Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców przez chorych na raka płuca i osoby zdrowe

Transkrypt

1 838 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców przez chorych na raka płuca i osoby zdrowe Assessment of vegetable and fruit intake in patients with lung cancer and in healthy subjects Katarzyna Zabłocka-Słowińska 1/, Anna Prescha 1/, Joanna Pieczyńska 1/, Joanna Wyka 2/, Marcin Gołecki 3/, Monika Kosacka 3/, Irena Porębska 3/, Halina Grajeta 1/, Renata Jankowska 3/, Jadwiga Biernat 2/ 1/ Katedra i Zakład Bromatologii i Dietetyki, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 2/ Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 3/ Katedra i Klinika Pulmonologii i Nowotworów Płuc, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wprowadzenie. Spośród czynników ryzyka rozwoju raka płuca, najistotniejszymi są: palenie tytoniu i narażenie na substancje chemiczne, m.in. na azbest. Prowadzone są także badania mające wykazać związek pomiędzy sposobem żywienia a ryzykiem rozwoju tej choroby. Wykazano, że najważniejsze w żywieniowej profilaktyce raka płuca jest odpowiednio częste spożywanie warzyw i owoców. Cel pracy. Porównanie częstotliwości spożycia wybranych warzyw i owoców wśród chorych na raka płuca oraz osób zdrowych. Materiał i metody. Badania określające częstotliwość spożycia wybranych warzyw i owoców przeprowadzono wśród 126 osób chorych ze zdiagnozowanym rakiem płuca oraz 198 osób zdrowych. Różnice istotne statystycznie pomiędzy spożyciem tych produktów w grupach chorych i zdrowych oceniano za pomocą testu c 2 NW. Wyniki. Najczęściej spożywanym warzywem kapustnym, zarówno przez osoby chore jak i zdrowe była kapusta biała. Wykazano istotnie większą częstotliwość spożycia kapusty pekińskiej i kalafiora przez kobiety chore w porównaniu ze zdrowymi. Nie wykazano znamiennych różnic w częstotliwości spożycia warzyw czerwonych. Większość z nich była konsumowana z częstotliwością 1-3x/tydzień. Stwierdzono zdecydowanie niską częstotliwość spożycia owoców cytrusowych. Najczęściej spożywanymi owocami przez osoby chore i zdrowe były jabłka. Wnioski. Większość badanych osób spożywała warzywa i owoce z częstotliwością 1-3 razy w tygodniu lub rzadziej niż raz na tydzień. Jednak liczba uwzględnionych w badaniu produktów roślinnych wskazuje na ich urozmaicone spożycie. Najczęściej spożywanymi warzywami, zarówno wśród osób zdrowych jak i chorych były pomidory i marchew, a owocami jabłka. Kapusta pekińska i kalafior były istotnie częściej spożywane przez kobiety chore niż zdrowe. Introduction. Smoking and exposure to chemicals, such as asbestos, are the most significant lung cancer risk factors. There are also studies on the relationship between nutritional habits and the lung cancer risk. It was shown that the fruit and vegetable consumption is of major importance in the nutritional prophylaxis of lung cancer. Aim. To examine the frequency of intake of selected fruit and vegetables in lung cancer patients and healthy subjects. Materials & methods. The frequency of consumption of selected fruit and vegetables was studied among 126 patients with lung cancer and 198 healthy subjects. The differences between consumption of the food products in studied groups were statistically assessed using c 2 test. Results. White cabbage was the most frequently eaten vegetable in patients and in healthy subjects. A significantly higher frequency of the Shantung cabbage and cauliflower intake was shown in lung cancer women than in healthy ones. There was no significant differences in the red vegetable intakes. A low frequency of citrus fruit