L. Podhorodecki, Dzieje Lwowa, Warszawa 1993, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 13.

Transkrypt

1 Przedmiotem mojej pracy jest przedstawienie dziejów miasta Lwowa w średniowieczu od jego założenia w XIII w. do ok. roku Nie same dzieje miasta będą stanowić jednak treść mojej pracy, ponieważ przy ich pomocy nie da się ukazać całej historii rozwoju miasta, które z niewielkiego grodu stało się w XV wieku jednym z najpotężniejszych miast całej Rusi. Zamierzam również przedstawić jaki wpływ burzliwe dzieje miasta miały na jego przemiany społeczne i przestrzenne, a także ukazać te przemiany. Jak już we wstępie wspomniałem początki Lwowa sięgają XIII w., gdyż pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1256 roku 1 a mówi ona, że pożar Chełma był widoczny nawet ze Lwowa. Założycielem miasta był książe halicki Lew I, który na leżącej w bagnistej kotlinie na rzeką Płetwią kotlinie ok. 400 metrowej górze leżącej na skraju trzech krain: Podola, Pogórza i Roztocza zbudował warowny gród. Budowa ta wiązała się z szerszą działalnością księcia, który przy pomocy sieci warownych grodów chciał wzmocnić niezależność swojego księstwa z którego trybut pobierać chcieli chanowie tatarscy. Również z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o powstaniu miasta u podnóża góry zamkowej. Na jego powstanie największy wpływ miało korzystne położenie geograficzne osady na szlaku handlowym nad Morze Czarne, gdzie znajdowały się faktorie handlowe kupców włoskich, również ze Lwowa prowadziło wiele innych szlaków np. do Polski. Dzięki takiemu położeniu do Lwowa zaczęli zjeżdżać kupcy najpierw niemieccy a później także ormiańscy. Największy wpływ na miasto wywarli Niemcy dzięki którym miasto zostało pierwszy raz w swojej historii lokowane na prawie magdeburskim. Nie znany jest przywilej lokacyjny, ale na podstawie przywileju Kazimierza Wielkiego z można przypuszczać, że wtedy wójt miasta Bertold Stecher uzyskał młyn z sadzawką oraz wieś Małe Winniki, ponieważ w 1352 została potwierdzona przynależność tych ziem do rodu owego wójta - być może jej zasadźcy, chociaż równie możliwe jest, że krewni Stechera otrzymali te włości dopiero podczas drugiej lokacji za księcia Jerzego II. Miasto już w tym czasie nie było jednolite pod względem narodowościowym, oprócz Niemców i Ormian mieszkali tam również Rusini. Ta niejednolitość nie przeszkadzała jednak w rozwoju miasta, które zaczęło odgrywać coraz większą rolę w księstwie halickim. W tym okresie jedynym czynnikiem hamującym rozwój Lwowa były najazdy Tatarów, którzy w 1269 i zdobyli i spalili miasto i zamek. Wydarzenia te nie miały jednak zbyt dużego wpływu na sam rozwój miasta, które za panowania w księstwie halicko-włodzimierskim książąt Lwa II i Andrzeja I otrzymało herb, którym był symbol panującej dynastii Lew. Jest on znany widoczny na pieczęciach miasta z 1308 i 1316 roku 4. W tym okresie obaj przeze mnie wspomniani książęta zgromadzili w mieście swój wspólny skarb. 1 L. Podhorodecki, Dzieje Lwowa, Warszawa 1993, s.8. 2 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

