Raport podsumowujący wyniki przeprowadzonych lokalnych badań terenowych

Transkrypt

1 Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji w Polsce Raport podsumowujący wyniki przeprowadzonych lokalnych badań terenowych Raport przygotowany przez firmę PBS Sp. z o.o. w ramach projektu systemowego B2.1/2014 Formalne i nieformalne instytucje opieki w Polsce. Etap pierwszy prac., współfinansowanego ze środków PO KL w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL).. 28 października 2015 r. r 1

2 Spis treści 1. WSTĘP POWIAT KAZIMIERSKI WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU KAZIMIERSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE KAZIMIERSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W POWIECIE KAZIMIERSKIM Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W POWIECIE KAZIMIERSKIM Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE POWIATU KAZIMIERSKIEGO POWIAT NYSKI WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU NYSKI I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE NYSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognoza zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W POWIECIE NYSKIM Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W POWIECIE NYSKIM Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego

3 3 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE POWIATU NYSKIEGO POWIAT WEJHEROWSKI WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU WEJHEROWSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE WEJHEROWSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W POWIECIE WEJHEROWSKIM Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W POWIECIE WEJHEROWSKIM Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE POWIATU WEJHEROWSKIEGO MIASTO SKIERNIEWICE WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA MIASTA SKIERNIEWICE I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W MIEŚCIE SKIERNIEWICE Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Prognoza zapotrzebowania gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W MIEŚCIE SKIERNIEWICE Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W MIEŚCIE SKIERNIEWICE

4 4 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE MIASTO SKIERNIEWICE MIASTO OLSZTYN WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA MIASTA OLSZTYN I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W MIEŚCIE OLSZTYN Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W MIEŚCIE OLSZTYN Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W MIEŚCIE OLSZTYN Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE MIASTO OLSZTYN POWIAT BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKI WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU BIERUNSKO-LĘDZIŃSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI W POWIECIE BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKIM Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W POWIECIE BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKIM

5 Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE POWIATU BIERUŃSKO-LĘDZINSKIEGO PODSUMOWANIE

6 1. WSTĘP Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w sześciu wytypowanych do badania powiatach. Badanie zrealizowane zostało na terenie sześciu powiatów w okresie czerwiec-październik 2015 roku. Powiaty wybrane do badania to: 1. kazimierski 2. nyski 3. wejherowski 4. Skierniewice (miasto na prawach powiatu) 5. Olsztyn (miasto na prawach powiatu) 6. bieruńsko-lędziński Zgodnie z zapisem OPZ, podstawowym kryterium wyboru powiatów była wysokość wydatków ponoszonych na opiekę przez jednostki samorządu terytorialnego (razem gminy i powiat) w stosunku do zapotrzebowania przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie skonstruowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/miejski). Tabela 1 Wykaz badanych powiatów Typ powiatu Powiat ziemski niskie zapotrzebowanie, niskie wydatki Powiat ziemski niskie zapotrzebowanie, wysokie wydatki Powiat ziemski wysokie zapotrzebowanie, niskie wydatki Powiat ziemski wysokie zapotrzebowanie, wysokie wydatki Powiat miejski - wysokie zapotrzebowanie, niskie wydatki Powiat miejski wysokie zapotrzebowanie, wysokie wydatki Wybrany powiat Kazimierski (świętokrzyskie) Nyski (opolskie) Bieruńsko-lędziński (śląskie) Wejherowski (pomorskie) Skierniewice (łódzkie) Olsztyn (warmińsko-mazurskie) 6

7 W niniejszym raporcie, w poszczególnych rozdziałach, czytelnik będzie mógł znaleźć analizę stanu opieki na terenie każdego z badanych powiatów. Każdy z rozdziałów opisujących dany powiat charakteryzuje się taką samą strukturę: 1. charakterystyka powiatu i jego mieszkańców; 2. zapotrzebowanie na opiekę w danym powiecie; 3. podaż opieki w danym powiecie; 4. dopasowanie popytu i podaży w danym powiecie 5. podsumowanie danego powiatu. 2. POWIAT KAZIMIERSKI 2.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu kazimierskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu kazimierskiego: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie kazimierskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu kazimierskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i 7

8 podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu kazimierskiego. 8

9 UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, pełne dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie kazimierskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat kazimierski charakteryzuje się niskim zapotrzebowaniem i jednocześnie niskimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie kazimierskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to

10 dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=56) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=7) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=13) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=839) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=3), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=19), IDI (n=5) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni 10