consumption was observed in the study groups. The apple was the most frequently eaten fruit in patients and in healthy subjects. Conclusions. Most patients and healthy subjects ate vegetables and fruit 1-3 times a week or less frequently than once a week. However the number of products included in the study indicates varied consumption. Tomatoes, carrots and apples were the most frequently eaten in the study groups. The women with lung cancer ate Shantung cabbage and cauliflower more often than the healthy ones. Key words: lung cancer, vegetables, fruit, intake Słowa kluczowe: nowotwór płuca, warzywa, owoce, spożycie Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Katarzyna Zabłocka-Słowińska Katedra i Zakład Bromatologii i Dietetyki ul. Borowska 211, Wrocław tel , fax katarzynazablocka0112@gmail.com

2 Zabłocka-Słowińska K i wsp. Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców przez chorych na raka płuca i osoby zdrowe 839 Wykaz skrótów TRAIL (tumor necrosis factor induced ligand mediated apoptosis) ligand czynnika martwicy nowotworu indukującego apoptozę MAPK (mitogen activated protein kinases) kinazy aktywowane mitogenem JNK (c-jun amino-terminal kinase) N-koniec białka JUN ERK (extracellular signal regulated kinases) kinazy regulowane sygnałem zewnątrzkomórkowym DR5 (death receptor 5) receptor śmierci 5 Wstęp Według raportu Centrum Onkologii w Warszawie, w 2009 roku na raka płuca zachorowało 14,7 tys. mężczyzn oraz 5,9 tys. kobiet. W Polsce schorzenie to jest najczęściej występującym wśród mężczyzn nowotworem złośliwym. U kobiet nie jest dominującym schorzeniem onkologicznym, jednak jak podają dane statystyczne diagnozowany jest często [1]. Zachorowalność na ten typ nowotworu stale wzrasta, podobnie jak w innych krajach rozwijających się [1-3]. Najważniejszymi czynnikami zewnątrzpochodnymi, istotnie determinującymi rozwój tej choroby są palenie tytoniu, narażenie na azbest i inne substancje chemiczne [4, 5]. Jak wiadomo rak płuca nie należy do nowotworów dieto zależnych, ale od lat prowadzone są badania określające wpływ sposobu żywienia na ryzyko rozwoju tej choroby [6-8]. Wykazano, że najważniejsze w żywieniowej profilaktyce raka płuca jest odpowiednio częste spożywanie warzyw i owoców. Ochronną rolę przypisuje się roślinom kapustnym, warzywom i owocom będącym bogatym źródłem karotenoidów, a także owocom cytrusowym [9-11]. Badania epidemiologiczne wykazały, że w profilaktyce raka płuca częste spożycie różnorodnych warzyw i owoców jest istotniejsze od zwiększonego spożycia pojedynczego produktu bądź grupy produktów roślinnych [12,13]. W Polsce nie prowadzono dotąd badań oceniających wpływ częstotliwości i ilości spożycia warzyw i owoców na ryzyko rozwoju tej choroby. Istotą badań jest porównanie częstotliwości spożycia różnorodnych warzyw i owoców przez osoby z rakiem płuca oraz osoby zdrowe. Cel badań Porównanie częstotliwości spożycia wybranych warzyw i owoców wśród chorych na raka płuca i osób zdrowych. Materiał i metody Badaniami objęto 126 osób chorych na raka płuca (95 mężczyzn i 31 kobiet). Chorzy byli pacjentami Dolnośląskiego Centrum Chorób Płuc we Wrocławiu, u których zdiagnozowano raka płuca w różnym stadium zaawansowania klinicznego. Średnia wieku kobiet chorych wynosiła 58,2±9,1 lat, a mężczyzn 64,2±8,3 lat. Grupę kontrolną stanowiło 198 osób zdrowych (137 mężczyzn i 61 kobiet) z doboru przypadkowego w wieku zbliżonym do wieku chorych. Średnia wieku kobiet zdrowych wynosiła 55,7±13,4 lat, a mężczyzn 64,0±10,1 lat. Wszystkie osoby zakwalifikowane do badania były mieszkańcami Dolnego Śląska. Badania przeprowadzono