BIBLJOTEKA BIOLOGICZNA. POD REDAKCJĄ PROF. DR. J. WILCZYŃSKIEGO No 6 JAN BOWKIEWICZ R A K Z 42 RYSUNKAMI W TEKŚCIE

Transkrypt

1 BIBLJOTEKA BIOLOGICZNA POD REDAKCJĄ PROF. DR. J. WILCZYŃSKIEGO No 6 JAN BOWKIEWICZ R A K Z 42 RYSUNKAMI W TEKŚCIE NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFĄ^, WARSZAWA KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ \ l'.""^* PARYŻ POZNAŃ' WILNO ZAKOPANE

2

3

4

5 MX BIBLJOTEKA BIOLOGICZNA POD REDAKCJĄ PROF. DR. J. WILCZYŃSKIEGO 6 JAN BOWKIEWICZ R A K Z 42 RYSUNKAMI W TEKŚCIE NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFA WARSZAWA KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ PARYŻ POZNAŃ WILNO ZAKOPANE

6 Zakłady Drukarskie F. Wyszyński i S-ka, Warecka

7 SPIS RZECZY. Rozdział I. Ogólne wiadomości Rozdział II. Zewnętrzna postać Rozdział III. Budowa wewnętrzna Rozdział IY. Życie Literatura Spis rysunków Skorowidz nazw polskich Skorowidz nazw łacińskich.... '1

8

9 ROZDZIAŁ I. OGÓLNE WIADOMOŚCI. Systematyka. Geograficzne rozsiedlenie. Ekolog ja. Wyginięcie raków. W Polsce występują dwa gatunki raka, SystematyKa. które z łatwością można oznaczyć według kształtu szczypców: 1) Rak zwykły (Potamobius asłacus L.) posiada krótkie i grube szczypce, zwierające się nieszczelnie rys. 1). 2) Rak s t a w o w y {Potamobius lepłodactylus Esch.) posiada szczypce wydłużone, zwierające się szczelnie (rys. 2). Lud trafnie spostrzegł te różnice gatunkowe i naprz. Białorusini nazywają raka zwykłego dla jego krótkich szczypców, przypominających nożyce szewskie, szewcem, raka stawowego zaś z powodu długich szczypców krawcem. Oprócz wymienionych gatunków mamy w Europie poza Polską jeszcze trzy inne z tego samego rodzaju: Potamobius pallipes Lereb., Potamobius torrentium S c h r a n k i Potamobius pachypus R a t h k e, oraz gatunek importowany z Ameryki 1 Cambarus affinis S a y.

10 Rys. 1. Rak zwykły Potamobius astacus (z C. Staniewicza).

11 Rys. 2. Rak stawowy Poiamobius leptodactylus (z C. S t a n i ewi c z a).

12 Zaznaczając, że Cambarus affinis wyróżnia się dwiema błyszczącemi kasztanowatemi plamami na płetwie ogonowej, załączamy tabelkę*) dla oznaczania europejskich raków z rodzaju Potamobius. RODZAJ POTAMOBIUS. I. Szczypce szczelnie zwierające się, wydłużone P. leptodactylus Eschs choltz. II. Szczypce nieszczelnie zwierające się, krótkie. A. Tułów opatrzony kolcami karkowemi. a. Dziób jest dłuższy, niż szeroki a> Bocznice środkowych członów odwłoka wyraźnie nierównobokie P. astacus L i n n e. {3. Bocznice środkowych członów odwłoka prawie równobokie.. P. pachypus Rathke. b. Dziób jest tak samo szeroki, jak długi, lub nawet szerszy P. pallipes Lereboullet. B. Tułów bez kolców karkowych P. torreniiułn S c h r a n k. Oba rodzaje Potamobius i Cambarus należą do rodziny Potamobiidae. Podczas gdy przedstawiciele tej rodziny zamieszkują na północnej półkuli, po drugiej stronie równika napotykamy w wodach słodkich gatunki raków z rodziny Parastacidae. Pokrewny do raków słodkowodnych homar (Astacus gammarus) wraz z wielu in- *) Znaczenie terminów technicznych czytelnik znajdzie w tekście zapomocą skorowidza.

13 nemi morskiemi gatunkami reprezentuje trzecią rodzinę Neph ropsidae. Trzy te rodziny: Potamohiidae, Paraslacidae i Nephropsidae należą do rzędu dziesięcionogów (Decapoda), podgromady skorupiaków (Crustacea), gromady skrzelo. dysznych (Branchiała), typu stawonogów (Arthropoda). W Europie zachodniej najszerzej roz- Geograficzne powszechniony jest rak zwykły {Potamobius rozsiedlenie - astacus). Żyje on na całym obszarze, poczynając od gór Pirenejskich i wybrzeża Atlantyckiego aż do zachodnich połaci Rosji włącznie. Rosyjskie rzeki i jeziora zlewiska Bałtyckiego oraz górny bieg Dniepru stanowią wschodnią granicę jego rozsiedlenia. Najdalej na północ zachodzi rak zwykły w Finlandji. Na Skandynawskim półwyspie został on sztucznie rozprowadzony w XVII-XVIII wieku. W Anglji i Hiszpanji wcale jego niema. Przez północne Włochy, Serbję, Albanję i Macedonję przebiega południowa granica rozsiedlenia raka zwykłego W Anglji, Irlandji, Francji, centralnej Hiszpanji, południowych Włoszech i na półwyspie Bałkańskim występuje inny gatunek Potamobius pallipes. Trzeci zachodnio-europejski gatunek Potamobius torrentium posiada najwęższy zasiąg geograficzny i żyje przeważnie w górskich wodach Szwajcarji, Austrji, Niemiec południowych i w północno-zachodniej części półwyspu Bałkańskiego. Podobnie, jak rak zwykły na Zachodzie, w Europie wschodniej bardzo szeroko rozpowszechniony jest rak stawowy (Potamobius leptodactylus). Pierwotnem miejscem jego zamieszkania były rzeki i jeziora zlewiska Ponto-Kaspijskiego; lecz stamtąd stopniowo on się rozpowszechnił po zlewiskach Białego i Bałtyckiego morza i obecnie posuwa się coraz dalej na zachód, stopniowo wyrugowując

14 mniej odpornego raka zwykłego. Dzieje się to nie bez świadomego udziału człowieka, ponieważ u nas w Polsce, w Niemczech i w Austrji przy zarybianiu jezior do ostatnich czasów używało się właśnie tego gatunku. Zachodnia granica zasięgu jego dotarła w czasach teraźniejszych aż do Wiednia. Na wschodzie występuje on na całym obszarze Rosji europejskiej aż do gór Uralskich; w zeszłym wieku nawet robione były próby sztucznego rozprowadzenia go w Syberji w dopływach Obu. Również na Wschodzie w ujściach rzek do morza Kaspijskiego i Czarnego występuje jeszcze gatunek Potamobius pachypus. Na granicy pomiędzy Europą i Azją na Kaukazie żyją miejscowe gatunki Potamobius colchicus i Potamebius pylzowi] w Turkiestanie występuje Potamobius kessleri. Poza tem w całej Azji, z wyjątkiem Dalekiego Wschodu, raków niema. Dopiero w zlewisku rzeki Arnuru (Potamubius dauricus i Potamobius schrenckti) oraz w Korei i Japonji (Potamobius tieglec/us i Pota?nobius similis) znów je napotykamy. W Ameryce, w krajach położonych na zachód od gór Skalistych (Kolumbja Brytyjska, Oregona, Kalifornja) występuje Potamobius nigrescens. Po wschodniej stronie tych gór napotykamy inny już rodzaj Cambarus, reprezentowany przeszło 30 gatunkami. Amerykański Cambarus affinis w 1890 roku został rozprowadzony w Niemczech (rzeczka Mietzel w Neumark). EKoiogja. Najmniej wybrednym pod względem środowiska jest rak stawowy. Występuje ten gatunek nietylko w najrozmaitszych zbiornikach wód słodkich, lecz nie unika nawet wód słonawych przy ujściu rzek do morza. Napotykano go również w słonych partja'h morza na znacznej głębokości. Rak zwjkły wydaje się być znacznie wybredniejszym co do miejsca zamieszkania i tem się poniekąd tłumaczy, że nie może on współzawodniczyć z gatunkiem poprzednim. Zamieszkuje on wody czyste i zaciszne, gdzie się chowa