11 ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU KAZIMIERSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Powiat kazimierski to najdalej na południe wysunięty powiat województwa świętokrzyskiego, powołany do istnienia reformą administracyjną z 1999 roku. Jest dziesiątym najmniejszym powiatem w kraju pod względem liczby ludności - w 2013 r. mieszkały w nim osoby, co stanowi jedynie 2,76% ludności województwa świętokrzyskiego 1. Stolicą powiatu jest miasto Kazimierza Wielka, jest to również siedziba miejsko-wiejskiej gminy o tej samej nazwie. Kazimierza Wielka to jedno z trzech najmniejszych spośród 380 miast powiatowych (stolic lub miast na prawach powiatu) w Polsce. Liczba ludności miasta wynosi 5 748, drugie pod względem liczby ludności miasto powiatu to Skalbmierz W skład powiatu wchodzą dwie gminy wiejsko-miejskie (Kazimierza Wielka i Skalbmierz) oraz trzy gminy wiejskie (Bejsce, Czarnocin i Opatowiec). Od 2004 roku liczba ludności w powiecie spadła o osób. Zmiana stanu ludności powiatu stanowi wypadkową kilku kluczowych czynników w tym przede wszystkim ruchu naturalnego i migracji. W 2013 r. w powiecie urodziło się tylko 6,8 dzieci na 1000 osób przy średniej dla Polski na poziomie 9,6. Najniższy wskaźnik zanotowano w Skalbmierzu (5,3), a najbliższej średniej krajowej była gmina Opatowiec (8,1). Co ciekawe, wskaźnik ten nie jest skorelowany ze wskaźnikiem małżeństw. Na 1000 mieszkańców w powiecie kazimierskim w 2014 r. zawarto 4,5 małżeństw przy średniej dla kraju na poziomie 4,9. Tak więc sam wskaźnik liczby małżeństw nie tłumaczy niskiej dzietności w powiecie kazimierskim, szczególnie w połączeniu 1 BDL GUS. Ludność wg grup wieku i płci. Dane wg podziału administracyjnego na dzień 31 XII. 11

12 z niskim współczynnikiem rozwodów. Tabela 2. Rozwody na 1000 ludności w powiecie kazimierskim w latach POLSKA 1,5 1,8 1,9 1,7 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 ŚWIĘTOKRZYSKIE 0,2 0,7 0,7 0,9 1,0 0,8 1,2 1,0 1,6 1,1 1,5 Powiat kazimierski 0,2 0,4 0,3 0,4 0,5 0,4 0,7 0,9 1,2 0,6 0,9 Źródło: BDL GUS. Tabela 3. Urodzenie żywe na 1000 osób w powiecie kazimierskim w 2013 roku. Jednostka samorządowa Urodzenie żywe na 1000 osób Powiat kazimierski 6,8 Bejsce (2) 5,7 Czarnocin (2) 6,3 Kazimierza Wielka (3) 6,9 Kazimierza Wielka - miasto (4) 7,0 Kazimierza Wielka - obszar wiejski (5) 6,9 Opatowiec (2) 8,1 Skalbmierz (3) 7,0 Skalbmierz - miasto (4) 5,3 Skalbmierz - obszar wiejski (5) 7,4 Źródło: BDL GUS, obliczenia własne. Współczynnik dzietności, który oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, wyniósł 1,198 w roku 2014 w całym podregionie sandomiersko-jędrzejowskim, co nie tylko nie gwarantuje zastępowalności pokoleń, ale jest też istotnie niższe, niż analogiczny wskaźnik dla Polski (1,290) 2. Współczynnik ten jest związany z przyrostem naturalnym. Zarówno w całym województwie świętokrzyskim, jak i w powiecie kazimierskim w 2013 roku przeważały zgony nad urodzeniami i różnica ta była znacząca. Sam ruch naturalny generował spadek liczby ludności o około 0,7% (na 1000 osób przewaga zgonów nad urodzeniami wyniosła 6,7). Jest to znacznie więcej, niż w całym kraju. W 2013 r. przyrost naturalny wyniósł (-0,5) na 1000 mieszkańców, a w roku 2014 liczba zgonów i urodzeń żywych w Polsce wyrównała się. Tak duża różnica w przyroście naturalnym w Polsce i w powiecie kazimierskim wynika nie tylko z niskiej stopy urodzeń, ale też z wysokiego wskaźnika zgonów. Przeciętnie w kraju na 1000 osób rocznie umiera 10 osób, a w powiecie kazimierskim aż 14. Najwyższe wskaźniki zgonów odnotowano w Czarnocinie i Opatowcu (po 16 osób na 1000 mieszkańców) i jedynie w Skalbmierzu osiągnęło wskaźnik niższy niż w Polsce (8 osób na 1000). 2 Brak danych na poziomie powiatu. Dane dostępne tylko na poziomie NTS-3 (podregiony). 12