metodą wywiadu częstotliwościowego, bezpośredniego w okresie od maja 2007 do września 2009 roku. Za pomocą autorskiej ankiety określono częstotliwość spożycia kilkunastu najbardziej popularnych warzyw i owoców, mających znaczenie w profilaktyce raka płuca. Udzielone przez pacjentów odpowiedzi przydzielono do następujących częstotliwości: <1 /tydzień, 1-3 /tydzień, 4-6 / tydzień 1 /dzień. Do wykazania różnic istotnych statystycznie w częstotliwości spożycia poszczególnych warzyw i owoców pomiędzy osobami zdrowymi a chorymi zastosowano test c 2 najwyższej wiarygodności (NW) przy użyciu programu Statistica 10.0 (Statsoft Polska). W pracy podano uzyskane wartości p dla tego testu, przy czym za znamienne statystycznie przyjęto p<0,05. Wyniki Częstotliwość spożycia wybranych warzyw i owoców przez kobiety chore i zdrowe na raka płuca przedstawiono w tabeli I, przez mężczyzn chorych i zdrowych w tabeli II. Częstotliwość spożycia roślin z rodziny kapustnych oceniono uwzględniając następujące warzywa: kapustę białą, kapustę pekińską, brokuły i kalafiory. Wykazano istotnie statystycznie wyższą częstotliwość spożycia kapusty pekińskiej i kalafiora przez kobiety chore w porównaniu ze zdrowymi (tab. I). Najczęściej spożywanym warzywem spośród kapustnych była jednak kapusta biała. Spożycie tego warzywa z częstotliwością 1-3 x/tydzień deklarowało: ok. 57% kobiet zdrowych, ok. 68% kobiet chorych, ok. 67% mężczyzn zdrowych i ok. 70% mężczyzn chorych (tab. I i II). Częstotliwość spożycia brokułów w badanych grupach była niska (tab. I i II). Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w spożyciu pomiędzy osobami chorymi a zdrowymi, niezależnie od płci. Ponad 75% kobiet zdrowych, ok. 84% kobiet chorych i mężczyzn chorych oraz ok. 85% mężczyzn zdrowych spożywało to warzywo z częstotliwością mniejszą niż 1x/tydzień. Tylko 23% kobiet zdrowych konsumowało brokuły z częstotliwością 1-3 /tydzień. W przeprowadzonym badaniu nie wykazano różnic istotnych statystycznie pomiędzy grupami

3 840 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Tabela I. Częstotliwość spożycia wybranych warzyw i owoców przez kobiety zdrowe (n=61) i chore na raka płuca (n=31) [% badanych w grupie] Table I. Consumption frequency of selected vegetables and fruit by healthy (n=61) and lung cancer women (n=31) [% of group] Produkt roślinny <1 /tydzień 1-3 /tydzień 4-6 /tydzień 1 /dzień Zdrowe Chore Zdrowe Chore Zdrowe Chore Zdrowe Chore p* Warzywa kapustne Kapusta biała 39,3 25,8 57,4 67,7 1,6 6,5 1,6 0,0 0,30 Kapusta pekińska 54,1 19,4 37,7, 77,4 4,9 3,2 3,3 0,0 0,002 Brokuły 75,4 83,9 23,0 16,1 1,6 0,0 0,0 0,0 0,47 Kalafior 77,1 54,8 22,9 45,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,03 Warzywa czerwone Marchew 9,8 6,4 39,4 45,2 24,6 19,4 26,2 29,0 0,86 Pomidory 11,5 9,7 45,9 45,2 18,0 12,9 24,6 32,3 0,84 Papryka 45,9 38,7 32,8 48,4 9,8 3,2 11,5 9,7 0,40 Buraki 45,9 29,0 47,5 61,3 4,9 6,5 1,6 3,2 0,46 Owoce cytrusowe Pomarańcze 55,7 71,0 32,8 19,4 8,2 6,4 3,3 3,2 0,52 Mandarynki 44,3 51,6 44,3 35,5 6,6 6,5 4,9 6,5 0,87 Grejpfruty 70,5 80,7 26,2 12,9 0,0 3,2 3,3 3,2 0,23 Cytryny 19,7 25,8 26,2 22,6 8,2 3,2 11,5 16,1 0,46 Jabłka 11,5 25,8 18,0 25,8 14,8 16,1 55,7 32,3 0,13 Banany 34,4 58,1 45,9 22,6 8,2 3,2 11,5 16,1 0,07 *- wartości p testu c 2 Tabela II. Częstotliwość spożycia wybranych warzyw i owoców przez mężczyzn zdrowych (n=137) i chorych na raka płuca (n=95) [% badanych w grupie] Table II. Consumption frequency of selected vegetables and fruit by healthy (n=137) and lung cancer men (n=95) [% of group] Produkt roślinny <1 /tydzień 1-3 /tydzień 4-6 /tydzień 1 /dzień Zdrowi