziewięćsiła oraz nagromadzenia się materii organicznej utrudniającej kiełkowanie nasion. W wyniku sukcesji na obrzeżu murawy kserotermicznej pojawiają się licznie krzewy: tarniny, głogi, derenie i róże oraz dziki bez czarny. Szkodliwe są także pojawiające się tu gatunki inwazyjne, takie jak wszechobecna nawłoć Solidago sp. Ze względu na brak strefy buforowej między gruntami rolnymi a siedliskiem, za potencjalne zagrożenia dla obszaru uznano nawożenie. Obszar Natura 2000 Kąty PLH Obszar Natura 2000 Kąty położony jest na Roztoczu Środkowym, kilka kilometrów na południowy-zachód od Zamościa, w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Ostoja zajmuje blisko 24 ha na zboczu kredowego wzniesienia zwanego Wieprzecką Górą (287,8 m n.p.m.), położonego pomiędzy wsiami Kąty II i Wychody. Teren otoczony jest ze wszystkich stron polami uprawnymi, które znajdują się nie tylko u podnóży zbocza, ale także na wierzchowinie wzgórza. Gleby, jakie się tu wytworzyły, to płytkie i średnio głębokie rędziny kredowe. Porasta je głównie murawa kserotermiczna należąca do klasy Festuco-Brometea. Jest to siedlisko o priorytetowym znaczeniu dla ochrony bioróżnorodności Europy. Ciekawostką obszaru jest nietypowe występowanie muraw kserotermicznych, które położone są nie tylko na nachylonych w kierunku południowym stokach, ale również na północno-zachodnim zboczu. Większość muraw ostoi Kąty to zbiorowiska inicjalne, tylko miejscami (głównie w północnej części obiektu) występują lepiej wykształcone płaty zespołu omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae. Murawy kserotermiczne ostoi Kąty należą do najbogatszych w rzadkie i chronione gatunki w skali kraju. Lista roślin podlegających ochronie jest tutaj naprawdę imponująca (liczy blisko 30 pozycji). Pod tym względem jest to prawdopodobnie najcenniejszy tego typu obiekt w Polsce. Z ciekawszych roślin spotkamy tu, narażonego w Polsce na wyginięcie, storczyka purpurowego Orchis purpurea. Jedyne w Polsce stanowisko ma dziurawiec wytworny Hypericum elegans. Spośród gatunków cennych w skali Europy znajduje się tu stosunkowo duża populacja obuwika pospolitego Cypripedium calceolus oraz stanowisko dziewięćsiła popłocholistnego Carlina onopordifolia. Niezwykle cenne jest, wspomniane już wcześniej, jedyne w Polsce stanowisko dziurawca wytwornego, który na terenie obszaru występuje bardzo rzadko. Z tego względu roślina ta została zamieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako zagrożona wymarciem. Drugim gatunkiem, który w Polsce ma skrajnie małą liczbę stanowisk, jest ciemiężyca czarna Veratrum nigrum. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ma status rośliny krytycznie zagrożonej. Nie jest to gatunek charakterystyczny dla terenów otwartych. Tutejsza murawa kserotermiczna jest również siedliskiem wielu ciepłolubnych owadów

15 Teren ostoi Kąty był dawniej intensywnie użytkowany. Obecnie brak wypasu prowadzi do stopniowego zarastania muraw kserotermicznych i przekształcania ich w zarośla złożone głównie z tarniny, kaliny, głogu, bzu czarnego i róż. Poza tym, uprawa pól w bezpośrednim sąsiedztwie, prowadzi do podorywania skrajnych płatów siedliska, zmniejszania się jego powierzchni i braku strefy buforowej. Do zachowania siedlisk murawowych konieczne jest prowadzenie zabiegów czynnej ochrony, takich jak: wypas (prowadzony na terenie ostoi Kąty w latach ), koszenie roślinności, usuwanie drzew i krzewów (głównie tarniny, derenia i sosny) oraz wygrabianie wojłoku. Murawa w obszarze Natura 2000 Kąty (fot. P. Chmielewski) Obszar Natura 2000 Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH Obszar ten obejmuje dwa lewobrzeżne fragmenty doliny Bugu (do granicy państwowej) na odcinku, gdzie rzeka ta przepływa przez Wyżynę Zachodniowołyńską. Łączna powierzchnia chronionego terenu wynosi ha. Całość jest położona w województwie lubelskim, w powiecie hrubieszowskim, na terenie gmin Dołhobyczów, Hrubieszów i Mircze. Południowy fragment znajduje się w rejonie Kryłowa, a północny w rejonie Czumowa. Od Hrubieszowa w rejon ostoi można dojechać drogą krajową nr 74 (w kierunku przejścia granicznego w Horodle) oraz drogą lokalną do Dołhobyczowa przez Czumów i Kryłów. Bug zachował tutaj naturalny charakter, silnie meandruje, tworzy piaszczyste łachy i wysepki oraz towarzyszą mu liczne starorzecza. Koryto rzeki jest głęboko wcięte i ograniczone kilkumetrowymi skarpami. Szerokość doliny waha się od jednego do kilku kilometrów. W jej dnie występuje mozaika wielogatunkowych, ekstensywnie użytkowanych łąk, zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych, lokalnie także łąk kalcyfilnych (czyli rosnących na podłożu zasadowym, bogatym w węglan wapnia) oraz zarośla i płaty lasów łęgowych. Strome zbocza doliny Bugu porastają murawy kserotermiczne. Zachodniowołyńska Dolina Bugu jest obszarem ważnym dla zachowania bioróżnorodności. Występują tu dobrze zachowane cenne siedliska nadbrzeżne dużej rzeki, jak np. las łęgowy w okolicach miejscowości Ślipcze czy dobrze wykształcone murawy kserotermiczne w północnej części ostoi. Jest to także jedno z dwóch krajowych stanowisk żmijowca czerwonego Echium russicum, gatunku w Polsce krytycznie zagrożonego, umieszczonego w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Tutejsza populacja była silnie zagrożona, ale została zasilona osobnikami z hodowli i obecnie rozwija się dobrze. Murawy i zarośla kserotermiczne to również ważne biotopy bogatej fauny owadów. Stwierdzono tu m.in. występowanie 176 gatunków ryjkowców, z czego 61% to gatunki ciepłolubne. Lessowe i gliniaste ścianki koło wsi Gródek zasiedlane są przez interesujące pszczołowate oraz przez żołnę. Cała dolina Bugu jest uznawana za korytarz ekologiczny rangi europejskiej, w Paneuropejskiej strategii ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej zaliczona została do 10 systemów rzecznych Europy, którym nadaje się priorytet ochrony środowiska przyrodniczego. Część obszaru pokrywa się z obszarem specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowego Bugu. Jest to nie tylko szlak przelotów, ale również miejsce odpoczynku i żerowania ptaków migrujących. Krajobraz jest tu bardzo malowniczy. Z racji bezpośredniego sąsiedztwa z granicą państwa, brakiem większych miast, a przede wszystkim bogactwa tutejszej przyrody, obszar ten sprawia wrażenie dzikiego i pierwotnego. Szczególnie spektakularnie wygląda dolina Bugu wiosną, podczas roztopów, kiedy to bywają momenty, gdy woda wylewa się na całą dolinę, dając tym samym miejsce odpoczynku oraz pożywienie migrującym ptakom. Zjawisku temu można przypatrzeć się z bliska, choćby ze szczytu skarpy w Czumowie, skąd rozciąga się rozległy widok w kierunku wschodnim. Krajobrazowo wyróżnia się także ujściowy odcinek rzeki Huczwy o silnie meandrującym korycie, opływający od strony północnej bardzo stromą ścianę grodziska w Gródku. Jest to jeden z najciekawszych zabytków archeologicznych na Lubelszczyźnie, będący jednocześnie ciekawym obiektem przyrodniczym, ze względu na porastające zbocza ciepłolubne murawy. Zachodniowołyńska Dolina Bugu, poprzez występującą tu dużą różnorodność siedlisk, w tym przede wszystkim siedlisk otwartych, z których przeważającą część zajmują łąki, odznacza się wybitnymi walorami faunistycznymi. Wody Bugu na tym odcinku są miejscem życia kilku rzadkich gatunków ryb, takich jak: boleń, koza pospolita, minóg strumieniowy, piskorz, różanka pospolita. Nadbużańskie łąki są siedliskiem dla bezkręgowców, z których na uwagę zasługuje ważka trzepla zielona oraz barwne, chronione motyle: czerwończyk nieparek, modraszek nausitous i modraszek telejus. Jest to ponadto, jedna z najważniejszych ostoi fauny stepowej. Szczególnie bogaty jest tu świat bezkręgowców. Murawy kserotermiczne są miejscem występowania bardzo rzadkiego motyla szlaczkonia szafrańca. Największym zagrożeniem dla walorów przyrodniczych i estetycznych obszaru może być zanieczyszczenie Bugu, który stanowi na obszarze ostoi dominantę krajobrazową oraz kształtuje większość występujących tu siedlisk. Z powodu obecności pól uprawnych na wierzchowinach zboczy, obserwuje się spływ środków ochrony roślin, które wywołują zmiany chemiczne w wierzchnich warstwach gleby i wnikanie w murawy kserotermiczne obcych dla tego zbiorowiska gatunków. Sytuacja taka przyczynia się do ubożenia flory tego obszaru. Paradoksalnie proces ten utrudnia, bądź też uniemożliwia bytowanie gatunków 26 27

16 remchy amerykańskiej. Ekspansja drzew szczególnie intensywnie zachodzi w graniczącej ze ścianą lasu północnej części obszaru. Planowane działania ochronne dotyczą wycinki występujących w ostoi zadrzewień i zakrzaczeń sosny zwyczajnej, brzozy brodawkowatej, czeremchy amerykańskiej oraz innych liściastych gatunków drzew i krzewów. Ponadto ważne jest coroczne usuwanie płatów nawłoci późnej i kanadyjskiej. Skarpa w Czumowie w obszarze Natura 2000 Zachodniowołyńska Dolina Bugu (fot. P. Chmielewski) krzewiastych na większości nadbużańskich muraw. Z uwagi na usytuowanie muraw blisko zabudowań wiejskich, dekoracyjne gatunki roślin bywają zrywane lub wykopywane. Czasami dochodzi także do wypalania muraw. Obszar Natura 2000 Horodyszcze PLH Obszar położony jest na terenie województwa lubelskiego, w powiecie bialskim, w gminie Wisznice. Obejmuje mozaikę muraw bliźniczkowych i zarośli jałowca na wrzosowiskach, na wschód od miejscowości Horodyszcze, w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Teren chroniony w ramach sieci Natura 2000 zajmuje powierzchnię 25 ha. Dodatkowym walorem jest jedna z najbogatszych w kraju populacji modraszka ariona motyla z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Obszar był ekstensywnie użytkowany jako pastwisko dla koni. Na terenie występują również cenne gatunki ptaków, takie jak: lelek zwyczajny, dzierzba gąsiorek oraz lerka. Zarośla jałowca pospolitego Juniperus communis wykształciły się tu jako stadium przejściowe zarastania dużego kompleksu suchych wrzosowisk oraz muraw bliźniczkowych. Oprócz krzewów jałowca w zbiorowisku tym mogą występować w domieszce tarniny, głogi, derenie i róże. Z kolei dominującą rośliną na murawach bliźniczkowych, od której pochodzi nazwa tego zbiorowiska, jest bliźniczka psia trawka Nardus stricta. Znaczny spadek pogłowia zwierząt gospodarskich w okolicznych wsiach skutkuje zarzucaniem pastwiskowego sposobu użytkowania terenu. Poza tym, w wyniku naturalnej sukcesji, następuje zmiana składu gatunkowego. Na obszarze wysiewają się, a następnie zarastają go, siewki sosny zwyczajnej, topoli osiki, brzozy brodawkowej, gruszy oraz cze- Obszar Natura 2000 Horodyszcze (fot. R. Siek) Obszar Natura 2000 Posadów PLH Ostoja zlokalizowana jest w makroregionie Wyżyny Wołyńskiej i mezoregionie Grzęda Sokalska. Obszar obejmuje 2 płaty muraw i zarośli kserotermicznych porastających strome zbocza doliny rzeki Kamionki (dopływu Huczwy), na północ od zabudowań wsi Posadów (gm. Telatyn, pow. tomaszowski). Jeden z płatów porasta wały wczesnośredniowiecznego grodziska. Łączna powierzchnia ostoi to nieco ponad 3 ha. Gleby obszaru stanowią czarnoziemy, lessy i średnio głębokie rędziny kredowe. Otoczenie obszaru stanowią rozległe pola uprawne oraz od południa łąki w dolinie Kamionki. Obszar Posadów powołany został w celu ochrony cennych zbiorowisk roślinności kserotermicznej ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati, klasy Festuco-Brometea. Na wałach grodziska, stanowiącego główną część ostoi, rozwinęły się barwne zbiorowiska z szałwią łąkową Thalictro-Salvietum pratensis odznaczające się dużym udziałem gatunków rzadkich i chronionych, jak: aster gawędka Aster amellus, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, pierwiosnka lekarska Primula veris, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata i in. Fragmenty kwietnych muraw ciepłolubnych występują również na stromym zboczu położonym przy szosie Posadów-Telatyn. Na opisywanym obszarze znajduje się stanowisko żmijowca czerwonego

17 Dużą wartość tutejszych zbiorowisk z ciepłolubną roślinnością zauważono już w latach 50. XX wieku, a w 1989 roku utworzono tu rezerwat przyrody Skarpa Dobużańska o powierzchni 5,07 ha, znajdujący się obecnie w całości w granicach ostoi Natura Dodatkowo górna część zbocza jest świetnym punktem widokowym. Dzięki dużemu zróżnicowaniu cennych siedlisk możemy tu obserwować wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin oraz zwierząt. Większość z nich jest związana z ciepłolubnymi zaroślami i murawami, które wykształciły się tu na płytkiej rędzinie wapiennej. Jak w większości tego typu miejsc, tak i w Dobużku można natknąć się na prawdziwe botaniczne rarytasy. Do takich właśnie należy krwawnik szczecinkolistny Achillea setacea, który w województwie lubelskim występuje tylko na 2 stanowiskach. Poza tym obszarem rośnie on tylko nad Wisłą w okolicach Sandomierza, w suchych murawach, zwłaszcza na glebach piaszczystych i lessowych. Krwawnik szczecinkolistny został umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem jako gatunek wymierający w Polsce i krytycznie zagrożony. Fauna omawianego obszaru była przedmiotem badań w latach 70. i 80. XX wieku, kiedy to na terenie rezerwatu Skarpa Dobużańska obserwowano tchórza stepowego oraz susła perełkowanego, który miał tu niewielką kolonię. Po utworzeniu rezerwatu, na tym terenie zaniechano wypasu. Spowodowało to w niektórych miejscach wkraczanie krzewów głównie tarniny, a przez to wymarcie części, spotykanych tu dawniej, światłolubnych gatunków roślin: miłka wiosennego Adonis vernalis i kosaćca bezlistnego Iris aphylla. Obszar Natura 2000 Posadów (fot. M. Polkowska) Obszar Natura 2000 Dobużek PLH Ostoja zlokalizowana jest w makroregionie Wyżyny Wołyńskiej i mezoregionie Grzęda Sokalska. W skład obszaru wchodzi ponad 200 ha teren położony w granicach administracyjnych powiatu tomaszowskiego, w gminach: Tyszowce oraz Łaszczów. Obszar obejmuje fragment doliny rzeki Huczwy z odcinkiem stromego, prawego zbocza, z odsłoniętym miejscami podłożem wapiennym, położony ok. 1 km na północny-zachód od wsi Dobużek. Skarpa o ekspozycji południowej jest nieużytkowana i zajęta przez ciepłolubne zarośla oraz doskonale zachowane murawy kserotermiczne, które są jednym z krajowych stanowisk żmijowca czerwonego. Otoczenie od strony północnej stanowią pola uprawne. Koryto rzeki Huczwy jest na tym odcinku uregulowane i wyprostowane. Dno doliny zajęte jest przez ekstensywnie użytkowane łąki kośne i ziołorośla, a także szuwary, turzycowiska oraz łąki kaczeńcowe. Sporadycznie, w południowo-zachodniej części obszaru występują łąki świeże. Z ww. ekosystemami trawiastymi mogą być związane trzy gatunki motyli z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, tj.: modraszek telejus Maculinea teleius, czerwończyk nieparek Lycaena dispar i modraszek nausitous Maculinea nausithous. Dodatkowo, na łąkach stwierdzono bardzo wysokie zagęszczenie lęgowych derkaczy Crex crex. W obszarze stwierdzono występowanie 3 siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, tj.: murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea, niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie związku Arrhenatherion elatioris, ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne Adenostylion alliariae, Convolvuletalia sepium. Widok na rezerwat Skarpa Dobużańska w obszarze Natura 2000 (fot. M. Polkowska) 30 31

18 Dla muraw kserotermicznych zagrożeniem jest, podobnie jak w przypadku wszystkich ww. obszarów Natura 2000, zmiana składu gatunkowego w wyniku ich zarastania. Brak użytkowania części skarpy, gdzie występuje roślinność ciepłolubna, w naturalny sposób prowadzi do jej zarastania. Dodatkowo zaprzestanie wypasu na części obszaru powoduje nagromadzenie wojłoku, czyli grubej i zwartej warstwy nierozłożonych szczątków roślinnych. Taka zbita warstwa wpływa bardzo negatywnie na florę i faunę kserotermiczną. Nie dopuszcza ona promieni słonecznych do najniższych partii roślinności, gdzie rozwijają się rośliny jednoroczne lub niskie byliny o poduchowatej budowie (np. macierzanki, pięciorniki, rozchodniki). Wojłok nie pozwala również na kiełkowanie nasion, które nie mając dostępu do odkrytych płatów gleby po prostu giną. Jako że tutejsze murawy są położone w sąsiedztwie pól uprawnych, potencjalne zagrożenie stanowi dla nich stosowanie w rolnictwie sztucznych nawozów i środków ochrony roślin. Obszar Natura 2000 Stawska Góra PLH Obszar Stawska Góra położony jest ok. 8 km na północny-zachód od Chełma i 1,5 km na północ od wsi Staw, na terenie powiatu chełmskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym, znajduje się w mezoregionie Pagórów Chełmskich należących do regionu Polesia Wołyńskiego. Okoliczny krajobraz tworzą charakterystyczne, porozrzucane wzgórza ostańcowe zbudowane ze skał wapiennych, pochodzących z różnych okresów geologicznych. Wokół roztaczają się rozległe pola uprawne na rędzinach kredowych. Omawiany obszar zajmuje fragment wierzchowiny jednego ze wzniesień zwanego Górą Czubatką Widok na obszar Natura 2000 Stawska Góra (fot. A. Różycki) (238,7 m n.p.m.) i w całości pokrywa się z powierzchnią rezerwatu florystycznego Stawska Góra, utworzonego w celu ochrony roślinności stepowej w 1956 r. Powierzchnia ostoi wynosi 4,9 ha, a jej największą osobliwością jest dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, który ma tu jedno z nielicznych znanych w Polsce stanowisk. Wraz z dziewięćsiłem popłocholistnym w obszarze ochronie podlegają inne ciepłolubne i wapieniolubne gatunki stepowe. Siedliskami podlegającymi ochronie są kwietne murawy kserotermiczne ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati (klasa Festuco-Brometea). Łącznie na terenie ostoi stwierdzono występowanie 210 gatunków roślin. Wśród nich 30 należy do gatunków rzadkich: 8 objętych jest ochroną ścisłą (dziewięćsił popłocholistny i bezłodygowy, miłek wiosenny, zawilec wielkokwiatowy, aster gawędka, orlik pospolity, wiśnia karłowata, goryczka krzyżowa), zaś 3 ochroną częściową (pierwiosnka lekarska, kalina koralowa i kruszyna pospolita). Ponadto wisienka karłowata, dziewięćsił popłocholistny i starzec wielkolistny wpisane zostały do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Murawom kserotermicznym towarzyszy bogata fauna. Z tego niewielkiego terenu wykazano 600 gatunków z różnych grup systematycznych. Spośród nich 27 wpisanych jest na Czerwona listę zwierząt ginących i zagrożonych. Najbogatszą w gatunki grupą są bezkręgowce, wśród których najlepiej zbadane są motyle. Dwa z nich objęte są ochroną paź królowej i postojak wiesiołkowiec, liczne należą do rzadkich, posiadających zaledwie kilka stanowisk w Polsce. Większość z występujących tu rzadkich gatunków bezkręgowców ma ograniczone możliwości rozprzestrzeniana się, a zachowały się tylko dzięki ciągłości istnienia odpowiednich dla nich mikrosiedlisk o charakterze stepowym. Głównym zagrożeniem dla rzadkich gatunków roślin i zwierząt są obecnie naturalne procesy sukcesji. Rozrastające się krzewy i drzewa uniemożliwiają wzrost światłolubnym roślinom i powodują ich ustępowanie. Celem działań ochronnych jest przywrócenie właściwego stanu ochrony, tj. utrzymania różnorodności biologicznej i powierzchni muraw ciepłolubnych, najlepiej w warunkach ekstensywnej gospodarki pasterskiej. Należy także dążyć do jak najmniejszego udziału drzew i krzewów, a co się z tym wiąże, do przeciwdziałania skutkom naturalnej sukcesji roślinnej. Aby to osiągnąć konieczne jest usuwanie zakrzewień tarniny, derenia świdwy i kaliny koralowej. Z dodatkowych działań ochronnych, istotne jest odsłanianie powierzchni gleby i kamienistego podłoża w celu stworzenia dogodnych warunków do kiełkowania siewek. Obszar Natura 2000 Drewniki PLH Obszar usytuowany jest na Działach Grabowieckich, będących wschodnim subregionem Wyżyny Lubelskiej, w pobliżu miejscowości Drewniki (powiat zamojski, gmina Skierbieszów). Obszar obejmuje zbocza nad niewielkim ciekiem wodnym Milutką dopływem Wojsławki i zajmuje powierzchnię 65 ha. Na stromym zboczu o ekspozycji zachodniej pokrywa lessowa zalegająca na opoce kredowej poprzecinana jest głębokimi wąwozami. W obszarze przeważają gleby brunatne, jedynie w miejscach odsłonięcia podłoża kredowego wykształcają się rędziny. Grądy tego regionu wyróżniają się znacznym udziałem w drzewostanie buka Fagus sylvatica, który osiąga tu północno-wschodnią granicę swego zasięgu. Fragment grądu w granicach obszaru jest dobrze wykształcony, a w runie występują liczne gatunki storczyków m.in. obuwik pospolity Cypripedium calceolus

19 Obszar obejmuje także bogate gatunkowo murawy kserotermiczne, w tym jeden z większych (ok 0,5 ha) znanych w regionie płatów zespołu Inuletum ensifoliae, a także niewielkie fragmenty Thalictro-Salvietum pratensis i zbiorowisk okrajkowych z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei. W murawach rosną m.in.: oman wąskolistny Inula ensifolia, turzyca niska Carex humilis, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, wisienka stepowa Cerasus fruticosa, powojnik prosty Clematis recta, ostrożeń pannoński Cirsium pannonicum, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, perz siny Elymus hispidus, tymotka Boehmera Phleum phleoides, turzyca wczesna Carex praecox, turzyca siedmiogrodzka Carex transyllvanica. Mokradła Lubelszczyzny Andrzej Różycki 2 Durne Bagno w obszarze Natura 2000 Ostoja Poleska (fot. R Siek) Murawa kserotermiczna w obszarze Natura 2000 Drewniki (fot. M. Polkowska) W Polsce jest ponad torfowisk, z których zdecydowana większość występuje w północnej części kraju (w pobliżu wybrzeża Bałtyku, na Mazurach i Kurpiach oraz w dolinach Noteci i Biebrzy). 90% stanowią torfowiska niskie, 6% torfowiska wysokie, a resztę tworzą formy przejściowe. Lubelszczyzna, dzięki swojemu położeniu i swoistym warunkom fizjograficznym, należy w kraju do regionów niezwykle bogatych w obszary torfowiskowe. Zajmuje piąte miejsce w Polsce po regionach olsztyńskim, szczecińskim, białostockim i mazowieckim. Według Borowca pod koniec XX wieku na Lubelszczyźnie występowało ok. 2 tysiące różnej wielkości obiektów torfowiskowych o łącznej powierzchni około 140 tysięcy hektarów, zawierających torfy o kubaturze ok. 2 mld m 3. Rozmieszczenie torfowisk na Lubelszczyźnie jest nierównomierne. Są tu tereny o znacznym zagęszczeniu torfowisk, jak np. Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, ale też tereny prawie ich pozbawione, jak ma to miejsce w przypadku zachodniej części Wyżyny 34 35

20 Lubelskiej. W związku z tym na Lubelszczyźnie wydzielono pięć bardzo odmiennych rejonów występowania torfowisk. Najbardziej zasobne to: rejon chełmsko-włodawski, zajmujący pierwsze miejsce pod względem liczby i powierzchni występujących tu torfowisk i rejon radzyńsko-bialskopodlaski miejsce drugie. W rejonie chełmsko-włodawskim, obejmującym Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie i Polesie Wołyńskie o pow. ok km 2, występuje prawie 800 obiektów o pow. ponad 45 tys. ha, tj. niemal 1/3 powierzchni wszystkich torfowisk regionu lubelskiego. Tu obserwujemy wielką rozmaitość występujących torfowisk, zarówno pod względem wielkości powierzchni, kształtu i charakteru złoża torfu, stadium rozwojowego, jego szaty roślinnej, stosunków wodnych, jak i stanu ich zagospodarowania i kierunków wykorzystania. W rejonie radzyńsko-bialskopodlaskim, natomiast, występuje około 500 torfowisk, niestety w większości to obiekty zmeliorowane w różnym czasie, a przynajmniej połowa z nich stanowi zagospodarowane w różnym stopniu użytki zielone. Czym więc jest torfowisko? Torfowiska to układy złożone z torfowego złoża oraz porastającej je specyficznej roślinności, której szczątki w miarę zamierania roślin od dołu stają się tworzywem kolejnej warstwy torfu. Procesy torfotwórcze polegają przede wszystkim na humunifikacji martwej masy roślinnej (zamiast jej rozpadu na związki mineralne) i związanym z nią powstawaniem kwasów humusowych. Procesy te wymagają specyficznych warunków klimatycznych i hydrologicznych. Torfowiska występują głównie w strefie klimatu chłodnego i umiarkowanego wilgotnego, z wyraźnie zróżnicowanymi termicznie porami roku. Powstają przede wszystkim tam, gdzie w cyklu rocznym opady przeważają nad parowaniem oraz zasilane są wodą albo tylko opadową i jej pionowym zstępującym ruchem w gruncie, albo przez powolny poziomy przepływ wody zasobnej w substancje nawozowe. Dlatego też torfowiska wytworzyły się z niewielkimi wyjątkami tylko w obszarach półkuli północnej. Warunkiem trwałości substancji humusowych jest brak intensywnego kontaktu z tlenem zawartym w powietrzu, stałe uwilgotnienie, brak dostępu promieniowania UV, przed którym torf chroniony jest porastającą go roślinnością oraz kwaśny odczyn środowiska. Długotrwałe wysuszenie i napowietrzenie torfu powoduje jego zmineralizowanie murszenie, bezpłomienne spalanie i zanik złoża torfowego. W najprostszym podziale wyróżniamy trzy rodzaje torfowisk: niskie, przejściowe i wysokie. Torfowiska niskie rozwijają się na obszarach zasilanych wodą gruntową i powierzchniową o znacznej ruchliwości. Są zasobne w składniki pokarmowe. Zwykle są to siedliska eutroficzne o szerokim spektrum ph od zasadowego przez obojętne do lekko kwaśnego. Wykształcają się zazwyczaj w dolinach rzek i obniżeniach terenu z wyraźnym przepływem wody. Flora je porastająca to m.in. trzcina pospolita Phragmites communis, pałka szerokolistna Typha latifolia, turzyca sztywna Carex elata, turzyca tunikowa C. appropinquata, knieć błotna Caltha palustris, turzyca Dawalla Carex davalliana, storczyki: kukułka krwista Dactylorhiza incarnata i szerokolistna D. majalis czy kruszczyk błotny Epipactis palustris. Torfowiska wysokie występują w wododziałach w miejscach bezodpływowych, zasilane są wodami opadowymi ubogimi w składniki pokarmowe. Są to siedliska oligotroficzne o ph silnie kwaśnym. Podstawowy element torfowiska wysokiego to mchy torfowce Sphagnum sp. (magelański S. magellanicum, odgięty S. fallax, brunatny S. fuscum), tworzące mszary, które stanowią mozaikę kęp i dolin. Z torfowiskiem wysokim związane są: żurawina błotna Oxycoccus palustris, rosiczki Drosera sp., turzyca bagienna Carex limosa, przygiełka biała Rhynchospora alba i bór bagienny. Torfowiska przejściowe zasilane są wodami opadowymi i gruntowymi oraz powierzchniowymi o słabym przepływie. Są żyźniejsze od wysokich, ale mniej żyzne niż niskie. Dominują w nich torfowce, turzyce, zbiorowiska zaroślowe, np. brzeziny bagienne. Obszary torfowiskowe na terenie Lubelszczyzny są w większości przypadków, jedynymi w Polsce i nielicznymi w Europie, torfowiskami powstałymi po zlodowaceniu środkowopolskim. Na terenach Lubelszczyzny do najciekawszych należą torfowiska wysokie typu kontynentalnego (kod 7110) i ich zdegradowane odpowiedniki, ale zdolne do naturalnej regeneracji (kod 7120). Kolejną ciekawą grupę stanowią torfowiska przejściowe i trzęsawiska (kod 7140) oraz obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion (kod 7150). Inne ciekawe florystycznie torfowiska to torfowiska nakredowe (kod 7210) i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (kod 7230). Jest to sześć typów siedlisk, ważnych z punktu widzenia Unii Europejskiej, wymienionych w dyrektywie Siedliskowej. TORFOWISKA WYSOKIE Z ROŚLINNOŚCIĄ TORFOTWÓRCZĄ (żywe) (kod 7110) Są to otwarte mszary na skrajnie ubogich w związki odżywcze, bardzo kwaśnych i silnie wilgotnych torfach, zasilane wyłącznie lub niemal wyłącznie przez wody opadowe i przez to wybitnie uzależnione od klimatu. Lustro wody w złożu torfowym jest położone wyżej w stosunku do poziomu wody gruntowej w otoczeniu torfowiska. Zbiorowiska roślinne torfowisk wysokich budowane są przez bardzo nieliczną, ekologicznie bardzo wyspecjalizowaną grupę roślin. Torfowiska wysokie cechuje jakościowe i przestrzenne zróżnicowanie siedlisk i roślinności. Najbardziej torfotwórczy charakter mają specyficzne dla torfowisk wysokich zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, porastające mikrosiedliska określane jako kępki. Narastanie złoża torfowego kończy się, gdy bilans wodny torfowiska (dopływ i odpływ) zostanie zrównoważony. Torfowiska wysokie w sensie ekologicznym należą do siedlisk skrajnych: cechuje je stałe wysokie uwilgocenie, silnie kwaśny odczyn (ph 3,5-4,5), wyjątkowo niska trofia mała żyzność. Warunki takie powstają w wyniku całkowitego odizolowania przez warstwę torfu powierzchni torfowiska od wpływu wód gruntowych lub powierzchniowych i pełne uzależnienie roślinności od wody pochodzącej z opadów atmosferycznych. Powierzchnia torfowiska wysokiego jest mniej lub bardziej wypukła, przez co w granicach całego torfowiska zaznacza się zróżnicowanie wilgotnościowe i troficzne. W zwykle płaskiej, najwyżej położonej i najbardziej wilgotnej części kopuły wierzchowinie dodatkowo występuje wyraźna mikrorzeźba, w postaci zespołu kęp i dolinek, ze swoistymi zbiorowiskami roślinnymi. Na nachylonych, suchszych zboczach mogą rosnąć drzewa, a na granicy torfowiska i mineralnego otoczenia występuje silnie podtopiony okrajek, do którego spływa woda z kopuły oraz terenu otaczającego torfowisko. Na rosnących torfowiskach lustro wody występuje w pobliżu ich powierzchni i wykazuje niewielkie wahania w ciągu roku. Układa się ono zgodnie z kształtem sylwetki całego złoża torfowego. Zwykle rozmieszczenie roślinności torfotwórczej i akumulacja torfu ograniczone są do najlepiej uwilgoconych partii złoża. Optymalne warunki do wykształcania się torfowisk wysokich występują w strefie klimatu umiarkowanego i wilgotnego. W Polsce ten typ torfowisk występuje przede wszystkim 36 37

21 na północy, w pasie przymorskim, gdzie duże torfowiska kopułowe (typ bałtycki) osiągają regionalną południową granicę zasięgu. Ponadto nieliczne torfowiska wysokie rozmieszczone są w środkowej części kraju, w tym na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, w górach i na Podhalu. Łącznie torfowiska wysokie w Polsce stanowią zaledwie 4,3% ogółu powierzchni krajowych torfowisk. Szacuje się, że żywe torfowiska wysokie występują obecnie na zaledwie 1% swojego pierwotnego areału. Na Lubelszczyźnie torfowiska wysokie reprezentują typ kontynentalny i poza Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim spotykamy je w większej ilości na obszarze Kotliny Sandomierskiej w lasach Puszczy Solskiej i kilka na Roztoczu Środkowym. ne obniżenie poziomu wody w torfowisku, co powoduje zanikanie torfowców, bujny rozwój wełnianki pochwowatej i wrzosu, pojawienie się trzęślicy modrej, wkraczanie sosny, brzozy omszonej i brodawkowatej. Zanik typowej roślinności dolinek i kęp może nastąpić już po kilkunastu latach, a wkrótce potem tworzy się inicjalna postać boru bagiennego, suche wrzosowisko lub pojawiają się łany trzęślicy, zagłuszającej większość innych gatunków. Odwodnienie połączone z sadzeniem drzew prowadzi do całkowitego ustąpienia zbiorowisk torfotwórczych i zamarcia torfowiska. Wydeptywanie podłoża prowadzi do całkowitego ustąpienia roślin i odsłonięcia nagiego torfu, a szczególnie wrażliwe są torfowce. Miejsca silnie stratowane zarastają bardzo powoli. Niżowe torfowiska wysokie (siedlisko priorytetowe) Żywe torfowiska wysokie (inaczej ombrotroficzne) na niżu to siedliska bez udziału drzew, wyjątkowo z luźno rosnącymi i karłowatymi, co najwyżej niskimi osobnikami sosny zwyczajnej i brzozy omszonej. Roślinność jest budowana przez bardzo nieliczne gatunki i wyróżnia ją obfite występowanie mchów torfowców, natomiast udział krzewinek i roślin zielnych jest zróżnicowany. Mszary te są złożone z dwu podstawowych elementów strukturalnych kęp i dolinek, występujących w różnych proporcjach i posiadających odmienny skład gatunkowy. Rośliny najbardziej reprezentatywne dla tych torfowisk to równocześnie gatunki charakterystyczne i dominujące m.in. wełnianka pochwowata, rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna, wrzos zwyczajny, bagno, torfowce. Roślinność żywych torfowisk wysokich odznacza się wysoką stabilnością w warunkach naturalnie przebiegającej sukcesji. Torfowiska te wybitnie szybko reagują na sztucz- Obszar Natura 2000 Uroczyska Lasów Janowskich (fot. R Siek) Bagno zwyczajne (fot. R Siek) Żywe torfowiska wysokie, akumulując materię organiczną w postaci torfu, trwale wiążą część węgla występującego w atmosferze w postaci dwutlenku, a także pierwiastki i związki organiczne zanieczyszczające atmosferę. Dodatkowo retencjonują ogromne ilości wody. Poprzez parowanie znacząco modyfikują lokalny klimat, zwiększając wilgotność powietrza i łagodząc amplitudy jego temperatury. Ze względu na skrajne pod względem ekologicznym warunki siedliskowe są to biotopy wyjątkowo istotne dla zachowania różnorodności biologicznej na poziomie gatunkowym i ekosystemowym. Występuje na nich wiele gatunków prawnie chronionych, rzadkich, zagrożonych wyginięciem, ponadto gatunki reliktowe, rosnące na granicy zasięgu geograficznego lub na oderwanych stanowiskach, wyspecjalizowane pod względem ekologicznym (np. torfowce czy rośliny mięsożerne)