13 Tabela 4. Przyrost naturalny na 1000 osób w powiecie kazimierskim w 2013 r. Jednostka samorządowa Świętokrzyskie -2,7 Powiat kazimierski -6,7 Bejsce (2) -7,6 Czarnocin (2) -9,9 Kazimierza Wielka (3) -5,8 Kazimierza Wielka - miasto (4) -5,0 Kazimierza Wielka - obszar wiejski (5) -6,3 Opatowiec (2) -7,5 Skalbmierz (3) -6,2 Skalbmierz - miasto (4) -3,0 Skalbmierz - obszar wiejski (5) -7,0 Polska -0,5 Źródło: BDL GUS. Przyrost naturalny na 1000 osób Dalsze potwierdzenie ciągłości trendu zmniejszania się liczby ludności powiatu dostarczają dane dotyczące migracji. Dane te należy interpretować z ostrożnością, ponieważ sprawozdają jedynie formalne wymeldowania, a nie całą mobilność przestrzenną mieszkańców. Analiza współczynnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym wykazuje duże zmiany na przestrzeni ostatnich 10 lat. Od 2008 roku współczynnik ten regularnie maleje, co oznacza, że na 10 tys. mieszkańców w tym wieku znacznie więcej osób opuszcza teren powiatu, niż się w nim melduje. Obecnie powiat kazimierski (-27,1) wyludnia się w podobnym stopniu, co całe województwo świętokrzyskie (- 30,1). Interesujące są także dane dotyczące płci migrantów na pobyt stały (migracje międzypowiatowe). Choć mężczyzn w wieku produkcyjnym (55%) jest istotnie więcej niż kobiet (45%), to powiat opuszczają częściej kobiety - aż 57% migrantów w wieku produkcyjnym jest płci żeńskiej. Taka struktura ma niebagatelne znaczenie dla dalszego rozwoju demograficznego powiatu, ograniczając możliwość kompensacji migracji poprzez urodzenia. Analizie poddano także kierunki migracji. Mieszkańcy powiatu kazimierskiego, opuszczający ten rejon, przeważnie przenoszą się do miast (60% migrantów). Co może zaskakiwać, niewielu migrantów opuszcza teren kraju w ciągu ostatnich lat było to po kilka osób rocznie. Jedynie w szczytowym 2007 i 2008 po 16 osób opuściło terytorium powiatu przenosząc się za granicę. 13

14 Wykres 1 Współczynnik salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym w powiecie kazimierskim na tle województwa i Polski w latach POLSKA ŚWIĘTOKRZYSKIE Powiat kazimierski Źródło: BDL GUS. Zarówno dane, jak i prognozy dotyczące trendów demograficznych w zakresie ruchu naturalnego ludności powiatu i migracji, wydają się potwierdzać tezy o starzeniu się społeczeństwa. Dane umieszczone w poniższych tabelach pozwalają sformułować przypuszczenie o, towarzyszącemu depopulacji powiatu, zwiększaniu się w przyszłości zapotrzebowania na dostęp do instytucji i usług w zakresie opieki dla ludzi starszych, a zmniejszaniu zapotrzebowania na różnorodne formy opieki nad dziećmi do lat 5. Wykres 2. Udział ludności według ekonomicznych grup wieku i płci (%) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 63,0 62,6 62,7 62,9 63,1 63,5 64,3 63,1 65,1 61,1 61,2 60,3 18,019,0 17,0 20,4 21,6 22,7 21,8 21,1 21,7 20,8 23,9 15,7 14,4 15,2 15,4 14,0 16,1 15,0 17,7 21,0 19,4 15,5 18,3 21,4 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Relacje między poszczególnymi grupami wieku przekładają się na wartość współczynnika obciążenia demograficznego. Wskaźnik ten interpretuje się jako poziom ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym kosztami utrzymania osób w wieku przed- i poprodukcyjnym. W 2013 roku w powiecie kazimierskim na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 59,5 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do

15 Wykres 3. Zmiana struktury ludności w wieku 0-5 lat i 70+ w powiecie kazimierskim na tle Polski i województwa w latach % 13% 11% 9% 7% 5% 3% Polska - % os. 70+ świętokrzyskie - % os. 70+ Powiat kazimierski % os. 70+ świętokrzyskie - % os. 0-5 lat Polska - % os. 0-5 lat Powiat kazimierski % os. 0-5 lat Źródło: BDL GUS. Wykres 4. Prognoza demograficzna liczby ludności powiatu kazimierskiego w wieku 0-6 lat i prognoza na rok Powiat kazimierski 0-6 lat Powiat kazimierski 75+ lat Źródło: BDL GUS. W powiecie podczas spisu powszechnego w 2011 roku zamieszkiwało osób niepełnosprawnych, co stanowiło około 9% mieszkańców powiatu, przy czym 61% z tych osób było niepełnosprawnych prawnie (posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność ze starszych kohort wiekowych. Przeważnie były to osoby w wieku poprodukcyjnym (1 786), co wskazuje na możliwość występowania większego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze jednocześnie skierowane do osób starszych i niepełnosprawnych. 15

