Różne formy ochrony dzikich zwierząt w Polsce zwierzyna i gatunki chronione

Transkrypt

1 Różne formy ochrony dzikich zwierząt w Polsce zwierzyna i gatunki chronione Dzikie zwierzęta, występujące na terenie pól i lasów, z punktu widzenia ich ochrony, dzielimy na gatunki łowne (czyli zwierzynę podlegającą ochronie łowieckiej) oraz gatunki podlegające ochronie gatunkowej: ścisłej lub częściowej. Wobec zwierząt łownych prowadzi się działania mające na celu m.in.: wyznaczanie dla poszczególnych gatunków okresów ochronnych; pomoc w okresach ciężkich zim (m.in. przez dokarmianie i ułatwianie żerowania) oraz kataklizmów (powodzi, pożarów itp.); zwalczanie chorób zakaźnych (m.in. wścieklizny, ASF itp.), przy ścisłej współpracy ze służbami weterynaryjnymi; zwalczanie kłusownictwa i wszelkiego rodzaju szkodnictwa łowieckiego; zabezpieczanie i poprawę środowiska bytowania zwierząt; utrzymywanie odpowiedniego zagęszczenia zwierzyny, odpowiadającego tzw. pojemności środowiska (biotopu), z uwzględnieniem ich struktury płciowej; dbanie o właściwą strukturę wiekową określonych populacji; 1

2 stałe monitorowanie ich oddziaływania na działalność człowieka w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie, a także obserwowanie i przeciwdziałanie niekorzystnym wpływom działalności człowieka na zwierzynę i środowisko jej bytowania (budowa dróg, melioracje, intensyfikacja rolnictwa itp.). W Polsce poluje się obecnie na 31 gatunków zwierząt. Listę zwierząt łownych i okresy polowań określa minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym ds. rolnictwa oraz po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz Polskiego Związku Łowieckiego. Wśród gatunków łownych znajdują się zarówno zwierzęta o stabilnych populacjach (odpowiednio licznych dla właściwego ich funkcjonowania w środowisku naturalnym, jak jelenie, daniele i łosie), zwierzęta, których liczebność w ostatnich dekadach wyraźnie wzrosła, stając się przyczyną poważnych niekiedy kłopotów gospodarczych i epizootycznych (jak lisy, czy dziki) oraz populacje niestabilne, których liczebność w ostatnich kilku dekadach wyraźnie spadła (jak np. zające i kuropatwy). Myśliwi muszą więc wykorzystywać wszelkie dopuszczane prawem metody, by kontrolować, bądź ograniczać liczebność niektórych gatunków (m.in. przez stałe podwyższanie wielkości odstrzałów i odpowiednie modelowanie struktury populacji). Z drugiej strony podejmowane są działania odwrotne, polegające na ograniczeniu odstrzału (a niekiedy wręcz jego całkowitym wstrzymaniu) i uruchomieniu programów restytucji tych gatunków obejmujących poprawę środowiska ich bytowania, wsiedlenia, a w skrajnych sytuacjach reintrodukcje zwierząt. Wszystko to świadczy o dynamicznych zmianach w populacjach zwierząt łownych i w środowisku ich bytowania, które muszą być przez myśliwych stale monitorowane, by reagować na nie w odpowiedni sposób i w odpowiednim czasie. Podział zwierzyny w łowiectwie wynika z uwarunkowań kulturowych, systematyki zwierząt, ich znaczenia dla działalności człowieka i w łowiectwie. Kryteria te znalazły odzwierciedlenie w aktach prawnych regulujących funkcjonowanie łowiectwa w Polsce. W rozporządzeniu ministra środowiska w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych mówi się o zwierzynie grubej 2