15 w norach brzegów gliniastych, pod kamieniami, między korzeniami drzew i t. p. Dwa inne zachodnio-europejskie gatunki: Potomobius pallipes i Potomobius torrentium występują przeważnie w wodach bieżących, szczególnie ostatni, żyjący w górskich potokach i jeziorach. Wyłącznie w wodach słonawych przy ujściach rzek żyje Potamobius pachypus. Rak zwykły i rak stawowy unikają silnego światła i wolą miejsca zacienione. Tem można tłumaczyć oddawna znany fakt, że w częściach rzek, płynących w kierunku południkowym, zwykle bywa mniej raków, aniżeli w częściach o kierunku równoleżnikowym, ponieważ te ostatnie posiadają więcej cienia. W 1876 roku we Francji poczęły ma- Wyginięcie sowo ginąć raki. W następnych latach epidemja ta grasowała w południowych Niemczech i Austrji. rozpowszechniając się coraz dalej na wschód i na północ. W 1884 roku dżuma racza przerzuciła się na wschodni brzeg Wisły, niszcząc raki w Polsce i posuwając się wciąż na wschód. Przyczyna dżumy raczej narazie pozostawała nieznana. Dopiero Hofer (1898) wykrył bakterję, która powoduje ginięcie raków; nazwano ją Bacillus pestis astaci. Jest to jednokomórkowy twór, laseczkowatego kształtu, o 0,001 mm długości i 0,00025 mm grubości, opatrzony na końcach 1 6 wiciami. Ta sama bakterja, zagnieżdżając się w ciele ryb (lin, kleń), powoduje chorobliwe odstawanie łuski. *) *) Jest to jednak pogląd już przestarzały. Ostatnio podano wątpliwości, aby łustnicę" powodowała bakterja identyczna Z Bacillus pestis aslaci.

16 Dżumie ulegał przeważnie rak zwykły, podczas gdy rak stawowy wydaje się być więcej odpornym. W wodach, gdzie wyginęły raki zwykłe, stopniowo je zastępuje rak stawowy, chociaż pod względem gospodarczym ten ostatni jest mniej wartościowy.

17 ROZDZIAŁ II. ZEWNĘTRZNA POSTAĆ. Strona grzbietowa. Strona brzuszna. Budowa kończyn. Rożki. Żuwaczki i szczęki. Szczękonóżki. Odnóża chodowe. Odnóża odwłokowe. Barwa. Plamica. Celem unieruchomienia raka najlepiej go zabić eterem wzgl. chloroformem. Kilka kropel jednego z tych płynów na kawałku waty, wrzuconym do szczelnie zamykającego się naczynia, w którem poprzednio został umieszczony rak (bez wody), wystarczy dla zabicia zwierzęcia w ciągu kwadransu. Oglądając raka od strony grzbietowej, strona wyróżniamy część przednią, nie podzieloną <"Wetowa. na człony, t. zw. głowotułów (cephalothorax) i część tylną, członowaną odwłok (abdomen). Wpoprzek głowotułowia (rys. 3), nieco bliżej ku przodowi, przebiega w miejscu zrośnięcia głowy z tułowiem brózda karkowa. Wzdłuż głowotułowia, za brózdą karkową, ciągną się dwie równoległe brózdy skrzelowosercowe. Tuż za brózdą karkową po obu stronach tułowia osadzone są kolce karkowe; ułożone one są w jeden rząd, równolegle do brózdy karkowej,

18 i wyróżniają się z pośród sąsiednich kolców większemi wymiarami. Ku przodowi ciało zakończone jest ostrym wyrostkiem dziobem (rostrum), z boków którego mieszczą A B Rys. 3. Głowotułów: A raka stawowego (Potamobins leptodaciylus); B raka zwykłego (Iroiamobius as/acus). Według G. Entza z Pesta. się na słupkach oczy. Płaty pancerza nazewnątrz od brózd skrzelowosercowych swobodnie zwisają po bokach ciała, tworząc okrywy skrzelowe (branchio stegify).

19 Odwłok składa się z siedmiu ruchomo połączonych członów. Środkowe człony posiadają po bokach skrzydlaste wyrostki, zwane bocznicami (pleurae). Ostatni człon odwłoka podzielony jest wpoprzek na dwie ruchomo połączone między sobą części i nazywa się płytką ogonkową (itelson); po bokach jego znajdują się płaskie odnóża ostatniej pary; wraz z płytką ogonową tworzą one wachlarz ogonowy. Odwracamy raka grzbietem do dołu, ażeby Strona brzuszna, rozpatrzyć go od strony brzusznej. Zaznajomimy się przytem z ogólnem ułożeniem kończyn i z otworami zewnętrznemi (rys. 4 i 5). Na przodzie głowy widzimy dwie pary rożków. Ażeby się nie omylić w rachubie, należy mieć na uwadze, że każdy rożek pierwszej pary jest rozwidlony wpobliżu nasady na dwie prawie jednakowej długości wici, podczas gdy rożki drugiej pary posiadają po jednej wici, lecz znacznie dłuższej i grubszej. Następnie, pomiędzy nasadą rożków a nasadą największej pary odnóży, zaopatrzonych w szczypce, widzimy parę kończyn, skierowanych ku przodowi; są to szczękonóżki. Rozchylając je zapomocą igły na boki, stwierdzimy, że pod niemi znajduje się jeszcze kilka par coraz to krótszych i więcej spłaszczonych kończyn (mianowicie, jeszcze dwie pary szczękonóżek i dwie pary szczęk); oraz jedna para osadzonych najdalej ku przodowi, twardych o kształcie zębów żuwaczek. Pomiędzy temi ostatniemi mieści się otwór ustny w postaci podłużnej (nie poprzecznej, jak u wyższych zwierząt) szczeliny; z przodu otworu ustnego wystaje poprzeczna nieparzysta płytka warga górna (labrum), z boków i ztyłu r ga dolna (metastoma).. cmn tyłowi od szczękonóżek mamy 5 par odnóży c h o d o^y c h. Odnóża pierwszej pary zakończone są dużemi

20 szczypcami; dwie następne pary również posiadają małe kleszcze; dwie tylne pary kleszczy nie posiadają. Wreszcie' przechodzimy do o dnóży od wł oko wy ch Według pierwszej pary tych odnóży można oznaczyć płeć Rys. 4. Rak (samiec) od strony brzusznej. /. Warga górna. Rys. 5. Rnk (samica) 2. Żuwaczka. 3. III Szczęko- o cl strony b r z u B Z- nóżka Odnóża chodowe. nej /. Otwór płciowy 9. Otwór płciowy. 10 //.Odnóża 2 7. Odnóża odwtokoodwłokowe. 16. Otwór odbytowy. we.v Jaja. (wg I»' <S s - (wg Roselera i Lamprechta). 1 o r u i T< a 111 p r o r li I a;.