22 Pod względem gospodarczym żywe torfowiska wysokie są siedliskami o znikomej przydatności gospodarczej, wykorzystywanymi np. przez miejscową ludność dla zbioru owoców żurawiny. Ten zakres można traktować jako neutralny dla ich przyrody. Jako element krajobrazu mają unikatowe cechy i walory, co może być wykorzystane bez konfliktu z zasadami i różnymi formami ochrony przyrody w rozwijającej się turystyce kwalifikowanej, pod warunkiem zachowania określonych zasad, np. poruszania się wyłącznie po specjalnych kładkach czy obserwacji z wież widokowych. W przeszłości odwodnione i zalesione torfowiska wysokie okazały się nisko produktywne i trudne dla hodowli lasu. Doświadczenie to powinno być argumentem na rzecz całkowitego wyłączenia siedliska z gospodarki leśnej. W województwie lubelskim żywe torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą występują na terenie 11 ostoi siedliskowych. Są to m.in. obszary Natura 2000: Brzeziczno PLH060076, Dolina Dolnej Tanwi PLH060097, Jeziora Uściwierskie PLH060009, Lasy Sobiborskie PLH060043, Minokąt PLH060089, Nowosiółki PLH060064, Ostoja Parczewska PLH060107, Ostoja Poleska PLH060013, Uroczyska Lasów Janowskich PLH060031, Uroczyska Puszczy Solskiej PLH Durnego Bagna jest zwykle płaska, a tylko w okresie wiosennym, na skutek wysokiego poziomu wód gruntowych, przybiera kształt soczewki. Wówczas partia brzegowa torfowiska, tzw. okrajek, ulega silnemu podtopieniu, środek zaś ulega wypiętrzeniu i jest zacznie suchszy, porośnięty najczęściej borem bagiennym z charakterystycznymi karłowatymi sosnami. Okrajek zwykle bezdrzewny, porastają w znacznych ilościach kępy wełnianki pochwowatej Eriphorum vaginatum, która pod koniec maja obficie owocuje, tworząc specyficzny aspekt charakterystyczny dla tego torfowiska. W tym okresie wełnianka pokrywa okrajek białym kobiercem, niczym śniegowym puchem. Jednym z najlepiej zachowanych torfowisk wysokich regionu jest torfowisko Durne Bagno. Jest to także jedno z największych torfowisk wysokich w regionie. Torfowisko to należy do typu kontynentalnego i zajmuje obszar ok. 213 ha. Powstało w bezodpływowej niecce, w miejscu dawnego płytkiego jeziora. Torfowisko tego typu jest charakterystyczne dla obszarów o suchszym klimacie i stosunkowo niewielkich opadach. Powierzchnia Wełnianka (fot. R Siek) Od strony wschodniej torfowiska znajduje się wieża widokowa, będąca jednym z obiektów infrastruktury turystycznej, przebiegającej na obrzeżu Durnego Bagna, przyrodniczej ścieżki rowerowej Mietiułka. Obszar Durnego Bagna od roku 1966 jest chroniony jako rezerwat torfowiskowy, a od roku 1990 znajduje się w Poleskim Parku Narodowym, natomiast od 2008 roku na terenie obszaru Natura 2000 Ostoja Poleska PLH TORFOWISKA WYSOKIE ZDEGRADOWANE, ZDOLNE DO NATURALNEJ I STYMULOWANEJ REGENERACJI (kod 7120) Durne Bagno w obszarze Natura 2000 Ostoja Poleska (fot. R Siek) Są to torfowiska, na których nastąpiło zakłócenie naturalnej hydrologii złoża torfowego (przeważnie z przyczyn antropogenicznych), prowadząc do powierzchniowego wysuszenia torfu oraz zmiany składu gatunkowego lub utraty większości gatunków charakterystycznych. Porastająca je roślinność w przewadze składa się jeszcze ze składników 40 41

23 typowych dla żywych torfowisk wysokich, lecz względna obfitość poszczególnych gatunków jest zróżnicowana. Hydrologiczna sprawność torfowiska może zostać przywrócona po zastosowaniu właściwych zabiegów i istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że ponowne osiedlenie się roślinności torfotwórczej nastąpi w okresie do 30 lat. Generalną cechą zbiorowisk wtórnych, powstałych na obsuszonych torfowiskach wysokich, jest zachowanie chociaż częściowej łączności florystycznej z dawnymi mszarami z klasy Oxycocco-Sphagnetea. Zdegradowane torfowiska wysokie są rozmieszczone w całym obszarze występowania torfowisk tego typu w Polsce. Wyjściową przyczyną ich degradacji jest sztucznie obniżony poziom wody, natomiast inne formy antropopresji, jak eksploatacja torfu, pożary, planowe zalesienia, rzadziej wypas, wpłynęły na obecną jakość i przestrzenny zasięg zmian. Na zdegradowanych torfowiskach brak klasycznego okrajka, a złoże torfowe dawnej kopuły z reguły jest porozcinane rowami odwadniającymi o różnym zagęszczeniu i w różnym stopniu wyeksploatowane. Fitocenozy porastające zdegradowane torfowiska są znacznie zróżnicowane pod względem budowy warstwowej i składu gatunkowego. Ich wspólną cechą jest brak lub znikoma ilość kępowych torfowców, które na żywych torfowiskach mają decydujące znaczenie dla ich wzrostu. Zróżnicowanie roślinności na zdegradowanych torfowiskach wysokich jest skorelowane przede wszystkim ze stopniem przekształcenia warunków glebowych i wodnych, co jest bezpośrednio zależne od form i natężenia stosowanej antropopresji. Ponadto zależy ono od stanu dynamicznego torfowiska, w jakim znajdowało się ono przed zaburzeniem warunków hydrologicznych, tzn. czy było w pełni możliwości wzrostu, czy też było bliskie lub osiągnęło stan równowagi hydrologicznej uwarunkowanej warunkami klimatycznymi na danym obszarze. Siedliska antropogenicznie zmienionych torfowisk można ogólnie podzielić na opanowane przez pozostałości roślinności mszarnej, roślinność wrzosowiskową, trawiastą i mszarną z udziałem drzew. Są to siedliska skrajnie wrażliwe na zmiany warunków wodnych, podniesienie trofii, eksploatację torfu, zalesianie, intensywne wydeptywanie. Uzyskanie efektu regeneracji roślinności torfowiskowej z reguły wymaga stymulacji procesu poprzez zabiegi ochrony czynnej. Rodzaj i sposób ich przeprowadzenia musi być każdorazowo opracowany dla konkretnego obiektu, na podstawie jego aktualnej sytuacji hydrologicznej i stanu roślinności. Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji w naszym województwie reprezentowane są zaledwie na terenie 5 ostoi siedliskowych m.in.: Lasy Sobiborskie PLH060043, Ostoja Parczewska PLH060107, Ostoja Poleska PLH060013, Uroczyska Lasów Janowskich PLH i Uroczyska Puszczy Solskiej PLH Wszędzie tam znajdują się dobrze zachowane torfowiska wysokie (żywe), dlatego przy podjęciu odpowiednich zabiegów (podniesienie poziomu wód gruntowych przez zahamowanie odpływu z niecek) możliwe jest zregenerowanie takich siedlisk. wierzchniowej, porośnięte przez różnorodne torfotwórcze zbiorowiska roślinne, w formie kołyszących się na powierzchni wody kożuchów, pływających dywanów (pła), trzęsawisk, zbudowanych przez średnio wysokie i niskie turzyce, torfowce i mchy brunatne. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska pod względem warunków hydrologicznych, troficznych, charakteru roślinności i stanu dynamicznego mają cechy pośrednie między typowymi torfowiskami niskimi a torfowiskami wysokimi. Rozwijają się wszędzie tam, gdzie wskutek zaawansowania procesu akumulacji torfu nastąpiła częściowa izolacja powierzchni torfowiska od wpływu wód minerotroficznych i w bilansie wodnym torfowiska istotne i coraz większe znaczenie mają wody pochodzenia atmosferycznego. Docierające jeszcze do powierzchni torfowiska wody minerotroficzne są słabo ruchliwe lub stagnują. Ich odczyn jest umiarkowanie lub silnie kwaśny, a trofia niska lub bardzo niska. Siedlisko charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem uwilgocenia, najczęściej jest przesycone wodą. Torfowiska przejściowe stanowią odrębne jednostki przestrzenne bardzo różnej wielkości lub też są elementem w obrębie większych kompleksów torfowych, w tym torfowisk wysokich, gdzie mogą zajmować strefę okrajka lub obrzeży zbiorników wodnych w obrębie wierzchowiny. Siedlisko ma w zdecydowanej przewadze naturalną genezę, może jednak wykształcać się w warunkach półnaturalnych jako etap sukcesji w potorfiach. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu Torfowiska przejściowe i trzęsawiska występują głównie w zatokach lub wokół oligoi mezotroficznych zbiorników wodnych będących w ostatnich stadiach zarastania, z wodą stagnującą lub w bardzo słabym stopniu ruchliwą, lub w postaci swobodnie pływających TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE I TRZĘSAWISKA (kod 7140) Torfowiska rozwijające się przy powierzchni oligo- do mezotroficznych wód, o pośrednim typie zasilania, tj. korzystające z wody opadowej i w części również podziemnej lub po- Jezioro Lubowieżek w obszarze Natura 2000 Krowie Bagno (fot. R. Siek) 42 43

24 wysp w tych zbiornikach, jak również w bezodpływowych obniżeniach terenu całkowicie wypełnionych torfem, z poziomem wody tuż przy płaskiej powierzchni, okresowo powyżej niej, a także w zatorfionych obniżeniach z zachowaną soczewką wody zamkniętą wskutek odgórnego lądowienia jezior, ponadto w podtopionej strefie okrajkowej torfowisk wysokich, na wierzchowinach torfowisk wysokich na obrzeżach dystroficznych jeziorek, tzw. tobołków i innych podobnych zbiorników, ale również w nieckach dawniej zajętych przez jeziora, w których obniżony został poziom wody, lecz przynajmniej okresowo jej lustro występuje ponad dnem jeziora. Siedlisko może mieć także wtórny charakter i występować w bardzo dobrze uwodnionych potorfiach. W klasycznej formie roślinność tego typu torfowisk tworzą zbiorowiska dostosowujące się do aktualnego poziomu wody. Budujące je rośliny zakorzenione są w silnie uwodnionej warstwie powierzchniowej, która pod naciskiem silnie ugina się i faluje, może nawet ulec przerwaniu. Siedlisko zasilane jest w różnej proporcji przez wody opadowe i wody powierzchniowe, czasem również podpowierzchniowe. Pod względem zasobności w biogeny jest to siedlisko silnie ubogie (tzw. głodne ) przez ubogie, do słabo żyznego, a odczyn wód i torfu jest silnie kwaśny do słabo kwaśnego. We wszystkich przypadkach stanowi ono element kompleksu przestrzennego, w skład którego wchodzi albo zbiornik wodny, teren bagienny i rozwijające się torfowisko zróżnicowane pod względem ekologicznym i roślinnym, albo tylko obszar bagienny i torfowisko, które także nie jest w pełni jednorodnym układem przyrodniczym. Roślinność torfowisk przejściowych i trzęsawisk jest bardzo zróżnicowana florystycznie, ale wspólną cechą fitocenoz jest dwuwarstwowa struktura, na którą składają się warstwa mszysta i zielna. Natomiast gatunki drzewiaste przy stałych warunkach wodnych mogą osiedlać się tylko sporadycznie i na krótki czas. Warstwę mszystą budują albo torfowce (wyłącznie lub w przewadze), i wtedy najczęściej jest ona bardzo zwarta, albo mchy właściwe, których udział może być bardzo zróżnicowany. Warstwa ta jest spajana przez kłącza i korzenie roślin naczyniowych, których zwarcie może być bardzo różne, nawet od 5 do Obszar Natura 2000 Brzeziczno (fot. R. Siek) 90%. Najczęściej są to zbiorowiska skrajnie ubogie florystycznie, w płacie rzadko liczba gatunków przekracza 20. Zarówno w warstwie zielnej, jak i mszystej zaznacza się dominacja 1-2 gatunków. Powoduje to, że fitocenozy mają wygląd najczęściej płaskiego, dywanowego mszaru torfowcowego z nielicznymi gatunkami z grupy turzycowatych o niskim wzroście, lub turzycowiska z torfowcami, ale także mechowiska z turzycami, również turzycowiska ze znaczą domieszką roślin dwuliściennych, np. siedmiopalecznika błotnego, bobrka trójlistkowego, a ponadto unoszącego się na powierzchni wody, słabo splątanego kożucha pionierskich gatunków wkraczających na otwarte lustro wody, jak czermień błotna, bobrek trójlistkowy i siedmiopalecznik błotny. Torfowiska te są szczególnie częste w północnej części Polski. Największe koncentracje tych torfowisk, podobnie jak w przypadku torfowisk wysokich, znajdują się w Kotlinie Sandomierskiej w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej oraz na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, gdzie jest ich najwięcej. W pozostałej części niżu i pasie wyżyn torfowiska te są bardziej rozproszone. Na terenie województwa lubelskiego torfowiska przejściowe wykazano na terenie 19 ostoi siedliskowych. Znajdują się one m.in. w obszarach Natura 2000: Brzeziczno PLH060076, Dobromyśl PLH060033, Dolina Dolnej Tanwi PLH060097, Dolina Łętowni PLH060040, Dolina Sieniochy PLH060025, Jelino PLH060095, Jeziora Uściwierskie PLH060009, Krowie Bagno PLH060011, Lasy Sobiborskie PLH060043, Minokąt PLH060089, Nowosiółki PLH060064, Ostoja Parczewska PLH060107, Ostoja Poleska PLH060013, Roztocze Środkowe PLH060017, Uroczyska Lasów Janowskich PLH060031, Uroczyska Puszczy Solskiej PLH Torfowiska przejściowe tworzą się często na miejscu torfowisk niskich na skutek częściowego zahamowania przepływu wody lub w otoczeniu jezior. W tym drugim przypadku takim typowym przykładem jest torfowisko otaczające dystroficzne (polihumusowe) jezioro Moszne w Poleskim Parku Narodowym. Torfowisko przejściowe tworzy tutaj pierścień wokół jeziora i od strony wschodniej stopniowo przechodzi w kompleks torfowisk niskich zwanych Mszarami. Jest to kompleks torfowiska na podłożu kredowym, gdzie dominującym zespołem jest zespół turzycy Davalla Caricetum davallianae i zespół niskich zarośli z brzozą niską Betulo-Salicetum repentis, z charakterystycznymi niewielkimi wypiętrzeniami zwanymi grądzikami, porośniętymi najczęściej przez łąki trzęślicowe Selino carvifoliae-molinietum. Od strony zachodniej pierścień torfowiska przejściowego przechodzi stopniowo w torfowisko wysokie, a dalej przekształca się w sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum. Torfowisko przejściowe jest stale podmokłe i tworzy trzęsawiska powstałe wskutek powolnego zarastania zbiornika wodnego, w tym przypadku Jeziora Moszne. W rejonie Parku takie uginające się pod ciężarem człowieka kożuchy roślinności, utrzymujące się na powierzchni wody, naukowo nazywane płem, lokalnie nazywane są spleją lub spławami. Torfowisko to ma charakter otwarty i z rzadka porośnięte jest karłowatymi sosnami i brzozami. Roślinność na nich występująca tworzy niski szuwar turzycowy. Najczęściej spotkamy tu szuwar turzycy nitkowatej Caricetum lasicarpae, któremu często towarzyszy szuwar turzycy bagiennej Caricetum limosae oraz już bardzo rzadkie w kraju zespoły turzycy strunowej Caricetum chordorrhizae i turzycy torfowiskowej Caricetum heleonastens. Do najciekawszych roślin porastających torfowiska należą wspomniane wyżej rośliny mięsożerne, których w Parku można spotkać 9 gatunków. Typowymi dla torfowisk są 44 45

25 rosiczki, z których najczęściej zobaczyć można rosiczkę okrągłolistną. Ta drapieżna roślina niedobory związków azotowych w glebie rekompensuje sobie białkiem pozyskiwanym z ciał drobnych zwierząt bezkręgowych. Zastawia w tym celu pułapki na owady. Jej liście opatrzone są w kropelki lepkiej i wonnej rosy przywabiającej owady, ale biada owadowi, który siądzie na takim liściu, już się z tej matni nie wydostanie. Szamocząc się coraz bardziej przykleja się do liścia, który powoli zwija się i oplata ofiarę. Reszty dopełniają enzymy trawienne i po pewnym czasie na liściu zostaje tylko niestrawiony pancerzyk chitynowy nieostrożnego owada. Jezioro Dubeczyńskie w obszarze Natura 2000 Lasy Sobiborskie (fot. A. Różycki) Torfowisko przy jeziorze Moszne w obszarze Natura 2000 Ostoja Poleska (fot. A. Różycki) Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na terenie Poleskiego Parku Narodowego (Ostoja Poleska PLH060013) występują także wokół jeziora Karaśne, jeziora Długie, także przy jeziorze Łukie oraz w uroczyskach Blizionki i Olszowo, na terenie zarośniętych całkowicie jezior. Torfowiska te spotykamy także w ostoi Krowie Bagno (PLH060011) wokół jezior Hańskie, Lubowierz i Lubowierzek i na całkowicie już zarośniętym jeziorze Łaskie. W ostoi Jeziora Uściwierskie (PLH060011) torfowiska przejściowe występują przy jeziorach: Sumin, Rotcze, Bikcze (największa populacja wierzby lapońskiej w regionie), Nadrybie i Uściwierzek. Natomiast w ostoi Lasy Sobiborskie (PLH ) torfowiska te spotykamy przy jeziorach: Dubeczyńskie, Płotycze, Brudno, Perespa, Koseniec, Spólne i Orchowe. Jeziora te objęte są ochroną rezerwatową i położone są na obszarze Sobiborskiego Parku Krajobrazowego. Torfowiska przejściowe objęte są ochrona także w rezerwatach: Jezioro Brzeziczno, Jezioro Świerszczów czy Jezioro Obradowskie. Omawiane torfowiska są wybitnie wrażliwe na zmiany stosunków wodnych i troficznych, zanieczyszczenia chemiczne, zmiany odczynu wody i wydeptywanie. Podstawową, a zarazem optymalną metodą ochrony jest zachowanie naturalnego poziomu wody, a jeżeli został on obniżony, to przywrócenie do stanu pierwotnego lub maksymalnie mu bliskiego. Ważna przy tym jest analiza warunków hydrologicznych całego układu przestrzennego, którego częścią jest torfowisko przejściowe, a także kompleksowa ochrona tego układu. W przypadku mszarów i trzęsawisk wokół zbiorników wodnych, wypełnionych torfem małych torfowisk kotłowych, trzęsawisk w misach pojeziornych, z których odprowadzono sztucznie część wody, usilnie zaleca się stopniowe jej podpiętrzanie poprzez zasypanie rowów, budowę zastawek i przetamowań utrudniających lub uniemożliwiających dalszy odpływ (wiąże się to ściśle z odbudową zniszczonej retencji). TORFOWISKA NAKREDOWE (kod 7210) Torfowiska nakredowe to także siedlisko priorytetowe. Są to siedliska obejmujące brzegi zbiorników wodnych, gytiowiska i torfowiska typu niskiego na podłożu bardzo zasobnym w węglan wapnia oraz zasilane przez wody bogate w wapń, porośnięte przez fitocenozy szuwarowe, głównie z kłocią wiechowatą Cladium mariscus, często w kontakcie przestrzennym ze zbiorowiskami mszysto-niskoturzycowymi, z wybitnym udziałem roślin wapniolubnych, z których część może również stanowić składniki szuwaru kłociowego. W Polsce siedlisko ograniczone do niżu, na wschodniej granicy zasięgu geograficznego, bardzo rzadkie i na rozproszonych stanowiskach

26 Torfowiska nakredowe z roślinnością typu szuwarowego wykształciły się i nadal powstają w toku naturalnej sukcesji zachodzącej w strefie litoralu zbiorników wodnych, na miejscu całkowicie lub częściowo zlądowionych jezior z pokładem kredy jeziornej (gytii wapiennej), pokrytej pokładem torfu o różnej miąższości. Tylko bardzo niewielka liczba tego typu torfowisk ma inną genezę i powstała na podłożu zbudowanym ze skał węglanowych, jak to ma miejsce w przypadku Torfowisk Chełmskich. W Polsce torfowiska nakredowe należą do siedlisk bardzo rzadkich i są nierównomiernie rozmieszczone. Związane jest to z wiekiem krajobrazu, jego zróżnicowaniem geomorfologicznym oraz geologicznymi cechami utworów powierzchniowych, stanem zaawansowania i ogólnym kierunkiem ewolucji jezior, a także termicznymi wymaganiami kłoci wiechowatej Cladium mariscus, której zwarty zasięg kończy się w zachodniej części Pomorza, a dalej na wschód rośnie ona już na oderwanych stanowiskach. Większe skupienia torfowisk tego typu występują na obszarze Pomorza, Mazur, Pojezierza Suwalskiego, Ziemi Lubuskiej, w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie. Łącznie zajmują niewielki areał, a ich wielkość jest bardzo zróżnicowana od bardzo małych, poniżej 1 ha, do rozległych, obejmujących kilkaset ha, jednak tych ostatnich jest stosunkowo niewiele. Tworzą one kompleksy przestrzenne z szuwarami turzycowymi, neutralnymi i słabo kwaśnymi mechowiskami, źródliskami, wilgotnymi i zmiennowilgotnymi łąkami, rzadziej z kwaśnymi mszarami, zaroślami lub bagiennymi lasami typu olsu. W zależności od wielu różnorodnych czynników, porastające je zbiorowiska roślinne wykazują znaczne zróżnicowanie florystyczne i fizjonomiczne. Siedlisko reprezentowane przez jeden podtyp, czyli torfowiska nakredowe z zespołami Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis. Podtyp obejmuje wszystkie postaci fitocenoz typu szuwarowego odnotowane w kraju, w których podstawowym składnikiem jest kłoć wiechowata Cladium mariscus. Fitocenozy te są florystycznie i siedliskowo dobrze odróżnialne od pozostałych zbiorowisk szuwarowych. Do podtypu zaliczono również zespół Caricetum buxbaumii, przestrzennie i siedliskowo nawiązujący do szuwaru kłociowego. Dodatkowo w podtypie umieszczono zespół Schoenetum nigricantis (Orchido-Schoenetum nigricantis), którego płaty bez wątpienia zajmują siedlisko nakredowe i nie są zasilane wodami podziemnymi. Torfowiska nakredowe porośnięte przez zbiorowiska roślinne typu szuwaru występują w większości w granicach objętych ostatnim zlodowaceniem bałtyckim, a więc w krajobrazie młodoglacjalnym, którego wiek nie przekracza lat. Torfowiska na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim i w okolicach Chełma występują w krajobrazie znacznie starszym, modelowanym od około lat. Pierwsze z nich rozwinęły się na pokładach kredy jeziornej i później zakumulowanych torfach, natomiast drugie bezpośrednio na podłożu skalnym, w obniżeniach terenu wypełnionych słabo przepuszczalną dla wody zwietrzeliną kredy piszącej, powstałej w erze mezozoicznej w epoce górnej kredy, na której występuje dość płytki, o 1-2 metrowej grubości, pokład torfu. Zbiorowiska tworzą silnie zwarty szuwar, budowany przez jeden dominujący gatunek, przede wszystkim kłoć wiechowatą Cladium mariscus, dorastającą do 2 m wysokości i bardzo rzadko przez turzycę Buxbauma Carex buxbaumii, o wysokości do 80 cm. Poza tym nieliczne inne zielne gatunki bagienne lub torfowiskowe, z reguły mało liczne. Szuwary nakredowe reprezentowane są przez dwa zespoły: Cladietum marisci i Caricetum buxbaumii. Szuwar z kłociowy jest zbiorowiskiem stabilnym, ewoluuje zgodnie z tem- pem wypłycania się zbiorników wskutek akumulacji materii organicznej, co z natury jest procesem bardzo powolnym, natomiast naturalna dynamika szuwaru z Carex buxbaumii nie jest znana. W przypadku sztucznego obniżenia poziomu wody w zbiornikach lub wytworzenia się lejów depresyjnych na obszarach z podłożem skalistym, szuwar kłociowy podlega dość szybkiej degeneracji zwarcie kłoci maleje, zwiększają swój udział turzyce, znaczne pokrywanie uzyskują mchy, z pionierskimi gatunkami torfowców włącznie. W miejscach silnie przesuszonych i równocześnie o zmiennym poziomie wody może rozrastać się obficie trzęślica modra Molinia caerulea i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Podobne skutki wywołuje okresowe wypalanie płatów. W fitocenozach, dawniej sporadycznie koszonych lub wypasanych, po zaprzestaniu użytkowania mogą pojawiać się krzewy lub drzewa. Udokumentowana jest również regeneracja szuwaru kłociowego w efekcie planowo prowadzonych zabiegów renaturyzacji, polegających na podniesieniu poziomu wód gruntowych. Na obszarze województwa lubelskiego siedliska torfowisk nakredowych wykazano w 7 ostojach siedliskowych sieci Natura Są to: Dolina Sieniochy PLH060025, Kamień PLH060067, Las Żaliński PLH060102, Łąki nad Szyszłą PLH060042, Ostoja Poleska PLH060013, Sawin PLH060068, Torfowiska Chełmskie PLH Kompleks torfowisk Bagno Bubnów i Bagno Staw Kompleks tych torfowisk to niezwykle ciekawy obiekt pod względem przyrodniczym. Unikalność walorów przyrodniczych oraz wysoki poziom naturalności tego obiektu skłoniły naukowców do wykonania w latach szczegółowych badań przyrodniczych Bagno Staw w obszarze Natura 2000 Ostoja Poleska (fot. R. Siek) 48 49

27 i przygotowania dokumentacji do utworzenia rezerwatu Bagno Bubnów. Rezerwat powstał w 1991 roku na powierzchni ok ha. Celem utworzenia rezerwatu była ochrona unikalnych walorów przyrodniczych, a przede wszystkim: zagrożonych wyginięciem gatunków ptaków, chronionych gatunków herpetofauny, rzadkich gatunków bezkręgowców, chronionych gatunków roślin i zespołów roślinnych. W 1994 roku, dzięki działaniom pracowników Poleskiego Parku Narodowego, rezerwat został włączony w obszar parku narodowego z otaczającymi go terenami o łącznej powierzchni 2200 ha. Powierzchnia torfowiska jest płaska, zwykle położona 2-3 m poniżej otaczających je równin akumulacyjnych. Od północy kompleks ten ograniczają wały kemowe, o zróżnicowanej długości i m wysokości bezwzględnej, a 5 m wysokości względnej. Bagno Bubnów od Bagna Staw oddziela ciąg dwóch ozów stanowiący prawdopodobnie niegdyś jedną formę rozciętą przez wypływający ciek. Oba ozy mają ok m szerokości, kilka kilometrów długości i wznoszą się na wysokość m. n.p.m. Występujące tu ozy i kemy są formami geomorfologicznymi pochodzenia wodnolodowcowego położonymi najdalej na południe kraju. Torfowiska tego kompleksu powstały w wyniku stopniowego zarastania rozlewisk. Na 35% powierzchni torfowiska, na skutek braku przepływu osadziła się gytia. Miąższość zalegających tutaj torfów wynosi średnio 2,5 m i sięga maksymalnie do 5,7 m. Jest to wyłącznie torf niski, przeważnie turzycowy i trzcinowy. Bezpośrednio pod powierzchnią zalegających torfów znajdują się pokłady kredy, niekiedy nawet już na głębokości 0,5 m. Bagno Bubnów i Bagno Staw zaliczane są do torfowisk węglanowych i swoim charakterem przypominają torfowiska pod Chełmem. Z torfami wapiennymi związany jest również zespół kłoci wiechowatej Cladietum marisci, budowany prawie wyłącznie przez ten jeden gatunek zajmujący ok. 15% powierzchni torfowiska. Około 30% Bagna Bubnów i Bagna Staw zajmuje szuwar trzcinowy. Na obszarze obu bagien występują niewielkie suche wyniesienia o wysokości względnej ok. 0,5 m., gdzie wykształciły się zbiorowiska zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Selino carvifoliae- -Molinietum. Na obszarze obu torfowisk występuje 36 gatunków roślin chronionych i ok. 20 gatunków rzadkich znajdujących się na Czerwonej liście roślin zagrożonych wyginięciem. Niemniej interesująca jak flora, jest również fauna tych torfowisk. Z płazów na uwagę zasługuje licznie występująca tutaj ropucha paskówka i grzebiuszka ziemna, z gadów natomiast żółw błotny. Najlepiej jednak poznana jest awifauna tych torfowisk. Stwierdzono w tym rejonie przeszło 90 gat. ptaków, z których 40 gnieździ się, a gniazdowanie kolejnych 10 jest prawdopodobne. Dalszych 40 gat. obserwowanych na torfowisku gnieździ się w jego sąsiedztwie. Do najciekawszych gatunków lęgnących się tutaj należy wodniczka (populacja tu występująca jest najliczniejszą w regionie). Z dużych ssaków spotkamy tutaj głównie łosia, sarnę, dzika i lisa. Z drobnych gronostaja, łasicę, badylarkę, smużkę, rzęsorka rzeczka i nietoperza karlika większego. Pomimo tak wielu walorów przyrodniczych torfowiska te narażone są na oddziaływanie szeregu niekorzystnych czynników. Niskie opady i odpływ wód lokalnych mogą powodować znaczne przesuszenie niektórych obszarów tych torfowisk. Przyczynia się to do przyspieszenia tempa sukcesji. Na oba torfowiska w wyniku sukcesji wkracza roślinność drzewiasta i krzewiasta (głównie brzoza omszona i wierzba szara). Problemem, zanim torfowisko zostało objęte ochroną, były również niekontrolowane wiosenne pożary łąk i turzycowisk. TORFOWISKA CHEŁMSKIE (PLH060023) Kłociowisko w obszarze Natura 2000 Torfowiska Chełmskie (fot. P. Chmielewski) Torfowiska węglanowe w okolicach Chełma to kompleks trzech torfowisk niskich typu węglanowego. Torfowiska te należą do jednych z największych i najlepiej zachowanych torfowisk tego typu w kraju, a obok kompleksu Bagna Bubnów i Bagna Staw do największych w regionie. Powstały one w wyniku akumulacji materiału organicznego i mineralnego, w zagłębieniach terenu tzw. wertebach, będących efektem działalności krasu powierzchniowego. Powstały one na płytko zalegających pokładach kredy piszącej. Kreda pęczniejąc tworzy słabo przepuszczalną warstwę dla wody i stanowi główne źródło węglanu wapnia dla roślinności torfowiskowej. Torfowiska węglanowe charakteryzują się stosunkowo wysoką żyznością i odczynem gleby od lekko kwaśnego do lekko zasadowego, który oscyluje na poziomie ph 6,3-7,2. Torfowiska zasilane są wyłącznie przez opady i wody spływające z otaczających wzniesień. Torfowiska węglanowe są unikatowym siedliskiem w Polsce i charakteryzują się niezwykłym bogactwem flory i fauny. Torfowiska nakredowe stanowią 36% powierzchni całej ostoi. Największy udział w procesach torfotwórczych miała tu kłoć wiechowata Cladium mariscus, która pokrywa ok. 50% powierzchni torfowisk. Łanowa struktura kłoci wiechowatej jest ewenementem w skali kraju, gdyż w innych rejonach Polski występuje niemal wyłącznie jako roślinność szuwarowa otaczająca jeziora. Na omawianym terenie kłoć tworzy największe w kraju obszary zwartego występowania. Poza tym, duże znaczenie mają tutaj także zespoły: szuwaru turzycy Buxbauma Caricetum buxbaumii i szuwaru marzycy rudej Schoenetum ferruginei. Oprócz tych zespołów występują tu przede wszystkim mechowiska z turzycą nitkowatą Caricetum lasiocarpae 50 51

28 oraz szuwary turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae. Oprócz cennych zbiorowisk związanych z podłożem kredowym interesująca jest równie ich flora, obfitująca w gatunki rzadkie i zagrożone oraz chronione. Do takich gatunków należy: języczka syberyjska Ligularia sibirica, dwulistnik muszy Ophrys insectifera, tłustosz pospolity dwubarwny Pinguicula vulgaris L. subsp. bicolor, starzec wielkolistny Senecio macrophyllus, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum czy kruszczyk błotny Epipactis palustris. Na uwagę zasługuje występowanie populacji starca wielkolistnego oraz dwulistnika muszego, które poza torfowiskami węglanowymi mają jeszcze tylko po dwa stanowiska w Polsce. Natomiast specyficzną i wyjątkową cechą torfowisk węglanowych na Lubelszczyźnie jest występowanie kredowych, śródbagiennych wyniesień, które tu nazywane są grądzikami. Na nich występują niewielkie płaty muraw kserotermicznych, gdzie spotkamy ciepłolubne rośliny takie jak: oman wąskolistny Inula ensifolia, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, storczyk kukawka Orchis militaris czy len złocisty Linum flavum. Natomiast na ekstensywnie użytkowanych łąkach możemy zaobserwować kilka gatunków storczyków. Torfowiska niskie typu węglanowego stanowią ogromne bogactwo gatunków roślin i zwierząt, a przyrodnicy uznają je za jedne z najcenniejszych ekosystemów w Polsce i Europie. Torfowiska te są jednocześnie siedliskiem dla wielu rzadkich gatunków motyli, takich jak: szlaczkoń erate Colias erate, czerwończyk fioletek Lycaena helle, czerwończyk nieparek L. dispar, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia oraz modraszków: alkona Phengaris (Maculinea) alcon, telejusa P. teleius i nausitousa P. nausithous. Na Torfowiskach Chełmskich i kompleksie Bagna Bubnów i Bagna Staw występują najliczniejsze w Polsce populacje przeplatki aurinii oraz po Bagnach Biebrzańskich najliczniejsze populacje wodniczki, dlatego też obiekty te są jednymi z ważniejszych w europejskiej i krajowej sieci obszarów Natura Torfowiska Chełmskie, oprócz bycia podwójną ostoją w sieci obszarów Natura 2000 (Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB i Torfowiska Chełmskie PLH060023), objęte są również innymi niemniej ważnymi formami ochrony przyrody. Chronione są jako rezerwaty przyrody: Rezerwat Przyrody Bagno Serebryskie, Rezerwat Przyrody Brzeźno, Rezerwat Przyrody Roskosz. Ponadto jako Chełmski Park Krajobrazowy oraz Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu. Łąki jako ostoja bioróżnorodności Andrzej Różycki 3 Łąki na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim (fot. R. Siek) Otwarte ekosystemy trawiaste na terenie Lubelszczyzny zajmują znaczne powierzchnie. To różnorodne zbiorowiska należące do różnych klas fitosocjologicznych. Są to zarówno półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe, jak też półnaturalne i antropogeniczne jałowe łąki i wrzosowiska, ale także zbiorowiska szuwarów trawiastych i wielkoturzycowych, rozwijające się na torfowiskach niskich i podmokłych łąkach oraz naturalne lub antropogeniczne zbiorowiska łąk bagiennych oraz darniowych torfowisk niskich i przejściowych składające się przeważnie z niskich turzyc. Lubelszczyzna, z racji swojego położenia geograficznego pomiędzy dużymi rzekami Wisłą i Bugiem, a także przecinającą ją niemal centralnie doliną Wieprza oraz swoistym warunkom fizjograficznym, należy do jednych z bogatszych w kraju regionów w użytki zielone. Stanowią one ok. 21% powierzchni regionu, a zajmują tu obszar tys. ha, co daje ok. 8% wszystkich terenów łąkowych w Polsce. Jednak rozmieszczenie użytków zielonych na obszarze regionu jest bardzo nierównomierne. Są regiony na terenie 52 53