3 i drobnej. Wśród zwierzyny grubej wyróżnia się zwierzynę płową, czyli gatunki z rodziny jeleniowatych (łoś, jeleń szlachetny, daniel, sarna i pochodzący z dalekiej Azji jeleń sika) i zwierzynę czarną czyli dzika i muflona przedstawiciela rodziny pustorogich, który do Europy przybył w II połowie XVII wieku, a do Polski przywędrował w pierwszych latach XX wieku. Do zwierzyny drobnej poza zającem, kuropatwą, bażantem, dzikimi kaczkami zalicza się m.in. gatunki drapieżne: lisa, jenota, borsuka, kunę leśną, kunę domową, norkę amerykańską, tchórza zwyczajnego i szopa pracza. Wśród 24 gatunków zwierzyny drobnej znajdziemy dwóch przedstawicieli rodziny psowatych: rodzimego lisa i jenota, przybysza z Azji Wschodniej i jedynego przedstawiciela tej rodziny zapadającego w sen zimowy. Liczną grupę stanowią gatunki z rodziny łasicowatych: borsuk (największy reprezentant tej rodziny w krajowej faunie, który na zimę zasypia w swojej norze), a także kuna leśna i kuna domowa, tchórz zwyczajny oraz norka amerykańska (gatunek obcy naszej faunie, który w latach 80. i 90. minionego wieku zdziesiątkował populacje ptactwa wodno-błotnego w naszym kraju). Zwierzynę drobną stanowią również dwaj przybysze zza oceanu: piżmak i szop pracz (kolejny po jenocie i norce amerykańskiej obcy naszej faunie gatunek drapieżny, zagrażający rodzimym populacjom dzikich zwierząt w Polsce i w wielu krajach Europy). Do zwierzyny drobnej zaliczają się również dwaj przedstawiciele rodziny zającowatych: dziki królik i zając szarak, który z kuropatwą przez ostatnie stulecia aż do lat 80. XX w., należał do najliczniejszych gatunków zwierzyny w Polsce i wielu krajach Europy. Powszechnie uważa się, że za katastrofalny spadek liczebności tych charakterystycznych dla środowiska rolniczego gatunków odpowiadają ogromne przeobrażenia w rolnictwie, jakie zaszły w ostatnim półwieczu. 3

4 Ze środowiskiem rolniczym związane są także tzw. kuraki polne bażant i kuropatwa. W przeciwieństwie do poligamicznych bażantów, kuropatwa jest gatunkiem monogamicznym. U bażanta dostrzegamy wyraźny dymorfizm płciowy w okresie, w którym samiec nosi upierzenie godowe, natomiast u kuropatwy jest on zdecydowanie słabiej zaznaczony (u samców tego gatunku na piersiach występuje charakterystyczna ciemno brunatna podkowa). Znacznie słabszy dymorfizm płciowy cechuje ptactwo łowne związane ze środowiskiem leśnym migrujące słonki i gołębie grzywacze oraz jarząbka (przedstawiciela tzw. kuraków leśnych). Do gatunków zwierzyny drobnej zaliczamy także ptactwo wodne. Wśród zaledwie czterech gatunków dzikich kaczek najbardziej znana jest kaczka krzyżówka, często spotykana na naszych rzekach i jeziorach. Samce (nazywane kaczorami) są pięknie upierzone, szczególnie w szacie godowej od jesieni do końca wiosny, natomiast samice (kaczki), które często zakładają gniazda na ziemi, przez cały rok utrzymują upierzenie w barwach ochronnych. Listę ptactwa wodnego uzupełniają trzy gatunki dzikich gęsi (gęgawa, zbożowa i białoczelna) oraz łyska, przedstawicielka rodziny chruścieli. Gatunki nieznajdujące się na liście zwierząt łownych, szczególnie cenne dla naszej fauny, objęte są ochroną gatunkową częściową lub ścisłą która polega na całkowitym zaniechaniu ingerencji człowieka w funkcjonowanie ich populacji. Wśród nich znajduje się kilka wyjątkowo cennych gatunków, które otoczone są szczególną (specjalną) troską. 4