16 Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. W 2011 roku w powiecie kazimierskim żyło 9 971rodzin, z czego 77% (7,6 tys.) stanowiły małżeństwa 3. Część tych małżeństw okazała się nietrwała. Co roku kilkadziesiąt par formalnie kończy wspólne pożycie. W powiecie (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) jest relatywnie niski współczynnik rozwodów (0,9 w porównaniu z 1,5 w województwie i 1,7 w kraju). Niemniej w ciągu ostatnich lat liczba rozwodów w powiecie rośnie. Niski współczynnik rozwodów potwierdza wciąż obecny tradycyjny model rodziny, ale tendencja wzrostowa liczby rozwodów pokazuje, że może on się przeobrażać. Oznacza to w przyszłości mniejszy zasób rodzin mogących i chcących podejmować zadania opiekuńcze wobec starszego pokolenia. Wykres 5. Liczba rozwodów w powiecie kazimierskim w latach Źródło: BDL GUS. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Powiatowe służby społeczne w swoich diagnozach zwracają uwagę na niską liczbę i aktywność organizacji pozarządowych jako jedną ze słabych stron gminy (Strategia 2014, s. 36). Strategiczny dokument dotyczący rozwoju pomocy społecznej w powiecie wymienia trzy organizacje: Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Promyk nadziei z Kazimierzy Wielkiej, działający przy Warsztacie Terapii Zajęciowej w Kazimierzy Wielkiej, Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Nie jesteś sam działające przy Domu Pomocy Społecznej w Bejscach oraz Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Oddział Rejonowy w Kazimierzy Wielkiej, jako faktycznie prowadzące działania w obszarze pomocy społecznej Źródło: GUS, NSP

17 Rynek pracy i warunki życia W porównaniu z danymi dla całego województwa świętokrzyskiego, a także w odniesieniu do innych powiatów, powiat kazimierski wyróżnia się relatywnie niską stopą bezrobocia rejestrowanego. Nawet w 2005 roku, gdy wskaźniki bezrobocia w Polsce osiągały swoje apogeum, w powiecie kazimierskim nie przekraczało ono 13 procent. Dla województwa świętokrzyskiego ten wskaźnik wynosił wówczas 20,6 proc., a w niektórych powiatach województwa przekraczał 25, a w dwóch nawet 30 proc. W okresie kolejnej dekady, stopa bezrobocia pozostawała na zbliżonym dość stabilnym poziomie, w roku 2013 wynosiło 13,7 proc. W liczbach bezwzględnych bez pracy pozostawało 2,3 tys. osób. Zarówno dynamika spadku stopy bezrobocia w okresie poakcesyjnym, jak i skala jej wzrostu po wybuchu w 2008 roku globalnego kryzysu finansowego, który przyniósł spowolnienie gospodarcze, nie była w powiecie znaczna, zdecydowanie niższa niż dane dla całego województwa. Warto podkreślić, że jest to spowodowane dużym odsetkiem osób zatrudnionych w rolnictwie. W analizowanym okresie zmniejszył się natomiast o niespełna 8 punktów procentowych udział w strukturze bezrobotnych osób pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 2005 roku wynosił on 56,3 proc., zaś w 2013 roku 43,8 proc. Wykres 6. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie kazimierskim na tle województwa w latach ,0 20,0 15,0 10,0 5,0 Województwo świętokrzyskie Powiat kazimierski 0, Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują również lepszą sytuację niż w innych obszarach regionu. Liczba pracujących w powiecie wynosi 13,2 tys., a wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców (377,4) jest zdecydowanie wyższy niż średnia dla województwa (297,7). Poza powiatem buskim jest to najwyższy wskaźnik w województwie, wyższy także niż w stolicy województwa (mieście na prawach powiatu) Kielcach. Spośród pracujących, prawie 80 proc. zatrudnionych jest w rolnictwie, jest to dwukrotnie więcej niż średnia dla całego województwa, niespełna 3 proc. w budownictwie, 17,5 proc w pozostałych formach działalności. Pod względem wielkości zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych przeliczonych na 10 tys. mieszkańców, widać wyraźną na tle województwa świętokrzyskiego, a szczególnie na tle danych dla całego kraju - dominację podmiotów mniejszych. 95 proc. zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych zatrudnia mniej niż 10 osób. Przeciwnie niż w przypadku danych wojewódzkich i ogólnopolskich, można również zauważyć, że ich liczba zmalała między 2004 a 2013 rokiem. 17