21 raka. Mianowicie, u samca (rys. 4) są one wykształcone w postaci długich słupków, zachylonych ku przodowi, u samicy zaś (rys. 5) są bardzo drobne i zaledwie widoczne nieuzbrojonem okiem. Naliczamy 6 par odnóży odwłokowych, przytem ostatnia para jest wybitnie spłaszczona i wraz z ostatnim członem odwłoku tworzy wachlarz ogonowy, służący do pływania. Na płytce ogonowej umieszczony jest otwór odbytowy. Na podstawowych członach rożków drugiej pary wyraźnie widać po jednej jasnej brodawce; na nich znajdują się ujścia narządów wydzielniczych. Otwory płciowe mieszczą się na podstawowych członach odnóży chodowych: u samca na odnóżach piątej pary, u samicy trzeciej pary. Razem mamy u raka 19 par kończyn parzystych, z których 5 par (rożki I i II pary, żuwaczki, szczęki I i II pary) przypada na głowę, 8 par (I, II i III szczękonóżki i I V odnóża chodowe) na tułów i 6 par (I VI odnóża odwłokowe) na odwłok. Pomimo znacznych różnic pomiędzy Budowa Kończyn poszczególnemi parami kończyn, przy ściślejszem porównaniu można dopatrzyć się w ich budowie pewnego wspólnego planu. Odnóża odwłokowe za chowały poniekąd pierwotny typ kończyn, który w przedniej części ciała raka uległ znacznym modyfikacjom; na przykładzie III pary odnóży odwłokowych (rys. 6) zaznajomimy się z zasadniczerni częściami kończyn. Wyróżniamy tu część podstawową czyli pień włokowa III pary Rys. (i. Nóżka od- (samca): cxp coxopodit; bp basipodil; (prołopodit) i dwie gałęzi: zewnętrzną (exopodit) i wewnętrzną (endopodit) exp exopodit; enp endopodit Pień składa się z dwóch członów: (wg. H u x 1 e y'a).

22 z krótkiego podstawowego (coxopodit) i z wydłużonego wierzchołkowego (basipodit). Te same części tylko o odmiennym kształcie napotykamy i w innych kończynach (rys. 8). Celem szczegółowego zaznajomienia się z kończynami, należy poodrywać je z jednej strony pensetą pokolei, poczynając od ostatniej pary, i ułożyć na papierze, jak wskazano na ry?. 7. Ponieważ większość kończyn składa się z dwóch gałązek, należy uważać, ażeby samą tylko gałązkę nie przyjąć mylnie za całość. Pewne trudności napotkamy w okolicy otworu ustnego, gdzie kończyny dość ściśle przylegają jedna do drugiej. O ile pierwsza próba zawiedzie, należy powtórzyć to na kończynach strony przeciwnej, ewentualnie użyć nowy okaz raka. Wyrywa się kończyny od samej nasady ( z mięsem"). RoiKi. Pierwsza para rożków (antennulae) składa się z trójczłonowej podstawy i z dwóch wieloczłonowych wici (flagella). Podstawa odpowiada protopoditowi, dłuższa wić exopoditowi, krótsza wić endopoditowi. Na pierwszym członie protopoditu (na grzbietowej wklęsłej stronie) znajduje się otworek, prowadzący do narządu równowagi (porówn. str. 47). Druga para rożków (antennae) posiada podstawę dwuczłonową. Na brzusznej stronie podstawy mieszczą się wspomniane wyżej brodawki z otworkami narządów wydzielniczych. Trójkątna łuska (squama), osadzona na podstawie, odpowiada exopoditowi, długa zaś wić endopoditowi. Obie pary rożków pełnią funkcję narządów zmysłowych (porówn. str. 48). żuwaczki W żuwaczkach (;mandibula) protopodit i szczęki. posiada kształt masywnego zęba, przystosowanego do miażdżenia pokarmu. Na nim zboku widzimy mały trójczłonowy głaszczek (palpus), który częściowo odpowiada endopoditowi; exopoditu żuwaczka wcale

23 exopodit endopodit protopodit I )... II i r0zkl protopodit endopodit żuwaczka szczęki szczęko nóżki odnóża chodowe I II HI ( odnóża IV / odwłokowe y vi Rys. 7. Kończyny raka (według Kukenthala)

24 nie posiada. Wraz z żuwaczką zwykle się odrywa i jej mięsień (porówn. str. 50). Szczęka pierwszej pary (maxilla primi pariś) składa się z trzech płatków, z których dwa podstawowe odpo Rys. 8, Kończyny raka: 1. Szczękonóżka I pary. 2. II pary. 3. III pary- 4. Odnóża chodowe III pary. 5. Odnóża odwłokowe (samca) I pary. 6. Odnóża odwłokowe (samca) II pary. 7. Odnóża odwłokowe (samicy) III pary. 8. Odnóża odwłokowe VI pary. Ba Basale; Co Coxale; Da Dactylus; Entp Endopodit; Ent Endit; Epir skrzele; Eppt Epipodit; Expt Exopodit; Is Ischium; Me Merus; Pr Fropus; Prpt Protopodit (z G i e s b r e c h t a). wiadają członom protopoditu, wierzchołkowy endopoditowi. Podstawowy człon szczęki pierwszej pary wolnym swym końcem jest zachylony do wnętrza przełyku i przy

25 wyrywaniu szczęki częsta tam pozostaje. Exopodit jest nierozwinięty. Szczęka drugiej pary {maxilla secundi pariś) posiada czteropłatowy protopodit i wydłużony nieczłonowany endopodit. Poza tem na zewnętrznej stronie mamy tu długą cienką blaszkę, ruchami której utrzymuje się stały prąd wody w jamie skrzelowej; blaszka ta zwana scaphognathifem częściowo odpowiada exopoditowi. Szczękonóżka pierwszej pary (maxilli- szczękonóżki. pes primi pariś) składa się z dwuczłonowego, płaskiego i szerokiego protopoditu, z krótkiego dwuczłonowego endopoditu, z długiego wieloczłonowego exopoditu oraz z długiej, jednolitej, miękkiej blaszki, zwanej epipodifsm; na następnych kończynach, jak zobaczymy, na epipodicie rozwijają się skrzela. Szczękonóżka drugiej pary (maxillipes secundi pariś) posiada krótki dwuczłonowy protopodit; endopodit jest dość znacznie rozwinięty i składa się z pięciu członów; exopodit jest podobny do tegoż kończyny poprzedniej. Na epipodicie spostrzegamy strzępiaste skrzela. Szczękonóżka trzeciej pary (maxillipes tertii paris) wyróżnia się potężnie rozwiniętym endopoditem, który przypomina nieco odnóża chodowe i składa się z pięciu następujących członów: ischium (nasadowy), merus, carpus, propus i dactylus (wierzchołkowy); wzdłuż wewnętrznego brzegu ischium" widzimy rząd twardych ząbków, służących do rozdrabniania pokarmu. Należy zwrócić uwagę, że ischium jest nieruchomo zrośnięty z drugim członem protopoditu. Exopodit osiąga zaledwie połowy długości endopoditu. Na epipodicie znajdują się skrzela. 5 par odnóży chodowych (pereiopoda) odnóża chodowe, wcale nie posiadają exopoditu. Na dwuczłonowym pro to

26 podicie osadzony jest, jako dalszy jego ciąg, endopodit; w endopodicie naliczamy pięć członów, nazwy których są te same, co i w endopodicie trzeciej pary szczękonóżek. Wobec tego każda nóżka chodowa składa się z siedmiu członów, przytem drugi i trzeci człony pierwszej pary zrastają się nieruchomo. Epipodit czterech przednich par zaopatrzony jest skrzelamij piąta para nie posiada tych części. Na trzech przednich parach odnóży chodowych człon wierzchołkowy wraz z nieruchomym wyrostkiem człona przedostatniego tworzą szczypce (chelae), Kleszcze oderwane mogą odrastać (regeneracja) i tem się tłumaczy, że czasem trafiają się okazy raka o większych kleszczach po jednej stronie i mniejszych regenerowanych po drugiej (h e t e r o c h e 1 j a). Odnóża W odnóżach odwłokowych (pleopoda) odwłokowe. dwie pierwsze pary są wykształcone odmiennie u samców i u samic. Pierwsza para u samicy posiada charakter szczątkowy (rudyment) i czasami wcale nawet nie wykształca się. U samca jest ona dobrze rozwinięta i służy do przenoszenia nasienia; endopodit przedstawia się w postaci płytki, skręconej w rurkę; exopoditu niema. Druga para u samicy jest bardzo podobna do następnych. U samca jest ona nieco zbliżona wyglądem do pierwszej pary, mianowicie endopodit posiada skręconą płytkę; jest tu również exopodit. Opis trzeciej pary przytoczyliśmy wyżej; taką samą budowę posiadają IV i V para. Szósta para (uropoda) posiada kształt płetw; protopodit jest jednoczłonowy; endopodit jest jednolity; exopodit składa się z dwóch części.