5 Żubr jest największym ssakiem lądowym Europy masa dorosłego samca wynosi średnio kg i osiągają cm wzrostu w kłębie, natomiast samice osiągają masę kg i wysokość cm. Na głowie żubrów znajdują się ciemne rogi, które w przekroju są prawie idealnie okrągłe. Zwisającą kępę długich włosów na podgardlu głowy żubra nazywamy brodą. Żubry są roślinożercami i dożywają wieku ponad 20 lat. Dorosłe zwierzę zjada dziennie od 30 do 40 kg świeżej zielonej masy. Podobnie jak dziki chętnie zjadają żołędzie i bukiew. Żubr jest zwierzęciem stadnym. Dorosłe krowy, cielęta oraz młodzież obu płci tworzą grupy mieszane, którym przewodzi starsza, doświadczona krowa. Samce w wieku 3 5 lat tworzą nieliczne grupy kawalerskie, a starsze byki przeważnie prowadzą samotny tryb życia i dołączają do grupy mieszanej zasadniczo tylko w okresie godowym. Aktywność rozrodcza samic rozpoczyna się w wieku 3 lat, natomiast samce osiągają dojrzałość płciową w wieku około 2 lat, choć w rozrodzie zazwyczaj uczestniczą osobniki w pełni rozwinięte fizycznie w wieku 7 12 lat. W okresie od maja do lipca krowa cieli się i na świat przychodzi zazwyczaj jedno cielę. Żubr jest na pozór ociężały, potrafi jednak na krótkich dystansach galopować z prędkością około 40 km na godzinę, a spłoszone mogą przeskoczyć ogrodzenie o wysokości nawet 2 m. W chwilach zagrożenia stado zbija się w okręg, stojąc jeden 5

6 obok drugiego. Zdarzyć się może, że byki potrafią reagować na obecność człowieka agresją. Historycznie żubry występowały w puszczach zachodniej i środkowej Europy, na północy od Szwecji, do Kaukazu na południu. Zasięg występowania tego gatunku systematycznie się kurczył do VI w. żubr utrzymywał się w Anglii, do XII w. w Szwecji, a do XV w. we Francji. Z końcem XVIII w. żubry zniknęły z terenów Siedmiogrodu i Prus Wschodnich. Ostatnią ostoją tego gatunku nie licząc podgatunku zamieszkującego tereny Kaukazu była Puszcza Białowieska, która przez wieki była łowiskiem polskich królów. Żubry od dawien dawna były otoczone szczególną opieką, jako królewska zwierzyna. Gdy Polska znalazła się pod zaborami, kolejni carowie nadal chronili żubra w Puszczy Białowieskiej, m.in. w 1803 r. nakazali okolicznym chłopom dokarmianie żubrów zimą. U progu XX w. populacja tych zwierząt liczyła 710 osobników i do 1915 roku utrzymywała się na zbliżonym poziomie. W okresie I wojny światowej zdziesiątkowano populacje białowieską, a w kwietniu 1919 r. skłusowano ostatnią krowę samicę żubra. Tym samym ostatnie wolne stado żubrów nizinnych przestało istnieć. Idea ratowania żubra została zaprezentowana w 1923 r. przez polskiego przyrodnika Jana Sztolcmana, na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu. Tak powstało Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra skupiające przedstawicieli kilkunastu państw, wśród których Polacy i Niemicy pełnili główne role. Założono księgę rodowodową, a podstawowym celem Towarzystwa było zachowanie ginącej populacji żubrów poprzez planowaną hodowlę i wsiedlanie żubrów. Żubry ponownie pojawiły się w granicach RP w 1924 r. w poznańskim ogrodzie zoologicznym, a w 1929 r. w rezerwacie w Białowieży. Z czasem nasza hodowla zapoczątkowała powrót tego gatunku do innych rejonów Europy. W ostatnich latach liczebność europejskiej populacji żubra wyraźnie rośnie. W Europie w 2012 r. mieliśmy łącznie 4972 osobniki, z czego 3205 na wolności. W Polsce mamy około 1400 żubrów, w tym ponad 1100 osobników w stadach wolno żyjących. Równie spektakularnym przedstawicielem zwierząt chronionych jest wilk. Przyjmuje się, że historycznie był on ssakiem o najszerszym zasięgu geograficznym na świecie. 6