Chorzy Zdrowi Chorzy Zdrowi Chorzy Zdrowi Chorzy p* Warzywa kapustne Kapusta biała 29,2 28,4 67,2 70,5 2,9 1,1 0,7 0,0 0,54 Kapusta pekińska 59,8 66,3 39,4 32,6 0,7 1,1 0,0 0,0 0,56 Brokuły 85,4 84,2 14,6 15,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,80 Kalafior 76,6 71,6 23,4 28,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,39 Warzywa czerwone Marchew 5,1 3,2 38,0 33,7 40,2 35,8 16,8 27,4 0,26 Pomidory 11,7 7,4 54,0 65,3 21,9 17,9 12,4 9,5 0,37 Papryka 51,8 52,6 43,1 43,2 1,5 3,2 3,7 1,1 0,50 Buraki 48,2 34,7 49,6 63,2 2,2 1,1 0,0 1,1 0,09 Owoce cytrusowe Pomarańcze 60,6 60,0 35,8 36,8 1,5 2,1 2,2 1,1 0,90 Mandarynki 53,3 50,5 44,5 43,2 0,7 4,2 1,5 2,1 0,33 Grejpfruty 83,9 74,7 15,3 24,2 0,0 1,1 1,7 0,0 0,13 Cytryny 25,5 24,2 24,1 25,3 13,1 6,3 37,2 44,2 0,33 Jabłka 11, ,3 34,7 16,1 13,7 46,0 32,6 0,11 Banany 49,6 59,0 42,3 31,6 4,4 5,3 3,7 4,2 0,43 *- wartości p testu c 2 osób chorych a zdrowych w częstotliwości spożycia warzyw czerwonych, niezależnie od płci (tab. I i II). Największy odsetek kobiet zdrowych (ok. 39%) i chorych (ok. 45%) spożywał marchew z częstotliwością 1-3 /tydzień, a mężczyzn zdrowych (40%) i chorych (ok. 36%) konsumował to warzywo z częstotliwością 4-6 /tydzień. Częstotliwość spożycia pomidorów była podobna w badanych grupach osób zdrowych i chorych: ok. 46% kobiet zdrowych i ok. 45% chorych oraz 54% mężczyzn zdrowych i ok. 65% chorych konsumowało to warzywo z częstotliwością: 1-3 /tydzień. W niniejszej pracy, w ocenie częstotliwości spożycia owoców cytrusowych uwzględniono: pomarańcze, mandarynki, grejpfruty i cytryny. Częstotliwość spożycia wybranych owoców cytrusowych była niska, zarówno w grupie osób chorych jak i zdrowych, niezależnie od płci (tab. I i II). Ok. 56% kobiet zdrowych i 71%

4 Zabłocka-Słowińska K i wsp. Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców przez chorych na raka płuca i osoby zdrowe 841 chorych oraz 60% mężczyzn chorych i zdrowych spożywało pomarańcze z częstotliwością mniejszą niż 1 / tydzień. Ponad połowa kobiet i mężczyzn chorych oraz mężczyzn zdrowych spożywała mandarynki z równie niską częstotliwością jak pomarańcze. Jedynie w grupie kobiet zdrowych odsetek spożywających mandarynki rzadziej niż 1 /tydzień był niższy i wynosił ok. 44%. Taki sam odsetek kobiet zdrowych spożywał te owoce z częstotliwością 1-3 /tydzień. Spożycie grejpfrutów przez osoby chore i zdrowe charakteryzowało się jeszcze niższą częstotliwością. Ponad 70% kobiet zdrowych i 80% chorych spożywało ten owoc rzadziej niż 1 /tydzień, a w grupie mężczyzn 84% zdrowych i 75% chorych deklarowało tak niską częstotliwość spożycia grejpfrutów. W niniejszym badaniu wykazano wysoką częstotliwość spożycia jabłek. Owoce te były konsumowane z częstotliwością 1 /dzień przez: ok. 56% kobiet zdrowych i 32% chorych oraz 46% mężczyzn zdrowych i ok. 33% chorych (tab. I i II). Dyskusja W niniejszej pracy, do warzyw kapustnych, których częstotliwość spożycia istotnie różnicowała chorych na raka płuca i zdrowych należały: kapusta pekińska i kalafior, przy czym obydwa te produkty zaskakująco częściej spożywali chorzy niż zdrowi. W Europie Środkowej z tej grupy warzyw najczęściej spożywana jest jednak kapusta biała. Szacuje się, że spożycie kapusty świeżej i kiszonej w Polsce kształtuje się na poziomie, odpowiednio ok. 11 kg i ok. 5 kg/osobę/rok. W niniejszej pracy również obserwowano najwyższą częstotliwość spożycia kapusty białej spośród wszystkich warzyw kapustnych. Duża popularność tego warzywa wśród konsumentów, a także powszechna dostępność przez cały rok powodują, że może ono stanowić istotny czynnik w żywieniowej