27 Skóra raka zawiera błękitny barwik Barwa, w postaci kryształów, zwany cyjanokrystaliną. Poza tem w błonie, wyściełającej pancerz od wnętrza, znajdują się gwiaździste komórki chrom atofory, wypełnione czerwonym barwikiem krustaceorubiną. Gdy chromatofory kurczą się, wówczas przeważa odcień błękitny, odwrotnie, gdy one się rozszerzają, występuje odcień czerwonawy. Stwierdzono, że intensywne naświetlanie powoduje rozszerzanie się chromatoforów. Istnieje podobna zależność i od temperatury. Jeżeli do wody o C, gdzie przez dłuższy czas znajdował się rak, wlać wody zimniejszej o C, wówczas chromatofory kurczą się. Dolewając wody cieplejszej, odwrotnie powodujemy ich rozszerzanie się, przytem najintensywniejsze następuje przy 33 C i rak czerwienieje; przy 35 C rak już ginie. W przyrodzie spotykają się odmiany całkiem czerwonych raków (rubinosy); nie posiadają one barwika błękitnego i naskutek tego czerwony barwik występuje niczem nie osłonięty. Zrzadka również napotykają się błękitne okazy, pozbawione barwika czerwonego. Cyjanokrystalina posiada tę właściwość, że pod wpływem wysokiej temperatury przechodzi w krustaceorubinę; tem się tłumaczy ostateczne poczerwienienie raków podczas gotowania. Podobne poczerwienienie można wywołać za życia raka, zwilżając pancerz alkoholem, w którem się rozpuszcza cyjanokrystalina. Na odwłoku i kończynach raka czasem Plamica, spotykają się czarne plamy o średnicy do 1 cm; szczególnie rzucają się one w oczy na rakach ugotowanych, ponieważ zachowują swą czarną barwę na czerwonem tle. Pancerz w miejscach dotkniętych plamami, pomimo, że jest zgrubiały, zdradza kruchość. Schorzenie to powoduje

28 grzybek Oidium astaci; zakażeniu ulegają najłatwiej raki poranione; przebieg choroby często jest powiązany z utratą kończyn naskutek nadwątlenia stawów; raki stają się ociężałe i giną. Choroba ta może zdziesiątkować cały rakostan.

29 ROZDZIAŁ III. BUDOWA WEWNĘTRZNA. Ogólne ułożenie wnętrzności. Układ trawienny. Układ oddechowy. Narządy wydalania. Układ rozrodczy. Układ nerwowy. Narządy zmysłów. Mięśnie. Układ krwionośny. Ogólne ułożenie wnętrzności. Trzymając zabitego raka w lewej ręce SeKcja. grzbietem do góry i głową od siebie, zlekka odciągamy odwłok tak, ażeby stała się widoczną delikatna błona na granicy pomiędzy głowotułowiem i odwłokiem. Rozcinamy skalpelem błonę wpoprzek, rozluźniając w ten sposób na grzbiecie raka głowotułowie i pierwszy człon odwłoka. Następnie wprowadzamy do utworzonej szczeliny nożyce i rozcinamy dwukrotnie pancerz głowotułowia wzdłuż, poprzez brózdy skrzelowo-sercowe prawie do samych nasad oczu, gdzie oba cięcia łączymy trzeciem poprzecznem. Teraz odwracamy raka głową do siebie, pozostawiając go grzbietem do góry, i nożycami rozcinamy pancerz odwłoka aż do ostatniego człona w kierunku dwóch równoległych linij, tworzących dalszy ciąg podłużnych cięć na głowotułowiu. Na ostatnim członie cdwłoka cba boczne cięcia łączymy poprzecznem.

30 Umieszczamy raka pod wodą na misce preparacyjn e j grzbietem do góry; rozprostowy wamy go i umocowy wamy trzema szpilkami, wbijając jedną do płytki ogonowej i po jednej do nasady szczypców. Zapomocą pen sety unosimy do góry tylny brzeg obciętego dokoła pancerza na głowotułowiu i cały płat ostrożnie usuwamy razem z wyściełającą go od spodu barwną plewką. Pozostałe po bokach części pancerza, ciągnąc pensetą za ich tylny koniec, odchylamy nazewnątrz i całkowicie odcinamy w okolicy głowy. Również zdejmujemy penselą obciętą dokoła część pancerza z odwłoks; unosząc do góry pancerz na pierwszym członie odwłoka, zauważymy, że razem z pancerzem unoszą się z obu stron pęczki mięśni, skierowanych do głowotułowia; mięśnie te należy przeciąć wpoprzek i wówczas z łatwością można będzie zdjąć pancerz z odwłoka wraz z przylegającemi do niego mięśniami. Jeżeli woda w misce preparacyjnej podczas sekcji zmętnieje, należy ją zmienić. Pobieżny opis Na preparacie (rys. 9) przedewszystkiem wnętrzności, należy odnaleźć serce, ponieważ przy nieumiejętnem obchodzeniu się często ono się odrywa razem z błoną, wyściełającą pancerz grzbietowy od spodu. Serce leży w linji środkowej głowotułowia w okolicy nasady III i IV nóżek chodowych; przedstawia ono wielokątny woreczek jasnożółtej barwy; z serca wychodzi szereg tętnic. Przednią część głowotułowia wypełnia duży trójkanciasty żołądek; z przodu żołądka widzimy parę jego mięśni, przytwierdzonych do podstawy dziobą. Pod fonii mięśniami z obu stron znajdujemy okrągławe zielonej barwy narządy wydzielnicze, których ujście, jak już była mowa, mieści się na podstawie II pary rożków. Przestrzeń pomiędzy żołądkiem a sercem z obu stron zajmuje żółtoszara trzustkowątroba. Pomiędzy płatami wątroby a bocznemi ściankami żołądka widoczne są jasnej barwy mięśnie żuwaczek. Na bokach głowotułowia nad nasadami kończyn znajdują się

31 strzępiaste skrze la. Wzdłuż całego odwłoka przebiega prosta rurka jelito tylne, kończące się otworem odbytowym na płytce ogonowej. I rożek II rożek - łuska - dziób '"oko mięsień luwaczki skizela jądro otwór sercowy serce nasieniowód. żołądek. tętnica oczna mięsień żuwaczki trzustkowątroba telnica odwłokowa jelito tylne mięśnie odwłoka 9. Rak (samiec) z góry widziapo usunięciu grzbietowej części pancerza (według Kiikenthala).

32 Jeżeli mamy samca, wówczas z boków serca widoczne są zwijające się białej barwy kanały nasięniowody. Po usunięciu serca możemy rozpatrzyć leżące pod niem nieparzyste, szarawe jądro. U samicy w tem samem miejscu znajduje się jajnik, wypełniony komórkami jajowemi; barwa ich zależy od stopnia dojrzałości i może być biała, brunatna albo czerwonawa. Po usunięciu gruczołów rozrodczych i po rozchyleniu płatów wątroby na boki staje się widoczny cały przebieg jelita wraz z ujściem do niego przewodów wątroby (bezpośrednio za żołądkiem). Odchylając żołądek nieco nabok, zobaczymy krótki przełyk, przebiegający pionowo pomiędzy otworem ustnym i żołądkiem. Przecinamy wpoprzek przednie mięśnie żołądka oraz przełyk i usuwamy żołądek nabok. Oglądając czołową ściankę ciała od wnętrza, znajdziemy nieco nad narządami wydzielniczemi szarawy mózg. Od niego odchodzą wtył dwa spoidła, które dokoła przełyku tworzą obrączkę okołoprzełykową. Po wyjęciu wszystkich wnętrzności z głowotułowia na dnie jego zobaczymy szereg skośnie ułożonych białych twardych płytek (system endofragmalny). Pomiędzy niemi a brzuszną ścianką ciała ciągnie się w linji środkowej t. zw. kanał piersiowy; zprzodu w okolicy przełyku i ztyłu wpobliżu odwłoka kanał ten jest otwarty. Wprowadzając nożyce przez tylny otwór kanału piersiowego, rozcinamy płytki tworzące jego sklepienie i odsłaniamy brzuszne zwoje nerwowe, połączone spoidłami. Ażeby prześledzić dalszy ciąg systemu nerwowego w odwłoku, należy usunąć wszystkie mięśnie odwłokowe (porówn. str. 43).