29 województwa, gdzie zagęszczenie siedlisk łąkowych jest znaczne, jak i takie które są w nie bardzo ubogie. Większość użytków zielonych koncentruje się w północno-wschodniej części województwa, głównie na terenie powiatów: bialskiego, radzyńskiego, parczewskiego, włodawskiego, chełmskiego i krasnostawskiego, gdzie łąki zajmują nawet 28% ogólnej powierzchni, a są gminy mające 30% i 45% powierzchni użytków zielonych. Dla porównania dawne województwo lubelskie (czyli powiaty lubelski, łęczyński, lubartowski, świdnicki), czyli przede wszystkim region Wyżyny Lubelskiej to zaledwie 13% terenów łąkowych w ogólnej powierzchni gruntów. Najbardziej zasobne w użytki zielone i torfowiska są: rejon chełmsko-włodawski oraz radzyńsko-białopodlaski. W takim aspekcie warto sformułować, czym jest łąka. Zwykle łąka to bezdrzewne zbiorowisko roślinne składające się ze zwartej runi traw, w której występują także inne gatunki roślin zarówno jedno- jak i dwuliściennych (wieloletnie byliny zielne) oraz mszaki. Zbiorowiska takie swoje powstanie i istnienie zawdzięczają w przeważającej części różnym formom gospodarczej działalności człowieka, takim jak wypas, koszenie czy nawożenie lub melioracje (nawadnianie i osuszanie). Łąki pełnią ważne funkcje gospodarcze i przyrodnicze. Przyczyniają się do łagodzenia temperatur i wilgotności powietrza oraz do jego oczyszczania przez co wpływają na mikroklimat środowiska. Darń łąkowa zabezpiecza glebę przed erozją, a sama łąka stanowić może znaczny rezerwuar wody. Jest także ważnym elementem krajobrazu. W gospodarce człowieka łąki są głównym dostarczycielem paszy, wykorzystywanych do hodowli zwierząt. Na terenach Lubelszczyzny do najciekawszych należą głównie łąki zaliczane do związku Molinion caeruleae, czyli antropogeniczne nienawożone, okresowo wilgotne łąki trzęślicowe rozwijające się na glebach mineralnych o szerokiej amplitudzie troficznej. Zwykle użytkowane jako łąki jednokośne, głównie na ściółkę. Kolejną ciekawą grupę stanowią łąki ze związku Calthion palustris, czyli antropogeniczne dobrze nawożone, wilgotne i mokre łąki użytkowane dwukośnie, rozwijające się przeważnie na siedliskach żyznych dość rozpowszechnione na niżu tzw. łąki kaczyńcowe. Inne ciekawe florystycznie łąki to zespoły ze związku Arrhenatherion elatioris, czyli bogate florystycznie zbiorowiska świeżych, wysoko produktywnych łąk wielokośnych występujące na niżu i niższych położeniach górskich, tzw. łąki grądowe. EKSTENSYWNIE UŻYTKOWANE NIŻOWE ŁĄKI ŚWIEŻE (kod 6510) Siedliska odpowiednie dla niżowych łąk świeżych są rozpowszechnione w całym kraju, aż do wysokości m n.p.m. Na rozmieszczenie siedliska obok czynników naturalnych ma wpływ również obecność tradycyjnej ekstensywnej gospodarki łąkarskiej. Typowo wykształcone łąki rajgrasowe spotyka się na terenach, gdzie zachowały się jeszcze drobnotowarowe gospodarstwa rolne, które zachowały się przede wszystkim w Polsce środkowej i środkowo-wschodniej, w tym na Lubelszczyźnie. Takie łąki, szczególnie dobrze zachowane, można spotkać w kompleksie Krowiego Bagna, w Poleskim Parku Krajobrazowym, w Parku Krajobrazowym Pojezierze Łęczyńskie w dolinie środkowego i dolnego Wieprza, a także w dolinie Bugu. Na terenie województwa lubelskiego ten typ łąk został odnotowany w 39 obszarach siedliskowych z sieci Natura 2000 (m.in. Krowie Bagno PLH060011, Jeziora Uściwierskie PLH , Ostoja Poleska PLH060013, Osto- ja Nadbużańska PLH , Poleska Dolina Bugu PLH060032, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Dolina Środkowego Wieprza PLH060005, Bystrzyca Jakubowiska PLH060096, Doliny Łabuńki i Topornicy PLH060087). Łąka świeża na Polesiu (fot. A. Różycki) Charakteryzowane łąki cechuje bogactwo florystyczne. W płacie o powierzchni 100 m 2 notowano do 70 gatunków roślin. Na tych łąkach spotyka się gatunki typowe dla muraw kserotermicznych, łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych. Ocenia się, że na łąkach rajgrasowych występuje około 260 gatunków roślin. Stanowią one miejsce żerowania dla wielu gatunków ptaków. Obfitość kwitnących roślin naczyniowych sprawia, że występują tu liczne gatunki owadów. Niżowe antropogeniczne zbiorowiska użytków zielonych na żyznych, świeżych (niezbyt wilgotnych i nie suchych) glebach mineralnych bez śladów zabagnienia. Łąki gradowe są bogatymi florystycznie, wysoko produktywnymi, wielokośnymi zbiorowiskami rozwijającymi się na niżu lub niższych położeniach w górach. Cechuje je udział takich traw, jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, stokłosa miękka Bromus hordoraceus. W runi znaczny udział mają wysokie byliny z rodziny baldaszkowatych Apiaceae, wśród których są: marchew zwyczajna Daucus carota, barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium, pasternak zwyczajny Pastinaca sativa, biedrzeniec wielki Pimpinella major. Niższą warstwę tworzą rośliny dwuliścienne o barwnych kwiatach, takie jak: dzwonek rozpierzchły Campanula patula, koniczyna łąkowa Trifolium pratense, komonica pospolita Lotus corniculatus, skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata

30 Siedliska te powstały w wyniku wycięcia lasów liściastych i zagospodarowania tych terenów jako łąki kośne. Koszone są zwykle dwa razy w roku oraz umiarkowanie nawożone. Najczęściej występują poza dolinami rzecznymi. Nieraz spotyka się je w dolinach, ale wówczas porastają gleby odwadniane lub znajdują się poza zasięgiem wylewów rzeki. Płaty łąk świeżych wykształcają się zarówno na powierzchniach płaskich, jak i nachylonych, przy rożnych ekspozycjach. Porastają żyzne, świeże gleby brunatne lub mady o odczynie zasadowym lub słabo kwaśnym. Łąki świeże w dolinach rzek mogą porastać gleby organiczne. Poziom wody gruntowej waha się, ale nigdy nie dochodzi do samej powierzchni. Jedynie płaty leżące w dolinach rzecznych mogą być sporadycznie zalewane przez wody powodziowe. W Polsce, Dzwonek rozpierzchły (fot. A. Różycki) wśród niżowych łąk, wyróżnia się dwa zasadnicze podtypy siedliska różniące się od siebie składem florystycznym oraz rozmieszczeniem. Występują wśród nich dwa zbiorowiska notowane na niżu i niższych położeniach górskich. Są to łąka rajgrasowa i łąka wiechlinowo-kostrzewowa. Łąka rajgrasowa (owsicowa) Łąki rajgrasowe charakteryzują się dużym zróżnicowaniem florystycznym związanym z dużą różnorodnością siedlisk przez nie zajmowanych. Rozwijają się na potencjalnych siedliskach lasów gradowych i na najsuchszych siedliskach lasów łęgowych. Występują na obszarze prawie całej Polski, z wyjątkiem gór. Powstają zwykle na obrzeżach dolin i wilgotnych kotlin. Uboższe typy zbiorowiska występują na zboczach nasypów kolejowych, na przydrożach i ugorach. Ponadto spotkać można je w przesuszonych częściach dolin rzek, gdzie w naturalnych warunkach występują łąki wilgotne ze związku Calthion. Łąki te porastają żyzne, drobnoziarniste gleby brunatne, mułowo-pyłowe, mułowo-torfowe i podsuszone gleby bagienne czy murszejące torfy, których ph waha się od 4 do 7,5. Poziom wody gruntowej na takich łąkach zalega nie płycej niż 40 cm i bardzo rzadko obserwuje się tam wodę na powierzchni gruntu. W okresach suchszych poziom wód gruntowych często opada poniżej 150 cm. Dominującymi gatunkami w tym zbiorowisku są miękkolistne trawy darniowe, wśród których najczęściej dominuje rajgras wyniosły Arrhenaterum elatius. Trawy te tworzą najwyższą warstwę na łące. Najczęściej występujące spośród traw to stokłosa miękka Bromus hordaceus, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, konietlica łąkowa Trisetum flavescens, tymotka łąkowa Phleum pratense, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis oraz wiechlina łąkowa Poa pratensis i wiechlina zwyczajna Poa trivia lis. Towarzyszą im liczne gatunki roślin dwuliściennych. Łąki rajgrasowe cechuje ogromne zróżnicowanie ze względu na sposób i intensywność gospodarowania oraz własności podłoża, ale również ze względu na położenie geograficzne. Łąka rajgrasowa jest bardzo zmiennym zbiorowiskiem. Zróżnicowanie spowodowane jest siedliskiem i formą użytkowania. Zaprzestanie użytkowania łąk rajgrasowych powoduje zwykle rozprzestrzenienie się gatunków wilgociolubnych i azotolubnych (higrofilnych i nitrofilnych) oraz ubożenie florystyczne runi. Koszenie i pozostawienie siana na miejscu sprawia, że zmniejsza się udział roślin łąk świeżych i wzrasta pokrycie gatunków nitrofilnych, takich jak pokrzywa pospolita Urtica dioica i podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria. Zwykle po kilkunastu latach wkracza na nieużytkowane łąki roślinność drzewiasta i krzewiasta. Na uwagę zasługuje fakt, że na łąkach rajgrasowych spotykane są liczne gatunki motyli umieszczone w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE: szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, strzępotek edypus Coenonympha oedippus, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, czerwończyk fioletek Lycaena helle, modraszek nausitos Maculinea nausithous, modraszek telejus Maculinea Telesiu. Charakteryzowane siedlisko jest dogodnym środowiskiem życia i żerowania dla szeregu gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej takich jak: derkacz Crex crex, błotniak łąkowy Circus pygargus, błotniak zbożowy C. cyaneus, kraska Coracias garrulus, gąsiorek Lanius collurio, świergotek polny Anthus campestris, bocian biały Ciconia ciconia, bocian czarny C. nigra, orlik krzykliwy Aquila pomarina i uszatka błotna Asio flammeus. Łąki rajgrasowe posiadają dużą wartość gospodarczą. Cechuje je znaczna produkcja siana o dużej wartości paszowej. Korzystne warunki mogą sprawić, że dostarczają one od 4 do 6 ton siana z hektara i to siana o bardzo dobrej jakości. Bogate florystycznie podzespoły Arrhenatheretum elatioris brometosum erecti i A. e. salvietosum pratensis łąk rajgrasowych dostarczają nieco mniej siana, które także mają dużą wartość paszową. Łąki na siedliskach mniej żyznych i suchych są mniej wydajne, ich produkcja waha się od 1 do 3 ton z hektara siana miernej jakości. Na siedliskach wilgotnych łąki rajgrasowe produkują do 5 ton z hektara siana dość dobrej jakości. Łąka wiechlinowo-kostrzewowa Zbiorowisko wiechliny łąkowej Poa pratensis i kostrzewy czerwonej Festuca rubra było jednym z częściej spotykanych składników roślinności półnaturalnych łąk w Polsce. Na Lubelszczyźnie spotkamy je na obrzeżach kompleksu Krowie Bagno czy w dolinach mniejszych rzek takich jak Bystrzyca, Krzna, Tyśmienica, Wyżnica, Szyszła, Sieniocha, Piwonia, Włodawka, ale także w dolinie środkowego i dolnego Wieprza czy w dolinie Bugu. Zbiorowisko występowało głównie w regionach o tradycyjnej, ekstensywnej gospodarce łąkarskiej. W związku z wprowadzaniem intensywnych form gospodarowania w rolnictwie, obecnie staje się coraz rzadsze. Łąki wiechlinowo-kostrzewowe wykształcają się na suchych lub podsuszonych glebach mineralnych, murszowo-torfowych i mułowo-torfowych, o odczynie lekko kwaśnym lub lekko alkalicznym. Gleby cechuje mała zawartość 56 57

31 fosforu, potasu i magnezu. Zbiorowisko występuje najczęściej na glebach o niskim poziomie wód gruntowych, nieraz nawet poniżej 100 cm. Największe powierzchnie zajmują w zmeliorowanych i ekstensywnie użytkowanych fragmentach dolin rzecznych. W roślinności łąk wiechlinowo-kostrzewowych dominują niskie trawy: kostrzewa czerwona Festuca rubra i wiechlina łąkowa Poa pratensis, a towarzyszą im: kłosówka wełnista Holcus lanatus, mietlica olbrzymia Agrostis gigantea oraz tomka wonna Anthoxanthum odoratum. Wysokość runi łąkowej rzadko przekracza 50 cm. Niewielki jest udział gatunków dwuliściennych, a szczególnie roślin motylkowych. Na siedliskach najsuchszych ruń jest słabo zwarta i przypomina murawy napiaskowe. Zupełne zaprzestanie użytkowania powoduje wkroczenie wysokich bylin i rozwój ziołorośli, a następnie roślinności krzewiastej. Koszenie i pozostawienie siana na miejscu powoduje zwiększenie udziału w runi roślin nitrofilnych. Świeże łąki wiechlinowo-kostrzewowe są świadectwem stosowania na użytkach zielonych ekstensywnych form gospodarowania. Zmiany w sposobie użytkowania na tych siedliskach wpływają na ich skład florystyczny. Wzrost częstotliwości koszenia i zwiększenie nawożenia powodują przekształcenie się zbiorowiska w łąkę rajgrasową, a po zastosowaniu dużych dawek nawozów azotowych w monokulturę traw azotolubnych. Użytkowanie, przy braku nawożenia, powoduje przekształcenie się łąki w murawę napiaskową na piaszczystych madach lub w murawę bliźniczkową na glebach organiczno-mineralnych. To zbiorowisko roślinne ze względów gospodarczych jest mało wartościowe. Może dostarczyć od 2 do 4 ton z hektara siana zwykle miernej jakości, a jedynie na łąkach z dominacją wiechliny łąkowej jego jakość jest wyższa. Ze względów gospodarczych na uwagę zasługuje, rozpowszechniony w górach, podzespół przywrotnikowy. rozwoju, a ich amplituda ekologiczna jest bardzo szeroka. Powstają zarówno na podłożach zasobnych, jak i mezotroficznych oraz oligotroficznych, wilgotnych i świeżych. Specyficzną cechą siedliska jest zmienny poziom wody gruntowej w ciągu roku, stanowiący zasadniczy element różnicujący i decydujący o wykształceniu się swoistej roślinności. Fizjonomicznie łąki trzęślicowe odznaczają się stałym udziałem trzęślicy modrej Molinia caerulea, która ma jednak małą wartość diagnostyczną. Najwierniejsze i zarazem najlepsze gatunki reprezentatywne dla tego typu biotopu to: kosaciec syberyjski Iris sibirica, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, goździk pyszny Dianthus superbus, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, przytulia północna Galium boreale, okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, olszewnik kminkolistny Selinum caryifolia i koniopłoch łąkowy Silaum silaus. ZMIENNOWILGOTNE ŁĄKI TRZĘŚLICOWE (kod 6410) Bogate w gatunki, wilgotne lub okresowo suche łąki z udziałem trzęślicy modrej Molinia caerulea, rozwijające się na glebach organogenicznych i mineralnych, od silnie zakwaszonych do zasadowych i o zmiennym poziomie wody gruntowej. Łąki te są zróżnicowane florystycznie i należą do najcenniejszych półnaturalnych zbiorowisk Polski i Europy Środkowej, mających ważne znaczenie w zachowaniu bioróżnorodności. Szczególnie cenne są zbiorowiska rozwijające się na siedliskach węglanowych o odczynie obojętnym do zasadowego. Na obszarze Lubelszczyzny najlepiej zachowane łąki trzęślicowe spotkamy na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, w kompleksie Krowiego Bagna, kompleksie Jezior Uściwierskich, w dolinie Bugu czy na terenie Chełmskich Torfowisk Węglanowych. W województwie lubelskim zbiorowiska łąk trzęślicowych odnotowano na terenie 34 ostoi siedliskowych z sieci Natura 2000 (m.in. Krowie Bagno PLH060011, Jeziora Uściwierskie PLH , Ostoja Poleska PLH060013, Ostoja Nadbużańska PLH , Poleska Dolina Bugu PLH060032, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Torfowiska Chełmskie PLH060023, Bystrzyca Jakubowiska PLH060096, Dolina Sieniochy PLH060025, Dolina Górnej Siniochy PLH060086). Siedlisko przyrodnicze zmiennowilgotne łąki trzęślicowe jest jedną z najbardziej zróżnicowanych półnaturalnych formacji łąkowych powstałych na skutek ekstensywnej gospodarki człowieka. Łąki te wyróżniają się wielogatunkową strukturą i swoistą fenologią Łąka trzęślicowa na Polesiu (fot. A. Różycki) Rozwój łąk trzęślicowych bywa najczęściej efektem melioracji torfowisk przejściowych lub niskich. Osuszenie tych siedlisk spowodowało wymuszenie w okresie wegetacyjnym znacznych ruchów pionowych wody w glebie. Zmienność poziomu zwierciadła wody gruntowej, która utrzymuje się wysoko wiosną i jesienią, a opada nisko lub bardzo nisko w pełni lata, daje możliwość koegzystencji wielu gatunkom roślin, często o skrajnie różnych wymaganiach siedliskowych, charakterystycznych dla omawianego siedliska przyrodniczego

32 jedynie sporadycznym nawożeniu, wpłynął na wykształcenie swoistego rytmu sezonowego tych łąk, a ich bogactwo gatunkowe wynika prawdopodobnie z przejściowego charakteru roślinności, którą poprzez sporadyczne koszenie utrzymywano w pewnym etapie sukcesji. Siedliska zmiennowilgotne, choć dość pospolite i występujące na przeważającej powierzchni kraju, rzadko stanowią miejsce aktualnego występowania łąk trzęślicowych, ponieważ od dawna je zagospodarowywano i zamieniano na cenniejsze gospodarczo użytki zielone. W Polsce, wśród niżowych łąk, wyróżnia się dwa zasadnicze podtypy siedliska różniące się od siebie składem florystycznym oraz rozmieszczeniem. Są to łąka olszewnikowo-trzęślicowa i łąka sitowo-trzęślicowa. Kosaciec syberyjski (fot. A. Różycki) Goryczka wąskolistna (fot. A. Różycki) Goździk pyszny (fot. A. Różycki) Innym ważnym czynnikiem wpływającym na wykształcenie się łąk trzęślicowych było ekstensywne ich użytkowanie. Sianokosy rozpoczynano zwykle jesienią i wykonywano bardzo rzadko, nawet co kilka (np. 3-5) lat, prawdopodobnie wówczas, gdy nastąpiły niedobory siana z innych, cenniejszych powierzchni łąkowych. Zebrane, mało wartościowe siano służyło głównie jako ściółka. Taki sposób gospodarki, przy jednoczesnym braku lub Zmiennowilgotna łąka olszewnikowo-trzęślicowa Zbiorowiska łąkowe żyznych i mezotroficznych siedlisk, występujące w Polsce niżowej. Najważniejszą cechą siedliska jest zmienny poziom wody gruntowej, który na początku okresu wegetacyjnego jest bardzo wysoki i łąki mogą być zalane, a w lecie opada nisko, często poza zasięg systemu korzeniowego wielu roślin. Ruch wody w glebie może wynikać z naturalnych właściwości gleby (oglejenia) lub być wymuszony w wyniku melioracji terenów zabagnionych. Zbiorowiska te powstały w wyniku ekstensywnej gospodarki człowieka i ich istnienie zależy od tradycyjnej, stałej uprawy łąkarskiej. Łąki olszewnikowo-trzęślicowe to siedliska o wielowarstwowej strukturze i dużym zróżnicowaniu florystycznym. Specyficzny wygląd płatom nadają kępy trzęślicy modrej Molinia caerulea, stanowiącej główny komponent fitocenoz. Zwarcie roślin jest bardzo duże i osiąga od 80 do 100% pokrycia powierzchni. Najwyższe warstwy runa łąki budują wysokie byliny i trawy, niższą warstwę tworzą gatunki drobnych turzyc i roślin dwuliściennych oraz paprotniki, np. nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum. Warstwa mszysta jest dobrze rozwinięta, wyróżnia się przede wszystkim udziałem drabika drzewkowatego Climacium dendroides, która optimum rozwoju osiąga wiosną i jesienią, a poza tym okresem jest słabo zauważalna. Charakterystycznym dla łąk olszewnikowo-trzęślicowych jest występowanie w fitocenozach tych roślin siedlisk mokrych i podmokłych, a także świeżych i kserotermicznych. Ich optimum rozwoju przypada w różnych terminach okresu wegetacyjnego, nadając łące odmienny koloryt i często stwarzając wrażenie facjalnego wykształcenia płatów. Zmienność siedlisk łąk trzęślicowych Selino-Molinietum i ich ekstensywne użytkowanie powodują, że należą one do zbiorowisk łąkowych najbogatszych w gatunki. Łąki te stanowią nietrwałe, wtórne zbiorowiska, których dynamika i zróżnicowanie zależą głównie od sposobu zagospodarowania i użytkowania rolniczego (częstości koszenia, osuszania terenu, podsiewania mieszanek traw, nawożenia itp.). We wcześniejszych okresach zabiegi te zmierzały przede wszystkim do zwiększenia produkcyjności siedliska. W przypadku wzmożenia częstości koszenia, melioracji terenu oraz nawożenia, łąki trzęślicowe ulegają przekształceniom do zbiorowisk florystycznie uboższych, ale o wyższych walorach gospodarczych (z udziałem traw pastewnych), a przy wadliwej gospodarce do zbiorowisk z udziałem śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa lub situ rozpierzchłego Juncus effusus. Obecnie zmiany struktury i składu gatunkowego łąk trzęślicowych wynikają bardzo często z zaprzestania zbioru siana oraz wtórnego zabagnienia siedlisk. Jako łąki o małej wartości paszowej zostały one najwcześniej wyłączone z uprawy. W efekcie początkowo obserwowany jest wzrost dominacji trzęślicy modrej i ubożenie płatów w gatunki 60 61

33 Bukwica zwyczajna (fot. A. Różycki) diagnostyczne. Często następuje również wnikanie taksonów obcych geograficznie i siedliskowo, a w dalszym etapie sukcesja wtórna ziołorośli, zarośli i zbiorowisk leśnych. Siedlisko łąk olszewnikowo-trzęślicowych jest obecne na powierzchni prawie całego kraju i charakteryzuje się dużą zmiennością regionalną i wysokościową. Optimum rozwoju łąki olszewnikowo-trzęślicowe osiągają w zachodniej części kraju, sięgając na wschód aż po Wyżynę Lubelską, tu jednak realizują się w odmianie wschodniej i najczęściej w postaci wapieniolubnej. W całym zasięgu występowania omawiane łąki mają olbrzymie znaczenie przyrodnicze i krajobrazowe, przy niewielkim gospodarczym. Duża różnorodność gatunkowa i zmienność regionalna lokuje je w grupie najcenniejszych, pół naturalnych zbiorowisk roślinnych Polski. Wymagają jednak stałej, ale o określonej przez tradycyjną gospodarkę, ingerencji człowieka. W układach niezaburzonych są ostoją wielu rzadkich i ginących gatunków roślin (storczykowatych, goryczkowatych, turzycowatych) oraz zwierząt, często jako jedyne siedlisko, tak w skali lokalnej, jak i ponadregionalnej, m.in. dla rzadkich motyli wymienionych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej oraz modraszka alkona Maculinea alkon. Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występujące na łąkach trzęślicowych to: języczka syberyjska Ligularia sibirica, mieczyk błotny Gladiolus paluster, starodub łąkowy Ostericum palustre, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, modraszek telejus Maculinea teleius, modraszek nausitous Maculinea nausithous. Są także ważnym siedliskiem dla derkacza Crex crex oraz żerowiskiem dla bociana białego Ciconia ciconia. Z punktu widzenia gospodarczego produkcyjność łąk trzęślicowych jest bardzo niska, a zebrane późną jesienią siano nadaje się jedynie na ściółkę. Plony siana z omawianych łąk są niskie, w granicach 1,5-2 tony z hektara. Późny termin zbioru i znaczny udział bylin dwuliściennych w runi łąkowej jest głównym powodem niewielkiej wartości paszowej siana. Na większości stanowisk zaniechano już gospodarki łąkarskiej. Łąki te pełnią ważną rolę biocenotyczną. Powstanie i trwanie cennych zbiorowisk łąkowych takich jak łąki trzęślicowe i łąki świeże wiąże się nierozerwanie ze stosowaniem na nich ekstensywnych form gospodarowania. Zmiany na polskiej wsi przyczyniają się do eliminowania z krajobrazu małych gospodarstw stosujących tradycyjne formy gospodarowania. Zastępują je duże farmy, w których łąki zamieniane są na monokultury uprawnych traw o wysokiej produkcji biomasy i dużych wartościach paszowych. Warunki ekonomiczne sprawiają, że zmniejsza się liczba gospodarstw drobnotowarowych. Zmienia się także rodzaj hodowli i zapotrzebowanie na paszę w postaci siana. Dzisiaj większość drobnotowarowych rolników nie hoduje krów i nie utrzymuje koni, wiec jest też mniejsze zapotrzebowanie na siano. Aktualnie można mówić o nadprodukcji siana. Utrzymanie łąk jest kosztowne, więc rolnicy zaprzestają ich uprawiania co prowadzi do ich zarastania roślinnością krzewiastą i drzewiastą lub zamieniają je na grunty orne, często też zmieniając stosunki wodne. Zróżnicowane metody gospodarowania na łąkach stosowane przez drobne gospodarstwa przyczyniały się do zachowania dużej różnorodności biologicznej łąk w Polsce. Z kolei łąki, na których prowadzi się tradycyjną gospodarkę kośną, utrzymują względnie stały skład gatunkowy. Charakteryzowane łąki powinny być chronione czynnie poprzez zachowanie dotychczasowego ekstensywnego sposobu użytkowania. W przypadku łąk trzęślicowych polega on na ekstensywnym koszeniu powierzchni objętych ochroną prawną na obszarach chronionych głównie w parkach narodowych i rezerwatach lub mobilizacji właścicieli gruntów do utrzymania dotychczasowej, tradycyjnej formy gospodarowania. Koszenie na łąkach trzęślicowych powinno być przeprowadzone jesienią, po przekwitnięciu większości roślin, a jego wysokość nie powinna być mniejsza niż 10 cm od powierzchni gruntu, gdyż wiele gatunków występujących w runi tej łąki jest wrażliwych na zbyt niskie koszenie, chociażby sama trzęślica modra. Zachowanie częstotliwości koszenia jest mniej ważne, łąki mogą być koszone nieregularnie, nawet w kilkuletnich odstępach. Niepożądane jest natomiast zbyt częste koszenie, np. coroczne. Ważne jest by po sianokosach każdorazowo zebrać siano. Zalecenia muszą być dostosowane indywidualnie do konkretnego płatu roślinności i warunków lokalnych. Łąki o zaawansowanej sukcesji przed przywróceniem koszenia powinny zostać wykarczowane i przez kilka lat koszone corocznie. Utrzymanie odpowiedniego reżimu wodnego polega zarówno na niedopuszczeniu do wtórnego zabagnienia terenu, poprzez utrzymanie istniejącego drenażu, jak i do jego odwodnienia wskutek nowych melioracji. Łąk trzęślicowych nie należy nawozić. Najbardziej wartościowe fragmenty łąk trzęślicowych powinno się zabezpieczyć przed zalesianiem i zamianą na grunty orne. Nie wolno także łąk tych poddawać pełnej uprawie, chociażby związanej z przeoraniem darni. Dobre rezultaty we właściwym użytkowaniu tych łąk wypracowano w programach rolno- -środowiskowych. Dobre rezultaty daje koszenie naprzemienne co dwa lata połowy areału takiej łąki trzęślicowej. W przypadku łąk świeżych, należy je kosić przynajmniej jeden raz w roku, dopuszczalne jest przeprowadzenie drugiego pokosu. W drugiej połowie lata łąki te mogą być niezbyt intensywnie wypasane i powinny być nawożone. Dawki nawozów należy ustalić indywidualnie dla każdego chronionego obiektu. Przy dwóch pokosach nawożenie jest 62 63

34 niezbędne i dawki powinny być nieco wyższe. W przypadku gospodarki kośno-wypasowej nieco niższe (należy uwzględnić intensywność wypasu i bezpośrednie nawożenie przez zwierzęta). Należy także utrzymać właściwe warunki wilgotnościowe i nie dopuścić do nadmiernego przesuszenia, jak też do nadmiernego uwilgotnienia łąk świeżych, co przy ich użytkowaniu zarówno kośnym, jak i kośno-wypasowym może prowadzić do ich degradacji i przemiany w siedliska niepożądane. Szczególnie łąki rajgrasowe cechuje duża wrażliwość na zmiany żyzności, wilgotności i ph gleby. Wymagają one stałych i jednorodnych zabiegów. Rajgras wyniosły źle znosi wypasanie i niskie koszenie. Łąki rajgrasowe należy kosić, najlepiej ręcznie lub lekkim sprzętem, maksymalnie dwa razy w roku. Pierwszy pokos powinien odbywać się nie wcześniej niż w pierwszej połowie czerwca, drugi we wrześniu. Nie wskazane jest zbyt niskie koszenie i intensywne wypasanie. Siano należy usuwać z łąki. Powinny być także umiarkowanie nawożone. Wysokość dawek nawozów powinna zależeć od żyzności siedliska. Należy także wystrzegać się długotrwałych zalewów i unikać zakwaszenia gleby. Omawiane rodzaje łąk są jednym z elementów siedlisk, które znajdują się na terenie wielu ostoi w ramach sieci Natura Na obszarze Lubelszczyzny jest to kilka specjalnych obszarów ochrony siedlisk, gdzie zajmują one znaczne powierzchnie. Zarówno łąki świeże, jak i trzęślicowe występują w następujących ostojach: Jeziora Uściwierskie PLH060009, Krowie Bagno PLH060011, Poleska Dolina Bugu PLH060032, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Torfowisko Sobowice PLH060024, Lasy Sobiborskie PLH060043, Ostoja Poleska PLH060013, Bystrzyca Jakubowicka PLH060096, Dobromyśl PLH Natomiast tylko łąki trzęślicowe występują w ostoi Sawin PLH060068, a łąki świeże w ostoi Dolina Sieniochy PLH Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Jeziora Uściwierskie PLH Ostoja położona jest w regionie Polesia Zachodniego (Polesie Lubelskie), w mezoregionie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, na obszarze powiatu łęczyńskiego i włodawskiego. Obszar ten charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi. Wyróżnia się naturalnością środowiska oraz bogactwem unikalnej fauny i flory. Powierzchnia obszaru wynosi 2065,57 ha. Krajobraz ostoi jest równinny. Niewielkie wzniesienia położone są w południowo- -wschodniej części ostoi. Krajobraz składa się z zarastających 6 jezior eutroficznych różnej wielkości i zagłębień okresowo wypełnionych wodą oraz torfowisk niskich i przejściowych otaczających jeziora, a także z niewielkich wzniesień użytkowanych rolniczo. Na pozostałej części terenu występują bagna, łąki i lasy liściaste. Jeziora położone są w górnej części zlewni rzeki Piwonii, częściowo na obszarze Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie. Obszar ten położony jest częściowo w obrębie obszaru specjalnej ochrony ptaków Polesie PLB Obszar usytuowany jest na terenie rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie, w bliskim sąsiedztwie Poleskiego Parku Narodowego i Krajobrazowego. Jest to teren zróżnicowany biologicznie. Występuje tu 10 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, m.in.: starorzecza, łąki trzęślicowe, użytkowane ekstensywnie niżowe łąki świeże, bory i lasy bagienne, a obszarem o wyjątkowej wartości przyrodniczej są torfowiska. Jest to ostoja dla ponad 900 gatunków roślin naczyniowych. Mają tu stanowiska m.in. rzadkie rośliny związane z obszarami podmokłymi i wodami otwartymi. Na torfowiskach rosną relikty polodowcowe takie jak: brzoza niska Betula humilis, wierzba lapońska Salix lapponum i borówkolistna Salix myrtilloides czy bagno zwyczajne Ledum palustre lub turzyca strunowa Carex chordorrhiza. Na torfowiskach oraz w wodach jezior i licznych torfianek możemy spotkać kilka gatunków roślin mięsożernych polujących na owady i drobne bezkręgowce. Swoje stanowiska mają tu: tłustosz dwubarwny Pinguicula vulgaris subsp. bicolor, aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia i długolistna D. anglica czy pływacze: zwyczajny Utricularia vulgaris, średni U. intermedia i drobny U. minor. Godne odnotowania są również storczyki: kukułka krwista Dactylorhiza incarnata i szerokolistna Dactylorhiza majalis, kruszczyk błotny Epipactis palustris oraz rośliny łąk trzęślicowych jak: goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, kosaciec syberyjski Iris sibirica, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum czy mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus. Świat zwierząt najliczniej reprezentują ptaki wodno-błotne, ponieważ jest to grupa najlepiej rozpoznana. Występuje tu 30 gatunków ptaków chronionych na mocy Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Występują tu gatunki zagrożone wyginięciem w skali globalnej, takie jak: derkacz Crex crex, dubelt Gallinago media, podgorzałka Aythya nyroca i wodniczka Acrocephalus paludicola. Z łąkami będącymi miejscami żerowania związane są występujące tu niektóre ptaki szponiaste, w tym: orlik krzykliwy Aquila pomarina, błotniak łąkowy Circus pygargus czy błotniak stawowy Circus aeruginosus. Tu także można zobaczyć m.in. słowika podróżniczka Luscinia svecica i kureczkę zielonkę Porzana parva. Ekosystemy łąkowe zapewniają doskonałe warunki do bytowania wielu gatunków motyli, z których na szczególną uwagę zasługują myrmekofilne: modraszek telejus Maculinea teleius i modraszek naustitous Maculinea nausithous oraz czerwończyk nieparek Lycaena dispar. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Krowie Bagno PLH Ostoja położona jest w regionie Polesia Zachodniego (Polesie Lubelskie), w mezoregionie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego na obszarze powiatu włodawskiego. Ostoja obejmuje fragment jednego z największych kompleksów torfowiskowych polskiej części Polesia. Składa się z trzech odrębnych kawałków, o łącznej powierzchni 535,24 ha. Niemal połowę jej obszaru zajmują wilgotne, ekstensywnie użytkowane lub zarastające łąki. Nieco mniej miejsca zajmują torfowiska niskie i przejściowe oraz łąki i zbiorowiska roślinności nadwodnej. W granicach obszaru znajdują się cztery jeziora: Laskie, Lubowierz, Lubowierzek i Hańskie. Są to zarastające eutroficzne zbiorniki, otoczone zarastającymi torfowiskami. W pobliżu jeziora Hańskiego płynie rzeka Krzewianka. W obszarze wyróżniono 6 siedlisk znajdujących się w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej czyli: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. Łącznie obejmują one około połowy powierzchni ostoi, a za najcenniejsze uważa się łąki trzęślicowe, będące ostoją rzadkich gatunków roślin. Na uwagę zasługują tu przede wszystkim: goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, brzoza niska Betula humilis, turzyca Buxbauma Carex buxbaumii i tłustosz dwubarwny Pinguicula vulgaris subsp. bicolor