18 Tabela 5. Podmioty gospodarcze według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w powiecie kazimierskim na tle Polski i województwa w latach Powiat kazimierski Województwo świętokrzyskie Polska Źródło: BDL GUS. ROK Ogółem 1181,3 1156,2 1095,0 1130, ,9 1102,0 1038,5 1078, ,7 44,5 47,1 43, ,5 9,4 8,9 8,6 250 i więcej 0,3 0,3 0,5 0,5 Ogółem 1291,9 1327,4 1332,5 1377, ,3 1263,7 1265,3 1314, ,8 52,0 55,3 50, ,1 10,1 10,4 10,6 250 i więcej 1,7 1,6 1,5 1,5 Ogółem 1475,6 1501,6 1574,6 1666, ,6 1426,9 1495,6 1593, ,4 61,2 65,1 59, ,7 11,6 12,0 12,1 250 i więcej 2,0 1,9 2,0 1,8 Wedle danych na koniec 2012 roku w powiecie zarejestrowanych było podmiotów gospodarczych. Brak jest szczegółowych danych o wielkości podmiotów w poszczególnych kategoriach, można jednak zaryzykować stwierdzenie, że w branżach, w których w powiecie kazimierskim jest najwięcej podmiotów gospodarczych (handel i naprawa pojazdów, budownictwo i gospodarka magazynowa oraz przetwórstwo przemysłowe w sumie ponad połowa wszystkich podmiotów pochodzi z tych branż), dominują przedsiębiorstwa zatrudniające niewielu pracowników. Tabela 6. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (10 najliczniejszych branż) w powiecie kazimierskim. OGÓŁEM 1776 Działalność w zakresie Handel, naprawa pojazdów samochodowych 547 Budownictwo 219 Transport i gospodarka magazynowa 108 Przetwórstwo przemysłowe 105 Edukacja 98 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 94 Administracja publiczna, obowiązkowe zabezpieczenie społeczne 88 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 81 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 80 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 58 Pozostałe 298 Źródło: Powiatowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Kazimierskiego na lata , s Dane za: REGON, stan na dzień

19 19 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Infrastruktura Powiat kazimierski jest jednym z najmniejszych (422 km 2 ) terytorialnie w województwie. Zamieszkuje go najmniejszy odsetek (2,8%) ludności województwa, a gęstość zaludnienia jest umiarkowana i wynosi 83 osoby/km 2. Kazimierski należy do grupy słabo zurbanizowanych powiatów, w którym infrastruktura nie jest w pełni rozwinięta. Powiat zajmuje 13 pozycję w województwie jeśli chodzi o odsetek ludności korzystającej z instalacji wodociągowej i gazowej, a 14 (ostatnią) pozycję pod względem korzystania z instalacji kanalizacyjnej. W 2013 roku oddano do użytku 12 mieszkań na 10 tysięcy mieszkańców. Średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (540 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 121 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało 4 z 368 osób, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła osób. W ostatnich latach jedną z najważniejszych inwestycji infrastrukturalnych była modernizacja drogi Kraków - Busko-Zdrój. Na okres nowej perspektywy unijnej zaplanowano również prace związane z budową i modernizacją dróg wojewódzkich. Najważniejszą dla powiatu kazimierskiego inwestycją jest obecnie modernizacja drogi Jędrzejów - Koszyce wraz z budową obwodnicy w Kazimierzy Wielkiej. Droga przebiegać będzie na terenie powiatu - przez gminy Bejsce, Kazimierza Wielka i Skalbmierz, a jej długość będzie wynosiła około 65 km. Znaczna część tej inwestycji została już wykonana. 17 lipca br. Rada Powiatu Kazimierskiego przyjęła uchwałę w sprawie uruchomienia i prowadzenia Regionalnej Placówki Opiekuńczo - Terapeutycznej w Kazimierzy Wielkiej. Placówka docelowo ma przyjąć 45 niepełnosprawnych dzieci, którym zapewni całodobową opiekę medyczną i rehabilitacyjną. Stworzonych, na początkowym etapie, zostanie ok. 40 miejsc pracy dla rehabilitantów, pielęgniarek i personelu pomocniczego. Powiat kazimierski położony jest w południowej części województwa świętokrzyskiego, na Płaskowyżu Proszowickim. Obszary te mogą poszczycić się bogatą i unikalną fauną - części obszaru gminy Opatowiec została wpisana do europejskiej sieci Natura Walory przyrodnicze powiatu, a także zlokalizowane na jego obszarze stanowiska i obiekty archeologiczne oraz liczne zabytki architektoniczne (w tym obiekty sakralne), umożliwiają stworzenie atrakcyjnej oferty dla turystów ze zróżnicowanymi potrzebami. Z danych z 2013 r. wynika jednak, że w powiecie kazimierskim funkcjonował tylko jeden turystyczny obiekt noclegowy. Położenie geograficzne powiatu oraz jego dobre skomunikowanie z województwem małopolskim ma również istotne znaczenie gospodarcze. Ze stolicy powiatu jest zdecydowanie bliżej (60 km) do Krakowa, drugiego najludniejszego miasta Polski, doświadczającego dobrej koniunktury gospodarczo-inwestycyjnej, niż do Kielc stolicy województwa (83 km). Oddziaływanie gospodarcze krakowskiej aglomeracji na powiat i jego sytuację, szczególnie w odniesieniu do rynku pracy, jest zapewne znaczne, jednak w dostępnych danych statystycznych i analizach, a także opracowywanych przez regionalne służby społeczne analizach nie ma źródeł empirycznych materiałów, które pozwalałyby szerzej rozwinąć tę problematykę. Brak jest np. danych o liczbie mieszkańców powiatu