33 UKŁAD TRAWIENNY. Zdjąć pancerz ze Preparowanie, strony grzbietowej raka (rys. 10). Usunąć serce i gruczoły rozrodcze. Przeciąć mięśnie, któremi żołądek jest przytwierdzony do przedniej ścianki pancerza. Odciągnąć żołądek na bok i przeciąć przełyk. Przeciąć jelito przy samym otworze odbytowym. Przytrzymując wątrobę osadą skalpela, wyjąć cały układ trawienny z jamy ciała i ułożyć go w stanie rozprostowanym w wodzie. Otwór ustny, r ełyk i żołądeh. otoczony żuwaczkami i szczękami (str. 20), prowadzi do krótkiego przełyka (oesophagus). Przebiega o a ku górze od otworu ustnego i uchodzi do żołądka (gaster). Duży żołądek podzielony jest poprzecznem przewężeniem na dwie części: przednia większa wpustowa (cardia), gdzie pokarm miażdży się i tylna odźwiernikowa (pylorus), w której pokarm odfiltrowuje się. Od grzbietowej powierzchni części wpustowej ku dziobowi ciągnie się para przednich mięśni żołądkowych; podobne tylne mięśnie żołądkowe przebiegają pomię- Rys. 10. Przewód pokarmowy rak a: cs część wpustowa żołądka ps część odźwiernikowa żołądka; coe ślepa kiszka; mg jelito środkowe, po obu stronach tegoż trzustkowątroba; r wyniosłość na granicy jelita środkowego i tylnego; hg jelito tylne; bd przewód trustkowątrobowy (wg. Huxley'a).

34 dzy częścią odźwiernikową a pancerzem bezpośrednio przed brózdą karkową. Po rozcięciu żołądka wzdłuż strony brzusznej będą widoczne twarde ząbki i listewki (czerwonawej barwy), zapomocą których pokarm się miażdży; w części odźwiernikowej spostrzeżemy złożony system fałdów, okrytych włoskami, co razem tworzy sito, przepuszczające tylko dobrze rozmielony pokarm (rys. 11). Przejrzysty preparat twardych części żołądka można uzyskać, kładąc wycięty żołądek na 2 3 dni do wody; wówczas miękkie części ulegną rozkładowi i pozostanie szkielet" żołądka. W okresie letnim napotykamy w ściankach wpustowej części żołądka dwa duże soczewkowate kamyki, złożone przeważnie z węglanu i fosforanu wapnia; zewnętrzna ich strona jest wypukła, podczas gdy strona zwrócona do wnętrza żołądka jest gładka albo nieco wklęsła. Są to tak zwane oczy" raka czyli gastrolity, niegdyś używane w medycynie ( lapides cancrorum"). Stanowią one materjał zapasowy, z którego rak po linieniu (porówn. str. 65) czerpie substancje mineralne na budowę nowego pancerza. Przełyk i żołądek wewnątrz są wysłane chitynowym oskórkiem (cuticula), tworzącym tu jakby dalszy, wpuklony ciąg pancerza zewnętrznego. Gdy rak zmienia swój pancerz, wówczas stary oskórek chitynowy złuszcza się 7. jelita i zastępuje go nowy; podobnie jak zewnętrzna powłoka raka jest stwardziała, tak również i w żołądku mamy omówiony wyżej szkielet. Przełyk i żołądek raka ujmujemy pod wspólną nazwą jelita przedniego (słomodaeum). jelito śródłtowe Część odźwiernikową żołądka przechoi trzustkowątrób*, <jzi w bardzo krótkie jelito środko- w e (mesodaeum), które nie posiada chitynowego oskórka.

35 W niem odbywa się wchłanianie przetrawionego pokarmu. Na grzbietowej stronie jelita środkowego znajduje się nieparzysty wyrostek, zwany ślepą kiszką (coecum); pod nią z obu stron otwierają się do jelita przewody trzustkowątrobowe Rys. 11. Przecięcie przez jelito przednie i środkowe: /. Wpustowa część żołądka. 2. Listewka, łącząca sklepienie żołądka z zębem bocznym; posuwa ona ząb ku wnętrzu. Płytka wpustowa, do której przylegają przednie mięśnie żołądkowe (tylny mięsień jest uwidoczniony pomiędzy linjami 10 i 11), 4. Listewka, łącząca odźwiernikową płytkę (8) z zębem bocznym; odciąga ona ząb w kierunku ogonowym. Ząb boczny. (). Listewka, łącząca ząb środkowy (7) z płytką wpustową; odciąga ona ząb środkowy w kierunku ku dziobowi, 7. Ząb środkowy. <V. Płytka odźwiernikową, do której przylegają tylne mięśnie żołądkowe. 9. Płytka, łącząca ząb środkowy z płytką odźwiernikową 10. Zastawka. 11. Tłocznia aparatu filtracyjnego w odźwiernikowej części żołądka. 12. Filtr śródjelitowy. JJ. Komora filtru śródjelitowego 14. Ślepa kiszka. Więdcrz na tylnym końcu tłoczn'. 16. Jelito środkowe. 77. Lejek, do którego uchodzi więcierz. 18. Jelito tylne. 19. Przedsionek trzustkowątrobowy. 20. Ujście przewodu trzustkowątrobowogo. 21. Zastawka. 22, Filtr trzustkowątrobowy. 23. Klin..7. Listewka wpustowo-odź wierni kowa. 2/. Poduszeczka". 26, Przełyk. (Według J o r d a n a). K.k. 3

36 Trzustkowątroba (hcpatopancreas) składa się z dwóch dużych płatów, leżących po bokach jelita, przytem każdy płat podzielony jest na trzy części: na przednią, środkową i tylną. Rozszarpując igiełkami masę trzustkowątroby, możemy stwierdzić, że jest ona złożona z wielkiej ilości rurek, ślepych na wolnym końcu i osadzonych na przewodach; w rurkach tych wytwarzają się soki trawienne, które spływają do jelita środkowego i do żołądka. jelito tylne. Za jelitem środkowem aż do otworu odbytowego ciągnie się w postaci prostej rurki jelito tylne (procłodaeum). Jeżeli go rozciąć wzdłuż, to zauważymy, że podobnie jak i jelito przednie, jest ono wysłane oskórkiem chitynowym; na granicy pomiędzy jelitem środkowem i tylnem brzeg oskórka jest wyraźnie zgrubiały. Podczas linienia raka oskórek jelita tylnego usuwa się przez otwór odbytowy. Otwór odbytowy (anus), umieszczony na brzusznej stronie płytki ogonowej, posiada kształt podłużnej szczeliny, obramowanej po bokach klapkami. Trawienie. Sok trzustkowątrobowy raka zawiera wszystkie fermenty niezbędne dla rozkładu białek (prot e a z a), węglowodanów (amylaza, maltaza, cytaza) i tłuszczów (lipaza). Wobec tego cały proces trawienia odbywa się we wpustowej części (cardia) żołądka *). Wprowadzając przez otwór ustny do żołądka żywego raka kolankowato zgiętą pipetę (rys. 12), można otrzymać pewną ilość soku trawiennego dla zbadania jego właściwości. *) U kręgowców proces trawienia przebiega stopniowo pod wpływem fermentów, które wytwarzają się w różnych gruczołach (gr. ślinowe, gr. żołądka, trzustka, wątroba, gr. jelitowe) i kolejno działają na pokarm.