35 W przypadku zwierząt spotkamy tu rzadkie motyle między inni: czerwończyka nieparka oraz modraszki nausitousa i telejusa. Spośród ssaków odnotowano bobra europejskiego i wydrę oraz łosia. Awifaunę reprezentują głownie ptaki szponiaste: błotniaki stawowy i łąkowy, orlik krzykliwy, bocian czarny oraz derkacz i żuraw, a także podgorzałka. Krowie Bagno jest bazą żerowiskową dla odlatujących żurawi i licznych stad gęsi, a także miejscem zimowania myszołowów włochatych. Obszar położony jest na terenie Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Poleska Dolina Bugu PLH Ostoja położona jest w regionie Polesia Zachodniego (Polesie Lubelskie) i graniczy z mezoregionami Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, Garbu Włodawskiego i Równiny Kodeńskiej, a także w regionie Polesia Wołyńskiego sąsiaduje z mezoregionami Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dubienki. Obszar obejmuje 6 odcinków doliny rzeki Bug między miejscowościami Szostaki, na północ od Sławatycz, a Dubienką o powierzchni 8173,3 ha. Ostoja usytuowana jest wzdłuż polsko-ukraińskiej i polsko-białoruskiej granicy. W ostoi znalazła się lewobrzeżna (polska) część doliny. Obszar obejmuje najcenniejsze przyrodniczo i szczególnie atrakcyjne krajoznawczo odcinki doliny środkowego Bugu. Dolina Bugu jest jedną z niewielu, zachowanych w stanie niezmienionym, dolin dużych naturalnych rzek europejskich. O jej naturalności świadczą liczne meandry i starorzecza oraz dobrze zachowane siedliska związane z dolinami rzecznymi. Poleski odcinek obejmuje najcenniejsze rozległe kompleksy wielogatunkowych, ekstensywnie użytkowanych łąk (stanowiących 52% powierzchni ostoi), z licznymi starorzeczami, wśród których znajdują się łagodne, piaszczyste wzniesienia z murawami ciepłolubnymi, a w obniżeniach terenu płaty łęgów i zarośli wierzbowo-topolowych. Lokalnie, na niewielkich powierzchniach występują bardzo interesujące łąki kalcyfilne. Zidentyfikowano tu łącznie 7 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, które zajmują 70% obszaru. Obszar obejmuje także biotopy wielu gatunków owadów, płazów i drobnych ssaków, występujących tu w bogatych populacjach. Ogółem stwierdzono tu 14 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, w tym 7 gatunków motyli, a są to: przeplatka aurinia i maturna, modraszek telejus i nausitous, czerwończyk nieparek i fioletek oraz szlaczkoń szafraniec. Poleska Dolina Bugu położona jest w obrębie obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowego Bugu PLB Teren ten charakteryzuje się też bogatą ornitofauną. Wykazano występowanie 15 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, takich jak: bąk, bocian biały, błotniak stawowy i łąkowy, zielonka, derkacz, dubelt, rybitwa rzeczna, białowąsa i czarna, zimorodek, jarzębatka, gąsiorek, ortolan oraz dzięcioł syryjski. Cała dolina Bugu jest uważana za korytarz ekologiczny o randze europejskiej. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Ostoja Poleska PLH Ostoja położona jest w regionie Polesia Zachodniego (Polesie Lubelskie) w mezoregionie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, częściowo na Garbie Włodawskim i na granicy Pagórów Chełmskich, na obszarze powiatów: włodawskiego, łęczyńskiego, parczewskiego i chełmskiego. Ostoja zajmuje powierzchnię ,15 ha, obejmuje swym zasięgiem cały Poleski Park Narodowy i fragmenty Poleskiego Parku Krajobrazowego oraz obszarów specjalnej ochrony ptaków Polesie PLB i Bagno Bubnów PLB Teren w granicach parku to przede wszystkim mozaika torfowisk niskich, przejściowych i wysokich, obszarów leśnych w tym rzadkich brzezin bagiennych a także łąk, jezior i stawów. Tu znajdują się 4 jeziora: eutroficzne jezioro Łukie i trzy jeziora polihumusowe (dystroficzne): Moszne, Długie i Karaśne. Drugi fragment ostoi Bagno Bubnów i Staw, to kompleks dwóch torfowisk, położonych w górnym biegu rzeki Włodawki. W ostoi znajduje się 15 typów siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej oraz 20 gatunków zwierząt i roślin wymienianych w Załączniku II tej dyrektywy. Łącznie stwierdzono tu ponad 1400 gatunków roślin w tym 81 gatunków objętych ochroną prawną i 17 gatunków wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz ok. 300 gatunków kręgowców, z których ok. 200 to ptaki. Bogaty jest również skład gatunkowy bezkręgowców. Samych motyli stwierdzono tu 340 gatunków, co stanowi dziesiątą część wszystkich ich gatunków znanych w kraju, dla 3 z nich Ostoja Poleska jest jedynym stanowiskiem w Polsce. Wśród motyli siedem gatunków to motele znajdujące się w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Na terenie parku wykazano też najbogatszy w Polsce skład fauny ważek liczący sobie 56 gatunków, co stanowi 70% fauny krajowej. Obszar ma również olbrzymie znaczenie dla herpetofauny, w tym dla 12 gatunków płazów i 7 gatunków gadów, a w szczególności dla żółwia błotnego i strzebli błotnej, gdyż jest to jedna z największych krajowych ostoi tych gatunków. Teren ostoi ma wzorcowo wykonaną i jednocześnie przystosowaną do ochrony przyrody infrastrukturę turystyczną, umożliwiającą w bezpieczny sposób poznawanie walorów przyrodniczych poleskich bagien. Składają się na to dwa ośrodki edukacyjne, 7 ścieżek przyrodniczych, 7 wież widokowych, dwa pomosty pływające, 27 zadaszeń turystycznych i sieć szlaków turystycznych pieszych, konnych i rowerowych. Znajdują się tu także trasy dla amatorów obserwowania ptaków. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Bystrzyca Jakubowicka PLH Ostoja położona jest w regionie Wyżyny Lubelskiej, w mezoregionie Płaskowyżu Nałęczowskiego, na obszarze powiatu lubelskiego na północny-wschód od miasta Lublina. Zajmuje powierzchnię 456,2 ha. Obszar obejmuje fragment doliny rzeki Bystrzycy wraz z ujściowym odcinkiem doliny rzeki Ciemięgi oraz stoki obu dolin. Rzeka Bystrzyca, która drenuje centralną część Wyżyny Lubelskiej, na obszarze ostoi tworzy dosyć szeroką dolinę wysłaną cienkimi pokładami torfów, ograniczoną stromymi skarpami. Na północnej stronie doliny skarpy tworzą utwory lessowe, a na południowym stoku margle kredowe. W lessie powstały głębokie wąwozy. Lewobrzeżne zbocza Bystrzycy i Ciemięgi porośnięte są murawami kserotermicznymi. Rzeka zachowała tutaj swój naturalny nurt, tworząc liczne meandry i starorzecza. Płaskie dno doliny pokryte jest siecią kanałów melioracyjnych, o różnym stopniu drożności. Obszar ostoi pokryty jest łąkami. Ponadto występują tu kępy zarośli łozowych oraz płaty zbiorowisk łęgowych. Obszar ostoi Bystrzyca Jakubowicka jest ważną ostoją staroduba łąkowego, mającego tu najwyższą liczebność w województwie. Obszar jest ważnym siedliskiem dla populacji pięciu motyli z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Stwierdzono tu występowanie: modraszków telejusa i nausitousa czy czerwończyków nieparka i fioletka, których liczebność populacji należy do jednych z największych w województwie lubelskim. Obszary 66 67

36 podmokłe i sama rzeka są doskonałym siedliskiem dla dwóch rzadkich gatunków ważek trzepli zielonej i zalotki większej. Także z rzeką związane są występujące tu dwa gatunki ssaków ziemnowodnych bóbr i wydra. W wodach spotyka się piskorza. Zidentyfikowano tu 5 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, które zajmują znaczną część obszaru. Znaczenie siedliskowe mają tu zmiennowilgotne łąki trzęślicowe i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie, będące siedliskiem staroduba łąkowego, a ponadto murawy kserotermiczne oraz płaty łęgów. Właśnie trzy płaty muraw kserotermicznych o najwyższych wartościach przyrodniczych i naukowych zostały uznane za pomnik przyrody. Teren ostoi przedstawia wysokie wartości krajobrazowe. W przyszłości obszar stanowić może potencjalne miejsce do wypoczynku dla, pragnących kontaktu z przyrodą, mieszkańców pobliskiego miasta Lublina. Rośliny terenów otwartych Joanna Szkuat 4 Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia (fot. R Siek) Lubelszczyzna, dzięki swojemu położeniu, stanowi bogatą mozaikę różnorodnych siedlisk otwartych, których integralnym komponentem są przede wszystkim rośliny zielne. Wśród tych, na które warto zwrócić uwagę znajduje się wiele rzadkich gatunków, związanych głównie z wapiennym podłożem. Spotykamy je głównie na, obfitujących w pięknie kwitnące rośliny, murawach kserotermicznych. Wśród nich niektóre mają znane stanowiska jedynie w naszym regionie. Inne, równie wyjątkowe, związane są z torfowiskami i łąkami, które obfitują choćby w liczne gatunki storczyków. Poniżej zostały opisane wyjątkowe dla Lubelszczyzny gatunki roślin, z których większość znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, a które są chronione w rezerwatach i obszarach Natura Dzięki wysiłkowi, jaki jest wkładany w ochronę czynną ich siedlisk, mają większe szanse na przetrwanie

37 Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Dziewięćsił popłocholistny to niezwykle oryginalna i piękna roślina o kształcie rozety, ze środka której odchodzą niczym słoneczne promienie, ostre, kłujące i sztywne liście. Centralne miejsce zajmuje duży, osiągający cm średnicy kwiatostan, barwy bladożółtej. Kwitnące egzemplarze można podziwiać późnym latem, w okresie od lipca do września. Łodyga dziewięćsiła popłocholistnego jest bardzo krótka, dlatego cała roślina jest niska. Za to jej mocno zdrewniały korzeń może przekraczać nawet 1 m długości. Dziewięćsił popłocholistny można pomylić z dziewięćsiłem bezłodygowym Carlina acaulis, z którym może tworzyć mieszańce. Intrygująca jest sama nazwa dziewięćsił, wg przekazów związana z tym, że roślinie tej przypisywano tajemną moc dziewięciu sił, która dawała jej dziewięciokrotnie silniejsze właściwości od jakiegokolwiek innego ziela. Uroda dziewięćsiła została doceniona przez artystów, szczególnie jeśli mamy tu na myśli sztukę użytkową, gdzie często wykorzystywany jest motyw kwitnącej rośliny z rozetą liści, jako element zdobniczy. Znamiennym jest też umieszczenie kwiatostanu w emblemacie (znaku graficznym) Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Wszystkie wyżej wymienione cechy tej rośliny wskazują na jej świetne przystosowanie się do trudnych warunków, w jakich występuje, czyli do suchych, wybitnie nasłonecznionych siedlisk. Długi korzeń pomaga w czerpaniu wody z głębszych warstw gleby, a sztywne, kolczaste liście chronią przed jej utratą. Bylinę tą spotkamy w miejscach, gdzie warstwa pokrywy glebowej jest bardzo cienka, lub prawie wcale jej nie ma, a rozety są jakby przyczepione do białego, wapiennego i kamienistego podłoża. Dziewięćsił jest rośliną ekstremalnie śwatło- i ciepłolubną. Rośnie w murawach kserotermicznych, głównie w zespole omanu wąskolistnego Inuletum ensifoliae, dla którego jest gatunkiem charakterystycznym. Bylina ta jest bardzo rzadkim elementem naszej flory, jej naturalny zasięg ogranicza się do południowo-wschodniej Polski, gdzie występuje na zaledwie kilku stanowiskach. Na Lubelszczyźnie można ją spotkać na terenie rezerwatów Stawska Góra i Rogów. W pierwszej dekadzie XXI w. odnaleziono nowe stanowiska gatunku w obszarach Natura 2000 Żmudź, Kąty i Żurawce. Są to nowe stanowiska prawdopodobnie utworzone przez świadome działanie człowieka i pochodzą z wysiewu nasion, bądź nawet przesadzania dorosłych roślin pobranych ze stanowisk naturalnych. Dużym zagrożeniem dla dziewięćsiła popłocholistnego jest zarastanie muraw przez krzewy i drzewa, przez co następuje zmiana warunków w miejscach jego występowania. W efekcie prowadzi to do zaniku odpowiednich dla niego miejsc, gdzie mógłby swobodnie rozmnażać się i rosnąć. Poza tym bylina ta rozmnaża się tylko za pomocą nasion, co przy dużym pokryciu gleby inną roślinnością jest utrudnione. Gdyby tego było mało, jest to roślina, która kwitnie i owocuje tylko raz w życiu, dopiero w wieku lat. Zagrożeniem są dla niej także ludzie, którzy zachwyceni jej oryginalnym wyglądem przekopują ją do swoich ogródków. Dziewięćsił popłocholistny podlega ścisłej ochronie gatunkowej oraz zamieszczony został w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, jako gatunek narażony na wyginięcie. Ponadto występuje w załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej oraz w Konwencji Berneńskiej. Żmijowiec czerwony Echium russicum (Echium rubrum) Żmijowiec zdecydowanie wyróżnia się spośród innych roślin długim, dorastającym do 1 m wysokości kwiatostanem w kształcie kłosa, który jest w intensywnie rubinowoczerwonym kolorze. W porze kwitnienia, która przypada na wczesne lato, tj. od maja do lipca, nie sposób pomylić go z innym gatunkiem. Jego łodyga jest przy tym prosta, nie rozgałęziona, gęsto owłosiona szczeciniastymi, ale nie kłującymi włoskami, a gęsty kwiatostan dochodzi niekiedy do połowy jej długości. Listki są wąskie i długie, nawet do ponad 20 cm. Najdłuższe z nich budują różyczkę liściową. W górnej części łodygi, tam, gdzie zaczyna się kwiatostan, listki stopniowo przechodzą w podsadki, czyli w dużo mniejsze listki, z kątów których wyrastają części kwiatostanu. Korona ma kształt lejkowaty i dochodzi do ok. 1,5 cm długości, z zewnątrz jest owłosiona. Z czerwonego lejka korony wystają pręciki i szyjka słupka. Na wiosnę, z nasady łodygi wyrastają Żmijowiec czerwony (fot. P. Chmielewski) potomne różyczki liściowe, które w kolejnym roku wytwarzają kwiatostany. Prawdopodobnie, to właśnie wystającym pręcikom, przypominającym język żmii, roślina ta zawdzięcza swoją nazwę. W ludowej medycynie żmijowce (głównie żmijowiec zwyczajny) były stosowane przeciwko ukąszeniom tego gada. Gatunek ten jest zapylany przez owady (trzmiele, muchówki lub motyle nocne z rodziny sówkowatych). Ciekawostką jest, że wyspecjalizował się w kilku sposobach rozmnażania. Mianowicie jego niewielkie, czarne lub szarawe owocki są rozsiewane przez wiatr, ale także przy pomocy zwierząt, przyczepiając się do ich sierści lub skóry (epizoochoria) lub są roznoszone przez mrówki (myrmekochoria). Żmijowiec czerwony należy do bardzo rzadko spotykanych w Polsce roślin związanych z kwietnymi łąkami kserotermicznymi, gdzie rośnie w zespołach Thalictro-Salvietum pratensis i Origano-Brachypodietum. Przez Polskę przebiega północna granica jego zasięgu. Lubelszczyzna może poszczycić się tym, że to właśnie tutaj na obszarze Wyżyny Wołyńskiej znajdują się jedyne w naszym kraju stanowiska tego gatunku. Pojedyncze okazy można spotkać na słonecznych, ciepłych i suchych murawach na skarpie doliny Bugu, między Gródkiem a Czumowem, w Dobużku nad Huczwą oraz w Posadowie k. Telatyna. Wszystkie ww. miejsca są chronione jako specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000: Zachodniowołyńska Dolina Bugu, Dobużek i Posadów

38 Zagrożeniem dla żmijowca czerwonego jest głównie zarastanie muraw kserotermicznych przez krzewy oraz zmiany w glebie spowodowane spływem nawozów i środków ochrony roślin z okolicznych pól, a także inwazja trawy kłosownicy pierzastej. Niestety do tej listy trzeba też dołożyć działalność człowieka, który zrywa lub wykopuje te piękne rośliny w celach ozdobnych. Żmijowiec czerwony objęty jest ścisłą ochroną gatunkową i wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz na Czerwoną listę roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem jako krytycznie zagrożony, ponadto występuje w załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej. Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus (Cytisus albus) Szczodrzeniec zmienny (fot. P. Chmielewski) Szczodrzeniec zmienny to niewysoki krzew, osiągający zaledwie cm. Tworzy zwarte kępy. Jest mocno rozgałęziony i pokryty jasnoszarymi włoskami. Liście są osadzone na krótkim ogonku i składają się z trzech podłużnie jajowatych, ostro zakończonych listków. Kwiaty koloru białego, czasami białożółtego zakwitają od maja do lipca i zebrane są w główki w szczytowej części pędów. Kształt kwiatów jest charakterystyczny dla rodziny roślin bobowatych (motylkowatych), tj. ma budowę podobną do znanego wszystkim groszku czy fasoli. Jest to kwiat grzbiecisty, którego kielich składa się ze zrośniętych ze sobą działek, a płatki korony tworzą tzw. łódeczkę, skrzydełka i żagielek. W przypadku tego gatunku szczodrzeńca, żagielek jest jedwabiście owłosiony, dłuższy od skrzydełek, z łódeczką brzegiem orzęsioną. Nasiona wytwarzane są w kosmato owłosionych, płaskich strąkach. W ich rozsiewaniu znaczną rolę odgrywają mrówki. Zjawisko to nazywamy myrmekochorią. Naturalny zasięg występowania szczodrzeńca zmiennego to południowo-wschodnia i środkowa Europa. Lubi otwarte, nasłonecznione i bardzo ciepłe miejsca. Rośnie na ciepłolubnych murawach ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati, gdzie towarzyszą mu inne równie rzadkie gatunki jak: kosaciec bezlistny Iris aphylla, łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata, storczyk kukawka Orchis militaris, traganek duński Astragaluc danicus czy goryczka krzyżowa Gentiana cruciata. Szczodrzeniec zmienny jest w Polsce bardzo rzadką rośliną, a jego stanowisko jest oderwane od głównego zasięgu i wysunięte najdalej na północ. W Polsce występuje w okolicach Hrubieszowa, między Czumowem a Gródkiem (obszar Natura 2000 Zachodniowołyńska Dolina Bugu). Rośnie tu na stromych zboczach lessowych doliny Bugu, na murawach kserotermicznych oraz w zaroślach wisienki karłowatej. Zagrożeniem jest dla niego wypalanie muraw stepowych, a także wykopywanie całych krzewów w celu przesadzenia go do ogródków i uprawiania jako roślinę ozdobną. W przypadku tego gatunku wskazana jest ochrona czynna polegająca na wprowadzeniu wypasu muraw. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Został też zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako bardzo rzadki i zagrożony wyginięciem oraz wpisany na Czerwoną listę roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem jako zagrożony wymarciem. Storczyk purpurowy Orchis purpurea Ten gatunek storczyka jest bardzo okazały, wysoki na cm. Liście są błyszczące, zielone, szerokolancetowate, zebrane przy ziemi w różyczkę, a nieco wyżej obejmujące łodygę. Budowa kwiatów roślin storczykowatych wyróżnia się spośród innych. Najbardziej efektowną i rzucającą się w oczy część kwiatu stanowi warżka. Ma ona też inny kształt i kolor niż pozostałe listki okwiatu. U storczyka purpurowego jest ona biaława i nakrapiana czerwonymi lub brązowymi plamkami. Działki kielicha stulone są w ciemno lub brunatnopurpurowy hełm. Dla tego storczyka charakterystyczna jest także dochodząca do 5 mm, tępo zakończona ostroga. Pojedyncze kwiaty wyrastają z kątów listków nazywanych przysadkami, które u tego gatunku są krótkie i czerwonawe. Cały kwiatostan storczyka purpurowego jest bardzo okazały, gęsty o walcowatym kształcie i długi na 5 do 20 cm. Umiejscowiony jest na prostej, sztywnej i zielonej łodydze, która pod kwiatostanem jest czerwona lub brązowa. Pora kwitnienia przypada od maja do czerwca. Roślina owadopylna i samopylna, jej drobne nasiona rozsiewane są przez wiatr. Wiele storczyków występujących w naszej florze związanych jest z wilgotnymi siedliskami i lasami. Storczyk purpurowy należy jednak do tej mniejszej grupy, która preferuje suche murawy. Można go także spotkać w widnych lasach i zaroślach, pod warunkiem, że gleba bogata jest w węglan wapnia. Storczyk purpurowy (fot. P. Chmielewski) 72 73

39 Gatunek ten pochodzi z południa Europy. Na Lubelszczyźnie można go zaobserwować na kilku stanowiskach: w obszarach Natura 2000 Kąty i Żurawce, w rezerwacie Machnowska Góra oraz Białej Górze k. Tomaszowa Lubelskiego. Główne zagrożenia to mała liczba stanowisk i niewielkie populacje. W Polsce jest bardzo rzadki, objęty ścisłą ochroną i wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz na Czerwoną listę roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem, jako narażony na wyginięcie. Przetacznik wiechowaty (przetacznik zwodny) Veronica paniculata Przetacznik wiechowaty jest byliną, tworzącą kępy złożone z wielu pędów, dorastających do ok. 1 m wysokości. Łodyga w górnej części jest rozgałęziona, u jej nasady tworzą się nadziemne rozłogi pokryte łuskowatymi liśćmi. Kwiatostany są zebrane w grona, przypominające kształtem długie kłosy. Kwitnienie zaczynają stopniowo, począwszy od dołu kwiatostanu. Pojedyncze kwiaty są niewielkie, w pięknym, głęboko niebieskim kolorze. W momencie kwitnienia (od czerwca do sierpnia) tworzy zjawiskowe niebieskofioletowe łany. Podgatunek występujący na Lubelszczyźnie charakteryzuje się wąsko lancetowatymi liśćmi o ząbkowanych brzegach. Przetacznik wiechowaty jest gatunkiem występującym na murawach kserotermicznych i w zaroślach stepowych. Występuje w południowej i południowo-wschodniej Europie oraz zachodniej Azji. W Polsce ma tylko 2 stanowiska, z czego jedno na silnie Przetacznik wiechowaty (fot. A. Cwener) nasłonecznionym zboczu doliny Wieprza w okolicy Tarnogóry na Lubelszczyźnie (obszar Natura 2000 Izbicki Przełom Wieprza PLH060030). Tutejsza populacja jest bardzo liczna. Stanowisko to jest najdalej wysuniętym na północny zachód miejscem występowania tego gatunku. Przetacznik wiechowaty podlega prawnej ochronie ścisłej dopiero od 2014 roku. Znajduje się też w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, gdzie ma status rośliny krytycznie zagrożonej, ginącej oraz na Czerwonej liście roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem, jako gatunek wymierający. Zagrożenie dla tego gatunku wynika głównie z tego, że występuje w Polsce tylko na dwóch niewielkich stanowiskach. Niekorzystne mogą być dla niego także zmiany warunków siedliskowych, polegające na zarastaniu muraw przez krzewy i drzewa. Ostnica Jana Stipa joannis Ostnice to wyjątkowo piękne trawy z długimi, przypominającymi włosy kwiatostanami. To one są dominującym elementem krajobrazu stepów od Ukrainy aż po Mongolię, gdzie ich falujące na wietrze kwiatostany przywołują obraz bezkresu mórz czy oceanów. Zapewne taki właśnie obraz miał przed oczami Adam Mickiewicz pisząc w Stepach Akermańskich : Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu. Ostnica Jana (fot. P. Chmielewski) W Polsce niestety takich stepów nie spotkamy, ale możemy zaobserwować niektóre gatunki dla nich charakterystyczne. Przykładem takiej rośliny może być właśnie ostnica Jana. Jak na trawę osiąga dość imponujące rozmiary dorasta do cm wysokości. Tworzy kępy składające się, z narastających stopniowo w wyniku krzewienia się, pędów. Blaszki liściowe są zielone, długie i wąskie. Wyrastają z nagich, brunatnoszarych pochew. Kwitnie w maju i czerwcu. Najbardziej charakterystyczna cecha to nasiona tej trawy, zaopatrzone w długą, piórkowatą ość, która w dolnej części jest naga, a wyżej pierzasta, w srebrzystym, lśniącym kolorze. Ostnica ta rozsiewa się przy pomocy wiatru i zwierząt. Ma też ciekawą cechę, pomagającą w rozmnażaniu się dolna część ości kłoska jest spiralnie skręcona. Pod wpływem wilgoci ta spirala rozprostowuje się wciskając ziarenko w glebę. Ostnica Jana rośnie w skrajnych kserotermicznych warunkach, na bardzo suchych, nasłonecznionych stanowiskach i ubogich glebach zasobnych w wapń. Stanowiska w Polsce leżą na północnej granicy zasięgu. Położone są one głównie nad dolną Wisłą, dolną Odrą, na Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej, na podłożu zasadowym. Największą populację, liczącą prawdopodobnie kilka tysięcy kęp tworzy nad Odrą, pod Kostrzyniem. Na Lubelszczyźnie występuje tylko w jednym miejscu, na zboczu doliny Wieprza w okolicy Tarnogóry (obszar Natura 2000 Izbicki Przełom Wieprza PLH060030). Zagrożeniem dla tej rośliny jest działalność człowieka niszcząca jej naturalne stanowiska oraz naturalna sukcesja roślinności prowadząca do zarastania muraw kserotermicznych 74 75

40 przez drzewa i krzewy. Dla zachowania stanowisk wymagana jest ochronna czynna, polegająca na umiarkowanym wypasie muraw. W Polsce ostnica Jana objęta jest ścisłą ochroną gatunkową już od 1983 r. Jest też wpisana do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin jako gatunek narażony na wyginięcie. Len złocisty Linum flavum Słowo len w pierwszej chwili przywodzi na myśl roślinę uprawną, tworzącą podczas kwitnienia błękitne łany i płótno, które wytwarza się z pozyskiwanych z niej włókien. Tymczasem oprócz tego uprawianego lnu, mamy w naszej florze bardzo rzadki gatunek stepu kwietnego len złocisty. Jak sama nazwa na to wskazuje charakteryzuje się on pięknymi złocistożółtymi kwiatami, o pięciu płatkach i średnicy ok. 3-4 cm. Wykazują one dużą wrażliwość na zmiany temperatury i nasłonecznienia. Są zapylane przez owady. Kwiaty zebrane są po kilka na szczycie łodygi w kwiatostan nazywany przez botaników wierzchotką. Kwitnie latem, od czerwca do sierpnia. Nasiona umieszczone są w kulistej, zaostrzonej torebce, która pęka 10 klapami. Bylina ta tworzy kępy, dorastające do cm wysokości. Łodyga jest prosta, rozgałęzia się dopiero w górnej części, w obrębie kwiatostanu. Liście umieszczone są na łodydze skrętolegle, w dolnej części mają kształt łopatkowaty, w górnej lancetowaty. Len złocisty rozmnaża się tylko przy pomocy nasion, które są rozsiewane przez wiatr i dzięki zwierzętom. Jego populacje liczą od kilkudziesięciu do kilkuset osobników. Jest rzadką rośliną charakterystyczną dla muraw kwietnych. Lubi gleby suche, wapienne, o zasadowym odczynie. Spotkać go można w bardzo ekstremalnych miejscach, na niemal pozbawionych warstwy próchnicy, skałach wapiennych, takich jak zbocza kamieniołomów czy silnie erodowane ścianki wąwozów. Jest gatunkiem światło- i ciepłolubnym. W Polsce występuje na Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej, Roztoczu oraz w okolicach Przemyśla. Osiąga tu północno-zachodnią granicę zasięgu. Na Lubelszczyźnie spotkać go można m.in. na murawach kserotermicznych w obszarze Natura 2000 Kąty koło Zamościa. Najbardziej znane jest stanowisko lnu złocistego z obszaru Natura 2000 Żmudź, gdzie jego populacja jest najliczniejsza w kraju. Głównym zagrożeniem dla tego gatunku jest zanikanie jego potencjalnych siedlisk, spowodowane zarastaniem muraw kserotermicznych przez naturalną sukcesję drzew i krzewów. Gatunek ten podlega ścisłej ochronie oraz umieszczony jest na Czerwonej liście roślin i grzybów zagrożonych wyginięciem jako rzadki, potencjalnie zagrożony wymarciem. Starzec wielkolistny Senecio macrophyllus Gatunek ten jest dużą i długowieczną byliną, dorastającą do 190 cm wysokości (pędy kwiatostanowe). Liście są zielonoszare, o wydłużonym szeroko lancetowatym kształcie, tworzące przy ziemi rozetę. W dolnej części liście osiągają znaczne rozmiary, nawet do 50 cm, im wyżej łodygi, tym są mniejsze, zmieniają też kształt na bardziej równowąski. Sztywna i mocna łodyga jest brązowo nabiegła i w górnej części rozgałęziona. Latem zakwita bardzo dużą ilością żółtych, koszyczkowych kwiatów, dochodzącą nawet do 180. Pomimo, że jest związany z otwartymi stanowiskami, to największe okazy wyrastają w miejscach lekko ocienionych. Jego cykl życiowy jest bardzo interesujący, ponieważ po raz pierwszy zakwita dopiero około 10 roku życia, przy czym kwitnienie później nie odbywa się co roku, ale z kilkuletnimi przerwami, trwającymi czasami nawet powyżej 5 lat. W koszyczkach dojrzewa kilka tysięcy niewielkich owoców jednonasiennych niełupek. Rozmnaża się także wegetatywnie przez wytwarzanie rozet potomnych i podział kłączy. Starzec wielkolistny jest gatunkiem o niewielkim zasięgu, występuje jedynie na Ukrainie i w Polsce, z czego w naszym kraju ma tylko 3 stanowiska, wszystkie w południowo-wschodniej części Lubelszczyzny. Gatunek ten preferuje gleby rędzinowe z płytko zalegającą kredą. Spotykany jest na murawach kserotermicznych oraz na położonych wśród torfowisk węglanowych niewielkich wyniesieniach. Jego stanowiska znajdują się w obszarach Natura 2000 Stawska Góra i Torfowiska Chełmskie (rezerwaty Brzeźno i Roskosz ) oraz na Białej Górze k. Tomaszowa Lubelskiego. Ze względu na to, że gatunek ten na wszystkich krajowych stanowiskach występuje w miejscach objętych ochroną, nie odnotowano dla jego populacji większych zagrożeń. Jedynie stanowisko na Białej Górze, jest stale narażone na penetrację, ze względu na bliskie sąsiedztwo z obiektami sportowo-rekreacyjnymi. Starzec wielkolistny jest gatunkiem wpisanym do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin jako gatunek narażony na wyginięcie. Len złocisty (fot. P. Chmielewski) Starzec wielkolistny (fot. A. Cwener) 76 77

41 Lipiennik Loesela Lipalis loeselli Lipiennik Loesela, w przeciwieństwie do większości storczyków, nie należy do spektakularnie wyglądających roślin i bardzo trudno go zauważyć pośród turzyc i traw. Gatunek ten jest niewielki, jego wysokość waha się od 6 do 20 cm. Łodyga przy ziemi jest zgrubiała, obejmują ja dwa wzniesione ku górze, szerokolancetowate liście. Kwiaty są niepozorne, zielonkawe lub bladożółte, luźno rozmieszczone na kwiatostanie dochodzącym do 8 cm długości. Płatki okwiatu są wąskie, ostre, długie na ok. 5 mm, lekko skręcone lub wygięte. Warżka również jest niepozorna, chociaż nieco szersza od pozostałych płatków, w centralnej części ma zieloną smugę. Kwitnie od maja do lipca. Rodzaj lipiennik liczy ponad 250 gatunków rosnących na całym świecie, z czego większość występuje w ciepłym klimacie. W Polsce spotykamy tylko jeden gatunek z tego rodzaju. Lipiennik Loesela pomimo, że jest dość rzadki, to ma swoje stanowiska na terenie całego kraju, z wyjątkiem pasa gór i pogórzy. Lipiennik Loesela (fot. A. Różycki) W niektórych miejscach w Polsce tworzy jeszcze duże skupienia liczące setki okazów. Na Lubelszczyźnie spotykamy go na otwartych terenach niskoturzycowych torfowisk niskich o podłożu węglanowym i torfowisk przejściowych, w miejscach wilgotnych i mokrych. Jego stanowiska są odnotowane w obszarach Natura 2000 Lasy Sobiborskie, Ostoja Poleska, Komaszyce i Torfowisko Sobowice oraz na Roztoczu. Zagrożeniem dla tego gatunku są zmiany stosunków wodnych w obrębie torfowisk i łąk powodowane m.in. przez melioracje, a także wypalanie szuwarów, eksploatacje torfu oraz zmiany w glebie spowodowane spływem substancji mineralnych z pobliskich pól uprawnych. Zagrożeniem dla lipiennika jest także zaniechanie wykaszania roślinności, prowadzące do sukcesji roślinnej i zarastania siedlisk. Lipiennik Loesela jest objęty Konwencją Berneńską i Dyrektywą Siedliskową, która wymienia ważne w skali europejskiej gatunki roślin i zwierząt oraz jest podstawą systemu ochrony w ramach tworzenia obszarów Natura Jest także zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek narażony na wyginięcie. Języczka syberyjska Ligularia sibirica Języczka jest piękną byliną, o wysokości dochodzącej od 60 do 150 cm. Tworzy okazałe kępy składające się z dużych liści przypominających kształtem szeroką strzałkę, które u nasady są mocno, sercowato wycięte,osadzonych na długich ogonkach. Jest rośliną długowieczną, zakwitającą w wieku ok. 5 lat. Im starsza roślina tym ma więcej liści i tworzy większą kępę. Zakwita latem, w lipcu i sierpniu. Wtedy ze środka kępy wyrasta długi, prosty i sztywny pęd, w którego górnej części pojawia się wiele żółtych kwiatów, osadzonych w tzw. koszyczkach, o średnicy 2-4 cm. Starsze rośliny wytwarzają po kilka pędów kwiatostanowych, co sprawia, że kwitnące okazy wyglądają niezwykle imponująco. Łodyga języczki i ogonki liściowe są w kolorze czerwonobrunatnym, co dodatkowo wpływa na atrakcyjny wygląd całej rośliny. Owocki wypełnione są puchem kielichowym. Nasiona rozsiewane są przez wiatr jesienią i zimą. Poza tym, gatunek ten rozmnaża się także wegetatywnie, przez rozrastanie się i podział kęp. Wszystkie te powyższe cechy sprawiły, że języczka syberyjska jest często spotykana w ogrodach jako roślina ozdobna i można ją dostać w sklepach ogrodniczych. Niestety na naturalnych stanowiskach jest bardzo rzadko spotykana. Roślina ta lubi wilgotne i mokre gleby torfowe, wykształcone na podłożu zawierającym węglan wapnia. Rośnie na torfowiskach niskich i przejściowych. Na Lubelszczyźnie znajdują się aż dwa spośród pięciu stanowisk w Polsce. Są one objęte ochroną w obszarach Natura 2000 Torfowisko Sobowice oraz Torfowiska Chełmskie. W celu zachowania jej stanowisk, wskazana jest ochronna czynna, gdyż zagrożenie stanowi dla niej zarastanie torfowisk przez krzewy i drzewa, powodujące wzrost ocienienia. Zachowaniu gatunku nie sprzyjają też zmiany stosunków wodnych, spowodowane osuszaniem terenów. Ze względu na ekstremalnie małą liczbę stanowisk języczka syberyjska została umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, wg której ma status gatunku krytycznie zagrożonego. Objęta jest także Konwencją Berneńską i Dyrektywą Siedliskową. Języczka syberyjska (fot. P. Chmielewski) 78 79

42 Kłoć wiechowata Cladium mariscus Roślina ta, jak na bylinę, osiąga dość dużą wysokość, bo powyżej 2 m. Jej liście są koloru szarozielonego i kształtem przypominają długą do 1,5 m, sztywną trawę. Są przy tym bardzo szorstkie i mają ostry grzbiet. Kwiatostany kłoci pojawiają się od czerwca do sierpnia i znajdują się na szczycie łodygi oraz w jej bocznej części, gdzie wyrastają z kątów liści. Przybierają kolor żółtobrunatny. Drugi człon nazwy kłoci nawiązuje właśnie do rodzaju kwiatostanów, które przybierają postać wiechy. Owocami tej byliny są małe 3-milimetrowe orzeszki o jajowatym kształcie, zakończone krótkim dzióbkiem. Ten rodzaj kwiatostanów jest typowy dla traw. Rośliny z rodziny turzycowatych występują zazwyczaj masowo, tworząc zwarte płaty tzw. turzycowisk albo szuwarów. Zazwyczaj są one związane z płytkimi wodami stojącymi. Tak też jest w przypadku kłoci wiechowatej, która tworzy zwarte płaty szuwaru kłociowego w wypłycających się jeziorach i na torfowiskach niskich, zazwyczaj na podłożu bogatym w węglan wapnia. Jest rośliną charakterystyczną dla północno-zachodniej części kraju, a jej występowanie na wschodzie jest zależne od rodzaju podłoża. Na Lubelszczyźnie występuje tylko we wschodniej części regionu. Duże połacie szuwaru kłociowego są bardzo charakterystycznym elementem krajobrazu zarastających jezior i torfowisk niskich Polesia Lubelskiego (obszar Natura 2000 Torfowiska Chełmskie). Główne zagrożenie stanowi dla niej zmiana stosunków wodnych w miejscu jej występowania, spowodowana melioracjami oraz degradacja jezior, spowodowana gospodarką rybacką. Kłoć wiechowata objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. Owady terenów otwartych Andrzej Różycki 5 Modliszka zwyczajna (fot. A. Różycki) Z omawianymi wcześniej otwartymi terenami torfowisk i różnych typów łąk dość ściśle związana jest często specyficzna grupa owadów preferująca otwarte tereny trawiaste, ale także zwykle o wyższej wilgotności. W grupie tej znajduje się kilka gatunków rzadszych motyli w tym, o niezwykle ciekawej biologii, gatunki myrmekofilne z rodziny modraszków i kilka gatunków ważek. Jedynie modliszka preferuje siedliska suchsze, ale nierzadko spotykana jest także na łąkach. W przypadku Lubelszczyzny w ostojach, gdzie odnotowane wspomniane siedliska, niemal wszędzie występują omawiane poniżej owady, niezwykle ważne z punktu widzenia Unii Europejskiej. Kłoć wiechowata (fot. A. Różycki) Modliszka zwyczajna Mantis religiosa Gatunek owada z rodziny modliszkowatych Mantidae, rzędu modliszki Mantodea. Jest to dotychczas jedyny przedstawiciel modliszek w Europie Środkowej. Gatunek niemal kosmopolityczny, zróżnicowany na szereg podgatunków, w Polsce reprezentowany przez 80 81