20 dojeżdżających do pracy w Krakowie i okolicach. Jedną z przyczyn jest zapewne dość sektorowe podejście do prowadzonych, przede wszystkim przez wojewódzkie agendy analiz, które niekoniecznie biorą pod uwagę oddziaływanie sąsiednich regionów na sytuację peryferyjnych obszarów województwa Podsumowanie Z zaprezentowanych danych wyłania się dosyć negatywny obraz zmian zachodzących w powiecie kazimierskim. Ujemny przyrost naturalny, niski współczynnik dzietności oraz emigracja (zwłaszcza wśród kobiet), mogą spowodować poważne problemy w obszarze opieki. Można przypuszczać, że w przyszłości, zwiększy się zapotrzebowanie na opiekę dla osób starszych, a zmniejszy na różnorodne formy opieki nad dziećmi. Potencjał opiekuńczy rodzin będzie się obniżał. Gospodarstwom domowym, coraz trudniej będzie samodzielnie sprawować opiekę nad podopiecznymi. Ich podstawowym zadaniem będzie utrzymanie członków rodziny w wieku przed i poprodukcyjnym. Będzie to wymagało od osób w wieku produkcyjnym wzmożonej aktywności zawodowej. Może to także spowodować wzrost emigracji zarobkowej, zwłaszcza w sytuacji, w której, ze względu na ukryte w rolnictwie bezrobocie, rodzinom zacznie brakować środków finansowych na utrzymanie. Opieki nie będą w stanie przejąć też nieliczne funkcjonujące na terenie powiatu organizacje pozarządowe. 20

21 21 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE KAZIMIERSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie kazimierskim. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, potrzeby pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta, Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o:

22 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Poniższa tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Grupy podopiecznych Kryteria brane pod Osoby Osoby uwagę Dzieci Niepełnosprawni chore starsze wiek 0-5 lat 0-69 lat 0-69 lat 70+ lat orzeczenie o niepełnosprawności NIE NIE TAK obojętne ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności NIE TAK TAK obojętne właściwych dla wieku Ograniczenia w NIE codziennym DOTYCZY funkcjonowaniu Obojętne obojętne TAK Skala faktycznego zapotrzebowania na opiekę w powiecie jest dość wysoka. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest gospodarstw (+/- 348) 4, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 41% wszystkich gospodarstw na terenie powiatu to więcej, niż w większości analizowanych lokalizacji. Jedynie w powiecie wejherowskim i w Skierniewicach skala zapotrzebowania jest tak wysoka. Wśród badanych gospodarstw z powiatu kazimierskiego, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi 22,2% (szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest ich / ), z niepełnosprawnymi fizycznie 7,9% (co stanowi 859 +/ ) oraz z chorymi somatycznie 6,8% (736 +/ ). 4 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0,

23 Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki są najczęściej osoby starsze 7,7% (szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest takich osób / ), niepełnosprawni fizycznie 2,7% (955 +/ ) oraz chorzy somatycznie 2% (690 +/ ). Rysunek 1 Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie kazimierskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Przeprowadzone badania pozwalają też oszacować zakres czasowy opieki potrzebny dla poszczególnych kategorii osób. W przypadku małych dzieci nasuwają się dość oczywiste wnioski. Najmłodsi potrzebują opieki codziennie, w pełnym wymiarze czasu. Nieco inaczej rozkładają się potrzeby pozostałych kategorii podopiecznych. Osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie w większości wymagają stałej opieki, także całodobowej (44%). Dla co czwartego typu podopiecznego z problemami natury umysłowej opieka jest potrzebna nawet przez kilka godzin dziennie (średnio ok. 3h). Pozostali oczekują opieki w wymiarze ok. 4 godzin tygodniowo. Niepełnosprawni fizycznie są nieco bardziej samodzielni. Tylko co czwarty musi być pod stałym nadzorem opiekuna. Tyle samo osób potrzebuje opieki w wymiarze średnio 4h dziennie. Także co czwarty niepełnosprawny radzi sobie sam i nie potrzebuje pomocy w postaci usług opiekuńczych. Podobny wymiar opieki jest konieczny w przypadku starszych. Choć część z nich radzi sobie sama z codziennymi czynnościami (23,7%), to największą grupę stanowią osoby potrzebujące codziennej opieki całodobowej (15,7%) lub kilkugodzinnej (28,2% - średnio 4h dziennie). 8 Błąd szacunku równy 0,010 9 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0,006 23