37 W odźwiernikowej części (pylorus) pokarm przepuszcza się przez system sit; cząstki większe skierowują się do jelita tylnego przez specjalny lejek, mieszczący się wewnątrz śródjelicia; najdrobniejsze zaś cząstki przechodzą do jelita środkowego i stamtąd do wnętrza trzustko, wątroby. W rurkach trzustkowątroby odbywa się również wchłanianie pokarmu. część wpustowa żołądka usta pipeta Rys. 12. Schemat wyobrażający wprowadzanie do żołądka raka przez otwór ustny kolankowato zagiętej pipety celem otrzymania soku trawiennego (według J o r d a n a). Jelito tylne, ponieważ jest wysłane oskórkiem chitynowym, nie posiada zdolności wchłaniania pokarmu i przez ścianę jego może przenikać jedynie tylko woda. Jak z powyższego wynika, trzustkowątroba raka pełni dwojakie funkcje: wytwarza fermenty trawienne (sekrecja) i wchłania pokarm (adsorbcja). Na jelicie tylnem trafiają się ciałka po- Pasorzyty. marańczowej barwy, kształtu eliptycznego są to larwy kolcogłowa (Poły morphus minutus, rys. 13), który w stanie dorosłym żyje w jelitach ptactwa wodnego.

38 Rjs. 13. Larwa kolcogłowa Polymorphus minutus, Pow. 38:1 * (Według L ii - h e'g o). UKŁAD ODDECHOWY. Preparowanie. Po lewej stronie ciała raka odnaleźć kąt. utworzony tylnym brzegiem głowotułowia i zewnętrznym brzegiem pierwszego człona odwłokowego. Od tego miejsca aż do brózdy karkowej rozciąć nożycami pancerz równolegle do brózdy skrzelowo-sercowej (przytem linja cięcia przejdzie nieco nazewnątrz od brózdy skrzelowosercowej). Następnie, nie wyjmując nożyc, skierować cięcie nazewnątrz wzdłuż brózdy karkowej do końca jej na przodzie. W ten sposób odcinamy od głowotułowia okrywę skrzelowąi którą należy teraz całkowicie usunąć (rys. 14). jama skrzeiowa. Pomiędzy okrywami skrzelowemi a właściwą ścianą ciała mieszczą się z obu stron głowotułowia jamy skrzelowe- Opisanym wyżej sposobem odsłaniamy jedną taką jamę i na boku ciała stają się widoczne skrzela, zapomocą których rak pobiera z wody tlen. Od przodu przylega do skrzel w postaci długiej blaszki, tej samej barwy co 1 skrzela, przewiewnik {scaphognathit porówn. str. 38); ruchy jego pędzą wodę z jamy skrzelowej ku przodowi nazewnątrz; woda wchodzi do jamy w okolicy tylnego i spodniego brzegu okrywy. NogosKrzeia. Narazie widzimy tylko sześć skrzel, przytwierdzonych do podstawowych członów II i III szczękonóżki i I, II, III i IV odnóży chodowych. Są to tak zwane nogoskrzela (podobranchia). Wyrywając którąś z tych kończyn, stwierdzimy, że razem z nią oddzielają się skrzela.

39 Przy rozpatrywaniu w wodzie wyrwanych wraz z kończyną skrzel, widzimy, że podstawę ich tworzy szeroka chitynowa blaszka (basis) z długiemi szczecinkami wzdłuż brzegu; od blaszki odchodzi trzon, obficie osadzony rurkowatemi wyrostkami; w wierzchołkowej części nogoskrzel wyróżnimy jeszcze cienką pofałdowaną błonę (lamina). Jeżeli poobcinać nożycami nogoskrzela, stawoskrzęia. wówczas staje się widoczny drugi rząd skrzel, przytwier- A B Rys. 14. Narządy oddechowe raka: A po zdjęciu okrywy, skrzela są widzialne w położeniu naturalnem. B nogoskrzela zostały usunięte, a zewnętrzne stawoskrzela odchylone; abd grzbietowe stawoskrzela; abv brzuszne stawoskrzela; al rożek I pary; an rożek II pary; ep przewiewnik (scaphognathity, pdb nogoskrzela; plb bokoskrzela; ppl nóżka odwłokowa I pary; kończyny tułowiowe. (Z Gi es b r e chta). dzonych do błony stawowej, łączącej kończyny z tułowiem. Są to^stawoskrzela (arthrobranchia); na każdą stronę ciała przypada ich po 11: jedno nad II szczękonóżką i po parze nad III szczękonóżką i I, II, III, IV kończynami chodowemi. Budowa ich jest prostsza, niż nogoskrzel, ponieważ nie posiadają błony. Wysoko ponad stawem V nóżki chodo- BoKosKrzeia. wej, nie posiadającej stawoskrzel, jest osadzone na ścia

40 nie tułowia skrzele z budowy podobne do stawoskrzel, tylko nieco większe; po odchyleniu stawoskrzel na stronę brzuszną znajdziemy również na ścianie tułowia małe szczątkowe skrzela nad IY i III (i czasem II) chodowemi nóżkami. Skrzela, przytwierdzone wprost do ściany tułowia *), nazywają się bokoskrzelami (plcurobranchia). organy Oprócz skrzel w jamie oddechowej pomocnicze. mieszczą się narządy, służące do odświeżania wody, oraz urządzenia, przeciwdziałające przenikaniu do jamy oddechowej obcych cząsteczek. Funkcję odświeżania wody pełni wspomniany wyżej przewiewni k. Oglądając w wodzie wyrwaną nóżkę chodową, znajdziemy na podstawowym członie niewielki wzgórek, a na nim pęczek długich nici (szczecinki koksopoditu). Szczecinki te wypełniają przestrzeń pomiędzy skrzelami i podczas przenikania przez nie wody zatrzymują obce ciała, chroniąc jamę oddechową od zanieczyszczenia. Oddychanie. Na żywym raku można wykonać następujące doświadczenie. Gdy rak w szklanem naczyniu z wodą utrzymuje się bez ruchu, wystrzykujemy z pipety nieco atramentu wpobliżu tylnej okolicy głowotułowia. Po pewnym czasie stanie się widoczny na przednim końcu ciała zabarwiony prąd wody, wychodzącej z jamy skrzelowej. Jeżeli przeciąć mięśnie II pary szczęk, wówczas ustają ruchy przewiewnika i rak ginie wskutek braku wentylacji. Rak wyjęty z wody może żyć w atmosferze wilgotnej 2 3 doby, w powietrzu zaś suchem ginie w ciągu *) Amerykańskie raki z rodzaju Cambams skrzel tych wcale nie posiadają.