43 podgatunek Mantis religiosa polonica. Ciało modliszki jest w kolorze zielonym, żółtozielonym lub jasnobrązowym. Samice są zwykle większe od samców i osiągają od 50 do 75 mm długości, a samce od 40 do 60 mm. Samice w okresie produkcji jaj rzadko i sporadycznie wykorzystują skrzydła do lotu, zwykle zaniepokojone uciekają pieszo, zaś samce odbywają krótkie loty na niewielkich dystansach. Pierwsza para odnóży u modliszki przekształcona jest w narząd chwytny, a uchwyt jest bardzo silny, tak że nawet duże i silne owady nie są w stanie z niego się oswobodzić. Modliszkę można spotkać od sierpnia do października, kiedy jest dostatecznie ciepło, głównie w południowej części kraju na ciepłych i suchych stanowiskach. W kraju owad ten zasiedla silnie nasłonecznione polany i obrzeża borów sosnowych z wrzosowiskami lub murawami napiaskowymi. Jest gatunkiem ciepłolubnym o stosunkowo długim rozwoju larwalnym, który trwa od końca maja lub początków czerwca do początku sierpnia. Okres larwalny u samców składa się z pięciu, a u samic z sześciu stadiów larwalnych. Modliszka to drapieżny owad odżywiający się głównie innymi owadami lub pająkami, na które poluje siedząc nieruchomo na niskich roślinach i czekając, aż ofiara przybliży się na tyle żeby można ją było chwycić parą przednich odnóży chwytnych. Złapaną ofiarę pożera żywcem. Modliszka składa jaja od końca sierpnia do końca września w dużych kokonach tak zwanych ootekach utworzonych ze specjalnej wydzieliny gruczołów dodatkowych. Składa ich zwykle kilka przyczepionych do łodyg roślin, a w każdym może być po ok jaj. Po diapauzie zimowej następuje wylęg z jaj. Pierwotny obszar występowania modliszki w Polsce ograniczał się do północnej części Puszczy Sandomierskiej oraz zachodniej części Lasów Janowskich i Lasów Lipskich. Aktualnie ze względu na coraz cieplejsze zimy modliszka pojawia się regularnie w różnych regionach kraju np. w Beskidzie Niskim. Od kilku lat zwiększa także swój zasięg występowania na terenie Lubelszczyzny. Odnotowana została już wielokrotnie w ciągu ostatnich lat na terenie Poleskiego Parku Narodowego (ostatni raz w sierpniu 2016 roku 3 osobniki w różnych miejscach). Spotykana była także w Kazimierskim Parku Krajobrazowym, w Lasach Sobiborskich i w dolinie Bugu w okolicach Włodawy. Modliszka w Polsce objęta jest ścisłą ochrona gatunkową, znajduje się także w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek zagrożony bardzo wysokiego ryzyka wymarcia w niedalekiej przyszłości (EN endangered). Strzępotek edypus Coenonympha oedippus Gatunek owada z rzędu motyli Lepidoptera z rodziny rusałkowatych Nymphalidae. Jest to niewielki motyl dzienny o rozpiętości skrzydeł od 34 do 40 mm i słabo zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Siedliskiem, gdzie gatunek występuje są torfowiska niskie, zarówno węglanowe, jak i te położone w dolinach większych rzek. Gatunek ma jedno pokolenie w roku. Motyle pojawiają się od połowy czerwca do połowy lipca. Latają przy słonecznej, a niekiedy także pochmurnej, ale ciepłej pogodzie, powoli i nisko wśród wysokich traw i turzyc. Rośliny pokarmowe gąsienic polskich populacji nie są znane, chociaż w literaturze podaje się, że są to: trzęślica modra Molinia caerulea oraz marzyca czarniawa Schoenus nigricans i ruda S. ferrugineus i prawdopodobnie inne rośliny z rodziny turzycowatych Cyperaceae. Jaja w liczbie składane są pojedynczo na roślinach żywicielskich lub w ich pobliżu. Larwy wylęgają się po tygodniu, zimują w drugim lub trzecim stadium wzrostowym. Stadium poczwarki trwa 1-2 tygodni. Gatunek znany zaledwie z trzech stanowisk w Polsce, przy czym obecnie występuje tylko na dwóch. Zagrożony wymarciem ze względu na izolację stanowisk i niezbyt wysoką liczebność populacji. Zagrożeniem dla gatunku jest duże rozproszenie stanowisk, postępująca sukcesja i zarastanie torfowisk niskich zaroślami wierzby i brzozy. Niekorzystnie wpływa także zmiana stosunków wodnych związana z melioracjami terenów podmokłych. Niebezpieczne może być także wiosenne wypalanie traw w dolinach rzek. Gatunek jest też zagrożony przez kolekcjonerów, czemu sprzyja niewielki obszar występowania oraz duży popyt na giełdach międzynarodowych. Należy liczyć się z wymieraniem gatunku na znanych stanowiskach ze względu na izolację i niewielką liczebność populacji. Motyl ten w Polsce objęty jest ścisłą ochrona gatunkową i znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem, najbardziej narażony na wymarcie w najbliższym czasie (CR critically endangered). Zamieszczony również w Załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej. Na terenie województwa lubelskiego gatunek można obserwować m.in.: w obszarach Natura 2000 Dolina Sieniochy PLH060025, Kamień PLH060067, Torfowisko Sobowice PLH Modraszek telejus Phengaris teleius (syn. Maculinea teleius) Gatunek owada z rzędu motyli Lepidoptera z rodziny modraszkowatych Lycaenidae. Pasożyt społeczny mrówek. Niewielki motyl dzienny o rozpiętości skrzydeł od 34 do 38 mm i dość wyraźnym dymorfizmie płciowym. Wierzchnia strona skrzydeł niebieska z wyraźnym szerokim brunatnym obrzeżeniem, które u samicy bywa niemal czarne i wyraźnie rozleglejsze z czarnymi plamkami oraz z ciemno zaznaczonym użyłkowaniem. Wzdłuż przednich i tylnych skrzydeł rozciąga się rząd czarnych plamek (u niektórych osobników plamki zanikają lub są prawie niewidoczne). Wierzch skrzydeł samic jest Modraszek telejus (fot. A. Różycki) 82 83

44 czarnobrunatny (z nieco szerszą ciemną obwódką niż u samców), zazwyczaj z niebieskim nalotem ze słabo widocznymi czarnymi plamkami. Spód skrzydeł u obu płci szary, popielatobrązowy lub lekko beżowy (u samic ciemniejszy). Dodatkowo występują równolegle do siebie dwa rzędy plamek (jeden rząd słabo widoczny przebiega tuż przy brzegu skrzydła, drugi wyraźny rząd, składający się z czarnych plamek z białą otoczką przebiega prawie przez środek skrzydła). Należy zwrócić uwagę, że wierzch samic oraz spód obu płci są bardzo podobne do modraszka alkona Phengaris alcon. Jednak najbliżej spokrewnionym z modraszkiem telejusem gatunkiem w obrębie rodzaju jest modraszek nausitous Phengaris nausithous. Oba taksony stanowią parę gatunków siostrzanych. Środowiskiem życia modraszka telejusa są przede wszystkim wilgotniejsze typy łąk trzęślicowych w tym łąki olszewnikowo-trzęślicowe, ale spotykany jest także na podobnych do łąk trzęślicowych, rozwijających się w dolinach dużych rzek łąkach selernicowych. Ponadto może występować w ziołoroślach. Występuje też na wilgotnych łąkach, w tym łąkach kaczyńcowych. Łąki, będące ostojami tego motyla położone są zazwyczaj w pradolinach i dolinach rzecznych, na podłożu torfowym lub w sąsiedztwie torfowisk niskich czy torfowisk węglanowych. Modraszek ten może zajmować również suchsze środowiska, na przykład łąki świeże, w tym ekstensywnie użytkowane łąki rajgrasowe oraz górskie łąki konietlicowe. Głównym warunkiem występowania telejusa we wspomnianych siedliskach jest obecność w ich składzie gatunkowym rośliny żywicielskiej, czyli krwiściągu lekarskiego Sanguisorba officinalis oraz mrówek-gospodarzy z rodzaju wścieklic Myrmica. Drugim ważnym czynnikiem jest sposób zagospodarowania siedliska, ponieważ motyl ten jest związany z łąkami o ekstensywnym sposobie użytkowania. Gatunek ma jedno pokolenie w roku. Samica modraszka telejusa składa jaja, zazwyczaj pojedynczo, na kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, wybierając przy tym młode, nie w pełni rozwinięte kwiatostany ulokowane w połowie wysokości rośliny żywicielskiej. Wykluta gąsienica żyje w ukryciu, odżywiając się elementami kwiatostanów, co trwa ok. 2-3 tygodni, aż do osiągnięcia IV stadium larwalnego. Następnie gąsienica spada na ziemię, gdzie leżąc na ściółce imituje zagubioną larwę mrówki. Gąsienice w tym okresie są w stanie wydzielać substancje chemiczne działające przywabiająco na wiele gatunków mrówek z rodzaju wścieklic Myrmica. Po odnalezieniu przez robotnice leżącej zazwyczaj nieruchomo larwy rozpoczyna się proces jej adopcji. U modraszka telejusa trwa on średnio kilkadziesiąt minut. Gąsienica wydziela w tym czasie z gruczołu nektarowego słodką substancję dodatkowo zachęcając mrówki do adopcji. Następnie przenoszona jest do wnętrza mrowiska. Po znalezieniu się w mrowisku gąsienica dostosowuje swoje feromony do konkretnych feromonów wydzielanych przez gatunek mrówek gospodarzy, co zapewnia jej nietykalność. Wewnątrz gniazda larwa żywi się jajami i larwami mrówek, unikając w miarę możliwości kontaktu z robotnicami. W okresie między adopcją a przepoczwarzeniem zwiększa masę swojego ciała blisko stukrotnie. Przepoczwarzenie następuje w czerwcu w górnych warstwach mrowiska, a po trzech tygodniach wylęga się motyl dorosły, który opuszcza mrowisko. W całym zasięgu modraszka telejusa stwierdzono obecność jego gąsienic w gniazdach co najmniej 15 gatunków mrówek. W Polsce larwy tego modraszka wykorzystują głownie gniazda wścieklicy uszatki Myrmica scabrinodis, rzadziej wścieklicy zwyczajnej Myrmica rubra oraz wścieklicy Myrmica gallieni. Stwierdzono także ich obecność w mrowiskach wścieklicy podobnej Myrmica ruginodis i wścieklicy marszczystej Myrmica regulosa. Długość życia poszczególnych stadiów rozwojowych trwa w przypadku jaja 8 dni, gąsienicy 11 miesięcy, poczwarki 3 tygodnie. Owady dorosłe latają od początku lipca (czasem od końca czerwca) prawie do końca sierpnia, ale pojedyncze osobniki żyją bardzo krótko od 36 godzin do 3 dni. Dorosłe motyle wysysają nektar z kwiatów o kolorze fioletowym, różowym i czerwonym. W poszukiwaniu nektaru dorosłe motyle odwiedzają kwiaty krwiściągu lekarskiego, wyki ptasiej, głowienki pospolitej, bukwicy zwyczajnej, sierpika barwierskiego, czarcikęsu łąkowego i krwawnicy pospolitej. Podobnym cyklem rozwojowym charakteryzuje się też spokrewniony modraszek nausitous, często występujący na tych samych stanowiskach. Jednak samice tego gatunku składają jaja na w pełni rozwiniętych i zlokalizowanych na szczycie rośliny kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, ponadto preferując wyższe płaty roślinności i miejsca w pobliżu kolonii swojego gatunku mrówek żywicielskich (wykorzystywana jest tylko wścieklica zwyczajna Myrmica rubra), dzięki czemu oba modraszki wykorzystują nieco inne nisze ekologiczne, ograniczając konkurencję międzygatunkową. W Polsce występuje na wielu stanowiskach, głównie w południowej części kraju. Największe skupienie stanowisk zanotowano na Lubelszczyźnie oraz Górnym i Dolnym Śląsku. Na izolowanych stanowiskach spotykany po Warszawę. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu gatunku. Zagrożeniem dla gatunku jest zarówno intensyfikacja użytkowania wilgotnych łąk poprzez wcześniejsze i częstsze ich koszenie, jak i sukcesja, która prowadzi do zarastania łąk, a tym samym do wyeliminowania rośliny pokarmowej i mrówek, co jest równoznaczne ze zniknięciem motyla. W kraju motyl ten podlega ścisłej ochronie i znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek niższego ryzyka (LR lower risk). Jest również chroniony na kanwie Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Berneńskiej. Modraszek telejus występuje w Polsce w 124 obszarach Natura Na terenie województwa lubelskiego gatunek można obserwować m.in. w obszarach Natura 2000: Dobromyśl PLH060033, Dolina Górnej Siniochy PLH060086, Dolina Łętowni PLH060040, Dolina Sieniochy PLH060025, Doliny Łabuńki i Topornicy PLH060087, Łąki nad Szyszłą PLH060042, Poleska Dolina Bugu PLH060032, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Dolina Środkowego Wieprza PLH060005, Izbicki Przełom Wieprza PLH060030, Bystrzyca Jakubowicka PLH060096, Kamień PLH060067, Nowosiółki (Julianów) PLH060064, Pawłów PLH060065, Torfowiska Chełmskie PLH060023, Torfowisko Sobowice PLH Modraszek nausitous Phengaris nausithous Gatunek owada z rzędu motyli Lepidoptera z rodziny modraszkowatych Lycaenidae. Pasożyt społeczny mrówek. Nieduży motyl dzienny o rozpiętości skrzydeł od 34 do 37 mm i dość wyraźnym dymorfizmie płciowym. Skrzydła samca z wierzchu ciemnoniebieskie z szeroką, czarną obwódką i ciemnymi żyłkami. Na przednim skrzydle występuje rząd czarnych plamek (zazwyczaj nieobecny u samicy). Na tylnym skrzydle plamki nieobecne lub bardzo zredukowane. Wierzch skrzydeł samicy czarnobrunatny, sporadycznie z niebieskim nalotem w części nasadowej. U obu płci spodnia strona skrzydeł barwy brunatnej z pojedynczym rzędem biało obwiedzionych, czarnych plamek

45 Modraszek nausitous zasiedla głównie ekstensywnie użytkowane, wilgotniejsze łąki trzęślicowe, w tym łąki olszewnikowo-trzęślicowe oraz torfowiska niskie i torfowiska węglanowe. Spotykany jest również w suchszych środowiskach takich jak należące do łąk świeżych łąki rajgrasowe oraz górskie łąki konietlicowe. Może występować na zakrzaczonych stokach w miejscach wysięku wody. Bezwzględnym warunkiem występowania modraszka na danym stanowisku jest występowanie rośliny pokarmowej oraz odpowiedniego gatunku mrówki gospodarza. Motyl ten jest mniej wymagający pod względem warunków ekologicznych niż zasiedlający te same stanowiska modraszek telejus, w przeciwieństwie do którego nausitous unika miejsc całkowicie otwartych preferując częściowo zakrzaczone. Modraszek nausitous (fot. A. Różycki) Samice modraszka nausitousa składają jaja na całkowicie dojrzałych, bordowych kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, zwykle na roślinach rosnących w dość wysokich płatach roślinności oraz na kwiatostanach znajdujących się w ich partiach szczytowych. Podczas składania jaj samice kierują się ponadto bliskością gniazd odpowiedniego gatunku mrówki. W Polsce głównym wykorzystywanym gatunkiem mrówki jest wścieklica zwyczajna Myrmica rubra, ale larwy tego motyla można też spotkać w gniazdach wścieklicy uszatki Myrmica scabrinodis i wścieklicy podobnej Myrmica ruginodis. Gąsienica przez 2-3 tygodnie odżywia się zawiązkami nasion, a następnie w ostatnim stadium larwalnym spada na ziemię. Pod rośliną żywicielską, leżąc nieruchomo, oczekuje na adopcje przez robotnice mrówek. Wydziela w tym czasie substancje zapachowe działające na różne mrówki z rodzaju wścieklic. Jeśli larwa zostanie odnaleziona to rozpoczyna się trwający kilkadziesiąt minut proces adopcji, w czasie którego gąsienica często wydziela z gruczołu nektarowego słodką wydzielinę spijaną przez mrówki. Zjawisko to jest jednak rzadsze u tego gatunku, niż u modraszka telejusa. Jeśli zostanie zaakceptowana robotnice transportują ją do wnętrza mrowiska. W mrowisku gąsienica odżywia się larwami i jajami mrówek oraz jest prawdopodobnie częściowo dokarmiana przez robotnice pokarmem przynoszonym spoza mrowiska. Wiosną, po jedno lub dwukrotnym przezimowaniu, przepoczwarza się i po 3 tygodniach opuszcza mrowisko jako owad dorosły. Sytuacja modraszka nausitousa w Polsce jest lepsza niż w większości krajów zachodniej Europy, należy jednak spodziewać się jej pogorszenia ze względu na obserwowane zmiany profilu rolnictwa. Szczególnym najważniejszym zagrożeniem dla tego gatunku są przemiany środowisk, w których żyje spowodowane odchodzeniem od tradycyjnego sposobu zagospodarowania łąk. Szczególnie groźna jest intensyfikacja gospodarki łąkarskiej (zbyt wczesne i zbyt częste koszenie). Również długotrwałe nieużytkowanie łąk stanowi dla tego motyla zagrożenie poprzez uruchomienie procesów sukcesji i w efekcie zarastanie krzewami i drzewami. W kraju motyl ten podlega ścisłej ochronie i znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek niższego ryzyka (LR lower risk). Jest również chroniony na kanwie Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Berneńskiej. Modraszek nausitous wymieniony jest w dokumentacji 109 obszarów Natura 2000 w Polsce. Na terenie województwa lubelskiego gatunek można obserwować m.in. w obszarach Natura 2000: Dobromyśl PLH060033, Dolina Górnej Siniochy PLH060086, Dolina Łętowni PLH060040, Dolina Sieniochy PLH060025, Doliny Łabuńki i Topornicy PLH060087, Łąki nad Szyszłą PLH060042, Poleska Dolina Bugu PLH060032, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Dolina Środkowego Wieprza PLH060005, Izbicki Przełom Wieprza PLH060030, Bystrzyca Jakubowicka PLH060096, Kamień PLH060067, Nowosiółki (Julianów) PLH060064, Pawłów PLH060065, Torfowiska Chełmskie PLH060023, Torfowisko Sobowice PLH Przeplatka aurinia Euphydryas aurinia Gatunek owada z rzędu motyli Lepidoptera z rodziny rusałkowatych Nymphalidae. Jest to średniej wielkości motyl dzienny o rozpiętości skrzydeł od 36 do 40 mm i słabo zaznaczonym dymorfizmie płciowym. Dymorfizm płciowy w ubarwieniu niewielki, samice są z reguły większe od samców. Wierzch skrzydeł rdzawożółty, z czarnym deseniem w postaci wąskich ciemnych przepasek tworzących siateczkowaty rysunek. Na tylnym skrzydle w polu zewnętrznym na pomarańczowym tle znajduje się rząd drobnych czarnych kropek. Spód skrzydeł ochrowożółty, z podobnym rysunkiem jak wierzch, ale mniej kontrastowym. Gatunek ma jedno pokolenie w ciągu roku. Motyle pojawiają się od końca maja do początku lipca. Gąsienica żyje na czarcikęsie łąkowym Succisa pratensis. Żerowanie na innych roślinach, takich jak driakiew gołębia Scabiosa columbaria, babka Plantago czy przetacznik Veronica wymaga potwierdzenia. Motyl jest aktywny w dzień, chętnie przylatuje do kwiatów roślin z rodziny złożonych Asteraceae barwy fioletowej i żółtej. Gatunek występuje w środowiskach wilgotnych łąk o dużym bogactwie gatunkowym szaty roślinnej, czyli łąki trzęślicowe w tym łąki olszewnikowo-trzęślicowe i ekstensywnie 86 87

46 użytkowane niżowe łąki świeżę. Preferuje tereny o strukturze mozaikowej miejsc otwartych i zakrzaczonych, skraje lasów i bagien. Występuje także na torfowiskach węglanowych. We wszystkich przypadkach występowanie gatunku jest uzależnione od obecności rośliny pokarmowej, czyli czarcikęsu łąkowego. Zagrożeniem dla gatunku jest przede wszystkim intensyfikacja użytkowania podmokłych łąk i ich osuszanie, co prowadzi do eliminacji rośliny pokarmowej gąsienic. Ważnym zagrożeniem jest także, zbyt niskie koszenie runi, co może prowadzić do niszczenia oprzędów, w których zimują gąsienice. Te wszystkie negatywne czynniki w połączeniu z małą ruchliwością motyli, które nie są w stanie przenieść się w inne, bardziej dogodne miejsca, skutkuje to szybkim znikaniem gatunku z wielu terenów w zachodniej Polsce. W ostatnich 20 latach odnotowano w kraju przeplatkę aurinię na 110 stanowiskach. Na terenie województwa lubelskiego motyl występuje m.in. na terenie obszarów Natura 2000: Krowie Bagno PLH060011, Ostoja Poleska PLH060013, Torfowiska Chełmskie PLH060023, Torfowisko Sobowice PLH060024, Dobromyśl PLH060033, Pawłów PLH060065, Dolina Dolnej Tanwi PLH Przeplatka aurinia (fot. A. Różycki) W Polsce przeplatka ta podlega ścisłej ochronie gatunkowej i znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem, najbardziej narażony na wymarcie w najbliższym czasie (CR critically endangered). Jest również chroniona na kanwie Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz Załącznika II Konwencji Berneńskiej. Jej obecność na danym terenie może być argumentem za wyznaczeniem Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk sieci Natura Iglica mała Nehalennia speciosa Drobny gatunek owada z rzędu ważek Odonata z rodziny łątkowatych Coenagrionidae. Jest to najmniejszy gatunek ważki zarówno w Polsce, jak i w Europie. Dorosłe ważki osiągają długość zaledwie mm, a larwy 0,8-1,1 mm. Owad przechodzi roczny cykl rozwojowy. Jaja składane są w miękkie części helofitów. Larwy przebywają w płytkiej wodzie wśród żywych i obumarłych części roślin bagiennych oraz mchów. Osobniki dorosłe można obserwować od końca maja do drugiej dekady sierpnia. Aktywne przemieszczanie się osobników dorosłych być może zachodzi na niewielkich dystansach. Zapewne jednak odbywa się z pomocą prądów powietrznych. Iglica ma wysokie wymagania siedliskowe. Najczęściej wykazywana jest w obrębie: małych jezior dystroficznych, a także zalanych partii torfowisk sfagnowych i niskich bez obecności większych zbiorników. Wyjątkowo niektóre siedliska mogą mieć również charakter antropogeniczny jak np. zarastające torfianki na torfowiskach sfagnowych czy stare glinianki, zarośnięte turzycami. Stanowiska leżą najczęściej w otoczeniu boru sosnowego, rzadziej lasu liściastego. Zasadniczym elementem siedliska jest łąkowa struktura roślinności, którą tworzą specyficzne gatunki najczęściej turzyce o wysokości cm ze znacznym udziałem pionowo stojących lub tylko nieznacznie nachylonych ich części, na których przebywają owady dorosłe. Roślinne formacje o takiej strukturze, mogą tworzyć postać większego i dość jednolitego łanu, wąskiego pasa lub mozaikę gęstszych i luźniejszych formacji roślin bagiennych. Wysokie zagrożenie gatunku spowodowane jest zmianami zachodzącymi w jego siedliskach. Należą do nich po pierwsze okresowe podsychanie i stopniowe wysychanie obszarów torfowiskowych wskutek okresowych suszy i obniżania się poziomu wód gruntowych, po drugie zarastanie lustra wody przez pło torfowcowe, a po trzecie zmiany w składzie gatunkowym i strukturze roślinności związane z lądowieniem obszarów torfowiskowych oraz ze wzrostem żyzności wód. Tego rodzaju zmiany nasiliły się zdecydowanie w ostatnich kilku dziesięcioleciach. Ogromna większość obecnie istniejących zbiorników dystroficznych i torfowisk w Polsce nie spełnia już wymagań gatunku i nie jest przez niego zasiedlona. Na terenie województwa lubelskiego gatunek można obserwować w obszarach Natura 2000 Jelino PLH i Uroczyska Puszczy Solskiej PLH Iglica w Polsce objęta jest ścisłą ochrona gatunkową, znajduje się także w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek zagrożony bardzo wysokiego ryzyka wymarcia w niedalekiej przyszłości (EN endangered). Łątka ozdobna Coenagrion ornatum Drobny gatunek owada z rzędu ważek Odonataz rodziny łątkowatych Coenagrionidae. Dorosły owad osiąga długość ciała 26-33,5 mm, w tym odwłoka mm; rozpiętość skrzydeł 36,5-44,5 mm; długość tylnego skrzydła 17,8-21,8 mm. Ubarwienie zdominowane przez dwie barwy: jasnoniebieską i czarną (samce i część samic) lub czarną i zielonkawo-żółtawo-niebieską (większość samic). Samce mają w ubarwieniu charakterystyczny rysunek czarnych plam na odwłoku, najbardziej charakterystyczna plama jest na 2 segmencie w kształcie kielicha o prostych ramionach i grubym dnie, przy czym nóżka 88 89

47 kielicha przebija dno czaszy. U samic w rysunku odwłoka przeważa barwa czarna występująca w zmiennej ilości u różnych osobników. Jednak w odróżnieniu od większości innych krajowych gatunków łątek wyraźnie zaznaczone są tu szerokie, jasne plamy pierścienie w części nasadowej poszczególnych segmentów. Łątka ozdobna jest gatunkiem stenotopowym, związanym z małymi ciekami rowami melioracyjnymi i strumieniami na łąkach niskotorfowiskowych i źródliskowych, o specyficznej kombinacji cech: duże nasłonecznienie, osłonięcie przed wiatrem (np. skarpy), woda ze stałym i wolnym przepływem, mała głębokość, umiarkowanie obfita roślinność, brzegi porośnięte niezbyt wysoką roślinnością na brzegach. Dodatkowo, są to cieki nie przemarzające całkowicie w zimie. Główne, najważniejsze siedliska zajmowane przez tą ważkę to: nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników oraz niski szuwar na brzegach wód płynących. Do głównych zagrożeń dla gatunku należą zarastanie lustra wody, zarastanie obrzeży cieków, regulacja i konserwacja cieków, zanik lub okresowe wysychanie strumieni, duże zanieczyszczenie cieków oraz długotrwałe, całkowite przemarzanie cieków. Duże potencjalne zagrożenie stanowi możliwość przeprowadzenia inwestycji drogowej jak to jest w przypadku położenie stanowiska w miejscowości Średnie Duże, w centrum zabudowy wiejskiej i w bezpośrednim sąsiedztwie drogi. Na terenie województwa lubelskiego gatunek można obserwować w obszarze Natura 2000 Dolina Sieniochy PLH Ptaki otwartych przestrzeni Grzegorz Grzywaczewski 6 Żołny (fot. R Siek) Ptaki Aves, spośród wszystkich zwierząt kręgowych, są najbardziej zróżnicowaną gromadą zwierząt i dzięki wielu przystosowaniom, zasiedliły całą planetę. Aktualna liczba ptaków na świecie to gatunki. W europejskiej części Palearktyki Zachodniej stwierdzono ponad 900 gatunków, a w Polsce 451 gatunków. Spośród gatunków krajowych, 257 to gatunki regularnie lub sporadycznie lęgowe. Pozostałe to gatunki nielęgowe 43 to gatunki przelotne, a 151 gatunki jedynie zalatujące do naszego kraju. Na Lubelszczyźnie stwierdzono 360 gatunków (214 lęgowe a 146 nielęgowe). Z tych danych wynika, że aż około 80% gatunków ptaków krajowych można spotkać na Lubelszczyźnie. Tak duża liczba gatunków występująca w regionie powoduje też dużą odpowiedzialność za ich ochronę. Większość ptaków objęta jest ochroną prawną 429 gatunków podlega ochronie ścisłej, a 9 objętych jest ochroną częściową (mewa srebrzysta, mewa białogłowa, czapla siwa, kormoran, gołąb miejski, kruk, wrona siwa, sroka oraz gawron w obszarze 90 91

48 administracyjnym miast). Jedynie 13 gatunków to ptaki łowne: jarząbek, bażant, kuropatwa, gęgawa, gęś zbożowa, gęś białoczelna, krzyżówka, cyraneczka, głowienka, czernica, grzywacz, słonka i łyska. Historia badań ptaków Lubelszczyzny jest dość długa. Już od połowy XIX wieku badania prowadził tu światowej sławy ornitolog Władysław Taczanowski. Wiele ornitologicznych prac tego autora powstało jako wynik badań na Lubelszczyźnie,w tym wykaz 258 gatunków ptaków stwierdzonych w Guberni Lubelskiej. Najważniejszym opracowaniem Władysława Taczanowskiego są Ptaki krajowe monografia wydana w 1882 roku, która jest cytowana do czasów współczesnych, a wiele informacji o ptakach w niej zawartych pochodzi z Lubelszczyzny. Wodniczka (fot. R Siek) Awifauna Lubelszczyzny jest typowa dla niżu środkowoeuropejskiego, a znaczny udział w faunie lęgowej mają ptaki elementu południowo-wschodniego, takie jak żołna, dzięcioł białoszyi, rybitwa białoskrzydła, rybitwa białowąsa, szczudłak. Duża różnorodność gatunkowa wynika z różnorodności siedlisk Lubelszczyzny. Należą do nich zróżnicowane zbiorowiska leśne na Roztoczu, w lasach Janowskich, Sobiborskich, Włodawskich, Parczewskich oraz siedliska wodne, bagienne, torfowiskowe i łąkowe na Polesiu. Poza tym przez Lubelszczyznę przebiega także (wzdłuż Wisły i Bugu) szlak jesiennych i wiosennych wędrówek ptaków. Na tle innych regionów Polski Lubelszczyzna jest ważnym miejscem lęgowym dla niektórych gatunków, takich jak: bocian biały, podgorzałka, orlik krzykliwy, głuszec, ostrygojad, dubelt, mewa czarnogłowa, rybitwa białoczelna, puchacz, żołna, wodniczka. Wodniczka Acrocephalus paludicola Nazywana jest czasem wróblem trzcinowym, ponieważ wielkością i wyglądem przypomina wróbla. Naukowa nazwa Acrocephalus paludicola, pochodzi od dwóch greckich słów: ákros czyli ostry i kephalé oznaczające głowę oraz łacińskich słów palus czyli bagno oraz celere zamieszkiwać. Rozpiętość skrzydeł wodniczki to cm, a masa ciała to zaledwie g. Ptak ten jest rzadkim i ginącym gatunkiem na świecie. Zasiedla otwarte bagna i torfowiska oraz wyjątkowo podmokłe łąki. Poziom wody, (głębokość do 10 cm) jest niezwykle ważnym czynnikiem w siedlisku lęgowym. Gdy jest za wysoki uniemożliwia zdobywanie pożywienia, a zbyt niski (lub całkowity brak wody) powoduje ograniczenie, a nawet zanik ofiar potrzebnych do życia tym ptakom. U wodniczek występuje rzadko spotykany u ptaków system kojarzenia par, który określany jest jako promiskuityzm. Ten Wodniczka (fot. R Siek) sposób zachowania polega na niełączeniu się w pary i możliwości kopulacji z różnymi przedstawicielami przeciwnej płci. W przypadku tego gatunku samiec ogranicza się jedynie do zapłodnienia samicy. Samica samodzielnie buduje gniazdo, wysiaduje jaja, karmi i wychowuje pisklęta. Samce najintensywniej śpiewają o zachodzie słońca, od połowy maja do połowy lipca. Tylko na podstawie liczby śpiewających samców, możliwa jest ocena liczebności populacji wodniczki. Tą metodą oceniono, że światowa populacja składa się z śpiewających samców oraz nieznanej liczby samic. Ten niepozorny ptak lęgnie się w zaledwie 40 miejscach na świecie, a ponad 90% światowej populacji występuje tylko w trzech państwach: na Białorusi, Ukrainie i w Polsce. W naszym kraju żyje około 25% populacji światowej, dlatego można stwierdzać, że co czwarta wodniczka jest Polką. W naszym kraju obszarami najliczniejszego jej występowania jest dolina Biebrzy na Podlasiu oraz Polesie na Lubelszczyźnie. W regionie lubelskim najwięcej śpiewających samców zaobserwowano na Bagnie Bubnów i Bagnie Staw w Poleskim Parku Narodowym i na Torfowiskach Węglanowych koło Chełma, tj. obszarach Natura 2000 Bagno Bubnów PLB i Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB Wodniczka jest gatunkiem wędrownym. Przylatuje do nas pod koniec kwietnia, a odlatują w sierpniu. Ten niewielki ptak w jedną stronę pokonuje trasę ponad siedmiu tysięcy kilometrów. Wodniczki zimę spędzają w zachodniej Afryce w Senegalu, w południowo-zachodniej Mauretanii i we wstecznej delcie Nigru w Mali