7 Wilk występuje jeszcze dość liczne w Europie Południowej (Rumunia, dawna Jugosławia, Albania), środkowej (Polska, Słowacja) i wschodniej (Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Rosja). Ponadto izolowane populacje spotykamy we Włoszech, Hiszpanii i Portugalii oraz w Skandynawii Finlandii, Szwecji i Norwegii. W Polsce wilki najliczniej występują w południowo-wschodniej części kraju od Bieszczad po Pieniny oraz północno-wschodniej od Puszczy Białowieskiej, przez Augustowską, Knyszyńską, Piską, Borecką, Romincką do Lasów Napiwodzko-Ramuckich. Wilk występuje też w Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich, a obecnie coraz częściej w zachodniej części kraju: (m.in. w Puszczach: Noteckiej i Gorzowskiej oraz w lasach Drawskich). Wilk występuje głównie w dużych kompleksach leśnych, obfitujących w dzikie ssaki kopytne. Obecnie warunki siedliskowe w Kraju sprzyjają rozwojowi populacji wilka. Liczebność polskiej populacji tego gatunku szacowana jest na osobników. Główną barierą jego rozwoju i zagrożeniem jest fragmentacja środowiska, w tym dużych kompleksów leśnych oraz brak korytarzy ekologicznych, łączących poszczególne ostoje tych zwierząt. Wilki dojrzewają płciowo około 10. miesiąca życia. Większość jednak nie rozmnaża się przynajmniej do drugiego roku życia. Wiek reprodukcyjny trwa długo, nawet do 10. roku życia. Wiosną, po ciąży trwającej dni, samica szczeni się i rodzi średnio 4-6 młodych. Nie wszystkie jednak osiągną wiek dojrzały. Wysoka naturalna śmiertelność szczeniąt już w pierwszych 3 miesiącach życia sięga nawet 50%. Zdecydowanie mniejszą liczebnością może pochwalić się ryś. W Polsce spotykamy go w dwóch wyodrębnionych populacjach: karpackiej od Beskidu Żywieckiego po Bieszczady (około 120 osobników), mazursko-podlaskiej w Puszczach Białowieskiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej, Rominckiej, Boreckiej i Piskiej oraz Lasach Napiwodzko-Ramuckich (mniej niż 60 osobników). Od dwóch dekad jest również obecny w Puszczy Kampinoskiej w wyniku reintrodukcji. 7

8 Ryś na terytorium dzisiejszej Polski występował do średniowiecza. Na zachód od Wisły został wytępiony do końca XVIII w., a do połowy XIX w. północno-wschodnia populacja oddzieliła się od populacji karpackiej. W pierwszej połowie XX w. ryś występował już bardzo nielicznie i tylko w Karpatach i Puszczy Białowieskiej. Ten największy kot Europy został uznany w 1927 r. za gatunek łowny, a od 1931 r. ustalono dla niego okres ochronny. Od II wojny światowej do początku lat 80. XX w. jego zasięg terytorialny i liczebność w Polsce stale się powiększały. Na nowo ostoje rysi powstały w dużej części zwartych kompleksów leśnych w Karpatach, na Mazurach i Podlasiu. W latach 70. dostrzegano wiele migrujących osobników, nawet na zachód od Wisły. U progu lat 80. populację rysia szacowano nawet na 600 osobników i od tego okresu dostrzegamy znaczący spadek liczebności rysia w Polsce, utrzymujący się obecnie na poziomie poniżej 200 osobników. W tym okresie zaznacza się również zmniejszenie areału populacji tego gatunku w kraju. Trudno jednoznacznie stwierdzić, co stało się przyczyną takiego stanu rzeczy. Do dnia dzisiejszego populacja tego gatunku, pomimo wielu prób reintrodukcji, nie może się odbudować, tak jak odbudowała się populacja wilka w Polsce. Ryś lubi duże kompleksy leśne, szczególnie zwarty starodrzew z gęstym podszytem, z licznymi wykrotami. Stroni od terenów otwartych. W górach często spotkać go można w miejscach skalistych i nasłonecznionych stokach. Znacznie lepiej wiedzie się bobrom. Jeszcze u progu średniowiecza był to gatunek występujący powszechnie w całej Europie. Następnie z powodu intensywnych polowań oraz rozwoju rolnictwa i związanej z tym wycinki lasów i osuszania rozległych powierzchni bagien, jego zasięg występowania na początku XX 8