2 Za ich czasów oraz za panowania księcia Jerzego II, który potwierdził prawo magdeburskie miasta, na terenie całej Rusi panował okres względnego spokoju, który zakończył się w 1340 roku wraz ze śmiercią otrutego przez bojarów księcia. Po jego śmierci, aż do roku 1366 cała Ruś halickowłodzimierska stała się obiektem rywalizacji o nią przez Polskę, Litwę, chanów Tatarskich, oraz Węgrów. W czasie tych walk Lwów był wielokrotnie zdobywany i niszczony zarówno przez wojska polskie, jak i litewskie, czy też tatarskie. Walki te zakończyły się w 1366 roku zdobyciem Rusi halickiej i dużej części włodzimierskiej przez wojska polskie pod dowództwem króla Kazimierza Wielkiego, dzięki czemu przez cały okres Średniowiecza, wyjąwszy okres od 1382 do 1387 kiedy panowali tutaj Węgrzy, Lwów był pod panowaniem polskim. O ile jednak jak już wspomniałem okres walk o Ruś był bardzo złym w dziejach miasta to po włączeniu go do Polski rozpoczął się okres jego prawdziwego rozkwitu. W 1356 miasto zostało po raz trzeci lokowane na prawie magdeburskim przez Kazimierza Wielkiego. Tym razem znany jest dzięki trasumpsji dokonanej w 1460 roku przez króla Kazimierza Jagielończyka, akt lokacyjny, którego treść jest mi znana dzięki Kronice miasta Lwowa Dionizego Zubrzyckiego 5. Na mocy tego dokumentu król Kazimierz Wielki zezwolił mieszczanom sadzić się zgodnie z prawem magdeburskim na terenie całego miasta poza Zamkiem Niskim i Przedmieściem Krakowskim, które podlegały sądom starosty królewskiego Od 1435 także przestało obowiązywać ruskie prawo zwyczajowe zastąpione przez prawo polskie. Miasto otrzymało również w posiadanie 70 łanów frankońskich pastwisk, łąk i lasów z których 10 było wolnych od podatku a za pozostałe miasto musiało płacić podatek wynoszący 25 groszy od łanu. O szybkim rozwoju miasta świadczy też to, że w 1360 roku miasto nadało sobie Wilkierz 6, a od ok roku urząd dziedzicznego wójta został zastąpiony radą z obieralnym burmistrzem na czele 7.O dużym znaczeniu miasta świadczy też to, że w 1417 roku przeniesiono tu z Halicza stolicę arcybiskupstwa. 8 Duży wpływ na rozwój miasta miało nadane mu w roku przez Ludwika Węgierskie prawo składu, potwierdzone później przez Kazimierza Jagielończyka, oraz przywileje dla kupców lwowskich nadane im przez hospodara multańskiego Mirczę Starego w 1391 roku oraz wołoskiego Aleksandra w 1408 roku 10. Gwarantowały one kupcom lwowskim swobodę handlu na terenie tych leżących na Morzem Czarnym krajów. O tym, że w XV wieku stawał się ważnym ośrodkiem wymiany handlowej świadczą także urządzane dwa targi: 21I w dzień świętej Agnieszki, oraz w dzień Trójcy Świętej, który był bardziej popularny, ponieważ towary tam sprzedawane nie 5 D. Zubrzycki, Kronika miasta Lwowa, Lwów 1844, s Ibidem, s Ibidem, s W. Abraham, Początki Arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie, Biblioteka lwowska, t II, Warszawa 1990,s D. Zubrzycki, op. cit., s L. Podhorodecki, op. cit., s

3 podległy cłu, dzięki czemu tańsze było n p. wino, na które w normalny dzień cło wynosiło w zależności od gatunku od 10 do 30 groszy od kufy 11. O znaczeniu Lwowa świadczy również to, że według ustaleń Łucji Charewiczowej w tym okresie przez miasto przebiegało 11 szlaków handlowych do Polski, Rzeszy Niemieckiej, oraz nad Morze Czarne 12. Bujny rozwój miasta w tym okresie zahamowały najazdy tatarskie jak np. w 1453 roku, później również mołdawskie. Dużym ciosem dla miasta była także ekspansja Turków Osmańskich i upadek miast włoskich, jednych z najważniejszych partnerów handlowych kupców lwowskich. W ten sposób pod koniec XV wieku miasto zaczęło wkraczać w kolejną w swojej historii fazę upadku, by w XVI wieku znów stać się potęgą. Burzliwe dzieje miasta miały jak już we wstępie wspomniałem duży wpływ na przemiany przestrzenne