prewencji nowotworów, m.in. raka płuca [14]. Efekt antykancerogenny warzyw kapustnych wynika ze znacznej zawartości glukozynolanów, które pod wpływem enzymu mirozynazy ulegają rozpadowi do izotiocyjanianów, biologicznie czynnych związków o udowodnionym działaniu chemoprewencyjnym. Kapusta biała zawiera mg glukozynolanów/100 g świeżej masy, przy czym w największych ilościach występują: glukoiberyna, glukobrassicyna i synigryna [15]. W niniejszym badaniu nie wykazano jednak istotnych różnic w częstotliwości spożycia tego warzywa, które mogłyby wskazywać na jego ochronną rolę przed rozwojem raka płuca. Częstotliwość spożycia brokułów również nie różnicowała chorych i zdrowych, niezależnie od płci. Warzywo to jest podstawowym źródłem w diecie glukorafaniny, która stanowi prekursor sulforafanu. W 1 g suchej masy brokułów znajduje się ok. 0,8-21,7 µmoli glukorafaniny [16]. Sulforafan charakteryzuje się silnym działaniem antykancerogennym, podobnie jak inne izotiocyjaniany występujące w warzywach kapustnych: izotiocyjanian fenetylu, indolo-3-karbinol i produkt jego kondensacji 3-3 -indolilometan [15]. W badaniach na liniach komórkowych raka płuca A549 wykazano, że sulforafan indukował apoptozę, jednak dopiero przy dwukrotnie wyższym stężeniu (40 µmol/l vs 20 µmol/l) niż izotiocyjanian fenetylu [17]. Jin i wsp. [18] wykazali z kolei, że sulforafan zwiększał cytotoksyczne działanie liganda czynnika martwicy nowotworu indukującego apoptozę (tumor necrosis factor induced ligand mediated apoptosis TRAIL) w komórkach raka płuca linii A549 na skutek kondensacji chromatyny, fragmentacji DNA, a także wzrostu aktywności białek p38, kinaz aktywowanych mitogenem (mitogen activated protein kinases MAPK) kinaz fosforyzujących N-koniec białka JUN (c-jun amino-terminal kinase JNK) oraz inhibicji kinaz regulowanych sygnałem zewnątrzkomórkowym (extracellular signal regulated kinases ERK) i Akt. Przy ocenie częstotliwości spożycia warzyw czerwonych uwzględniono: marchew, pomidory, paprykę i buraki. Pierwsze trzy warzywa są istotnym źródłem β-karotenu i innych karotenoidów. W buraku ćwikłowym występują betalainy, do których należą czerwonofioletowe betacyjaniny oraz żółte betaksantyny [19]. W piśmiennictwie istnieją doniesienia wskazujące na hamujący wpływ betalain na proliferację raka płuca [20]. Z kolei Holick i wsp. [21] obserwowali istotnie niższą zachorowalność na raka płuca wśród osób, które spożywały więcej likopenu, luteiny/zeaksantyny, β-kryptoksantyny i karotenoidów ogółem niż u osób z niską podażą w diecie tych karotenoidów. Tę samą zależność badali Männistö i wsp. [22] analizując 7 niezależnych badań kohortowych. Autorzy nie wykazali jednak związku pomiędzy spożyciem β-karotenu, α-karotenu, luteiny/zeaksantyny i likopenu a częstotliwością występowania raka płuca. Jedynie dla β-kryptoksantyny wykazano ujemną korelację pomiędzy spożyciem tego karotenoidu a zachorowalnością na raka płuca. Pomimo udowodnionego, prewencyjnego działania biologicznie czynnych związków, występujących w warzywach czerwonych, w niniejszej pracy nie obserwowano istotnych różnic w częstotliwości spożycia tej grupy warzyw pomiędzy chorymi a zdrowymi. Bogatym źródłem β-kryptoksantyny są m.in. również owoce cytrusowe, w których związek ten jest głównym prekursorem witaminy A [23]. Niskie spożycie owoców cytrusowych, wykazane w niniejszej pracy, jest niekorzystnym nawykiem żywieniowym w aspekcie profilaktyki chorób nowotworowych, m.in. raka płuca. Owoce te są również cennym źródłem witamin, szczególnie witaminy C, składników mineralnych i innych, biologicznie czynnych związków, np.:

5 842 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): flawonoidów. Le Marchand i wsp. [24] wykazali, że częste spożywanie białego grejpfruta w istotny sposób może zmniejszać ryzyko rozwoju choroby nowotworowej płuc w związku z dużą zawartością naryngeniny. W badaniach Du i wsp. [25] przeprowadzonych na myszach z indukowanym zwłóknieniem płuc za pomocą bleomycyny, wykazano, że podaż naryngeniny istotnie obniżała zawartość kolagenu w płucach oraz znacząco zmniejszała syntezę malonylodialdehydu i obszar płuc dotknięty zwłóknieniem w porównaniu z myszami, którym nie podawano naryngeniny. Autorzy obserwowali ponadto, że u myszy otrzymujących naryngeninę istotnie niższa była liczba przerzutów do zwłókniałych płuc po dożylnej iniekcji komórek raka piersi linii 4T1 oraz wydłużała się długość życia. Dominującym owocem w strukturze spożycia w polskich gospodarstwach domowych są jabłka. Pod koniec lat 90. XX w. stanowiły one 47% wszystkich konsumowanych owoców, co powodowało, że roczne średnie spożycie jabłek wynosiło 15,5 kg/osobę [26]. Również w niniejszej pracy wykazano wysoką częstotliwość spożycia jabłek, zarówno w grupach chorych jak i zdrowych. Jabłka są źródłem wielu substancji biologicznie czynnych, m.in.: błonnika pokarmowego, polifenoli (głównie kwasów fenolowych, w tym chlorogenowego), witaminy C i flawanoli, m.in. kwercetyny [27]. W badaniach Chen i wsp. [28] przeprowadzonych na liniach komórkowych H460 niedrobnokomórkowego raka płuca wykazano, że roztwór kwercetyny wzmagał cytotoksyczne działanie TRAIL. Odsetek martwych komórek zależał zarówno od stężenia TRAIL jak i kwercetyny. Autorzy zaobserwowali ponadto, że w trzech innych liniach komórkowych raka płuca, niewrażliwych na aktywność TRAIL: A549, H2009, H1299, ekspozycja na roztwór kwercetyny o stężeniu 40 µmoli powodowała ujawnienie się działania cytotoksycznego TRAIL. Efekt ten był rezultatem indukcji apoptozy w komórkach nowotworowych w wyniku m.in. zwiększenia ekspresji receptora śmierci 5 (death receptor DR5) oraz zmniejszenia aktywności surwiwiny białka hamującego programowaną śmierć komórkową. Wnioski 1. Częstotliwość spożycia poszczególnych warzyw i owoców w grupach osób zdrowych i chorych była niska. Większość badanych spożywała je z częstotliwością 1-3 razy w tygodniu lub rzadziej niż raz na tydzień. Jednak liczba uwzględnionych w badaniu produktów roślinnych wskazuje na ich zróżnicowane spożycie. 2. Nie wykazano znamiennych różnic w częstotliwości spożycia poszczególnych warzyw i owoców pomiędzy grupami osób chorych na raka płuca a zdrowych. Jedynie kapusta pekińska i kalafior były istotnie częściej spożywane przez kobiety chore niż zdrowe. 3. Najczęściej spożywanymi warzywami, zarówno wśród osób zdrowych jak i chorych była marchew i pomidory, a owocami jabłka. Piśmiennictwo / References 1. Raport Centrum Onkologii w Warszawie z coi.waw.pl/krn/ 2. Szczuka I, Roszkowski-Śliż K. Rak płuca w latach Pneumonol Alergol Pol 2008, 76(1): Spiro SG, Silvestri GA. One hundred years of lung cancer. Am J Respir Crit Care Med 2005, 172(5): Kosacka M, Jankowska R. Epidemiologia raka płuca. Pneumonol Alergol Pol 2007, 75(1): Nowicki A, Kowalska J. Epidemiologia raka płuca w Koninie i Pile w latach , w miastach o odrębnej strukturze geograficzno-przemysłowej. Współcz Onkol 2007, 11(1): Galeone C, Negri E, et al. Dietary intake of fruit and vegetable and lung cancer risk: a case-control study in Harbin, northeast China. Ann Oncol 2007, 18(2): Alavanja MCR, Brown CC, et al. Saturated fat intake and lung cancer risk among nonsmoking women in Missouri. J Natl Cancer Inst 1993, 85(23): De Stefani