24 Deklaracje respondentów pozwalają twierdzić, że najmniejszy wymiar opieki spośród wyróżnionych grup jest konieczny w przypadku osób przewlekle chorych somatycznie. Należy przy tym zaznaczyć, że przedstawiciele badanych gospodarstw domowych mieli w tym przypadku największy problem z precyzyjnym oszacowaniem czy i w jakim wymiarze opieka jest im potrzeba. Tylko co trzeci chory wymaga codziennej opieki, w tym niewiele ponad 10% badanych twierdzi, że konieczna jest opieka całą dobę. Około 29% osób przewlekle somatycznie chorych nie potrzebuje by pomagać im w codziennych czynnościach. Przy interpretacji tych danych należy pamiętać, że osoby chorujące somatycznie potrzebują nie tyle mniejszego wymiaru opieki, co wsparcia o charakterze specjalistycznym i pielęgniarskim. Duży odsetek wskazań, że osoba podopieczna nie wymaga opieki, może wynikać ze sposobu definiowania opieki przez respondentów. Można przypuszczać, że zdaniem badanych członków gospodarstw domowych podopieczni potrzebują doraźnej pomocy, a nie opieki. Rysunek 2 Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. W powiecie kazimierskim najczęściej występuje niesamodzielność faktyczna, która dotyczy 16,5% osób zamieszkujących powiat (szacunkowo jest to ok mieszkańców). Z kolei co dziewiąty mieszkaniec powiatu uważa siebie za niesamodzielnego lub jest za takiego uważany przez członka swojego gospodarstwa domowego. Zdecydowanie najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, deklarowaną przez niespełna 8% mieszkańców. Dane te znajdują potwierdzenie w statystykach z Narodowego Spisu Powszechnego z

25 roku, zgodnie z którymi osoby niepełnosprawne prawnie stanowią około 6% populacji mieszkańców powiatu (przy czym dane te nie uwzględniają dzieci wobec których orzeczono potrzebę kształcenia specjalnego). Porównując te statystyki z danymi z pozostałych badanych powiatów widać, że powiat kazimierski nie wyróżnia się na tym tle. Omawiane wyżej wskaźniki niesamodzielności przyjmują wartości bliskie średnim dla powiatów. Dla oceny popytu na opiekę należy zwrócić uwagę także na relacje pomiędzy różnymi typami niesamodzielności. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część osób faktycznie niesamodzielnych nie posiada orzeczenia o niepełnosprawności. Spośród wszystkich osób niesamodzielnych połowę stanowią ci, którzy faktycznie potrzebują pomocy w codziennym funkcjonowaniu, ale nie udokumentowali tego faktu orzeczeniem. Wskazuje to na wyraźną różnicę pomiędzy niesamodzielnością i niepełnosprawnością. Trudno uznać informacje o poziomie niepełnosprawności za miarodajną miarę skali zapotrzebowania na opiekę. Mieszkańcy spełniający wszystkie trzy kryteria niesamodzielności posiadający formalne orzeczenia, napotykający na obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki stanowią 26,1% osób niesamodzielnych. Dużo osób znalazło się również w grupie osób niesamodzielnych tylko w ujęciu faktycznym (ponad 18%). Tak istotny udział tych osób może być niepokojący, gdyż z jednej strony grupa ta nie ma formalnie potwierdzonego swojego statusu i nie jest widoczna przynajmniej dla części systemu opieki, a jednocześnie grupa ta nie jest też postrzegana jako grupa wymagająca opieki przez swoich najbliższych. Rysunek 3 Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców powiatu kazimierskiego. faktyczna subiektywna 35,0% 18,3% 2,3% 26,1% 6,8% 0,4% 11,1% prawna Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie. 25

26 Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 5 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (52,1%) nad chłopcami (47,9%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi (dziewczynki 49,3%, chłopcy 50,7%) i wynikają z błędu oszacowania i różnych metodologii liczenia wieku. Różnice mieszczą się w granicach błędu oszacowania i potwierdzają równy rozkład płci podopiecznych. Wśród dzieci przeważają 4- latki (23%) i 5-latki (19,8%). Niewielki odsetek dzieci najmłodszych wynika ze zmniejszającej się dzietności mieszkanek powiatu kazimierskiego. Według danych GUS w powiecie faktycznie mieszka dzieci w wieku 0-5 lat, w tym 760 w wieku 0-2 lata i 878 w wieku 3-5 lat. Według prognozy demograficznej do 2020 roku ubędzie dzieci. W grupie 0-6 lat 11 z obecnych zostanie tylko co oznacza spadek o 21%. Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób opieki będących głowami gospodarstwa domowego - najlepiej zorientowanych w sytuacji rodziny. W przypadku opieki nad dziećmi to przeważnie mężczyźni podejmują większość decyzji związanych ze sprawowaniem opieki. Podobnie było w innych badanych powiatach, poza Olsztynem. I choć w większości są to osoby pracujące (najemnie bądź w rolnictwie) to powszechne jest także pozostawianie tej decyzji głowie rodziny ze starszego pokolenia w blisko 14% gospodarstw domowych z dziećmi to osoby w wieku emerytalnym podejmują decyzje o sposobie opieki nad dzieckiem. W rodzinach wielopokoleniowych w powiecie kazimierskim często to dziadkowie są najlepiej zorientowani w sytuacji rodziny. Potwierdza to wiek głów gospodarstw domowych co czwarty z nich ma ponad 50 lat. Powiat kazimierski wyróżnia się wyraźnie spośród badanych jednostek. W pozostałych lokalizacjach w nie więcej niż kilkunastu procentach gospodarstw decyzja należała do osoby w wieku 50+, a w Olsztynie nie przekroczyła 10%. Wykształcenie głów gospodarstw także jest pochodną specyfiki powiatu i ich wieku. Większość głów gospodarstw to osoby po szkole zasadniczej (31,3%) lub średniej zawodowej (29,3%). 11 GUS prowadzi prognozy demograficzne w grupach wiekowych 0-2 i 3-6 lat. 26