41 6 18 godzin. Stwierdzono, że w powietrzu rak pobiera znacznie mniej tlenu, niż w wodzie. O hemocjaninie porówn. str. 54. Na skrzelach często się napotykają pa- Pasorzyty. sorzyty o kształcie przypominającym nieco pijawki; długość ich wynosi 4 12 mm.; barwa jest zmienna: różowawa, żółtawa, biaława. Jest to gatunek pierścienic: Brancluobdella parasita (rys. 15). Pasorzyt ten nadgryza skrzela i żywi się krwią raka; szczególnie cierpią od niego samice raka podczas zimy. Niegdyś uważano go nawet coprawda mylnie za główną przyczynę dżumy raczej. Gdy rak lenieje, wówczas razem ze starym pancerzem wyzwala się od tych pasorzytów. Obok Branchiobdeila napotykamy na skrzelach czasem w wielkiej ilości jej jaja, długości 0,3 0,7 mm, osadzone na długich łodyżkach. Rys. 15. Pierścienica Branchiobdeila porosiła. Pow. 3 : 1. (Według M i- c h a e 1 s e n a). NARZĄDY WYDALANIA. Oprócz sposobu preparowania, opisanego na Preparowanie, str. 27, jest jeszcze inny, prostszy i przytem dający możność rozpatrzenia narządów wydalania w pozycji bocznej. Wsunąć koniec nożyc pod przedni brzeg pancerza w okolicy oka zboku dzioba i rozciąć z tej strony pancerz do miejsca, gdzie się spotykają brózdy karkowa i skrzelowosercowa; następnie znów od przedniego brzegu i z tej samej strony głowy rozciąć pancerz wzdłuż brózdy karkowej aż do spotkania z poprzedniem cięciem. W miejscu, gdzie się oba cięcia połączą, uchwycić płat pancerza pensetą, zachylić go ku przodowi i całkowicie usunąć, dbając przytem o to, ażeby razem nie oderwać rożków II pary, coby uszkodziło preparat. Błonę, przykrywającą wnętrzności, usunąć zapomocą pensety, Rozpatrywać preparat w wodzie (rys. 16).

42 Gruczoły roż- Pomiędzy nasadą II rożków i żołądkiem Kowe. mieszczą się parzyste (na preparacie naturalnie widoczny będzie jeden tylko) narządy wydzielnicze, przykryte od strony grzbietowej przedniemi mięśniami żołądka. Okrągławe, przypłaszczone ciało barwy zielonej przedstawia część, funkcjonującą jako nerka, i nazywa się gruczołem zielonym. Na nim spoczywa duży pęcherz o bardzo delikatnych białawych ściankach rezerwoar, z którego wybiega przewód (c e w k a), uchodzący nazewnątrz otworkiem wydzielniczym. Otworki wydzielnicze znajdują się na podstawowych członach II rożków na wewnętrznej stronie białawych wzgórków (sprobować wprowadzić do nich szczecinkę lub cienką igłę). Narządy wydzielnicze raka, jako uchodzące re gruczoł zielony; re' rezerwoar; Pow. 2:1. (Według Huxley'a). nazewnątrz na rożkach, nazywamy gruczołami rożkowemi; u niższych skorupiaków mamy podobne gruczoły, otwierające się na podstawie szczęk (gruczoły szczękowe). Wydalanie. Wydaliny gruczołów zielonych zawierają guaninę (C 5 H B O N 6 ) i tak zwaną astacynę, o bliżej nieokreślonym składzie chemicznym. Charakterystyczne jest, że pomimo starannych poszukiwań nie stwierdzono tu obecności ani mocznika, ani kwasu moczowego.

43 UKŁAD ROZRODCZY. Celem ogólnego zaznajomienia się preparu- Preparowanie, jemy układ rozrodczy od strony grzbietowej (porówn. str. 27) Ażeby szczegółowiej zapoznać się z położeniem giuczołów rozrodczych oraz z przebiegiem kanałów płciowych, należy preparować raka zboku. Rozcinamy nożycami pancerz głowotułowia wzdłuż linji środkowej od tylnego brzegu do brózdy karkowej i prowadzimy cięcie dalej po bróździe karkowej aż do przedniego brzegu po lewej stronie; umocowujemy raka zapomocą szpilek na dnie miski preparacyjnej w wodzie w pozycji bocznej, przytem nóżki chodowe, ażeby nie przeszkadzały, obcinamy; usuwamy poprzed-, nio odcięty płat pancerza; skrzela, które przy tem odsłonią się całkowicie obcinamy; właściwą ścianę ciała odchylamy nazewnątrz i odcinamy u samej podstawy nóżek chodowych; teraz stają się widoczne wnętrzności tułowia wraz z układem rozrodczym; mięśnie, przykrywające narządy rozrodcze, usuwamy pensetą* Pod sercem i nad samiec, jelitem u samca leży szarawej barwy jądro (testis), produkujące plemniki. Jego przednia część składa się z dwóch płatów, tylna jest nieparzysta i wydłużona. Na granicy pomiędzy przednią i tylną częściami jądra z obu stron wybiegają dwa długie, wielokrotnie zwijające się, białej barwy nasieniowody (vasa deferentia); początkowo one są cienkie, ku końcowi rozszerzają Rys 17. M ę s k i e narządy płciowe raka: t się i uchodzą nazewnątrz otworkami płciowe mi na podstawowym jądro; vd nasieniowód; członie V nóżek chodo- otwór płciowy. Pow. wych (rys. 17). 2:1 (według Huxlej'a).

44 U samca I i II nóżki odwłokowe są przystosowane do przenoszenia plemników (porówn. str. 24) i pełnią funkcję narządów kopulacyjnych. Oglądając przez mikroskop kroplę mleczystego płynu z nasieniowodów, napotykamy plemniki. Przedstawiają się one w postaci okrągłych, płaskich komórek z długiemi nierucliomemi wyrostkami na obwodzie; średnica ich wynosi 0,015 mm. (rys. 18)- Rys. 18. Plemnik raka zwykłego (Pota molńus asłacus). Pow. 520:1 (wg. Grobbena) Samica. W tem miejscu, gdzie u samca mieści się jądro, u samicy znajdujemy duży jajnik (ovarium), wypełniony komórkami jajowemi. Podobnież tylna część jajnika jest nieparzysta, przednia rozdwojona. Ścianka jajnika jest bardzo cienka i bezpośrednio od niej po obu stronach odchodzą dwa króciutkie jajowody (oviducti) } które otwierają się nazewnątrz na podstawowym członie III nóżek chodowych (rys. 19). Ponieważ jajowody w przeciwstawieniu do nasieniowodów są bardzo krótkie i przytem od góry przykrywa je jajnik, przeto łatwiej jest znaleźć jajowody, preparując raka w pozycji bocznej.

45 ca' Rys. 19. Żeńskie narządy płciowe raka: ov jajnik; od ~ j a jowód; od x otwór płciowy. Pow. 2 :1. (Według H u xl e y'a). UKŁAD NERWOWY. Sposobem, opisanyn na str. 27, zdjąć pancerz Preparowanie, z grzbietowej strony głowotułowia i odwłoka. Umocować raka szpilkami w misce preparacyjnej w wodzie grzbietem do góry. Usunąć serce, gruczoły rozrodcze, trzustkowątrobę i gruczoły zielone. Przeciąć jelito tylne w miejscu, gdzie ono przechodzi do odwłoka i odchylić nabok; również odchylić nabok żołądek. Poczynając od przodu odwłoka, usunąć zapomocą pensety i skalpela grubą warstwę mięśni, ponad któremi ciągnęło się jelito tylne. Pod niemi na samem dnie znajdziemy białą nić z węzełkowatemi zgrubieniami, przebiegającą w środkowej linji wzdłuż odwłoka. Jest to odwłokowa część łańcucha nerwowego. Śledząc przebieg odsłoniętego łańcucha nerwowego ku przodowi, widzimy, że w głowotułowiu na dłuższej przestrzeni przykrywają go twarde płytki chitynowe (e n d o s t e r n i t y); płytki te tworzą rusztowanie nad tułowiową częścią łańcucha nerwowego i, ażeby ją uwidocznić, trzeba nożycami i pensetą ostrożnie rusztowanie usunąć, poczynając od tyłu (rys. 20). Przednia część układu nerwowego będzie widoczna bez dalszego preparowania. Cały układ nerwowy można wyjąć z ciała i rozpatrzyć na czarnem tle pod wodą. Ponieważ tkanki nerwowe są bardzo delikatne, wskazane jest po wstępnem usunięciu wnętrzności położyć raka na 1 2 doby do formaliny lub do 70$ alkoholu, ażeby one stwardniały. Zwoje nerwowe (gang/ia) są ułożono Zwoje i spoidła, wzdłuż środkowej linji ciała i łączą się pomiędzy sobą za pośrednictwem podwójnych podłużnych spoideł (commissurae). Na samym przodzie głowy u nasady roż