miasta. Są one dobrze widoczne przy porównaniu wyglądu miasta w XIII wieku z Lwowem XIV- wiecznym. Na samym początku Lwów składał się z trzech części. Zamku Wysokiego, mającym znaczenie tylko obronne, Zamku Niskiego, który był siedzibą księcia, a na północny-zachód od niego rozciągało się miasto już wtedy lokowane na prawie magdeburskim było podzielone na trzy dzielnice: ruską, ormiańską i niemiecką. Najważniejszymi budynkami w tym mieście, oprócz Zamku Niskiego były świątynie poszczególnych grup religijnych je zamieszkujące. Podziały religijne widać było już w zamku, gdzie katolicka kaplica Św. Katarzyny służyła księżnej Konstancji-katolickiej żonie księcia Lwa I, a cerkiew Św. Mikołaja 13 służyła za miejsce modłów jemu i innym prawosławnym tam zamieszkującym. W mieście dla katolickich Niemców najważniejszą świątynią był wybudowany już w 1240 roku kościół Matki Boskiej Śnieżnej 14. Dla Ormian miejscami kultu były: kościół Św. Anny i klasztor Św. Joanny. Mieszkający w mieście Rusini modlili się min. w cerkwiach Św. Onufrego i Jana Ewangelisty. Mimo dużej ilości świątyń samo miasto nie było dobrze uporządkowane, domy nie były budowane według planu tylko porozrzucane na całej przestrzeni miasta, przez co miało ono mało zwartą zabudowę. Wygląd miasta zmienił się całkowicie po 1356 roku po kolejnej jego lokacji na prawie magdeburskim. Lwów został wtedy całkowicie przebudowany na podstawie planu Niczka z Opawy. Centrum miasta stanowił rynek o wymiarach 145 na metrów na jego środku stał ratusz, początkowo drewniany w latach przebudowany przez Stechera 16. W owym czasie pełnił on nie tylko zwykłe funkcje administracyjne, ale również gospodarcze- znajdowały się tam piwnice z winem. Z północnej strony rynku wychodziła ulica krakowska a z południowej halicka, były one głównymi arteriami miasta i kończyły się bramami o tych 11 Ł. Charewiczowa, Handel Lwowa w wiekach średnich, Lwów 1925,s Ibidem, s O. Czermer, Lwów na dawnej rycinie i planie, Warszawa 1997,s L. Podhorodecki, op. cit., s O Czermer, op. cit., F. Jaworski, Ratusz lwowski, Biblioteka lwowska, t. I, Warszawa, s

4 samych nazwach, jak również od nich swoje nazwy wzięły lwowskie przedmieścia. Do północno- zachodniego rogu rynku przylegała katedra, na początku aż do 1384 pod wezwaniem Świętej Trójcy, a potem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 17.Przebudowana przez Muratora Niczkę w gotycki kościół halowy a zosta oddana wiernym w ok roku. Z rynku wychodziły również inne ważne ulice takie jak np. Trybunalska, Ormiańska czy Ruska. Oprócz tych wymienionych przeze mnie najważniejszych ulic istniało oczywiście wiele mniej znaczących, które swoją nazwę brały zazwyczaj od grupy zawodowej zamieszkującej ją. Tak jak np. ulica rzeźnicka podana w Kronice Zubrzyckiego 18. W podobny sposób nazywane były dzielnice miasta tyle tylko, że nazwy swoje nazwy brały one od narodowości mieszkańców danej dzielnicy. Tak samo nazywają dzielnice Lwowa zarówno Stanisław Kunasiewicz 19 jak i Alnpek w swoim XVIIwiecznym opisie miasta 20. Według obydwu tych źródeł wschodnią część miasta zajmowali Rusini, w północnej części miasta swoje domy mieli Ormianie. Żydzi mieli swoją dzielnicę w południowo- wschodniej części miasta między murami a arsenałem i stajniami. Środek miasta zajmowali Niemcy i Polacy. W północno- zachodniej części Lwowa swoją dzielnicę mieli urzędnicy królewscy, tam bowiem znajdował się Zamek Niski- rezydencja