49 W Polsce wodniczka jest objęta ochroną gatunkową ścisłą, wpisana jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt jako gatunek narażony na wyginięcie. Poza tym wpisana jest również do Europejskiej czerwonej księgi zwierząt, która została przygotowana przez Komisję Europejską i BirdLife International. Chroniona jest również na podstawie Konwencji Berneńskiej i Bońskiej oraz na podstawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Dubelt Gallinago media Ptak ten objęty jest ochroną gatunkową ścisłą i wpisany jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Chroniony jest na podstawie Konwencji Berneńskiej, Bońskiej oraz na podstawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Rozpiętość skrzydeł dubelta to cm, a masa ciała g. Ptak ten ma stosunkowo długie nogi i długi dziób. Podstawą pokarmu są bezkręgowce, które wydobywa z mokrego lub wilgotnego podłoża za pomocą dzioba. Dubelt jest jedynym gatunkiem z rodziny bekasowatych, który tokuje na ziemi. Tokowisko, to swego rodzaju arena znajdująca się na bagnie lub innym podmokłym terenie. Cały spektakl odbywa się nocą, a głównymi aktorami są samce, które znajdują kępę roślinności wyniesionej nieznaczenie ponad wilgotny grunt. Na takim tokowisku może być od kilku do kilkunastu samców, które swoje miejsca do prezentacji zajmują przed zachodem słońca, by potem tokować w zupełnej ciemności. Samiec podczas tokowania przyjmuje oryginalną pozę prostuje się, wypina pierś i napręża jakby uczestniczył w pokazie kulturystów. Następnie unosi skrzydła i z tej naprężonej sylwetki opada do dołu, rozkładając ogon, prezentując białe pióra na jego krawędziach. W trakcie tych pokazów samce cały czas wydają dość ciche dźwięki, które można porównać do szybkiego cykania zegarka. Samce na tokowisku przebywają około 4 dni, a następnie przelatują na inne tokowisko. Dlatego też, tokowiska dubeltów tworzą swego rodzaju system aren oddalonych od siebie o kilka-kilkanaście kilometrów samiec rekordzista przebył nawet odległość około 160 km by dotrzeć na kolejne tokowisko. Ważnym zadaniem w ochronie Dubelt (fot. R Siek) dubelta jest utrzymanie otwar- tych, nieporośniętych krzewami czy drzewami, podmokłych terenów. Samice dubeltów gniazda zakładają na gruncie, w miejscach wyniesionych ponad wilgotne podłoże i ukrytych wśród roślinności. Środowiskiem lęgowym dubelta w Polsce są otwarte torfowiska niskie i podmokłe łąki. W Europie ptaki te występują przede wszystkim we wschodniej i północnej części kontynentu, najliczniej w Rosji, Norwegii i na Białorusi. Europejska populacja to około tokujących samców. Na naszym kontynencie, występuje ponad połowa światowej populacji. W Polsce znajduje się południowo-zachodnia granica zasięgu dubelta, a największa populacja lęgowa występuje w dolinach Biebrzy i Narwi oraz w okolicach Puszczy Knyszyńskiej. Na Lubelszczyźnie dubelty lęgną się przede wszystkim na Polesiu w Poleskim Parku Narodowym i na Chełmskich Torfowiskach Węglanowych oraz w dolinie Bugu koło miejscowości Matcze i Skryhiczyn. Poza tym, możemy je spotkać koło Zamościa, w dolinie Huczwy oraz w sąsiedztwie stawów rybnych w miejscowościach Zakrzew i Dub. Gatunek obserwować można w obszarach Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu PLB060003, Polesie PLB060019, Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB060002, Dolina Szyszły PLB060011, Zlewnia Górnej Huczwy PLH060017, Ostoja Tyszowiecka PLB Aktualna liczebność dubeltów w Polsce to tokujących samców. Na Lubelszczyźnie ocenia się, że występuje około tokujących samców, czyli ponad 10% populacji krajowej. Wyniki prowadzonego od 2010 roku Państwowego Monitoringu Środowiska wskazują, że liczebność dubeltów zmniejszyła się aż o około 30%. Ponieważ dubelt jest gatunkiem poligamicznym, czyli ptaki te nie tworzą par lęgowych, jedyną policzalna częścią populacji są tokujące samce. Dlatego też, liczebność określana jest nie liczbą par, a liczbą tokujących samców. Rycyk Limosa limosa Gatunek związany z terenami podmokłymi. Naukowa nazwa łacińska to Limosa limosa z łaciny limosa oznacza szlam bo rzeczywiście ptak ten związany ze szlamem i błotem. Dlatego też, nieużywana już dziś nazwa szlamnik rycyk lepiej oddawała charakter miejsca żerowania tego ginącego gatunku. Rycyk wielkością przypomina gołębia, ma długie nogi i dziób, którego długość to aż 8-11 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi cm, natomiast masa ciała g. Rycyk jest gatunkiem, którego światowy areał lęgowy jest dosyć szeroki, bo rozciąga się od Europy aż po Azję na Dalekim Wschodzie. Ptaki te zimują w Afryce, Azji a nawet w Australii. Europejskie rycyki zimę spędzają w Basenie Morza Śródziemnego, w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Europejska lęgowa populacja to par. Na naszym kontynencie występują w Holandii, Belgii, Islandii, Niemczech, Rosji, na Białorusi i Ukrainie oraz w Polsce. W naszym kraju jeszcze do końca XX wieku rycyk był gatunkiem nielicznym, lokalnie licznie lęgowym w nizinnej części Polski. Aktualne dane wskazują, że liczebność rycyka zmniejszyła się prawie trzykrotnie. Dlatego też w Polsce jest gatunkiem bardzo nielicznym, którego liczebność wynosi zaledwie par. Na Lubelszczyźnie rycyki występują na Polesiu, Padole Zamojskim, Kotlinie Hrubieszowskiej oraz w dolinach rzek: Tyśmienicy, Wieprza, Wisły i Bugu. Gatunek obserwować można w obszarach Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu PLB060003, Dolina Dolnego Bugu PLB140001, Polesie PLB060019, Dolina Tyśmienicy PLB060004, Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB060002, Dolina Górnej Łabuńki PLB060013, Małopolski Przełom Wisły PLB

50 Liczebność w regionie lubelskim oszacowana była na początku XXI wieku na par. Jednak w kontekście globalnych zmian liczebności, zapewne na Lubelszczyźnie rycyków jest o wiele mniej. Niekorzystne zmiany w środowisku w Polsce i innych europejskich krajach, spowodowały ze rycyk jest gatunkiem wysokiego ryzyka narażonego na wyginięcie (kategoria VU). Został wpisany do Europejskiej czerwonej księgi zwierząt, przygotowanej przez Komisję Europejską i BirdLife International. Miejsca lęgowe rycyka to bagna, torfowiska, a także wilgotne łąki i pastwiska. Można te ptaki spotkać także na wiślanych wyspach, a wyjątkowo także na spuszczonych stawach rybnych. W takich miejscach, sondując wilgotne podłoże, rycyki poszukują bezkręgowców, którymi się Rycyk (fot. R Siek) odżywią. Rycyk jest dość łatwym gatunkiem do obserwacji. Jeśli znajdziemy się w pobliżu zajętego rewiru lub pojawi się tam drapieżnik, wówczas ptaki głośno i aktywnie bronią swojego rewiru i lęgu. Podlatują do drapieżnika, przy tym głośno i intensywnie się odzywają, a czasem dziobem i nogami atakują intruza. Jeśli doda się, że z reguły kilka par ma gniazda w najbliższej okolicy, to jazgot głosów wywołany przez broniące ptaki da się usłyszeć z daleka. Jak większość ptaków z rodziny bekasowatych, rycyki wykonują loty tokowe, które są bardzo widowiskowe. Samiec lata nad swoim terytorium powoli machając skrzydłami, co jakiś czas rozpościera ogon, a przy tym wydaje głośne i charakterystyczne głosy. Następnie odnajduje samicę i koło niej ląduje rozkładając skrzydła i ogon, prezentując kontrastowe paski i plamy. Potem kłania się i tańczy wokół samicy. Na końcu tego pokazu udaje wygrzebywanie w ziemi dołka na gniazdo. Błotniak łąkowy Circus pygargus Błotniak łąkowy, choć rzadki i ginący, to jeden z najbardziej charakterystycznych gatunków ptaków drapieżnych, nazywanych dzisiaj szponiastymi. Rozpiętość skrzydeł cm, masa ciała g, mogą dożywać nawet 16 lat. U błotniaków występuje dymorfizm płciowy, czyli zjawisko polegające na różnicach zewnętrznych w wyglądzie samca i samicy. Upierzenie samców jest popielatoszare, skrzydła z czarnymi końcami, natomiast samice są brązowe, z wyraźną, kontrastową białą plamą na kuprze. Poza tym samce są nieznaczenie mniejsze i lżejsze od samic. Błotniak łąkowy na miejsca lęgowe najczęściej wybiera otwarte torfowiska niskie lub podmokłe łąki. W ostatnich dwóch dekadach coraz częściej stwierdzane są lęgi błotniaków w zbożach lub rzepaku. Poza podmokłymi obszarami gdzie zdobywa pożywanie, poluje też na polach, łąkach i pastwiskach oraz wszędzie tam gdzie roślinność jest niska. Błotniaki łąkowe lęgną się na rozległych obszarach Azji, północnej Afryki i w Europy. Opisywany gatunek jest migrantem dalekodystansowym, to znaczy, że pokonuje duże odległości pomiędzy lęgowiskami a zimowiskami. Błotniaki występujące w Azji zimują w Indiach, natomiast europejskie populacje w zimie przemieszczają się do środkowej i południowej Afryki. W naszym kraju błotniak łąkowy jest gatunkiem nielicznym, a jego liczebność wyraźnie zmniejszyła się. Według ostatnich raportów liczebność w Polsce to zaledwie par lęgowych. Na Lubelszczyźnie obszarem, gdzie kiedyś błotniaki łąkowe licznie gniazdowały są Chełmskie Torfowiska Węglanowe. W latach 80. XX wieku, stwierdzano w tym obszarze Natura 2000 ponad 40 par lęgowych, w latach 90. liczebność zmniejszyła się do par. Aktualnie gniazduje tutaj zaledwie 3 pary. Gatunek obserwować można w obszarach Natura 2000 Bagno Bubnów PLB060001, Polesie PLB060019, Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB060002, Dolina Środkowego Bugu PLB060003, Dolina Dolnego Bugu PLB140001, Zlewnia Górnej Huczwy PLB060017, Dolina Tyśmienicy PLB Błotniak łąkowy (fot. R Siek) 96 97

51 Derkacz Crex crex W Polsce ptak ten posiada wiele regionalnych i ludowych nazw: chrościelec, przepiórczy król, chrąściel, chróść, dzierkacz, dergacz, giec, kiec, giecak, rępacz, sieczek, kasper, kacper, marcin, chruściel łączny. Jego wielkość można porównać do kuropatwy rozpiętość skrzydeł około cm, a masa ciała g. U tego gatunku brak jest dymorfizmu płciowego, czyli brak różnic w wyglądzie zewnętrznym samca i samicy. Upierzenie derkacza jest szaro-żółto-brązowe. Ptak ten ma sino szarą brew i szare boki piersi, natomiast wierzch ciała intensywnie ciemno plamkowany. Derkacz w Polsce jest średnio licznym ptakiem lęgowym, występującym w całym kraju. W latach liczebność tego chruściela oszacowano na samców. Na Lubelszczyźnie liczebność wynosi samców, czyli niecałe 10% populacji krajowej. Ważnym obszarem występowania derkacza w naszym regionie jest Obszar Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu, gdzie stwierdzono odzywających się samców rozmieszczonych na łąkach całej doliny. Ze względu na to, że jest migrantem dalekodystansowym na lęgowiskach przebywa krótko, bo zaledwie 5 miesięcy. Derkacze do naszego kraju przylatują na przełomie kwietnia i maja a odlatują na przełomie sierpnia i września. Jest gatunkiem prowadzącym skryty tryb życia, a możliwość stwierdzenia występowania gatunku, to charakterystyczny głos godowy samców. Zasiedla otwarte i półotwarte tereny z żyznymi, podmokłymi, ekstensywnie użytkowanymi łąkami i turzycowiskami. Obszary takie spotkać można w dolinach rzek, na bagnach oraz na łąkach gdzie stagnuje woda. Poza tym derkacze można spotkać także na przesuszonych łąkach i pastwiskach lub w uprawach zbóż i rzepaku. Gniazdo ptaki zakładają na ziemi i jest ono bardzo dobrze ukryte najczęściej w kępie wysokiej trawy. W sezonie lęgowym derkacze wyprowadzają tylko jeden lęg, a samica składa stosunkowo dużo, bo aż od 8 do 14 jaj. Następnie jaja te wysiadywane są zasadniczo tylko przez samicę przez okres dni. Pokarmem derkacza są owady, ślimaki, dżdżownice i inne drobne zwierzęta, a także pokarm Derkacz (fot. A. Homan) roślinny. Gatunek obserwować można w obszarach Natura 2000 Bagno Bubnów PLB060001, Polesie PLB060019, Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB060002, Dolina Środkowego Bugu PLB060003, Dolina Dolnego Bugu PLB140001, Dolina Tyśmienicy PLB060004, Dolina Sołokiji PLB060021, Dolina Górnej Łabuńki PLB060013, Zlewnia Górnej Huczwy PLB Orlik grubodzioby Clanga clanga Orlik grubodzioby jest ciemnobrązowy, a podczas lotu wyróżnia się wyraźnie wygiętymi do dołu końcówkami skrzydeł. Rozpiętość skrzydeł wynosi cm, a masa ciała 1,7-2,3 kg. Na świecie obszar lęgowy gatunku rozciąga się od wschodniej Europy poprzez wschodnią Azję aż po Koreę Północną. W Polsce znajduje sie zachodnia granica zasięgu tego gatunku. Orliki po okresie lęgowym podejmują wędrówki na zimowiska, które znajdują się w południowej Europie, Afryce i Azji. Orliki, które rozmnażają się w Polsce zimują w Afryce (w Sudanie, Sudanie Południowym i niewielkim fragmencie południowej części Egiptu). W Polsce orliki grubodziobe zasadniczo występują tylko w dolinie Biebrzy, ale w ciągu ostatnich kilku lat stwierdzono pary mieszane z orlikiem krzykliwym w Puszczy Białowieskiej i na Lubelszczyźnie. W regionie lubelskim pary mieszane zaobserwowano w dolinie dolnego Bugu, w Nadleśnictwie Mircze i na Polesiu na Krowim Bagnie i w Poleskim Parku Narodowym. Liczebność światowej populacji ocenia się na par, w Europie występuje par. Najważniejszą populacją naszego kontynentu jest populacja białoruska, której tereny lęgowe znajdują się w dolinie Prypeci. W Polsce orlik grubodzioby jest gatunkiem skrajnie nielicznym, a liczebność populacji krajowej to zaledwie par co stanowi ponad 60% populacji występującej w całej Unii Europejskiej. Wiosną orliki grubodziobe wracają do Polski już pod koniec marca lub w kwietniu. Na gniazda wybierają niedostępne, podmokłe lasy takie jak olsy czy brzeziny. Wykazują duże przywiązanie do miejsc lęgowych, a drzewa na których budują gniazda, wykorzystywane mogą być przez wiele lat. W Polsce orliki grubodziobe gniazda budują prawie wyłącznie na drzewach liściastych, na wysokości kilkunastu metrów skrajne wysokości na jakich stwierdzano gniazda, to dość wysoko bo prawie na wysokości 20 m i bardzo nisko, bo zaledwie na wysokości 4,5 metra. Budują gniazda w odległości 2-3 km od zabudowań, na obrzeżach lasu. Poza samą lokalizacją gniazda, ważne jest aby tereny, które położone są wokół gniazda były podmokłe, ponieważ jest to gatunek, który żeruje przede wszystkim na otwartych i rozległych torfowiskach. Ta preferencja rozdziela środowiskowo występowanie orlika grubodziobego i orlika krzykliwego ten drugi poluje na bardziej suchych terenach, takich jak łąki, pastwiska czy nawet pola uprawne. Orlik grubodzioby poza polowaniem na podmokłych terenach potrzebuje aby taki teren był nie tylko otwarty, ale odpowiednio rozległy. Jak wynika z badań telemetrycznych przeprowadzonych w dolinie Biebrzy, wielkość areałów wynosi od 18 do nawet 30 km kwadratowych. Podstawowym pokarmem orlików grubodziobych są drobne gryzonie przede wszystkim norniki i karczowniki. Poza tym polują na płazy i ryby oraz na ptaki, takie jak chruściele i siewkowce. Po powrocie z zimowisk nad miejscem lęgowym rozpoczynają spektakularne loty tokowe. Podczas takich toków orlik wznosi się do góry a następnie gwałtownie opada w dół, ponownie wzlatuje w górę i znowu opada. Te zachowania powtarzane są wielokrotnie i jest to jednocześnie forma sprawdzenia kondycji samca, ponieważ to on, w okresie wysiadywania jaj, będzie zdobywał pożywienie dla samicy, a następnie dla piskląt w pierwszych 98 99

52 dniach ich życia. Po tokach i kopulacji, samica składa w gnieździe dwa jaja. Najczęściej jednak w takim lęgu wychowuje się tylko jedno pisklę. Jeśli wykluje się drugie pisklę prawie zawsze dochodzi do kainizmu a nawet kanibalizmu. Kainizm polega na nękaniu i zabijaniu się potomstwa w gnieździe. Najczęściej starsze silniejsze pisklę zjada młodsze. To zachowanie z naszego ludzkiego punktu widzenia jest brutalne, ale ma biologiczny sens. Otóż w sytuacji niedoboru pożywienia w środowisku, co zdarza się często, wychowanie dwóch piskląt jest trudne a nawet niemożliwe. Jeśli w gnieździe pozostanie tylko jedno pisklę, wówczas zwiększa się szansa na jego przeżycie, a jednocześnie przedłuża się trwałość całej populacji. Największe zagrożenia dla gatunku to osuszenie terenów podmokłych i regulacja cieków wodnych, usuwanie drzew i niszczenie Orlik grubodzioby (fot. R. Siek) lasów, w których rozmnażają się te ptaki oraz krzyżowanie się z orlikiem krzykliwym. Dodatkowo na zimowiskach stwierdzono przypadki otrucia niektórych osobników, a także zanikanie podmokłych terenów w Afryce, na których polują orliki grubodziobe na zimowiskach. Orlik grubodzioby w naszym kraju objęty jest ochroną ścisłą i ochroną strefową. Gatunek ten jest także umieszczony na Czerwonej liście ptaków Europy jako gatunek bardzo wysokiego ryzyka i silnie zagrożony wyginięciem. Lista ta została przygotowana przez Komisję Europejską i BirdLife International. Poza tym jest wpisany do Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Chroniony jest także w ramach Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, a także w ramach Konwencji berneńskiej i bońskiej. Orlik krzykliwy Clanga pomarina Rozmieszczenie orlika krzykliwego na świecie nie jest zbyt szerokie, ponieważ centrum populacji lęgowej znajduje się w środkowo-wschodniej Europie ponad 80% populacji występuje na Białorusi, Łotwie, Litwie, Rumunii i w Polsce. Poza tym orliki są lęgowe na Bliskim Wschodzie w Turcji, Armenii i Iranie, a także w Rosji. Europejskie orliki są wędrowne i zimują w środkowo-wschodniej i południowej Afryce. W Polsce zasiedlają głównie Pomorze Zachodnie, Warmię, Mazury, Podlasie, Podkarpacie, Małopolskę i Lubel- szczyznę. Europejska populacja to par, Polska populacja liczy par. Ponad 10% populacji krajowej gnieździ się na Lubelszczyźnie ( par). W regionie lubelskim jest nielicznym gatunkiem lęgowym, a jeszcze w XIX wieku, kiedy Władysław Taczanowski prowadził badania orlik krzykliwy był jednym z najpospolitszych dużych, dziennych ptaków drapieżnych. U ptaków szponiastych, do których należy orlik, występuje odwrócony dymorfizm płciowy, który przejawia się zróżnicowaniem wielkości samca i samicy, a tym przypadku samica jest znacznie większa od samca. Rozpiętość skrzydeł orlika krzykliwego wynosi cm, a masa ciała 1,2-1,5 kg. Jest nieznacznie mniejszy od gatunku bliźniaczego, czyli orlika grubodziobego. Środowiskiem lęgowym tego ptaka najczęściej są brzegi dojrzałych, często podmokłych lasów, które położone są obok otwartych terenów takich jak łąki, pastwiska, czy pola. Te otwarte tereny to miejsca zdobywania pożywienia. Ważną częścią miejsc gdzie polują orliki jest występowanie oczek wodnych, nieużytków i kęp krzewów. Elementy te wzbogacają różnorodność środowiska a jednoczenie wzbogacają różnorodność ofiar. Pokarmem są gryzonie najczęściej norniki i inne drobne ssaki, małe ptaki, gady, płazy i niektóre bezkręgowce. Orliki przylatują do Polski w kwietniu i nad fragmentem lasu gdzie znajduje się gniazdo, rozpoczynają widowiskowe loty godowe. Samiec krąży dość wysoko ponad lasem, a następnie składając skrzydła z dużą prędkością pikuje w dół. Następnie rozkłada skrzydła i wznosi się ponownie w górę. Na podstawie tych podniebnych akrobacji samica oce- Orlik krzykliwy (fot. R. Siek)

53 nia kondycję samca. Właściwa ocena partnera jest o tyle istotna, że podczas wysiadywania jaj i w pierwszych dniach po wykluciu się piskląt tylko samiec zdobywa pokarm. Orliki wyprowadzają tylko jeden lęg w ciągu roku, a w gnieździe wychowuje się tylko jeden, wyjątkowo dwa pisklęta. Orlik krzykliwy jest objętych ochroną gatunkową ścisłą. Dodatkowo miejsca rozrodu i stałego przebywania objęte są ochroną strefową. Strefa ochronna to obszar obejmujący otoczenie gniazda w promieniu do 500 m, w którym w okresie lęgowym znacznie ograniczona jest działalność człowieka. Gatunek obserwować można w obszarach Natura 2000 Ostoja Tyszowiecka PLB060011, Roztocze PLB060012, Puszcza Solska PLB06008, Lasy Strzeleckie PLB Żołna Merops apiaster Ptak ten wielkością przypomina szpaka, ale ma dłuższe skrzydła, których rozpiętość wynosi cm. Masa ciała gramów. Naukowa nazwa Merops apiaster oznacza Żołny (fot. R. Siek) pszczelego dzięcioła. Nieużywana już dzisiaj nazwa żołna pszczołojad, pochodzi od polowania na różne gatunki błonkówek w tym na pszczoły. Po zbadaniu składu pokarmu żołny dzisiaj wiadomo, że w rzeczywistości polują na pszczoły, ale ich ilość w diecie jest niewielka, a zatem szkody jakie powodują w pasiekach są znikome. Żołny są jednymi z najbardziej kolorowych ptaków w naszym kraju, lecz mimo to nie jest łatwo je dostrzec. Żołny zasiedlają południową Europę, południową Azję, a także północną i południową Afrykę. Nasze żołny są ptakami wędrownymi, a zimę spędzają w południowej i zachodniej Afryce. W Europie jest gatunkiem licznym, a jej liczebność wynosi od pięciuset tysięcy do miliona par. Najliczniej występuje w Hiszpanii, Turcji, na Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii i w Rosji. W Polsce stanowiska lęgowe żołny rozproszone są po całym kraju lecz najwięcej jest ich w południowo-wschodniej części. Przez nasz kraj przechodzi europejska północna granica zasięgu. Na Lubelszczyźnie żołny lęgną się w całym regionie, ale najliczniej można je spotkać w dolinie Bugu i na Zamojszczyźnie. W Polsce od końca XX wieku nastąpił wzrost liczby par lęgowych z par do aktualnie Na Lubelszczyźnie w różnych latach gniazduje od kilku do kilkudziesięciu par. Żołny są ptakami które krótko przebywają w naszym kraju - przylatują w maju a już w drugiej połowie sierpnia odlatują na zimowiska. Żołny, zimorodki i brzegówki to jedyne nasze ptaki, które samodzielnie wygrzebują nory, w których następnie się rozmnażają. Miejscami lęgowymi są naturalne skarpy, które tworzą się wzdłuż naturalnie meandrujących rzek, takich jak na przykład Bug. Mogą to być też brzegi wąwozów, które powstają w wyniku erozji. Poza tym skarpy powstają w wyniku działalności człowieka, na przykład w cegielniach czy wyrobiskach piasku. Nora żołny, jak na tak małego ptaka, jest stosunkowo duża i ma długość około 70 cm. Stwierdzono także przypadek, kiedy to nora żołny miała aż dwa metry długości. Budowa typowej nory trwa dwa-trzy tygodnie, a w trakcie jej drążenia ptaki wypychają z tunelu aż 5-10 kg gleby. Te bajecznie kolorowe ptaki zdobywają pożywienie na otwartych polach, łąkach czy na pastwiskach. Ich pokarmem są latające owady, na które polują podczas lotu lub z czatowni. Ptak przysiada na roślinie, słupku czy linii elektrycznej i z takiego miejsca startuje do przelatującej zdobyczy. Po jej schwytaniu i zjedzeniu wraca na czatownię i czeka na kolejną zdobycz. Kiedy żołna upoluje osę czy pszczołę, zanim ją połknie pociera odwłok schwytanej błonkówki o jakiś przedmiot i dopiero ją połyka. Takie zachowanie powoduje że owad traci żądło, które jest groźne dla wrażliwego układu pokarmowego żołny. Puszczyk mszarny Strix nebulosa Naukowa nazwa tej sowy to Strix nebulosa Strix z greki oznacza wiedźmę-czarownicę, nebulosa z łaciny mglisty. Spośród stwierdzonych w Polsce 13 gatunków sów, 10 to gatunki lęgowe. Lubelszczyzna jest jedynym regionem gdzie występują wszystkie lęgowe gatunki sów naszego kraju. Puszczyk mszarny to jedna z największych i najbardziej oryginalnych sów świata. Rozpiętość skrzydeł wynosi cm, masa ciała około 0,9-1,2 kg. Puszczyk ten jest szary, ma dużą, prawie kolistą szlarę. Szlara to specjalne pióra wokół oczu i dzioba, które tworzą kształt przypominający ludzką twarz. Puszczyk mszarny zasiedla przede wszystkim tajgę na dalekiej północy, gdzie przez długi czas utrzymuje się śnieg, dlatego tak duża szlara jest przystosowaniem do polowania na gryzonie, które żerują i są aktywne pod śniegiem. W takich warunkach bardziej przydatny jest słuch niż wzrok. Podobnie jak antena satelitarna odbiera i skupia sygnał wysyłany przez satelitę telekomu

54 nikacyjnego, szlara wychwytuje i umożliwia słyszenie zasadniczo nie słyszalnych dla nas dźwięków. Pomimo tego, że sowa nie widzi co się dzieje pod śniegiem, a tylko słyszy aktywne gryzonie, potrafi co do centymetra zlokalizować swoje ofiary. Po namierzeniu słuchem, z wyciągniętymi szponami, puszczyk nurkuje w śniegu i chwyta gryzonia. Upolowaną zdobycz połyka w całości. Niestrawione części, takie jak sierść czy kości, wypluwa w postaci dużego, szarego kluska, który nazywany jest wypluwką lub zrzutką. Puszczyki nie budują gniazd, a na lęgi zajmują gniazda ptaków szponiastych położone w sąsiedztwie polan, zrębów i otwartych śródleśnych torfowisk. W takich miejscach polują na drobne gryzonie głównie norniki, a poza tym ofiarami mogą być płazy, gady i małe ptaki. Puszczyk zasiedla północną część Ameryki Północnej, Azji i Europy. W Europie lęgi zakłada około Puszczyk mszarny (fot. R. Siek) par, przede wszystkim w Szwecji, Finlandii, Norwegii, Rosji, Białorusi i na Ukrainie. Od kilku lat jest także lęgowym gatunkiem w Polsce w 2010 roku pierwsze lęgi stwierdzono na Lubelszczyźnie w Lasach Sobiborskich. Liczebność jest bardzo niska, ponieważ liczba par przystępująca do lęgów to zaledwie od 4 do 8. Areał lęgowy w naszym kraju nieznacznie się powiększył. Poza Nadleśnictwem Sobibór pojedyncze lęgi odnotowano także w Nadleśnictwie Włodawa. Poza tym sowy te obserwowano w Lasach Parczewskich i Poleskim Parku Narodowym. Charakterystycznymi dla obszaru Dolina Środkowego Bugu są rybitwy czarna, białowąsa i białoskrzydła. Jedną z sześciu gatunków rybitw regularnie gniazdujących w Polsce jest rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida. Jest to niewielki ptak o rozpiętości skrzydeł cm i wadze g. U tego gatunku występują sezonowe zmiany ubarwienia. W okresie rozmnażania pierś i brzuch są ciemnoszare i kontrastują z białymi policzkami oraz pokrywami podskrzydłowymi, natomiast dziób i nogi są ciemnoczerwone. Charakterystyczna czarna czapeczka na głowie jest Rybitwy w dolinie rzeki (fot. R. Siek) dość długa, bo zaczyna się na czole i dochodzi do karku. Po okresie lęgów czapeczka ta jest mniejsza i występuje jedynie z tyłu głowy. Rybitwy te gniazda zakładają na zbiornikach wody stojącej, np.: rozlewiskach i starorzeczach rzek, zbiornikach retencyjnych, jeziorach i stawach. Gniazdo zbudowane jest na wodzie, na pływającej platformie składającej się z roślin. W gniazdach takich od maja do czerwca rybitwy składają 2-3 zielonkawe jaja, które wysiadywane są przez dni. Rybitwy tworzą kolonie lęgowe od kilku do nawet kilkuset par. Odżywią się przede wszystkim bezkręgowcami, do których należą owady, pajęczaki, mięczaki i pierścienice. Niewielka część pokarmu to także kręgowce kijanki płazów i niewielkie ryby. Na swoje ofiary rybitwy polują w trakcie lotu nad wodą, polem lub łąką. Jest to gatunek wędrowny zimuje w Afryce i na obszarach basenu Morza Śródziemnego. W naszym kraju rybitwa białowąsa to bardzo nieliczny gatunek lęgowy, którego liczebność wynosi par. W obrębie obszaru Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu stwierdzono gniazdowanie par, a to jest około 10% populacji krajowej. Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus Rybitwa białoskrzydła jest nieznacznie mniejsza od rybitwy białowąsej. Rozpiętość skrzydeł wznosi cm, a masa ciała g. W okresie lęgowym, głowa, tułów, wierzch ciała i pokrywy podskrzydłowe są czarne, a wierzch skrzydeł i ogon białe. Po lęgach upierzenie zmienia się, zanika ciemna barwa z powierzchni niemal całego ciała, pozostaje tylko niewielki fragment z ciemnymi piórami na głowie. Rybitwa białoskrzydła gniazda zakłada na różnego rodzaju zbiornikach wodnych takich jak: starorzecza, rozlewiska w dolinach rzecznych, torfiarki, jeziora czy zbiorniki zaporowe. Od maja do czerwca samica składa 2-3 brunatnożółte jaja, które wysiaduje przez 2-3 tygodnie. Pokarm jest zbliżony do pokarmu rybitwy białowąsej. W Polsce jest gatunkiem bardzo nielicznym, którego aktualna

55 Rybitwy te można obserwować w obszarach Natura 2000 Polesie PLB060019, Dolina Środkowego Bugu PLB i Dolina Tyśmienicy PLB Rybitwy białowąse (fot. R. Siek) liczebność, oszacowana jest na par. Największe kolonie lęgowe w kraju stwierdzono w dolinach rzek: Biebrzy, Narwi, Warty, Bugu i Wisły. Na Lubelszczyźnie legnie się około par, co stanowi około 15% populacji krajowej. Na obszarze Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu stwierdzono gniazdowanie par. Na zimę rybitwy odlatują do Afryki. Rybitwa białoskrzydła (fot. R. Siek) Trzecim, bardzo podobnym do dwóch poprzednich gatunków jest rybitwa czarna Chlidonias niger. Często gniazduje we wspólnych koloniach z dwoma poprzednimi, czasami również z rybitwą rzeczną. Jest gatunkiem ściśle związanym ze środowiskiem wodnym, w odróżnieniu od wcześniej opisanych poluje wyłącznie nad wodami. Niegdyś była gatunkiem pospolitym nad większością niewielkich zbiorników, obecnie zaznacza się bardzo wyraźny proces zanikania gatunku na Lubelszczyźnie. Przyczyny nie są niestety znane. Rybitwy czarne (fot. R. Siek) Bocian biały Ciconia ciconia Jest to swego rodzaju, ptak symbol co czwarty bocian na świecie jest Polakiem. Poza aktualną nazwa naukową, ma szereg regionach i ludowych nazw takich jak: bocioń, kłobocian, bocan, bocun, boćko, bocek, busiek, boć, mocian, pocian, grzegotka, klek, wojtuś, ksiądz wojciech, staś, iwanko. Bocian to jeden z największych ptaków w Polsce. Rozpiętość jego skrzydeł wynosi cm, masa ciała 1,5-2 kilogramy. Gatunek związany jest z krajobrazem rolniczym gdzie zdobywa pokarm, natomiast gniazda zakłada najczęściej w sąsiedztwie człowieka. Bociany budują gniazda przede wszystkim na słupach niskiego napięcia, drzewach, dachach lub kominach budynków. Pokarmem bocianów są przede wszystkim drobne gryzonie, małe ptaki, owady oraz płazy. Według badań żaby uznawane wcześniej za główną zdobycz stanowią jedynie około 5% masy pokarmu. Poza tym zjadają także dżdżownice, gady, ryby, mięczaki, skorupiaki i inne zwierzęta. Pokarm ten zdobywają najczęściej w promieniu 2-5 km od gniazda. W Polsce bocian biały jest średnio licznym gatunkiem lęgowym, którego liczebność w ostatnich latach oszacowano na par. Ptaki te przylatują do Polski na przełomie marca i kwietnia, a odlatują pod koniec sierpnia. W ostatnich latach niektóre osobniki pozostają dłużej w naszym regionie, a niektóre nawet próbują zimować. Bociany zimują w środkowej, południowo-wschodniej i południowej części Afryki. Niektóre bociany przelatują aż do Republiki Południowej Afryki, pokonując z Lubelszczyzny trasę prawie km

56 7 Tajemniczy mieszkańcy lubelskich bagien żółw błotny i strzebla błotna Janusz Holuk Żółw błotny (fot. R Siek) Bocian biały (fot. R. Siek) Mokradła, to bardzo ważna grupa siedlisk przyrodniczych. Już same w sobie stanowią często unikalne zespoły przyrodnicze, połączone ze sobą skomplikowanym systemem powiązań i zależności, ale bardzo często stanowią też siedlisko występowania rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt czy grzybów. Duża powierzchnia mokradeł na Lubelszczyźnie, jak również ich ogromne zróżnicowanie sprawiają, że spotkać tu można prawdziwe perły świata zwierząt, gatunki obarczona wieloma tajemnicami, prowadzące skryty tryb życie, zaskakujące i zadziwiające. Do tej grupy bez wątpienia należą żółw błotny oraz strzebla błotna

57 ŻÓŁW BŁOTNY Emys orbicularis Żółw błotny fot. R Siek Żółw błotny, to jedyny rodzimy gatunek żółwia występujący w naszym kraju. Jest to gad z rzędu żółwi Testudines, rodziny żółwie słodkowodne Emydidae i rodzaju żółwie błotne Emys. Na terenie Europy występuje kilkanaście podgatunków ale na terenie Polski tylko jeden, podgatunek typowy Emys orbicularis orbicularis (L.), zróżnicowany jednak na dwie odrębne linie ewolucyjne wschodnią, obejmującą zdecydowaną większą część kraju i zachodnią mniejszą, występującą na niewielkim obszarze zachodniej Polski. Jako gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony wyginięciem, żółw błotny wpisany jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt, a na Czerwonej liście IUCN jest klasyfikowany w kategorii gatunków niższego ryzyka, bliski zagrożenia w skali świata, lecz nie wszędzie wymagający ochrony. Żółw błotny chroniony jest również Dyrektywą Rady Europy 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest zarówno w załączniku II - Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczania specjalnych obszarów ochrony jak również w załączniku IV Gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony. Objęty ochroną jest także na podstawie konwencji berneńskiej z dnia 19 września 1979 r., o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (załącznik II, który określa ściśle chronione gatunki fauny). W Polsce żółw objęty jest ochroną prawną od 1935 r., obecnie ochroną ścisłą oraz wymaga czynnej ochrony, a także wyznaczania stref ochronnych na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. W celu zapewnienia trwałego zachowania gatunku, jego siedliska lub ostoi, eliminowania przyczyn powstawania zagrożeń oraz poprawy stanu ochrony jego siedliska lub ostoi, właściwy miejscowo regionalny dyrektor ochrony środowiska może ustalać i likwidować, w drodze decyzji administracyjnej strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania żółwia błotnego. Na terenie województwa lubelskiego ustalono dotychczas 22 strefy ochronne wokół lęgowisk żółwia błotnego, tj. najwięcej w Polsce. Zagrożenia Pomimo objęcia ochroną prawną zasięg występowania żółwia błotnego w Polsce wciąż się kurczy. Spowodowane jest to przede wszystkim działalnością człowieka. Do najistotniejszych zagrożeń jeszcze do niedawna zaliczano te, które związane były z degradacją siedlisk mokradłowych poprzez ich osuszanie, zagospodarowywanie terenów bagiennych, regulacje rzek. Jednak ze względu na znaczne zmniejszenie w ostatnich latach skali tych oddziaływań, na pierwsze miejsce wysuwają się obecnie zagrożenia związane z utratą lęgowisk w wyniku zalesiania i sukcesji. Porzucanie gospodarowania na najuboższych glebach piaszczystych oraz dopłaty do zalesień powodują, że grunty te są najczęściej przeznaczane do zalesienia. Zacienienie gleby powoduje, że w krótkim czasie tereny te tracą właściwe parametry lęgowisk żółwia błotnego. Druga grupa zagrożeń związana jest z rozwojem infrastruktury, w tym coraz gęstszą siecią dróg i wzrostem natężenia ruchu komunikacyjnego. Budowa nowych dróg przyczynia się do dalszej fragmentaryzacji siedlisk i izolowania populacji różnych grup zwierząt. Coraz więcej dorosłych żółwi błotnych ginie na drogach, głównie samic w trakcie wędrówek na lęgowiska. Znane są również przypadki niszczenia lęgowisk w wyniku zabudowy terenu oraz wydobywania kopalin (piasku). Do potencjalnie bardzo groźnych czynników antropogenicznych o nieznanej na razie skali zagrożenia dla żółwia błotnego jest wprowadzanie do środowiska obcych gatunków, takich jak żółw czerwonolicy Trachemys scripta elegans. Z uwagi na zbliżone warunki klimatyczne panujące w naszym kraju oraz w północnej części naturalnego zasięgu występowania żółwia czerwonolicego, gady te są w stanie przetrwać nawet surowe zimy. W ostatnich latach, w zachodniej Polsce stwierdzono występowanie szopa pracza Procyon lotor, ssaka pochodzącego z Ameryki Północnej. Stanowi on ogromne zagrożenie, zwłaszcza dla dorosłych żółwi błotnych, gdyż bez trudu je zabija (rozrywa mostek łączący skorupy). Zwierzę to, stanowi szczególne zagrożenie dla małych, izolowanych populacji żółwia błotnego, które dominują w Polsce. Do czynników naturalnych, mających wpływ na regulację liczebności żółwia błotnego należą: niekorzystne warunki klimatyczne, sukcesja drzew i krzewów powodującą zmniejszenie nasłonecznienia na lęgowiskach, presja drapieżników niszczących gniazda oraz choroby i pasożyty. Pomimo, że poziom wiedzy o żółwiu błotnym w ciągu ostatnich lat stale się zwiększa, to jednak gatunek ten w dalszym ciągu kryje jeszcze wiele tajemnic. Do największych z nich należą słabe rozpoznanie miejsc rozrodu oraz mała wiedza o liczebności żółwia błotnego na terenie Polski. Siedliska Żółwie błotne to zwierzęta prowadzące wodno-lądowy tryb życia. Większą część czasu spędzają w wodzie. Preferują niewielkie, zarastające i płytkie zbiorniki wód stojących lub wolno płynące cieki o szybko nagrzewającej się wodzie, starorzecza, śródleśne bagna, olsy, ekstensywnie użytkowane stawy. Dorosłe osobniki wypierane z naturalnych siedlisk zasiedlają wszystkie napotkane zbiorniki wodne, które dają im szansę na zdobycie pokarmu i przezimowanie. Na miejsca lęgowe wybierają najchętniej lekkie, piaszczyste gleby porośnięte murawami napiaskowymi, z takimi gatunkami jak: szczotlicha siwa, jastrzębiec kosma