46 'J n 7~ ffn.h ffr,.a Rys.20. U.kład nerwowy raka: a-otwór odbytowy; a'n nerw I rożków; an nerw II rożków; c pierścień okołoprzełykowy; gn i zwój nadprzełykowy; gn 2 zwój podprzełykowy; gn 6 i gn 7 ostatnie zwoje tułowiowe; gn 13 ostatni zwój odwłokowy; oes przełyk (przecięty); on nerw oczny; sa tętnica grzbietobrzuszna; sgn nerw ustnożołądkowy. (Według Huxley'a). ków mieści się z w ó j nadprzełykowy (ganglion sup - raoesophageum) czyli mózg. Od niego odchodzą dwa spoidła, które przebiegają po bokach przełyka i łączą mózg ze zwojem podprzełykowy m. Następnie mamy 5 zwojów tułowiowych i 6 zwojów odwłokowych. Pierwsze dwa spoidła są rozsunięte na boki i wolnej pomiędzy niemi przestrzeni przechodzi przełyk. Mózg, oba spoidła i zwój podprzełykowy razem tworzą pierścień okołoprzełykowy. W okolicy przełyka na każdem spoidle znajduje się nabrzmienie zwój spoidłowy (ganglion commissurale); bezpośrednio za przełykiem spoidła są połączone krótkiem poprzecznem wiązadłem (connecłwa). Spoidła zwojów tułowiowych są zbliżone i przebiegają jedno obok drugiego. Jedynie pomiędzy spoidłami tylnych zwojów tułowiowych znajduje się szeroka szczelina, kędy przechodzi tętnica grzbieto - brzuszna (porów. str. 54).

47 Spoidła odwłokowe są tak ściśle połączone między sobą, że zewnątrz przedstawiają się w postaci jednej nici. Mózg składa się z trzech oddziałów, za- mózś znaczonych wyniosłościami rozdzielonemi isś9 ner#y. przewężeniami. Przednia para wyniosłości stanowi przedmóżdże (protocerebrum), środkowa para śródmóżdże (deutocerebrum) i tylna para tyłomóżdże (tritocerebrum). Z przedmóżdża wychodzą dwa grube nerwy wzrokowe (nervi optici), które tworzą w słupkach ocznych nabrzmienia zwojowe (bulbi optici)-, śródmóżdże daje początek dwum nerwom I rożków (ner vi antennulares), z tyłomóżdża wychodzą dwa nerwy II rożków (nervi antennales). Ze zwoju podprzełykowego wychodzi Nerwy zwojów dziesięć par nerwów, udających się głów- brzusznych, nie do żuwaczek, szczęk i szczękonóżek. Każdy zwój tułowiowy jest zaopatrzony dwiema parami nerwów: przednia para unerwia nóżki chodowe i skrzela, tylna sąsiednią muskulaturę tułowia. Pięć przednich zwojów odwłokowych dają również po dwie pary nerwów: przednią do odnóży i tylną do mięśni odpowiednich odcinków. Oprócz tego ze spoideł, łączących zwoje odwłokowe, w każdym członie wybiega jedna para nerwów dodatkowych, unerwiających mięśnie odwłoka. Z ostatniego (szóstego) zwoju odwłokowego wychodzi pięć par nerwów do wachlarza ogonowego i jeden nerw nieparzysty, unerwiający jelito tylne. Z połączenia dwóch nerwów, wybiega- utółai jących pojedyńczo ze zwojów spoidłowych, współczuiny. powstaje ku przodowi od przełyka wiązadło przednie. Z tego wiązadła biegnie nieparzysty nerw na gór

48 ną ścianę żołądka, tworzy tu zwój ustnożołądkowy (ganglion słomatogastricum) i następnie odsyła odnogi do ścian żołądka, do wątroby i serca. Nieparzysty nerw, przebiegający pomiędzy mózgiem i wiązadłem przedniem, łączy opisany układ współczulny z mózgiem. Doświadczenia. Jeżeli u żywego raka przetniemy oba J r J spoidła, łączące zwój nadprzełykowy ze zwojem podprzełykowym, wówczas rak operowany wcalenie wykonywa samorzutnych ruchów postępowych. Jednak pomimo, że rak pozostaje na miejscu, poszczególne odnóża znajdują się w nieustannym ruchu Jedynie tylko na skutek podniety zewnętrznej rak zaczyna powolnie poruszać się naprzód po linji prostej, ale uszedłszy cm. znowu zapada w stan spoczynku. Poza utratą samorzutnych ruchów następuje jeszcze ogólne osłabienie mięśni; nprz. szczypce ściskają słabiej, niż u raków normalnych. Jeżeli takiego raka odwrócić na grzbiet, powraca on do pozycji zwykłej, lecz wyłącznie zapomocą nóg; nie obserwujemy w tym wypadku gwałtownych ruchów odwłoka, jak to bywa u raków nieoperowanych. Zdolność do wyboru pokarmu i jedzenia rak z przeciętemi spoidłami okołoprzełykowemi zachowuje. Jeżeli przeciąć spoidło okołoprzełykowe po jednej tylko stronie nprz. po prawej wówczas napięcie mięśni strony operowanej zmniejsza się, odwłok się skrzywia i staje się wklęsły po stronie przeciwnej; u raka objawia się skłonność do ruchu maneżowego (wkoło) ku stronie zdrowej. Jeżeli dotknąć głowy po operowanej stronie, nawet przy silnem podrażnieniu rak nie reaguje; podobne dotknięcie strony zdrowej wywoła ruch szczypców wpierw tej strony, a następnie i strony operowanej.

49 NARZĄDY ZMYSŁÓW. 0czy - Oczy są umieszczone na słupkach po obu stronach dzioba. Ruchome słupki oczne są dwuczłonowe. Na zaokrąglonym końcu wierzchołkowego człona widzimy przez lupę, że powierzchnia oka (rogówka cornea) jest kratkowana. Szczegóły mikroskopowej budowy oka podane są na rys. 21. PO Odcięciu dzioba u samej nasady, Statocy.ty. widzimy Rys. 21. Przekrój podłużny oka raka:c«fasetki; cr stożki krystaliczne; f.t tkanka tłuszczowa; g. op zwój oczny; l. b ciałka soczewkom ate; m.op mięśnie słupka ocznego; n. op nerw wzrokowy. (Według H o w e s a). Rys. 22, Podstawowe człony rożków 1 pary po odcięciu dziob a: / Ślad dziuba; 2 Łuska; 1 Oko; ^ Otworek statocysty. (Według Ró selera i Lamprechta). (przez lupę) na podstawowych członach I rożków podłużne otworki, przykryte szczecinkami (rys. 22). Są to otworki narządów równowagi czyli statocyst. Statocysty (rys. 23) przedstawiają się w postaci pęcherzyków, zaopatrzonych na ściankach zmysłowemi

50 szczecinkami. W wodzie, wypełniającej pęcherzyki, stale znajdują się drobne cząstki piasku i zależnie od położenia ciała raka wywierają ucisk na te lub inne szczecinki. Gdy ciało odchyla się nabok, wówczas na skutek odmiennego ucisku w statocystach rak dąży do wyrównania zaszłych zmian. o ^ l zewn^trzne J gałązce (dłuższej i grubszej niż wewnętrzna) I rożków, na stronie zwróconej ku endopoditowi znajdują się pęczki wyrostków, którym przypisują funkcję zmysłu chemicznego (węchowego). Na każdy człon, poczynając od 7 8 i do przedostatniego* przypada po dwa takie pęczki. Widzialne one są przez lupę (rys, 23). wnętrz nej: au stat^cjsta; au* otworek statocysty: nau nerw; ex exopodit; en endopodit; ol organy Leydiga. Pow. 6 :1 (według H u x 1 e y'a). Szczecinki, jakie spotykamy na całem ciele raka a szczególnie na rożkach, przypuszczalnie pełnią funkcję narządów zmysłu dotykowego.