starosty i kancelarii sądów grodzkich i ziemskich 21. W samym mieście przeważały głównie domy drewniane, na murowane stać było tylko najbogatszych patrycjuszy. Rozwój ekonomiczny miasta był również widoczny w zmieniającej się zabudowie. W tym czasie wybudowano wiele nowych kościołów i klasztorów np. w 1370 klasztor franciszkanów ma południe od Zamku Niskiego 22, oraz wcześniej wspomniana przeze mnie katedra. Swoją katedrę po kierownictwem włoskiego architekta Dorchi wybudowali także Ormianie w latach , ten sam architekt zbudował również w latach cerkiew Św. Jura. O rosnącym dobrobycie miasta świadczyło również to, że od 1417 roku było ono całkowicie skanalizowane. O rozwoju miasta w XIV wieku świadczyło też to, że od 1366 roku było ono otoczone murami. O przebiegu tych murów szczegółowo informuje wspominany przeze mnie już przewodnik S. Kunasiewicza 24. Według jego ustaleń mur ciągnął się od bramy halickiej do furty przy klasztorze Jezuitów, potem do Zamku Niskiego, skąd dalej ciągnął się do bramy krakowskiej. Stamtąd do klasztoru Dominikanów i do furty bosackiej Bractwa Staropigialnego i opasywał całe miasto kończąc się przy bramie halickiej. 17 O. Czermer, op. cit., s D. Zubrzycki, op. cit., s S. Kunasiewicz, Przewodnik po Lwowie, Lwów 1878, s S. Rachwał, Jan Alnpek i jego Opis miasta Lwowa z początku XVII w, Lwów 1930, s L. Podhorodecki, op. cit., s O. Czermer, op. cit., s Ibidem, s S. Kunasiewicz, op. cit., s

5 W XV wieku kiedy to coraz bardziej groźne stawały się najazdy tatarskie, zaczęto budować nowy drugi mur, którego przebieg również można znaleźć w przewodniku Kunasiewicza 25. Ciągnął on się od bramy halickiej wzdłuż rzeki Płetwi do Zamku Niskiego, potem dalej naprzeciwko kościoła Matki Boskiej Śnieżnej, aż do bramy halickiej. W tym samym okresie co mur zostało także wybudowanych 17 baszt wzmacniających obronność miasta. Opiekę nad nimi sprawowały cechy rzemieślników np. basztą na bramą halicką opiekował się cech kuśnierzy, a basztą na bramą krakowską cech krawców 26. Dużym wzmocnieniem dla obronności Lwowa był Zamek Wysoki, który po zdobyciu miasta przez Kazimierza Wielkiego został gruntownie przebudowany i od 1360 roku już w całości murowany służył jako strażnica, więzienie, magazyny, a także jako mieszkanie dla załogi zamku pod dowództwem burgrabiego 27. Jak już we wstępie wspomniałem dzieje Lwowa miały duży wpływ nie tylko na przeobrażenia przestrzenne miasta, ale także na przemiany społeczne w samym mieście. W XIII wieku we Lwowie mieszkali głównie Ormianie i Rusini i głównie pochodzący z Śląska Niemcy. W znakomitej większości Niemcy i Ormianie byli rzemieślnikami co potwierdzają badania archeologiczne wielu Niemców założyło tutaj zakłady szewskie i piekarnie 28, wielu również zajmowało się ważeniem soli, wiadomo także dzięki opisowi miasta Alnpka, że wielu Ormian służyło w zamku jako wojsko najemne. 29 Oczywiście zawsze największe zyski przynosił handel, uprawiany przez wielu Ormian i Niemców. Najbogatsi kupcy stawali się potem elitą w lokowanym mieście. Właśnie po lokacji Lwowa XIV wieku rozpoczął się stopniowy wzrost jego ludności. Według zamieszczonego w Kronice Zubrzyckiego spisu ludności, który został dokonany w 1405 roku miasto liczyło 63 rodziny ormiańskie posecjonackie oraz 593 rodziny posecjonackie polskie, niemieckie, tatarskie i ruskie co według obliczeń Zubrzyckiego razem z mieszkańcami przedmieść i ludnością nieposecjonacką