E, Fontham ETH, et al. Fatty foods and the risk of lung cancer: a case-control study from Urugway. Int J Cancer 1997, 71(5): Zabłocka K, Biernat J. Wpływ wybranych składników pożywienia na ryzyko rozwoju raka płuca nienasycone kwasy tłuszczowe, izotiocyjaniany, selen. Współcz Onkol 2010, 14(1): Holick CN, Michaud DS, et al. Dietary carotenoids, serum β-carotene and retinol and risk of lung cancer in the alphatocopherol beta-carotene cohort study. Am J Epidemiol 2002, 156(6): Voorrips LE, Goldbohm RA, et al. Vegetable and fruit consumption and lung cancer risk in the Netherlands cohort study on diet and cancer. Cancer Causes Contr 2000, 11(2): Buchner FL, Bueno-de-Mesquita HB, et al. Variety in fruits and vegetable consumption and the risk of lung cancer in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition. Cancer Epidemiol Biomark Prev 2010, 19(9): Feskanich D, Ziegler RG, et al. Prospective study of fruit and vegetable consumption and risk of lung cancer among men and women. J Natl Cancer Inst 2000, 92(22): Kusznierewicz B, Piasek A i wsp. Właściwości przeciwnowotworowe kapusty białej. Żywn Nauk Technol Jakość 2007, 6(55): Szwejda-Grzybowska J. Antykancerogenne składniki warzyw kapustnych i ich znaczenie w profilaktyce chorób nowotworowych. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(4):

6 Zabłocka-Słowińska K i wsp. Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców przez chorych na raka płuca i osoby zdrowe Tomczyk J, Olejnik A. Sulforafan potencjalny czynnik w prewencji i terapii chorób nowotworowych. Post Hig Med Dośw 2010, 64: Mi L, Wang X. The role of protein-binding in induction of apoptosis by phenethyl isothiocyanate and suforaphane in human non-small lung cancer cells. Cancer Res 2007, 67(13): Jin CY, Moon DO i wsp. Sulforaphane sensitizes tumor necrosis factor-related apoptosis-inducing ligand-mediated apoptosis through downregulation ERK and Akt in lung adenocarcinoma A549 cells. Carcinogenesis 2007, 28(5): Piasek A, Bartoszek A i wsp. Substancje pochodzenia roślinnego przeciwdziałające kardiotoksyczności towarzyszącej chemioterapii nowotworów. Post Hig Med Dośw 2009, 63: Stintzing FC, Carle R. Functional properties of anthocyanins and betalains in plants, food, and in human nutrition. Trends Food Sci Tech 2004, 15(1): Holick CN, Michaud DS i wsp. Dietary carotenoids, serum β-carotene, and retinol and risk of lung cancer in the alphatocopherol, beta-carotene cohort study. Am J Epidemiol 2002, 156(6): Männistö S, Smith-Warner SA i wsp. Dietary carotenoids and risk of lung cancer in a pooled analysis of seven cohort studies. Cancer Epidemiol Biomark Prev 2004, 13(1): Dhuique-Mayer C, Borel P i wsp. β-cryptoxanthin from Citrus juices: assessment of bioaccessibility using an in vitro digestion/caco-2 cell culture model. Brit J Nutr 2007, 97(5): Le Marchand L, Murphy SP i wsp. Intake of flavonoids and lung cancer. J Natl Cancer Inst 2000, 92(2): Du G, Jin L i wsp. Naringenin a potential immunomodulator for inhibiting lung fibrosis and metastasis. Cancer Res 2009, 69(7): Adamczyk G. Wybrane aspekty zachowań konsumpcyjnych i wzorców spożycia żywności w polskich gospodarstwach domowych w latach dziewięćdziesiątych. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 2002, 343(1): Hallmann E, Rembiałowska E. Zawartość związków przeciwutleniających w przecierach owocowych. Post Tech Przetw Spoż 2007, 2: Chen W, Wang X i wsp. Induction of death receptor 5 and suppression of surviving contribute to sensitization of TRAIL induced cytotoxicity by quercetin in non-small cell lung cancer cells. Carcinogenesis 2007, 28(10):