58 Typowym siedliskiem żółwia są płytkie zbiorniki wodne (fot. R Siek) czek, czerwiec roczny, kostrzewa owcza. Żółwie odżywiają się przede wszystkim pokarmem zwierzęcym, a w skład ich diety wchodzą głównie mięczaki, owady, płazy i ich kijanki oraz małe ryby, czyli organizmy, które mogą upolować w wodzie. Zjadają też martwe zwierzęta. Morfologia Ciało żółwia pokrywa owalny kostny pancerz ochronny, pokryty rogowymi tarczkami, który składa się z dwóch części grzbietowej zwanej karapaksem i brzusznej zwanej plastronem połączonych ze sobą elastycznym mostem. Drobne tarczki pokrywają również skórę na przednich i tylnych łapach oraz ogon. Zwierzęta te mają dobrze wykształcone, bardzo mocno umięśnione i nieco spłaszczone kończyny zakończone ostrymi pazurami. Szczęki żółwia pozbawione są zębów, które z powodzeniem zastępują listwy rogowe. Przybliżony wiek młodego osobnika można określić licząc pierścienie przyrostów rocznych widoczne na tarczkach rogowych. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej (18-20 lat) wzrost osobnika ulega spowolnieniu, pierścienie stają się coraz węższe, zbite i policzenie ich jest niemożliwe. Dorosłe żółwie mogą osiągać wiek ponad 100 lat. Gatunek ten charakteryzuje się dymorfizmem płciowym, a cechą identyfikacyjną umożliwiającą określenie płci uważaną za najpewniejszą jest kształt plastronu, który u dorosłych samic jest niemal płaski, zaś u samców wklęsły w środkowej części. Cechą pomocniczą jest kolor tęczówki oka; u samic jest ona zabarwiona na żółto lub brązowo z licznymi żółtymi plamkami, a u samców na pomarańczowo-czerwono lub brązowo. Samice są na ogół większe i cięższe (długość cm, waga do 1,5 kg) niż samce (długość cm, waga do 1 kg). Rozród W warunkach klimatycznych Polski gody żółwia błotnego zaczynają się zwykle w kwietniu lub na początku maja. Kopulacja i zapłodnienie przebiega w wodzie. W dru- Samice składające jaja na lęgowisku w obszarze Natura 2000 Dobromyśl (fot. J. Holuk) Żółwica składająca jaja obszar Natura 2000 Ostoja Poleska (fot. R. Siek) giej połowie maja lub w pierwszej dekadzie czerwca samice składają od 7 do 23 jaj (średnio 12-14) w miejscach dobrze nasłonecznionych. Miejsca te mogą znajdować się niekiedy w znacznym oddaleniu od wody. Na Lubelszczyźnie, podobnie jak w południowej części Europy dość regularnie obserwuje się powtórne lęgi, tzn. samica składa ponownie jaja po ok. 20 dniach od pierwszego złoża. Gniazdo jest wykopanym tylnymi łapami dołkiem o gruszkowatym przekroju, osiągającym głębokość (15) cm. Po złożeniu jaj samica starannie zasypuje złoże ziemią, którą starannie ugniata, a następnie maskuje gniazdo. Rozwój zarodków trwa około 100 dni. Młode żółwie bezpośrednio po opuszczeniu osłon jajowych mierzą zaledwie około 2-3 cm i ważą około 3-6 g. W sprzyjających warunkach pogodowych, zwłaszcza termicznych, młode żółwie wykluwają się we wrześniu lub październiku i podążają do wody. Jeśli w tym samym roku nie opuszczą gniazda, zimują pod ziemią do wiosny następnego roku. Zasięg występowania Żółw błotny występował dawniej niemal w całej Europie, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i krajów skandynawskich. Obecnie jego zasięg jest bardzo mocno porozrywany i w Europie znacznie się skurczył m.in. w wyniku zmian siedliskowych wywołanych działalnością człowieka. W wielu krajach gatunek wyginął zupełnie. Współcześnie występuje jeszcze w basenie Morza Śródziemnego, na Bałkanach, Węgrzech, Ukrainie, Białorusi, Litwie, Łotwie, Niemczech i w Polsce. W naszym kraju do najważniejszych regionów występowania tego gatunku (miejsca z potwierdzonym rozrodem) należy prze wszystkim Lubelszczyzna oraz region Polski północno-wschodniej (Warmia i Mazury) z Obszarami Natura 2000: Mazurska Ostoja Żółwia Baranowo, Nadrowo, Oświn, Likusy Orłowo oraz Polski centralnej (Mazowsze) z Doliną Zwoleńki i Puszczą Kozienicką. W Polsce północno-zachodniej do takich obszarów zaliczyć można Obszary Natura 2000: Ujście Ilanki i Zachodnie Pojezierze Krzywińskie. Poza wyżej wymienionymi obszarami gatunek spotykany jest w ogromnym rozproszeniu i tam należy uznać go za skrajnie nieliczny, gdzie w większości przypadków odnotowywana jest obecność pojedynczych, zazwyczaj starych lub migrujących osobników

59 Młode żółwie w drodze z legowiska do zbiornika wodnego (fot. R. Siek) Obszar występowania żółwia błotnego na Lubelszczyźnie jest rozległy i obejmuje niemal całe województwo. Najliczniej żółwie występują w jego wschodniej części tj. na Polesiu (Obszary Natura 2000: Lasy Sobiborskie, Dobromyśl, Pawłów), w Poleskim Parku Narodowym, Chełmskim Parku Krajobrazowym ale pojedynczo lub w niewielkich grupach spotkać je można również w wielu innych regionach m.in. w dolinach: Bugu, Krzny, Tyśmienicy, Wieprza, Włodawki, Krzemianki, Uherki, Udalu, Siennicy oraz na wielu stawach, torfiankach, itp. W literaturze podawane są również stanowiska położone na południu województwa np.: Roztocze Środkowe, Puszcza Solska, doliny Tanwi, Łabuńki i Topornicy, ale wymagają one obecnie potwierdzenia (weryfikacji terenowej). Metody ochrony czynnej Ingerencja człowieka w środowisko przyrodnicze, w naturalne procesy, zaszła dziś tak daleko, że podejmowanie czynnej ochrony przyrody stało się koniecznością. Stosowanie wyłącznie ochrony biernej niektórych ekosystemów jak np. muraw kserotermicznych sprawiło, że wiele z nich dziś nie istnieje lub jest skrajnie zagrożona. Ochrona czynna jest też zgodna z najnowszymi trendami, programami i dokumentami traktującymi o ochronie przyrody, m.in. Konwencją o różnorodności biologicznej z Rio z 1992 r., Strategią zrównoważonego rozwoju UE oraz siecią Natura 2000, itd. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, pierwsze działania z zakresu czynnej ochrony żółwia błotnego i jego siedlisk rozpoczęły się w połowie lat 80-tych XX w. W miarę jak poznawano biologię tego gatunku doskonalono metody jego ochrony. Współcześnie stosowane w Polsce metody czynnej ochrony żółwia błotnego możemy podzielić na następujące grupy: ochrona lęgów, ochrona siedlisk mokradłowych, ochrona lęgowisk, ochrona tras migracji. Odrębną grupą zagadnień, której nie można pominąć przy planowaniu czynnej ochrony jakiegokolwiek gatunku czy siedliska jest edukacja przyrodnicza, która musi wspierać działania czynnej ochrony. Czynna ochrona lęgów Czynna ochrona lęgów żółwia błotnego przy pomocy siatek metalowych składa się z dwóch zasadniczych etapów: wiosennego (w okresie składania jaj) i jesiennego (w okresie wylęgu młodych). Etap wiosenny polega na obserwacji lęgowisk, wyszukiwaniu na nich samic żółwia błotnego, obserwacji składania jaj oraz zabezpieczaniu gniazda. Do zabezpieczania gniazd używa się najczęściej metalowej, ocynkowanej siatki, która zakotwiczana jest w gruncie szpilami ze stali zbrojeniowej. Następnie gniazdo można zamaskować bardzo cienką warstwą igliwia, liści lub piasku. Obserwacje na lęgowisku należy prowadzić od godziny 16 do zmierzchu. Najwięcej samic pojawia się na lęgowisku w godzinach od 17 do 20, ale zdarzają się samice, które przychodzą dopiero po zapadnięciu zmroku. Na obszarach, gdzie drapieżniki nauczyły się omijać zabezpieczenia poprzez podkopywanie z boku siatki, stosuje się dodatkowe osłony z blachy wbijane w ziemię wzdłuż boków siatki. W okresie letnim lęgowiska należy monitorować. Uzupełniać maskowanie gniazd i kontrolować stan zabezpieczenia siatkami. Etap jesienny najczęściej zaczyna się w pierwszej połowie września. Polega na obserwacji gniazd w celu ustalenia terminu opuszczania ich przez młode żółwie, podkładaniu pod siatki patyków drewnianych o grubości 2-3 cm umożliwiających samodzielne wyjście żółwików spod siatki oraz ewentualne wybieranie spod siatki żółwi, które opuściły gniazdo i przenoszenie ich do zbiorników wodnych. Przed wypuszczeniem należy zwrócić szczególną uwagę na to, czy młode żółwie mają wchłoniętą kulę żółtkową i zabliźnioną ranę po niej. Jeżeli rana nie jest zabliźniona, to młode trzeba przetrzymać w terrarium do wygojenia rany. Na obszarach, gdzie siatki nie spełniają już swojego zadania, gdyż drapieżniki nauczyły się omijać to zabezpieczenie, a straty w lęgach przez dłuższy okres czasu są bardzo duże i sięgają nawet 100% wszystkich złóż stosuje się odstrzał redukcyjny drapieżników. Czynna ochrona lęgowisk Utrzymywanie właściwego nasłonecznienia na lęgowiskach żółwia błotnego jest jedną z podstawowych metod zapewnienia przetrwania gatunku na danym terenie. Wydaje się, że w obecnych czasach zarastanie lęgowisk jest nawet istotniejszym zagrożeniem niż ubytek siedlisk mokradłowych. Podstawową metodą ochrony lęgowisk jest wycinanie drzew i krzewów. Wycinki można dokonywać w dwóch terminach: późna jesień zima oraz w lecie, gdy zakończony został okres składania jaj. Wszystkie wycięte rośliny powinny być usunięte poza teren lęgowiska. Wielkość obszaru objętego wycinką powinna zapewniać dobre nasłonecznienie w ciągu całego dnia wszystkich miejsc, na których samice składają jaja. Prowadząc zabiegi w okresie letnim, gdy jaja znajdują się w gniazdach należy pamiętać, żeby na teren lęgowiska nie wjeżdżały pojazdy mechaniczne mogące uszkodzić lęgi. Zarastanie lęgowisk sprawia, że w ostatnich latach coraz częściej obserwuje się samice składające jaja na poboczach dróg, a czasami nawet na drogach gruntowych. Najlepiej byłoby oczywiście takie drogi wyłączyć z ruchu na okres inkubacji, ale nie zawsze jest to możliwe. Pozostaje wtedy jedynie wygrodzenie gniazda kołkami drewnianymi, by nie zostało ono rozjeżdżone przez pojazdy albo, jeśli to możliwe, czasowe wyznaczenie nowego przebiegu drogi na tym odcinku. Kołki można wbić w ziemię obok gniazda lub ułożyć na gruncie w taki sposób, by przejeżdżający pojazd musiał je ominąć. W celu zahamowania tempa rozwoju roślinności zielnej ocieniającej glebę na lęgowisku stosowany jest zabieg agrotechniczny polegający na wykonaniu płytkiej orki i bronowania, a następnie wywiezieniu biomasy poza teren lęgowiska. Zabieg ten wykonywany jest jesienią na wybranych lęgowiskach w Poleskim Parku Narodowym. Czasami wystarczające jest wykoszenie roślinności zielnej porastającej lęgowisko oraz usunięciu biomasy poza teren objęty ochroną

60 Ochrona siedlisk podmokłych poprzez poprawę stosunków wodnych Ochrona siedlisk mokradłowych jest elementem ochrony chyba najczęściej dostrzeganym w praktyce czynnej ochrony na terenie naszego kraju. Większość, a być może wszystkie projekty realizowane dla ochrony żółwia miały mniejszy lub większy zakres prac związanych z poprawą stosunków wodnych. Najczęściej jest to tworzenie lub odtwarzanie oczek wodnych, pogłębianie zbiorników, hamowanie niekontrolowanego odpływu wody ze zlewni poprzez budowę piętrzeń lub remonty już istniejących urządzeń zatrzymujących wodę, profilowanie brzegów zbiorników wodnych, itd. Ochrona tras migracji Zapewnienie możliwości przemieszczania się żółwi pomiędzy miejscami stałego przebywania letniego lub zimowego a lęgowiskami jest czynnikiem koniecznym dla zachowania trwałości populacji na danym obszarze. Ważne są dwa aspekty tego zagadnienia: zapewnienie możliwości przemieszczania się zwierząt w czasie teraźniejszym oraz zapewnienie możliwości przemieszczania się w przyszłości, nawet tej dosyć odległej. W pierwszym przypadku należy zapewnić optymalne warunki siedliskowe korytarza ekologicznego poprzez fizyczne usuwaniu przeszkód na trasie wędrówek, itp. W drugim przypadku należy analizować dokumenty planistyczne, np. studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obszaru pod kątem eliminacji ewentualnych zagrożeń dla żółwia już na etapie tworzenia tych dokumentów. Edukacja ekologiczna lokalnej społeczności i decydentów w okolicach zasiedlonych przez żółwia błotnego Czynna ochrona przyrody bez działań z zakresu edukacji ekologicznej lokalnych społeczności i popularyzacją zagadnień związanych z potrzebą ochrony wybranych gatunków czy siedlisk przynosi o wiele mniejsze efekty, zwłaszcza w dłuższym okresie czasu, niż wsparta takimi działaniami. Ludzie świadomi potrzeby ochrony przyrody prędzej godzą się na pewne wyrzeczenia lub ograniczenia swoich praw, jeżeli wiedzą, czemu mają one służyć. Jest wiele stosowanych metod osiągania tego celu, ale jednym z najlepszych, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży są ścieżki przyrodnicze wyposażone w odpowiednią i atrakcyjną infrastrukturę np. wieże widokowe, czatownie, tablice informacyjne, kładki, itp. Infrastruktura turystyczna podnosi jednocześnie atrakcyjność turystyczną danego obszaru, dzięki czemu zyskuje się aprobatę również lokalnych władz i społeczności. Opis realizowanych projektów czynnej ochrony żółwia błotnego Jednym z pierwszych pionierskich w kraju był projekt Aktywna ochrona żółwia błotnego na terenie Polski realizowany przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura w latach 90-tych XX w. w kilku regionach Polski,w tym na Polesiu. Dał on początek wielu późniejszym projektom ochrony żółwia błotnego np. Czynnej ochronie żółwia błotnego w Chełmskich Parkach Krajobrazowych. Projekt ten realizowany był od 1999 r. w kilku etapach, początkowo przez Zarząd Chełmskich Parków Krajobrazowych, Nadleśnictwo Sobibór i Nadleśnictwo Chełm, następnie przez Stowarzyszenie Lokalna Akcja na Rzecz Środowiska Ziemi Chełmskiej, a od 2010 r. pod inną nazwą przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Lublinie. W latach prace ochronne poległy na ograniczeniu strat w lęgach powodowanych przez drapieżniki (lis, jenot, itp.) oraz poprawie warunków świetlnych na lęgowiskach. Bardzo ważnym elementem programu były działania mające na celu zwiększenie świadomości ekologicznej ludności mieszkającej w pobliżu miejsc występowania żółwi. Jedną z metod ochrony przed drapieżnikami było zabezpieczanie gniazd żółwia metalowymi siatkami. Łącznie w latach zabezpieczono na 37 lęgowiskach ponad 950 gniazd, z których wykluło się ponad 4400 młodych żółwi błotnych. W celu poprawy warunków świetlnych na lęgowiskach usunięto zakrzaczenia i zadrzewienia ocieniające gniazda na 13 lęgowiskach na łącznej powierzchni 3,0 ha. Popularyzując problematykę ochrony żółwia błotnego opracowano i wydano foldery, wykonano zakładki do książek, nalepki oraz kalendarzyki, które rozdawano w formie upominków z zajęć, przygotowano prezentację multimedialną oraz scenariusze zajęć edukacyjnych dla małych dzieci oraz dla starszych dzieci i młodzieży. Czynna ochrona lęgów i lęgowisk poprzedzana była działaniami mającymi na celu poprawę stosunków wodnych w rejonach występowaniu żółwia błotnego. W latach w Chełmskim, a w latach w Sobiborskim Parku Krajobrazowym wykonano szereg urządzeń piętrzących wodę. Przy części z nich wykonano oczka wodne umożliwiające żółwiom i innym zwierzętom schronienie w okresie suszy. Działania ochronne prowadzone przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Lublinie realizowane były w ramach projektu pt. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci Natura 2000 w województwie lubelskim. Celem strategicznym tego projektu w części dotyczącej żółwia błotnego było zachowanie i przywracanie właściwego stanu siedlisk oraz ochrona lęgowisk tego gatunku na terenie woj. lubelskiego. W wyniku realizacji projektu w latach uzyskano następujące efekty. Zabezpieczono siatkami 729 gniazd żółwia błotnego. Z gniazd tych wykluło się 2544 młodych żółwi, które zostały przeniesione do zbiorników wodnych. Liczba ta nie obejmuje młodych żółwi, które samodzielnie opuściły gniazda i podjęły próbę dostania się do zbiorników wodnych (około 800 sztuk). Na znaczące obniżenie efektywności wylęgów miało wpływ chłodne i mokre lato 2011r. oraz bardzo duże straty (często nawet 100% zabezpieczonych gniazd) spowodowane przez drapieżniki na dwóch dużych lęgowiskach w Lasach Sobiborskich w latach Od 2013 r. zaczęto oprócz siatek stosować również dodatkowe osłony z blachy ocynkowanej chroniące gniazda przed podkopywaniem z boku siatki. Zabezpieczenie to przynosi bardzo dobre efekty. W okresie jesiennym młode żółwie, które opuszczają gniazda przenoszone były z lęgowiska do zbiorników wodnych. Pozwala to zmniejszyć straty na tym etapie rozwoju. Dzięki znakowaniu dorosłych żółwi poprzez grawerowanie kolejnego numeru w martwej części karapaksu uzyskano możliwość identyfikacji żółwi bez ich chwytania, co umożliwia poznanie tras przemieszczania się poszczególnych osobników w terenie, stwierdzenia podwójnych lęgów, określenia stopnia stałości pojawiania się samic na lęgowisku, itd. W rezerwacie przyrody Żółwiowe Błota chroniącym m.in. dużą populację żółwia błotnego wyremontowano ponad 600 m grobli stawowych (stawy nie są użytkowane gospodarczo) oraz wyremontowano 4 najważniejsze urządzenia piętrzące wodę na tych stawach. Zabezpieczono tym samym odpowiednie warunki hydrologiczne siedlisk żółwi. W obszarach Natura 2000 Lasy Sobiborskie i Dobromyśl usunięto zakrzaczenia i zadrzewienia z kilku lęgowisk na powierzchni 2 ha. Zabieg ten jest powtarzany cyklicznie, w miarę potrzeby. Badania telemetryczne miały na celu

61 rozpoznanie środowisk użytkowanych przez żółwie, określenie areałów życiowych, tras migracji oraz miejsc zimowania. W latach założono 30 nadajników telemetrycznych żółwiom na dwóch obszarach. Dzięki uzyskanym wynikom zabezpieczono przed zabudową bardzo ważny szlak migracji żółwi błotnych w gminie Chełm oraz zabezpieczono przed przekształceniem kompleks torfianek w gminie Siedliszcze, w których oprócz żółwia błotnego występuje również strzebla błotna. Jedną z bardziej efektywnych metod ochrony lęgów jest redukcja nadmiernej liczebności drapieżników żerujących na lęgowiskach. Żeby działanie przyniosło zakładany efekty należy przede wszystkim dokonać redukcji tych osobników, które wyspecjalizowały się w omijaniu osłon gniazd. Łącznie w okresie realizacji projektu dokonano redukcji 91 sztuk drapieżników niszczących gniazda żółwi. W celu przybliżenia problematyki ochrony żółwi przeprowadzono kilkanaście prelekcji dla osób dorosłych oraz młodzieży szkolnej w miejscowościach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów występowania żółwia błotnego, na których realizowany jest projekt czynnej ochrony oraz wydano liczne materiały popularyzacyjne: broszury, kalendarze, kalendarzyki, itp. W okresach, gdy RDOŚ w Lublinie nie posiada dofinansowania do wykonywania prac ochronnych ze źródeł zewnętrznych, czynną ochronę żółwia błotnego wykonują pracownicy Dyrekcji oraz wolontariusze zabezpieczając gniazd każdego roku. Wyniki dotychczasowych prac i metody ochrony zostały zaprezentowane podczas kilku konferencji naukowych i w publikacjach. Charakterystyka obszarów działań Tereny na których realizowana jest czynna ochrona żółwia błotnego znajdują się przede wszystkim na obszarach objętych ochroną prawną tj. w obszarach Natura 2000, rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych (Sobiborskim i Chełmskim) i obszarach chronionego krajobrazu (Chełmskim i Pawłowskim). Obszar Natura 2000 Lasy Sobiborskie PLH zajmuje powierzchnię 9709 ha i położony jest na terenie trzech gmin: Włodawa, Wola Uhruska i Hańsk w powiecie włodawskim. Obejmuje centralną i południową część Sobiborskiego Parku Krajobrazowego wraz z czterema rezerwatami przyrody: Żółwiowe Błota, Trzy Jeziora, Brudzieniec oraz Małoziemce. Ostoja ta chroni unikalne w skali kraju i kontynentu walory przyrodnicze, a w szczególności związane z ekosystemami wodno-torfowiskowymi. Zróżnicowanie siedlisk stanowi unikalną mozaikę biotopów, stwarzającą dogodne warunki występowania wielu chronionym i zagrożonym gatunkom roślin i zwierząt. Ostoja Sobiborska jest szczególnie ważna dla populacji żółwia błotnego, która liczy tu powyżej 500 dorosłych osobników. Równie istotne jak liczba osobników jest duża liczba czynnych lęgowisk. Obszar Dobromyśl PLH zajmuje powierzchnię 637 ha i położony jest w gminie Siedliszcze w pobliżu miejscowości Siedliszcze, Dobromyśl, Majdan Zahorodyński i Kulik (powiat chełmski) oraz Zosin w gminie Cyców (powiat łęczyński). Obejmuje fragment zlewni rzeki Mogielnicy z siecią drobnych zarastających dopływów oraz z wieloma zbiornikami wód w wyrobiskach potorfowych zasiedlonych przez żółwia błotnego, strzeblę błotną oraz kumaka nizinnego Bombina bombina. Centrum ostoi zajmuje kompleks leśny. Uprawy sosnowe oraz ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe położone wewnątrz kompleksu oraz na jego obrzeżach wykorzystywane są przez żółwie jako lęgowiska (jedne z największych w Polsce). Wilgotne łąki w zachodniej części obszaru są siedliskiem 5 ga- tunków motyli wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (modraszek telejus, modraszek nausitous, czerwończyk nieparek, czerwończyk fioletek, przeplatka aurinia. Obszar Pawłów PLH zajmuje powierzchnię 871 ha i położony jest w gminach Rejowiec Fabryczny i Siedliszcze w pobliżu miejscowości Pawłów i Kanie (powiat chełmski). Jest to jedna z ważniejszych ostoi żółwia błotnego na Lubelszczyźnie. Oprócz żółwia występuje tu również szereg innych gatunków ujętych w dyrektywie siedliskowej m.in.: wydra, kumak nizinny, strzebla błotna oraz motyle: modraszek telejus, modraszek nausitous, czerwończyk nieparek, czerwończyk fioletek, przeplatka aurinia. Spośród siedlisk przyrodniczych na uwagę zasługują: twardowodneoligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic, zmiennowilgotne łąki, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, torfowiska alkaliczne. Obszar Natura 2000 Torfowisko Sobowice PLH zajmuje powierzchnię 175,4 ha i położony jest w gminie Chełm w pobliżu miejscowości Chełm, Rudka i Zawadówka (powiat chełmski). Obejmuje teren rezerwatu przyrody Torfowisko Sobowice (o powierzchni 95,46 ha) oraz grunty przyległe. Ochroną objęty jest fragment unikalnego w skali Europy torfowiska węglanowego zasilanego przez wody artezyjskie z występującymi tu źródliskowymi torfowiskami kopułowymi oraz mozaika zbiorowisk roślinności torfowiskowej i ciepłolubnej z licznymi chronionymi i rzadkimi gatunkami flory i fauny. Występuje tu jedno z sześciu w Polsce stanowisk języczki syberyjskiej i jedyne w regionie chełmskim stanowisko wątlika błotnego oraz jedno z trzech w kraju miejsc występowania populacji motyla strzępotka edypusa. Na obrzeżach ostoi znajduje się stanowisko lęgowe żółwia błotnego. STRZEBLA BŁOTNA Eupallasella percnurus Strzebla błotna to niewielkich rozmiarów słodkowodna ryba z rodziny karpiowatych osiągająca w Polsce najczęściej rozmiary mm (bardzo rzadko do 130 mm) i wagę przeciętnie 5-7 g (bardzo rzadko do g). Jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą na mocy prawa krajowego oraz gatunkiem priorytetowym na podstawie Dyrektywy Siedliskowej UE, a także gatunkiem umieszczonym w Polskiej czerwonej księdze zwierząt w kategorii EN jako gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony wyginięciem w najbliższej przyszłości. Strzebla błotna występuje w Eurazji od Sachalinu, Japonii i Korei po dorzecze Odry. W Polsce występuje wyłącznie w regionie kontynentalnym na Nizinie Mazowieckiej, Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Pojezierzu Kaszubskim oraz na Polesiu. Żyje stadnie w silnie zarośniętych, niewielkich zbiornikach wodnych, najczęściej dystroficznych. Często są to torfianki, czyli niewielkie zbiorniki po wyeksploatowanym torfie. Jest przystosowana do życia w miejscach o małej zawartości tlenu w wodzie (zamulone dno). W drugiej połowie XX wieku znanych było w Polsce około 80 stanowisk tego gatunku, na początku XXI w. 157, jednak obecnie wiadomo zaledwie o około 20 pewnych miejscach jej występowania. Zdecydowanie najwięcej z nich znajduje się na Kaszubach, jeszcze do niedawna status polskiego strzeblowego zagłębia miało Polesie Lubelskie. Jednak niekorzystne zmiany cywilizacyjne jakie tu nastąpiły spowodowały zanik większości znanych wcześniej stanowisk strzebli błotnej. Spośród 44 stanowisk tego gatunku znanych przed 2010 rokiem, za

62 istniejące lub prawdopodobnie istniejące na Lubelszczyźnie można uznać już tylko około 10 obiektów. Najważniejsze z nich znajdują się w granicach obszarów Natura 2000: Dobromyśl PLH060033, Podpakule PLH060048, JelinoPLH060095, Jeziora Uściwierskie PLH060009, Lasy Sobiborskie PLH , Dolina Tyśmienicy PLB060004, Torfowiska Chełmskie PLH i Ostoja Poleska PLH Głównym zagrożeniem dla strzebli błotnej jest utrata siedlisk, która następuje w wyniku wypłycania (zamulania) i zarastania zbiorników wodnych roślinnością szuwarową. Procesy te znacząco przyspieszają biogeny spływające z pól. Innym zagrożeniem jest niekontrolowane wędkarstwo, które może przyczynić się do niepożądanych zarybień, tzn. wprowadzania ryb drapieżnych zarówno rodzimych gatunków (szczupak, okoń), jak i obcych inwazyjnych (sumik amerykański, trawianka, czebaczek amurski). Dlatego koniecznym staje się podjęcie pilnych zabiegów ratujących lub odtwarzających siedliska tego gatunku. 8 Faunistyczne osobliwości wschodniej Lubelszczyzny suseł perełkowany, tchórz stepowy, smużka stepowa Krzysztof Próchnicki Opisy obszarów Jeziora Uściwierskie PLH to obszar o powierzchni 2066 ha obejmujący 7 płytkich eutroficznych jezior o powierzchni od 1 do 256 ha oraz otaczające je torfowiska niskie i przejściowe, a także niewielkie wzniesienia użytkowane rolniczo. Zespół Jezior Uściwierskich położony jest w górnej części zlewni rzeki Piwonii, a jeziora znajdują się w różnych stadiach zarastania. Jest to obszar ważny dla zachowania bioróżnorodności. Ponad 67% obszaru zajmują siedliska z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, których zidentyfikowano tu 10 rodzajów. Na torfowiskach występuje wiele rzadkich i chronionych w tej części Europy gatunków roślin. Rejon ten jest też znaczącą w skali regionu ostoją rzadkich gatunków owadów i płazów. Występuje tu 10 gatunków zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Znajdują się tu, m.in., liczne drobne stanowiska strzebli błotnej. Ważny węzeł ekologiczny w obrębie Polesia. Obszar ma również duże znaczenie dla ochrony ptaków. Jelino PLH to obszar o powierzchni 8,37 ha (gm. Uścimów). Ostoja obejmuje fragment śródleśnego torfowiska przejściowego z 10 torfiankami, o łącznej powierzchni poniżej 1 ha. Jest to jedna z ważniejszych w Polsce ostoi strzebli błotnej. Murawy o charakterze stepowym typowe, krajowe siedlisko susła perełkowanego i tchórza stepowego. (fot. K. Próchnicki) Strzebla błotna (fot. R. Siek) Poznając siedliska murawowe południowo-wschodniej Lubelszczyzny nie można pominąć omówienia ich unikalnych, zarówno w skali europejskiej, jak i krajowej, mieszkańców. Są nimi zanikające gatunki stepowe: suseł perełkowany, tchórz stepowy oraz smużka stepowa. Niestety unikalny charakter tych gatunków, poza ciekawą biologią, wynika głównie z rzadkości występowania i w konsekwencji zagrożenia wyginięciem. A właśnie niezwykle ważne znaczenie dla wszystkich społeczeństw ma fakt posiadania i utrzymywania przez nie na danym terenie gatunków rzadkich, ustępujących, endemicznych czy reliktowych, zwłaszcza tych taksonów, które znajdują się na granicy swojego zasięgu (Strategia ochrony przyrody Światowej Unii Ochrony 1990 r.)