dawało ok mieszkańców 30. W latach ludność ta powiększyła się, co ukazują opracowane A. Gilewicza listy przyjęć do prawa miejskiego w o ok mieszkańców. Najwięcej z nich przybyło w latach z Małopolski(113 osób w latach ) Śląska i Rusi( najwięcej w latach , 236 osób 32 ).Niewielu przybyło z Rzeszy Niemieckiej, Węgier, Mołdawii czy Włoch. Najwięcej przybywało osób związanych z rzemiosłami skórzanym(w latach osoby, a w latach osób 33 ), żywnościowy( 25 Ibidem, s Ibidem, s A. Czołowski, Wysoki Zamek, Biblioteka lwowska, t. II, Warszawa 1990, s L. Podhorodecki, op. cit., s S. Rachwał, op. cit., s D. Zubrzycki, op. cit, s A. Gilewicz, Przyjęcie do prawa miejskiego we Lwowie w latach ,Lwów 1931, s Ibidem, s Ibidem,

6 osób, a latach osób 34 ), wiele było związanych z przemysłem metalowym, oraz odzieżowym i tkackim. Cechy związane z tymi rzemiosłami miały później duże znaczenie w mieście o czym świadczy, że właśnie cechy tych rzemiosł opiekowały się basztami miejskimi np. cech tkaczy zajmował się basztami 4 i Oprócz wymienionych przeze mnie było także wiele osób zajmujących się przemysłem drzewnym, budowlanym, ceramicznym, handlem, komunikacją, oraz przedstawiciele wolnych zawodów np. ok roku pojawia się pierwszy lwowski aptekarz 36. Wśród nowoprzybyłych było także wiele osób bez zawodu np. w latach było to aż 59,6% nowych mieszkańców 37. Tak duże zwiększenie liczby mieszkańców Lwowa wiązało się oczywiście z jego bujnym rozwojem w XV wieku, kiedy zarówno miasto jak i cała Ruś wydawały się wręcz rajem dla ludzi z ciasnej Polski. Dlatego przybyło tu tak wielu zarówno rzemieślników jak i ludzi bez zawodu. Nie jednak nowoprzybyli stali się elitą miasta bo do niej mogli należeć tylko najbogatsi prowadzący dalekosiężny handel kupcy. Byli to głównie kupcy sukiennicy, którzy zajmowali, aż 20 na 40 miejsc w gildii kupców lwowskich 38. Byli to Niemcy, np. rodzina kupiecka Langenau 39, Ormianie jak np. jeden z najbogatszych Lwowian Wartek 40, a także Polacy i Włosi, oprócz tych najbogatszych istnieli jeszcze kupcy średni i najbiedniejsi kramarze na te trzy klasy, bowiem dzielili się kupcy wg. Zubrzyckiego 41, ale to właśnie z tych najbogatszych rekrutował się patrycjat miejski. W większości należeli do niego Niemcy, dopiero w 1407 pojawia się Rusin Hanuszko Czerkies 42, a w 1471 rajcą został pierwszy Polak Martinus Burza 43. Sama władza mimo pozorów obieralności znajdowała się w rękach kilku rodów patrycjuszowskich, co potwierdza analiza list elekcyjnych rajców z Kroniki Zubrzyckiego. Dzięki temu źródłu wiadomo, że we Lwowie duże znaczenie miał ród Pelifex, którego członkowie byli pięciokrotnie wybierani rajcami np. w 1441 roku 44. Cztery razy rajcami byli członkowie rodu von Shrope, po dwa razy tę najwyższą godność w mieście pełnili Niemcy z rodów Niger i Lindner, a także Langusów z Lublina. Jedynym rodem nie niemieckim, który sprawował godność rajcy dwukrotnie był ruski ród Mikułów, którego członkowie wykonywali tę urząd w roku , oraz w Patrycjusze mieli swoje mieszkania wokół rynku miasta, razem z nimi środek Lwowa zajmowali inni Niemcy i Polacy, oprócz kupców mieszkali tam 34 Ibidem, S. Kunasiewicz, op. cit., s D. Zubrzycki, op. cit., s A. Gilewicz, op. cit., D. Zubrzycki, op. cit., Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