9 wieku obejmował już tylko siedem niewielkich izolowanych populacji w Rosji, Polsce, Norwegii, Niemczech i Francji. W drugiej połowie XX w., dzięki ochronie tego gatunku i licznym reintrodukcjom (w Polsce rozpoczętym w latach 70.), bóbr na nowo zajął swoje dawne siedliska. Dzięki współpracy Stacji Badawczej PAN w Popielnie, zaangażowaniu profesora Wirgiliusza Żurowskiego oraz myśliwych zrzeszonych w Polskim Związku Łowieckim bóbr święci obecnie swój triumf. Gatunek ten występuje dziś praktycznie w całym kraju, a najliczniej w swym mateczniku na Podlasiu oraz Warmii i Mazurach. Obecnie liczebność bobra europejskiego w Polsce szacuje się na tys. osobników, tj. ok tys. rodzin. Bóbr należy do największych przedstawicieli gryzoni na świecie. Masa ciała dorosłych osobników oscyluje w przedziale kg, długość ciała mieści się w granicach cm, a długość i szerokość charakterystycznego ogona (zwanego pluskiem lub kielnią) to odpowiednio około 20 i 14 cm, przy czym dorosłe samice są większe od samców. Kulminacja okresu godowego przypada na styczeń, a całe gody mają miejsce od XII do V. Ciąża trwa około dni, młode przychodzą na świat najczęściej w maju i czerwcu, w liczbie 1 6 osobników, które dojrzałość płciową osiągają w 2. roku życia. W pełni usamodzielniają się w 3. roku życia, kiedy to wyruszają w poszukiwaniu partnerów i nowych terytoriów wędrówki te zazwyczaj nie przekraczają odległości 20 km od terytoriów rodzinnych. Bóbr ma dwie pary potężnych siekaczy, którymi potrafi ścinać nawet potężne dęby. Prowadzi ziemnowodny tryb życia, na ciekach wodnych buduje tamy, dzięki którym potrafi gromadzić m.in. pokaźne zapasy żeru na zimę. Żyje w żeremiach lub w norach. Bobry są zasadniczo monogamiczne, żyją w rodzinach, które zajmują 9

10 określone terytoria wzdłuż zbiorników i cieków wodnych. Zimą znacznie ograniczają swoją aktywność, śpią nawet do 20 godzin na dobę, żerując nocą i ściągając do legowiska zmagazynowany wcześniej pokarm. Bobry w ciągu nocy potrafią przepłynąć nawet km, znakomicie nurkują, utrzymując się pod wodą nawet 15 minut i dożywają sędziwego wieku lat. Myśliwi mają również swoje zasługi w reintrodukcji sokoła wędrownego. Charakterystyczną cechą w morfologii tego ptaka jest ciemna głowa z wyraźnym wąsem po obu stronach. Dymorfizm płciowy zaznacza się w różnicy wielkości samice są wyraźnie większe od samców, co jest cechą charakterystyczną większości ptaków drapieżnych zwierzęta te osiągają cm długości i masę 0,55 1,1 kg. To najszybszy i najsprawniejszy łowca ze wszystkich około 300 gatunków drapieżników skrzydlatych doskonały i wytrwały lotnik, który potrafi przemierzać długie dystanse. Podczas ataku na ofiarę może rozwinąć prędkość nawet 300 km/h, co daje mu niekwestionowany prymat wśród najszybszych zwierząt świata. W Polsce jest to ptak nieliczny. Obecnie trwają intensywne prace nad reintrodukcją tego gatunku, prowadzone od wielu lat m.in. przez Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu i Wrocławski Ośrodek Hodowli Sokoła Wędrownego, a grono miłośników sokoła, skupione w Krajowym Klubie Sokolników i Ochrony Ptaków Drapieżnych PZŁ Gniazdo Sokolników, systematycznie rośnie. 10