63 SUSEŁ PEREŁKOWANY Spermophilus suslicus Suseł perełkowany to ssak z rzędu gryzoni Rodentia zaliczany do rodziny wiewiórkowatych Sciuridae. W krajowej faunie, do tej samej rodziny poza susłem perełkowanym, kwalifikuje się jedynie trzech przedstawicieli, z trzech odrębnych rodzajów: wiewiórkę pospolitą Sciurus vulgaris, świstaka Marmota marmota oraz susła moręgowanego Spermophilus citellus. Obecnie na terenie Polski występuje jedynie sześć kolonii zwartych susłów perełkowanych i kilkanaście kolonii śródpolnych. Te ostatnie, niestety zanikające są stosunkowo trudne do badania, ponieważ wiąże się to z ich stałym przemieszczaniem wywołanym płodozmianem w uprawach. Należy tutaj podkreślić, że krajowe stanowiska tego gatunku są jedynymi, jakie znajdują się na terenie Unii Europejskiej. Pięć stanowisk zajmowanych przez kolonie zwarte objęto ochroną rezerwatową. Są to następujące rezerwaty (w nawiasach podano rok ich utworzenia): rez. Hubale (1982), rez. Gliniska (1982), rez. Popówka (1988), rez. Wygon Grabowiecki (1995) oraz rez. Suśle Wzgórza (1995). Oprócz tego planowane jest objęcie ochroną rezerwatową stanowiska tego gatunku w miejscowości Tyszowce. Ponadto na trawiastym lotnisku w Świdniku znajduje się stanowisko najdalej na zachód wysuniętej kolonii susłów. Populacja ta powstała wskutek przesiedlenia na teren lotniska kilkudziesięciu osobników z obecnego rez. Suśle Wzgórza, położonego na gruntach wsi Chochłów. Wszystkie dotychczas utworzone rezerwaty susłów, a także jeden projektowany oraz stanowisko w Świdniku znajdują się na liście Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Para susłów perełkowanych w okresie godowym (fot. K. Próchnicki) Zasięg występowania Suseł perełkowany jest gatunkiem wschodnioeuropejskim, a obszar jego występowania sięga na wschodzie aż do rzeki Wołgi w okolice miejscowości Kazań, natomiast najdalej wysuniętym na zachód stanowiskiem jest miejsce zasiedlone przez całkowicie oderwaną i odsuniętą od krajowego zwartego zasięgu, introdukowaną kolonię w Świdniku k. Lublina. Gryzoń ten zasiedla obszary trawiaste o charakterze stepowo-pastwiskowym oraz fragmenty upraw rolnych na Ukrainie, w Mołdawii, w europejskiej części Rosji, na Białorusi i w Polsce. Polska populacja, zachodnia część ukraińskiej oraz populacja białoruska są stanowiskami oderwanymi od zwartego zasięgu i wyznaczają północno-zachodnią granicę występowania. W Polsce suseł perełkowany występuje jedynie w południowo-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej na obszarze położonym pomiędzy Bugiem a Wieprzem, głównie w okolicach Zamościa, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego. Krajową populację susła perełkowanego można zaliczyć prawdopodobnie do dwóch podgatunków, a mianowicie południowo-wschodnią i środkową część rodzimego areału występowania zasiedla podgatunek Spermophilus suslicus volhynensis, natomiast północną i zachodnią osobniki zaliczane do innej formy zwanej Spermophilus suslicus boristhenicus). Charakterystyczne dla susłów perełkowanych ubarwienie sierści (fot. K. Próchnicki) Morfologia i biologia gatunku Suseł perełkowany jest średniej wielkości gryzoniem, który pokrojem ciała przypomina spokrewnioną z nim wiewiórkę, różniąc się od niej zredukowanymi małżowinami usznymi i ogonem oraz kolorem sierści. Sierść susła jest gęsta, na grzbiecie żółtawoszarobrązowa z białymi plamkami, natomiast boki są białawo szare, a brzuch przybiera kolor żółtaworudy. Susły perełkowane posiadają specyficzne ubarwienie sierści, na której białawo zakończone włosy ościste tworzą wyraźne szeregi białych perełek, co znalazło odzwierciedlenie w polskiej nazwie gatunku

64 Jest to zwierzę o doskonale rozwiniętym wzroku. Długość ciała dorosłego osobnika waha się od 18 do 23 cm, przy czym waga wynosi od 170 do 450 g. Zwierzę to prowadzi dzienny i osiadły tryb życia, tworząc różnej wielkości kolonie. Gdy zasiedli obszar optymalnych warunkach siedliskowych, może żyć nawet w kilkunastotysięcznych koloniach. W nieco trudniejszych warunkach siedliskowych, np. na drogach śródpolnych, czy na brzegach pól, spotyka się również niewielkie kolonie śródpolne, w których liczba osobników waha się od kilku do maksymalnie kilkudziesięciu. Areał osobniczy u susłów perełkowanych zajmuje średnio 0,1 ha, a cała kolonia posiada specyficzną strukturę socjalną, składając się z niewielkich grup rodzinnych, tzw. klanów. Zwierzęta te na skolonizowanych przez siebie terenach kopią system nor i korytarzy, które służą im za miejsce schronienia, opieki nad młodymi i hibernacji. Najważniejszym miejscem dla susła jest komora gniazdowa, do której prowadzi pionowa nora zwana studzienką, połączona z komorą ukośnym korytarzem. Sposób kopania suślej nory jest bardzo złożony. Na wstępie gryzoń ten wykopuje ukośną norę przemieszczając glebę na zewnątrz, by następnie rozszerzyć korytarz w formę komory. Po wydrążeniu ukośnego korytarza kopie od niego pionową norę ku powierzchni, zasypując jednocześnie norę ukośną glebą uzyskaną z drążenia nory pionowej. Po zatkaniu glebą nory ukośnej zarówno wejściem jak i wyjściem do komory gniazdowej staje się pionowa studzienka. Na powierzchni przy jej otworze, który często jest ukryty w murawie, nie odnajdziemy wykopanej gleby. Taki układ komunikacji do komory gniazdowej w znaczący sposób utrudnia drapieżnikom wkopanie się w norę i upolowanie susła. Suseł perełkowany czyszczący sierść w pobliżu wykopanej przez siebie tzw. nory ukośnej (fot. K. Próchnicki) Suseł perełkowany jako typowy wzrokowiec potrzebuje szerokiego pola obserwacji we wszystkich kierunkach. Jest to podstawowy warunek spokojnego życia susłów, gdyż pozwala uniknąć ataku ze strony naturalnych wrogów. Obserwując wokoło teren, zaniepokojony suseł, przybiera specyficzną pozycję tzw. słupka, a w razie zagrożenia ostrzega inne osobniki charakterystycznym gwizdem. Koty i psy ze znajdujących się w pobliżu suślich kolonii wsi, ale również tchórz, łasica i kuna oraz ptaki drapieżne (myszołów, błotniak) często pojawiają się na terenie suślej kolonii, gdzie pełnią rolę selekcyjną odławiając słabsze osobniki. Jednak obecnie największe spustoszenie w koloniach susłów perełkowanych powodują lisy, których populacja w związku z prowadzonymi szczepieniami przeciwko wściekliźnie rozrasta się w niekontrolowanym tempie. Drapieżniki te są szczególnie niebezpieczne dla zanikających kolonii o niewielkiej liczbie osobników. Susły poza okresem rui i rozsiedlania się młodych osobników przebywają głównie w pobliżu wydeptanych w trawie ścieżek, co pozwala w wypadku zagrożenia na szybką ucieczkę po znanej drodze do bezpiecznej nory. Impulsem do rozpoczęcia większości procesów życiowych susła, czyli przebudzenia ze snu zimowego, godów, rozrodu i wejścia w stan hibernacji jest zmiana temperatury otoczenia. Z krajowych gatunków hibernujących suseł perełkowany obok niedźwiedzia uznawany potocznie jest za największego śpiocha, ponieważ zapada on w sen zimowy trwający około sześć miesięcy. Bodźcem do hibernacji jest zarówno zgromadzenie pod skórą odpowiednich zapasów specjalnego brunatnego tłuszczu, jak również obniżenie na przestrzeni kilku dni temperatury otoczenia poniżej 10 o C. Zazwyczaj okres ten następuje pod koniec września i skutkuje to u susłów stopniowym zmniejszaniem ciepłoty ciała, zwolnieniem oddechu, pracy serca, nerek i innych narządów wewnętrznych. Suseł perełkowany rozmnaża się tylko raz w roku. Ruja u tych gryzoni trwa od końca marca do połowy kwietnia, a młode rodzą się po ciąży trwającej średnio 24 dni w liczbie od 3 do 7. Przez pierwszy miesiąc młode osobniki pozostają w gnieździe pod opieką matki, a następnie pod koniec maja i na początku czerwca wychodzą z nor i stopniowo coraz bardziej się usamodzielniają. Po pierwszym przezimowaniu młode osobniki osiągają dojrzałość płciową. Susły prowadzą indywidualny tryb życia, z wyjątkiem okresu rui, kiedy łączą się w pary oraz czasu opieki nad młodymi. Stosunek płci tego gatunku wynosi w przybliżeniu 1:1, natomiast struktura wiekowa populacji wykazuje przewagę osobników młodych. Susły żyją do pięciu lat, a w warunkach hodowlanych nawet do ośmiu. Największą śmiertelność, sięgającą czasami nawet 60%, notuje się podczas hibernacji, przy czym jest ona większa w przypadku osobników młodych. Preferencje siedliskowe Suseł perełkowany jest reliktem stepowym pochodzenia pontyjskiego. Charakterystycznym dla tych zwierząt środowiskiem życia są otwarte, niezalesione tereny typu stepu naturalnego lub sztucznego stepu kulturowego. Obecnie w naszym kraju poza zasiedlaniem fragmentów siedlisk kserotermicznych oraz pastwisk, suchych łąk i ugorów, tworzą one niewielkie kolonie na drogach śródpolnych oraz obrzeżach plantacji koniczyny, lucerny, buraków cukrowych i zbóż. Preferencje dotyczące zasiedlania danego obszaru przez susły perełkowane nie są do końca uwarunkowane typem gleby, ale najczęściej zwierzęta te kolonizują gleby lessowe, rędziny, czarnoziemy i gleby piaszczyste

65 Jeszcze do początku lat 70. ubiegłego wieku susły perełkowane w niektórych rejonach uważane były za groźne szkodniki upraw polowych, natomiast w innych traktowano je jako niemające znaczącego wpływu na produkcję roślinną. Bardzo duża liczebność populacji wynikała głównie z faktu utrzymywania się wypasanych okresowo dużych, niezagospodarowanych powierzchni rolnych, które zapewniały susłom odpowiednie warunki siedliskowe. Susły są roślinożerne, a podstawę ich pokarmu stanowią zielone części roślin i nasiona, ale nie gardzą one kwiatami, owocami, korzeniami i bulwami. Preferencje pokarmowe susła znalazły odzwierciedlenie w jego rodzajowej nazwie łacińskiej Spermophilus, tłumaczonej jako lubiący nasiona. Gryzonie te w okresie wiosennego zwiększonego zapotrzebowania na białko, odżywiają się również pokarmem zwierzęcym, np. dżdżownicami, jaszczurkami czy owadami. Intensywnie żerując pod koniec lata gromadzą zapasy tłuszczu na okres zimy. Suseł perełkowany obserwuje okolicę w tzw. pozycji słupka (fot. K. Próchnicki) Zagrożenia (przyczyny wymierania) Przyczyny drastycznego obniżania się liczebności susła perełkowanego na terenie Polski związane są nie tylko z pośrednią i bezpośrednią działalnością człowieka, ale również z negatywnymi czynnikami biotycznymi i abiotycznymi środowiska oraz czynnikami wewnątrz populacyjnymi. Pierwsze niepokojące symptomy zaniku kolonii susłów perełkowanych odnotowano już w latach 80 ubiegłego stulecia. Nie wynikały one już ze zmian siedliskowych spowodowanych rozwojem infrastruktury przemysłowej, tak jak to miało miejsce w przypadku zniszczenia suślich kolonii przy budowie linii kolejowej w Czumowie, czy budowie cukrowni w Tyszowcach, gdyż gatunek ten już od 1983 roku podlegał ochronie prawnej. Niestety same akty prawne, przy braku ochrony czynnej, nie mogły wystarczyć, gdy na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku doszło do radykalnych zmian w rolnictwie południowo-wschodniej Polski. Podstawowa zmiana dotyczyła przekształceń strukturalnych w rolnictwie, a mianowicie likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych. Gospodarstwa te hodowały duże stada krów i dysponowały wielkoobszarowymi pastwiskami, które były optymalnymi siedliskami dla susłów. Likwidacja tych gospodarstw prowadziła do zaniechania użytkowania pastwisk, a w konsekwencji do zaawansowanej sukcesji. Ubożenie florystyczne prowadzące do zanikania roślinności będącej pokarmem susłów stało się również zagrożeniem dla większości kolonii. Także skutki wynikające z antropopresji, tworzenie monokultur związane z postępującym rozwojem gospodarczym w rolnictwie, powodowały zmniejszanie ilości wypasanych ugorów, nieużytków i dróg śródpolnych, które są najodpowiedniejszym miejscem bytowania dla małych kolonii śródpolnych. W kolejnych latach ciągły spadek opłacalności hodowli bydła wymiernie wpływał na ograniczanie liczby hodowanych krów, a w przypadku owiec spowodował wręcz całkowite zaniechanie hodowli. Doprowadziło to do degradacji i zarastania pozostałych fragmentów pastwisk, na których żyły największe kolonie susłów. Na części pastwisk, których właścicielami były lokalne wspólnoty gruntowe, częściowo zaniechano wypasu i dokaszania przy braku nawożenia lub całkowicie zarzucono użytkowanie kośno-pastwiskowe. Bardzo szybko doprowadziło to, podobnie jak przy likwidacji PGR-ów, do zmiany składu gatunkowego runi pastwisk oraz do zarastania przez podrost drzew i krzewów rozsiewanych z pobliskich lasów lub zarośli śródpolnych. Zapewnienie optymalnych warunków siedliskowych jest obecnie podstawowym warunkiem decydującym o utrzymaniu i rozwijaniu się krajowej populacji susła perełkowanego. Najbardziej newralgicznym okresem w życiu susłów perełkowanych jest zarówno okres zimowy, w którym zwierzęta te w stanie hibernacji muszą przetrwać bez pobierania pokarmu około sześć miesięcy, jak i okres wiosenny, w którym budzą się ze snu zimowego i rozmnażają się. Wzrost lub obniżenie w danym roku liczebności osobników w koloniach zależy głównie od stanu pogody w tym właśnie okresie. Wiosenne przymrozki lub obniżenie temperatury poniżej 5 o C może prowadzić do przedłużenia się hibernacji susłów, a to z kolei powoduje nadmierne wychudzenie zwierząt i w konsekwencji wywiera niekorzystny wpływ na rozwój gruczołów płciowych. Ruja przebiega wtedy nieprawidłowo i większość samic nie zostaje zapłodniona. Przedłużająca się hibernacja wiąże się oczywiście również z większą śmiertelnością wynikającą z wycieńczenia. W okresie wiosennym, zaraz po przebudzeniu, gdy susły znajdują się w okresie rui intensywnie i długotrwałe opady deszczu wywierają także niekorzystny wpływ na rozród, zmniejszając aktywność susłów przy pobieraniu pokarmu. W konsekwencji wpływa to negatywnie na rozwój gonad. Ograniczone stają się też kontakty samców z samicami. Ponadto niekorzystne warunki atmosferyczne panujące na wiosnę powodują rzadsze wychodzenie samic na powierzchnię i w efekcie niedożywienie. Jest to często przyczyną resorpcji embrionów, która skutkuje znacznym zmniejszeniem ilości młodych w miocie. Obecnie wszystkie kolonie zwarte susłów są koloniami izolowanymi. Izolacja ta polega na braku możliwości migracji osobników z jednej kolonii do innej, a także ograniczeniu rozsiedlania się na nowe stanowiska. Powoduje ona brak przepływu osobników między populacjami, co przyczynia się do redukcji ich zmienności i wzrostu homozygotyczności. Ograniczenie zmienności genetycznej populacji prowadzi w konsekwencji do utraty zdolności adaptacji i wzrostu prawdopodobieństwa jej ekstynkcji. Nadmierne zagęszczenie również stanowi poważny problem. Populacje, które nie potrafią ograniczyć swojej rozrodczości nie są w stanie trwać w postaci izolowanej. Przegęszczenie populacji powoduje przede wszystkim zmniejszenie powierzchni areałów osobniczych, a tym samym ograniczenie dostępu do pokarmu. Dochodzi wtedy do częstych konfliktów pomiędzy osobnikami. Stres i ograniczenie dostępu do pokarmu powoduje obniżenie płodności osobników, a nawet całkowite zahamowanie rozrodu u samic. W przegęszczonej populacji

66 do powszechnych zjawisk należy obniżenie się przeciętnej długości życia i wzrost liczby osobników wymierających, zwłaszcza osobników młodych. Młode osobniki po opuszczeniu nor macierzystych mają duże trudności z objęciem własnego areału. Równocześnie z ograniczeniami wynikającymi ze strony biotopu w nadmiernie przegęszczonej populacji wzrasta presja pasożytów i drapieżników. Redukują one w dużym stopniu jej liczebność. Należy podkreślić, że nawet w przypadku dużego zagęszczenia osobników w koloniach susły niechętnie migrują z pastwisk, które mogłyby być dość dobrymi ośrodkami dyspersji na pola uprawne i nie tworzą tam trwałych kolonii. Wynika to z dość słabej motywacji, gdyż środowisko, które znajduje się wokół pastwiska, jest dla nich mniej korzystne pod względem siedliskowym. Obrzeża otaczających pastwiska upraw są wykorzystywane przez susły perełkowane jedynie okresowo do żerowania. Izolacja suślich kolonii wynika również z pobliskiej obecności naturalnych przeszkód terenowych, np. kompleksów leśnych, zarośli, podmokłych łąk, cieków wodnych i terenów zabudowanych. Status gatunku i ochrona prawna Stopniowe zanikanie susła perełkowanego w Polsce, zwłaszcza tych największych kolonii było przyczyną wydania przez Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego już w 1983 roku rozporządzenia, na mocy którego został on objęty ochroną gatunkową. W kolejnych regulacjach prawnych, aż do chwili obecnej, suseł perełkowany znajduje się na liście gatunków objętych ochroną ścisłą i wymagających ochrony czynnej. Pomimo wprowadzonej równolegle ochrony rezerwatowej zagrożenie wyginięciem tego gryzonia w kolejnych latach ciągle rosło. Dało to podstawę do wpisania gatunku do Polskiej czerwonej księgi zwierząt. W księdze tej suseł perełkowany został zaliczony do kategorii gatunków narażonych na wyginięcie vulnerable, V. W drugim wydaniu Polskiej czerwonej księgi zwierząt kategoria zagrożeń dla tego taksonu została zmieniona na wyższą, to znaczy zaliczono go do kategorii EN (endangered), tj. gatunków bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonych wyginięciem w kraju. Równocześnie suseł perełkowany został umieszczony na czerwonej liście gatunków ginących i zagrożonych w Polsce w kategorii zagrożeń V narażone. W nowym wydaniu czerwonej listy podniesiono status zagrożenia dla tego gatunku do kategorii EN (endangered silnie zagrożone). Suseł perełkowany chroniony jest również na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony został w załączniku II, obejmującym gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczania specjalnych obszarów ochrony oraz w załączniku IV grupującym gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ochrony ścisłej. Suseł perełkowany jest również gatunkiem priorytetowym, to znaczy takim, za który Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność. Ponadto w 1996 roku suseł perełkowany został wprowadzony na czerwoną listę Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody IUCN-WCU w kategorii VU (vulnerable) narażone na wyginięcie. Gatunek ten podlega również Konwencji Berneńskiej (The Bern Convention) i należy do kategorii ochronnej Appendix II. Załącznik ten wyszczególnia zagrożone i ściśle chronione gatunki zwierząt. Ochrona czynna Wypas krów rasy mięsnej w rez. Popówka, jako przykład specyficznej symbiozy pomiędzy susłami perełkowanymi, a zwierzętami zgryzającymi murawy pastwiskowe (fot. K. Próchnicki) Podjęcie racjonalnych działań zmierzających do aktywnego kształtowania środowiska przyrodniczego w obrębie stanowisk zasiedlonych przez kolonie susłów perełkowanych wymagało przeprowadzenia dogłębnych studiów nad strukturą ekologiczną środowiska, a zwłaszcza badań poszczególnych populacji oraz badań gleboznawczych i fitosocjologicznych. Wykazały one, że podstawowym negatywnym czynnikiem wywołującym wymieraniekrajowych kolonii susłów perełkowanych jest radykalna zmiana siedlisk w kierunku tworzenia nowych biotopów, w większości z siedlisk murawowych przechodzących w zespoły o charakterze zarośli i zadrzewień. Proces ten jest ściśle związany z opisanym wcześniej ograniczaniem hodowli zwierząt gospodarskich powodujących zaniechania w użytkowaniu pastwisk i ich degradację. Paradoksalnie właśnie w przypadku takich gatunków jak suseł perełkowany ograniczenie działalności człowieka, a nierzadko całkowity brak jego ingerencji w środowisko, wiąże się z zagrożeniem egzystencji tych zwierząt. Fakt ten wyznacza wyraźnie podstawowy kierunek ochrony czynnej, jakim jest odtworzenie siedlisk i utrzymanie ich w optymalnych warunkach. Te najbardziej zdegradowane, z zaawansowana sukcesją muszą być wykarczowane i zrekultywowane w kierunku właściwego składu florystycznego muraw, które stanowią podstawę diety susłów. Odtworzenie optymalnego siedliska nie jest wystarczające, ponieważ dość szybko bez właściwego użytkowania ulega ono ponownej degradacji. W związku z tym, aby zapobiec tym niekorzystnym zmianom niezbędne jest prowadzenie interwencyjnej systematycznej gospodarki kośno-pastwiskowej. Uzupełnieniem tych zabiegów musi być również nawożenie organiczne lub mineralne, wykonywane w celu utrzymania odpowiedniej żyzności pastwiska. Ponadto niska murawa w obrębie siedliska warunkuje ochronę przed drapieżnikami, ponieważ suseł perełkowany jest typowym wzrokowcem, który wymaga szerokiego pola obserwacji

67 Niska roślinność sprzyja również kontaktom osobniczym i tworzeniu struktur socjalnych wewnątrz kolonii. Zapobiega to rozpraszaniu kolonii, a w konsekwencji pozwala koloniom na właściwe funkcjonowanie. Wobec narastającej presji drapieżników, jedynie w stosunku do nadmiernie rozwijającej się populacji lisów stosuje się odstrzały redukcyjne. Prowadzi się je zarówno w obrębie stanowisk zasiedlonych przez susły, jak i również na terenach przylegających. Pozostałe drapieżniki, tj. ptaki drapieżne, objęte prawnymi rygorami ochronnymi, pełnią w suślich koloniach rolę selekcyjną. Projekty ochronne Pierwsze symptomy kurczenia się krajowego zasięgu susła perełkowanego spowodowały zainicjowanie już na przełomie lat 80. i 90. XX wieku prac mających na celu ochronę wybranych kolonii susłów perełkowanych. Prace te dotyczyły stałego monitoringu oraz prób introdukcji tego gatunku w miejscowościach Grabowczyk i Trościanka oraz podsiewania mieszanki pastwiskowej na stanowisku susła w rezerwacie Hubale. Wykonywane były przez zespół pracowników UMCS w Lublinie we współpracy z Wojewódzkimi Konserwatorami Przyrody w Zamościu i Lublinie. Pozwoliły one przede wszystkim na precyzyjną identyfikację zagrożeń, co przyczyniło się do opracowania pionierskiego projektu ochronnego mającego na celu kompleksową ochronę gatunku. Projekt pod nazwą Ochrona stanowisk susła perełkowanego w Polsce realizowany był w 3 etapach w latach przez Zespół Parków Krajobrazowych Roztocza z siedzibą w Zamościu. Finansowany był głównie przez Fundację EkoFundusz, jak również przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Lublinie oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie. Podstawowym celem projektu była ochrona gatunku poprzez odtworzenie i utrzymanie w odpowiednim stanie siedlisk, uprzednio częściowo lub w całości zdegradowanych. Cel ten został osiągnięty poprzez przywrócenie pastwiskowego charakteru na wszystkich objętych projektem obiektach dzięki gruntownej rekultywacji stanowisk oraz zabiegom systematycznego koszenia, wypasu pastwisk oraz wycinania na nich podrostu drzew i krzewów. Po zrealizowaniu trzech etapów kontynuacją projektu i jego rozszerzeniem o nowe zadania zajęła się Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie. Nowy projekt pn. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci Natura 2000 w województwie lubelskim realizowany był w latach Celem priorytetowym tego przedsięwzięcia w części dotyczącej susła perełkowanego było zachowanie i przywracanie właściwego stanu siedlisk oraz odtwarzanie zanikających kolonii zwartych tego gatunku na terenie województwa lubelskiego. Nowy projekt objął wszystkie obszary Natura 2000 na terenie których suseł perełkowany jest przedmiotem ochrony, tj. obszary: Hubale, Popówka, Wygon Grabowiecki, Gliniska, Pastwiska nad Huczwą, Suśle Wzgórza i Świdnik. W okresie realizacji projektu systematycznie wykonywano podstawowe zabiegi ochronne, tj. niskie koszenie muraw pastwiskowych i interwencyjny wypas bydła. W celu poprawy żyzności siedlisk, a tym samym zapewnienia odpowiedniej bazy pokarmowej dla susłów wykonywano karczowanie zakrzaczeń i rekultywacje zdegradowanych fragmentów pastwisk. Prowadzono również cykliczne organiczne i mineralne nawożenie pastwisk. W celu ograniczenia presji drapież- ników, prowadzono stałą współpracę z Kołami Łowieckimi, planując, dotując i nadzorując redukcyjny odstrzał lisów na obszarach Natura 2000 objętych projektem. Realizacja wyżej wymienionych zadań ochronnych odbywała się na dość dużą skalę, ponieważ objęła ponad dwieście hektarów pastwisk i muraw chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej. Osiągnięto znaczące wymierne efekty ekologiczne, przede wszystkim w zwiększeniu liczby susłów żyjących w naturalnych koloniach zwartych. W momencie rozpoczynania realizacji projektów ochronnych liczba susłów perełkowanych w naturalnych koloniach zwartych wynosiła niespełna 200 osobników, by w roku 2014 osiągnąć liczebność prawie 8 tys. Bardzo duży wzrost liczby osobników zanotowano na terenie obszarów Natura 2000 Popówka i Suśle Wzgórza, gdzie liczba susłów wzrosła z kilkunastu do odpowiednio ok. sześciu tysięcy i dwóch tysięcy osobników. Niestety na terenie pozostałych stanowisk, charakteryzujących się trudnymi warunkami abiotycznymi (tereny zalewane okresowo, bądź o bardzo suchym podłożu piaszczystym), populacje są nadal zagrożone wyginięciem. W kolejnym etapie projektu, w celu odtwarzania i zasilania wymarłych i zanikających kolonii zwartych susłów, przeprowadzono reintrodukcję tych zwierząt na terenie 3 obszarów Natura 2000 (Gliniska, Hubale i Pastwiska nad Huczwą), wsiedlając na specjalnie przygotowane powierzchnie 350 osobników. W ramach realizacji projektu wykonano również pilotażowe zadanie, które miało na celu stworzenie impulsu do hodowli krów i owiec przez rolników prowadzących gospodarkę rolną w pobliżu suślich siedlisk. Zakupiono stada krów opasowych i owiec, które przekazano miejscowym rolnikom, w celu wypasania na obszarze Natura 2000 Pastwiska nad Huczwą. Wypasanie jest najkorzystniejszą formą zapobiegania zarastaniu siedlisk susłów perełkowanych. Należy podkreślić, że ten kierunek działań ochronnych związany z uaktywnieniem miejscowej społeczności był możliwy dzięki przeprowadzeniu szeregu prelekcji dotyczących biologii i ochrony susłów perełkowanych. Przeprowadzona edukacja ekologiczna przeznaczona była dla lokalnych rolników skupionych we wspólnotach gruntowych wsi, a szczególnie właścicieli gruntów na terenie których znajdują się stanowiska kolonii zwartych susłów perełkowanych. Niezwykle istotnym elementem projektu było prowadzenie monitoringu wszystkich obszarów Natura 2000 zasiedlanych przez kolonie zwarte susłów perełkowanych. Monitoring wykonywano zarówno pod kontem stanu siedliska, jak i rozsiedlenia, zagęszczenia oraz liczebności poszczególnych populacji. To właśnie w oparciu między innymi o te badania, w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie opracowano plany zadań ochronnych dla poszczególnych obszarów Natura 2000, które zasiedlały susły perełkowane. Dokumenty te precyzyjnie wyznaczają kierunki i zakres dalszych działań ochronnych. Charakterystyka obszarów objętych działaniami ochronnymi Obszar Natura 2000 Suśle Wzgórza PLH zajmuje powierzchnię 27,2 ha i położony jest w gminie Dołhobyczów (powiat hrubieszowski), w pobliżu miejscowości Chochłów, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Teren obszaru jest silnie pofałdowany, a większą część obiektu zajmują dwa rozległe, wydłużone wzgórza, których grzbiety przebiegają prawie równoleżnikowo wzdłuż południowej granicy obszaru

68 cym do Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Sposób gospodarowania na tym pastwisku stwarzał susłom optymalne warunki do życia. Likwidacja PGR i przekazanie gruntów prywatnemu dzierżawcy doprowadziło do sukcesji roślinności, a w konsekwencji do degradacji pastwiska. Z kilkunastotysięcznej kolonii susłów pozostało zaledwie 12 osobników, które skupiły się w zachodniej części pastwiska. Po roku 2000 w związku z rozpoczęciem realizacji programu ochrony stanowisk susła perełkowanego zmieniono dzierżawcę, przeprowadzono rekultywację dużego obszaru pastwiska i sprowadzono stado krów, prowadząc równolegle systematyczne dokaszanie murawy pastwiska. Radykalna poprawa warunków siedliskowych powodowała systematyczny wzrost liczby susłów na terenie obszaru. Obecnie z 12 osobników rozwinęła się ponad pięciotysięczna populacja. Obszar Natura 2000 Suśle Wzgórza (fot. K. Próchnicki) Podstawowym celem utworzenia zarówno obszaru Natura 2000, jak i tożsamego z nim rezerwatu przyrody, była ochrona miejscowej kolonii susłów perełkowanych typu masowego. Susły obserwowane były tutaj jeszcze przed II wojną światową. Pastwisko było stale intensywnie użytkowane przez miejscowych rolników. Sytuacja zmieniła się radykalnie w połowie lat 90. ubiegłego wieku, gdy w związku ze zmniejszeniem się opłacalności hodowli bydła zarzucono wypas na terenie obszaru. Zaczęło ono zarastać wysoką roślinnością. Z ponad dwutysięcznej kolonii susłów po 2000 roku pozostało zaledwie 20 osobników. Intensywne zabiegi konserwatorskie prowadzone na terenie obszaru, m.in.: rekultywacja dość dużego obszaru pastwiska, nawożenie, koszenie roślinności oraz karczowanie drzew i krzewów, spowodowały znaczną poprawę warunków siedliskowych w rezerwacie. Umożliwiło to rozpoczęcie dotowanego wypasu krów na jego obszarze. W wyniku tych działań liczba susłów zaczęła bardzo szybko wzrastać. Obecnie warunki siedliskowe w rezerwacie są zbliżone do optymalnych, a populacja susłów liczy ponad 1,8 tys. osobników. Obszar Natura 2000 Popówka PLH zajmuje powierzchnię 55,7 ha i położony jest w gminie Miączyn (powiat zamojski), w pobliżu miejscowości Miączyn, na pograniczu Kotliny Hrubieszowskiej i Działów Grabowieckich. Obszar obejmuje dno i zbocza doliny o przebiegu równoleżnikowym, opadającej dość łagodnie w kierunku wschodnim, użytkowanej jako wielkoobszarowe pastwisko. Ze względu na brak zalesień jest to krajobraz otwarty, o charakterze stepowym, przypominający naturalne stanowiska susła perełkowanego. Celem utworzenia zarówno obszaru Natura 2000, jak i tożsamego z nim rezerwatu przyrody, była ochrona miejscowej kolonii susłów perełkowanych typu masowego. Kolonia ta powstała w jeszcze latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku na pastwisku należą- Obszar Natura 2000 Hubale PLH zajmuje powierzchnię 34,4 ha i położony jest w gminie Zamość (powiat zamojski), w pobliżu miejscowości Mokre, w dolinie rzeki Topornica, przy południowo-zachodnim krańcu Kotliny Zamojskiej. Granice obszaru Hubale pokrywają się z granicami rezerwatu faunistycznego o tej samej nazwie. Podstawowym celem utworzenia zarówno obszaru Natura 2000, jak i rezerwatu o tej samej nazwie, była ochrona miejscowej kolonii susłów perełkowanych typu masowego. Intensywne zabiegi konserwatorskie prowadzone na terenie obszaru, m.in.: rekultywacja części pastwiska, nawożenie, koszenie roślinności oraz karczowanie drzew i krzewów, spowodowały znaczną poprawę warunków siedliskowych. Kolonia susłów występująca na terenie tego obszaru ma bardzo długą i dość tragiczną historię. Susły występowały tutaj już w połowie XIX wieku i stanowiły część dużej kolonii zajmującej rozległy obszar koło pobliskiej wsi Mokre. Po zaoraniu i zalesieniu pastwisk susły zachowały się tylko w obrębie obecnego obszaru Natura Następnie wielokrotnie dochodziło do zatapiania części tego terenu i dopiero po przeprowadzeniu melioracji sytuacja kolonii uległa częściowej poprawie. Jednak postępująca sukcesja oraz całkowite zaniechanie użytkowania pastwiska doprowadziły do zaniku kolonii. Wykonanie rekultywacji i odtworzenie optymalnych warunków siedliskowych umożliwiło przeprowadzenie reintrodukcji susłów na terenie obszaru. Obszar Natura 2000 Gliniska PLH zajmuje powierzchnię 16,6 ha i położony jest w gminie Uchanie (powiat hrubieszowski), w pobliżu miejscowości Gliniska, w obrębie Działów Grabowieckich. Obszar powstał na bazie rezerwatu Gliniska, który utworzono w celu ochrony średniej wielkości kolonii susłów perełkowanych zasiedlających 18-hektarowe pastwisko. Maksymalną liczebność populacji wynoszącą około 2000 osobników zanotowano na terenie obszaru na początku lat 80. ubiegłego wieku. Pierwsze symptomy spadku liczebności obserwowano już w końcu lat 80., ale do całkowitego załamania populacji doszło w wyniku sukcesji pastwiska w latach W ramach realizowanego w ostatnich latach projektu ochronnego przeprowadzono na terenie obszaru reintrodukcję susłów, odłowionych uprzednio z dużej kolonii zwartej w Miączynie. Przed przeprowadzeniem reintrodukcji wykonano w granicach obszaru gruntowną rekultywację pastwiska obejmującą odtworzenie od podstaw odpowiedniej dla susłów murawy pastwiskowej. Uprzednio między innymi usunięto podrost krzewów, a po rekultywacji wprowadzono interwencyjny wypas krów i systematyczne koszenie murawy

69 wsi Góra Grabowiec i objęta jest ochroną rezerwatową. Między innymi dzięki intensywnemu użytkowaniu obszaru przez lokalnych rolników, do lat 90. ubiegłego wieku utrzymywały się tutaj odpowiednie warunki siedliskowe, a miejscowa populacja susłów liczyła ponad 500 osobników. Następnie po obniżeniu opłacalności hodowli bydła i zaniechaniu intensywnej gospodarki kośno-pastwiskowej na terenie obszaru, lokalna populacja zaczęła wymierać. W celu ochrony miejscowej kolonii susłów na terenie obszaru wykonuje się interwencyjne koszenia, wypas i systematyczne nawożenie. Działania te mają na celu poprawę warunków siedliskowych. Kolonia susłów perełkowanych zasiedlająca teren obszaru ma obecnie charakter szczątkowy i znajduje się na granicy wymarcia. Warunkiem jej przetrwania jest kontynuacja działań ochronnych w kierunku odtworzenia kolonii poprzez planowaną reintrodukcję i powrót do niegdyś prowadzonej intensywnej gospodarki na miejscowym pastwisku. Obszar Natura 2000 Gliniska (fot. K. Próchnicki) Obszar Natura 2000 Pastwiska nad Huczwą PLH zajmuje powierzchnię 149,5 ha i położony jest w południowo-zachodniej części Kotliny Hrubieszowskiej, w dolinie rzeki Huczwy, w pobliżu miejscowości Tyszowce. Obszar wyznaczono w celu odtworzenia i zachowania we właściwym stanie ochrony kolonii susła perełkowanego. Powierzchnia obszaru obejmuje intensywnie użytkowane przed wielu laty pastwiska i tereny łąkowe. Susły zajmowały tutaj głównie piaszczyste wyniosłości terenu i tworzyły dość dużą kilkunastotysięczną kolonię, unikając miejsc zalewanych okresowo przez wody opadowe i wylewy rzeki Huczwy. Niestety, w latach 80-tych ubiegłego wieku, rozpoczęto na omawianym obszarze budowę cukrowni, niszcząc większość miejsc, w których występowały susły. W związku z prowadzonymi pracami okoliczni mieszkańcy zaprzestali wypasania bydła na omawianym terenie. Wskutek tego pastwiska zaczęły zarastać wysoką roślinnością zielną, a degradacja gleby w wyniku prowadzonych robót ziemnych doprowadziła do nieodwracalnych zmian siedliska. Niestety, jeszcze przed powołaniem obszaru, niesprzyjające warunki pogodowe oraz brak prac melioracyjnych spowodował podniesienie poziomu wód gruntowych. Doprowadziło to do stopniowego zanikania kolonii susłów. Obecnie dzięki wykonaniu rekultywacji części obszaru, ok. 10 ha spełnia wymagania siedliskowe optymalne dla susłów. W ramach projektu ochronnego w celu odtworzenia kolonii przeprowadzono w wytypowanych miejscach na terenie obszarureintrodukcję tych zwierząt. Obszar Natura 2000 Wygon Grabowiecki PLH zajmuje powierzchnię 8,4 ha i położony jest w obrębie Działów Grabowieckich. Obszar obejmuje pas wąskiego pastwiska, tzw. wygonu, ciągnącego się po obu stronach drogi śródpolnej, prowadzącej z miejscowości Grabowiec Góra do Czartorii oraz graniczące z pastwiskiem pola uprawne. Wyznaczenie obszaru miało na celu zachowanie we właściwym stanie ochrony kolonii susła perełkowanego. Większość powierzchni obszaru należy do Wspólnoty Gruntowej Obszar Natura 2000 Świdnik PLH zajmuje powierzchnię 122,8 ha i położony jest w północnej części Płaskowyżu Świdnickiego. Obszar obejmuje całą powierzchnię trawiastej płyty lotniska w Świdniku. Większość terenu obszaru stanowi trawiasta murawa płyty lotniska, która dzięki nawożeniu i intensywnemu użytkowaniu kośnemu wytworzyła zbiorowiska roślinne stanowiące podstawę bazy pokarmowej dla susłów perełkowanych. Celem utworzenia obszaru było zachowanie i ochrona zwartej kolonii susłów perełkowanych. Kolonia ta powstała z kilkudziesięciu osobników wsiedlonych tutaj w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku w wyniku nieplanowanej introdukcji. Bardzo dobre warunki siedliskowe spowodowały, że świdnicka populacja susłów osiągnęła liczebność przekraczającą 10 tysięcy osobników. Niestety w związku z izolacją stanowiska, w sytuacji intensywnego rozwoju kolonii i wyczerpaniu się pojemności siedliska, doszło na terenie obszaru do przegęszczenia kolonii. Tego rodzaju negatywne zjawisko spowodowało przede wszystkim zmniejszenie powierzchni areałów osobniczych, a tym samym ograniczenie dostępu do pokarmu oraz częste konflikty pomiędzy osobnikami, a w konsekwencji obniżenie płodności. Podobnie jak w przypadku wielu innych kolonii doprowadziło to do zaniku lokalnej populacji. Po przeprowadzonej reintrodukcji susłów realizowany obecnie przez Port Lotniczy Lublin S. A. i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Lublinie projekt ochronny ma na celu utrzymanie optymalnych warunków siedliskowych w obrębie stanowiska. TCHÓRZ STEPOWY Mustela eversmanni Tchórz stepowy to ssak z rzędu drapieżnych Carnivora zaliczany do rodziny łasicowate Mustelidae. W krajowej faunie do łasicowatych kwalifikuje się około 60 gatunków, w tym łasice, kuny, wydry, norki i borsuki. Polska populacja tego drapieżnika, podobnie jak cała europejska zaliczana jest do podgatunku Mustela eversmanni hungarica. Tchórz stepowy jest gatunkiem euroazjatyckim, a obszar jego występowania obejmuje prawdopodobnie izolowane stanowiska w Austrii, Czechach, na Węgrzech i Słowacji oraz zwarty areał na Ukrainie, w Rosji oraz Mongolii i północno-wschodnich Chinach. Polskie stanowiska lokalizuje się na granicy zwartego zachodniego zasięgu sięgającego od populacji ukraińskiej