7 również rzemieślnicy np. koło katedry znajdowały się jatki rzeźnicze 47.W samym mieście ok. XV wieku było na pewno zorganizowanych ok. 27 cechów tyle bowiem cechów zajmowało się obroną baszt w murach miasta 48, przy czym należy również uwzględnić ustalenia L. Podhorodeckiego według którego liczba ta w roku 1425 wynosiła tylko dziewięć, co się da wytłumaczyć długim czasem budowy murów i baszt która zaczęła się właśnie w 1425 roku, a ukończona została ok. roku Nie tylko jednak Niemcy i Polacy mieszkali tylko we Lwowie, jak już tez przy opisie topografii miasta wspomniałem południową część miasta zajmowali Ormianie. Według spisu mieszkańców z 1405 oprócz handlu zajmowali się oni także rzemiosłem, byli oni szewcami, kuśnierzami, złotnikami, krawcami a także jeden Ormianin był wymieniony jako adwokat 49. Kolejną ważną grupą mieszkańców Lwowa byli Rusini, zajmujący Wschodnią część miasta, mimo iż jak już wspomniałem niektórzy z nich zasiadali w radzie miejskiej to właśnie z ludności ruskiej wywodził się plebs miejski, który zamieszkiwał również przedmieścia. Inną ważną grupą w mieście byli Żydzi, którzy zajmowali się rzemiosłem i lichwą( zakładali pierwsze banki w Lwowie 50 ), nie mieli jednak w mieście żadnych praw i nie odgrywali żadnej roli w życiu miasta, mieszkali, jak już wcześniej wspomniałem w południowo- wschodniej części miasta, oraz na przedmieściu krakowski, gdzie nie podlegali prawą miejskim tylko staroście królewskiemu. Do 1405 roku w mieści koło bramy krakowskiej mieszkali Tatarzy, ale zostali wyrzuceni z miasta za handel dziećmi. Niektórzy z nich mieszkali później na przedmieściu krakowskim trudniąc się garbarstwem i naprawą odzieży. Duży wpływ na tak małe znaczenie Żydów, Rusinów i Tatarów w Lwowie miało też to, że zakazano im uprawić handlu, który jak wiadomo w owym czasie był najbardziej dochodowym zajęciem 51. Dopełniając charakterystyki ludności Lwowa należy też wspomnieć o mieszkających tam Włochach, którzy zajmowali się handlem, złotnictwem, albo jak najbardziej znany Włoch, Dorchi byli architektami. Jak więc widać Lwów bardzo się rozwinął od momentu założenia w XIII wieku i już w XV wieku stał się bogatym i silnym miastem, które zepchnęło w cień nawet niedawną stolicę tych ziem- Halicz. Stało to się mimo wszystkich nawiedzających te ziemie burz dziejowych. Duża była w tym zasługa mądrej polityki zarówno ruskich jak i polskich władców tych ziem, a także mieszkańców, którzy potrafili bardzo dobrze wykorzystać geograficzne położenie swojego miasta i mądrze spożytkować wszystkie otrzymane przywileje. Duży wpływ na rozwój miasta miała także tolerancyjna polityka władców których nie obchodziło czy ktoś jest Rusinem, Ormianinem, Niemcem, 47 Ibidem, s A. Kunasiewicz, op. cit., s D. Zubrzycki, op. cit., s L. Podhorodecki, op. cit., s D. Zubrzycki, op. cit., s

8 Polakiem czy Żydem, dzięki czemu to wielonarodowe miasto mogło się rozwijać. Bibliografia Wydawnictwa źródłowe Rachwał S., Jan Alnpek i jego Opis miasta Lwowa z początku XVII w., Lwów

9 Zubrzycki D., Kronika m. Lwowa, Lwów Opracowania Abraham W. Początki arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie, Biblioteka lwowska, t. III, Warszawa Charewiczowa Ł., Handel Lwowa w wiekach średnich, Lwów Czermer O., Lwów na dawnej rycinie i planie, Warszawa Czołowski A., Wysoki Zamek, Biblioteka lwowska, t. II, Warszawa Gilewicz A., Przyjęcie do prawa miejskiego we Lwowie w latach , Lwów Jaworski F. Ratusz Lwowski, Biblioteka lwowska, t. I, Warszawa 1990 Kunasiewicz S., Przewodnik po Lwowie, Lwów Podhorodecki L., Dzieje Lwowa, Warszawa