27 Rysunek 4 Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w powiecie kazimierskim. PŁEĆ WIEK 36,5% 63,5% 8,0% 11,0% 1,6% 8,7% 14,4% 10,0% 46,3% do 18 lat od 18 do 29 lat od 30 do 39 lat od 40 do 49 lat od 50 do 59 lat od 60 do 69 lat 70 lat i więcej 3,4% 5,2% 31,3% 29,3% 12,1% 7,5% 11,3% brak podstawowe/ zasadnicze średnie zawodowe liceum ogólnokształcące / profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium wyższe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 40,5% 4,7% 30,0% 4,6% 13,7% 1,3% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym emeryt pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny osoba niezdolna do pracy PRACUJĄCY 0% 20% 40% 60% 26,4% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 25,7% 73,6% publiczna prywatna 0% 20% 40% 60% Pracownicy usług i sprzedawcy Pracownicy biurowi 21,9% 17,4% usługi rynkowe 56,3% Technicy i inny średni personel 15,6% usługi nierynkowe przemysł 12,7% 9,4% Kadra zarządzająca 12,7% rolnictwo, łowiectwo, 9,0% Specjaliści 3,8% inne, wyżej Trudno powiedzieć 3,9% 8,7% Pracownicy wykonujący prace proste 2,9% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Patrząc na kwestię organizacji opieki z perspektywy gospodarstwa domowego potwierdzenie znajdują opisane w rozdziale 3. statystyki. Teren powiatu kazimierskiego ma charakter rolniczy i bazujący na tradycyjnej rodzinie wielopokoleniowej. W ponad połowie gospodarstw, w których są małe dzieci, mieszka 5 osób lub więcej. Członkowie aż 90% gospodarstw regularnie chodzą do kościoła (przy czym 77% przynajmniej raz w tygodniu). Co interesujące, w porównaniu do gospodarstw domowych z dziećmi z innych badanych 27

28 powiatów, mieszkańcy powiatu kazimierskiego charakteryzują się dość wysokim kapitałem społecznym mierzonym poziomem zaufania do innych ludzi, w tym do nieznajomych. Natomiast kapitał kulturowy, mierzony liczbą książek posiadanych w domu, jest niższy niż w pozostałych badanych powiatach. Mieszkańcy kazimierskiego mają znacznie mniej woluminów, niż przeciętnie obywatele z pozostałych pięciu powiatów. W blisko 90% kazimierskich domów jest mniej niż 100 książek. Podobnie małe księgozbiory ma około ¾ mieszkańców pozostałych powiatów. Dochody gospodarstw z małym dzieckiem są w powiecie kazimierskim bardzo niskie. Aż 15% badanych rodzin miesięcznie uzyskuje dochód sytuujący je poniżej granicy ubóstwa 12. Gorzej pod tym względem jest tylko w powiecie nyskim. I choć miara obiektywna dochodów wskazuje na trudną sytuację gospodarstw, to subiektywna ocena jest nieco bardziej pozytywna tylko 9% gospodarstw ocenia ją jako złą. 12 Średniomiesięczne dochody pieniężne netto gospodarstwa domowego w przeliczeniu na jedną osobę nie przekraczają: 542 zł/456 zł. 28

29 Rysunek 5 Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie kazimierskim. MIEJSCE ZAMIESZKANIA WYSOKOŚĆ DOCHODÓW 30,4% 15,8% 4,6% Wysokość dochodów 15,8% gospodarstw sięga ustawowej granicy ubóstwa. 79,2% 20,8% 8,4% WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA DOMOWEGO 37,2% 1,5% 2,1% do 1000 zł zł zł zł zł zł zł powyżej zł Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi 0,0% 1,4% OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ 0% 20% 40% 60% 80% 100% 22,9% 22,1% 2,1% 23,4% 65,2% 9,3% 53,7% Bardzo dobrze Dobrze Średnio (ani dobrze, ani źle) Źle Bardzo źle CZĘSTOTLIWOŚĆ CHODZENIA DO KOŚCIOŁA LICZBA KSIĄŻEK W MIESZKANIU 12,8% 3,0% 4,9% 2,1% 14,4% 25,1% 47,4% 7,9% 3,6% 1,5% 77,2% ponad 200 trudno powiedzieć Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu, ale przynajmniej raz w miesiącu Rzadziej niż raz w miesiącu Nigdy Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi ZAUFANIE DO: NA ILE ISTOTNE SĄ KWESTIE: ludzi ogólnie rzecz biorąc 82,9% silne więzi rodzinne 100,0% najbliższej rodziny 100,0% wspólnie spędzany czas wolny z rodziną 97,9% swoich znajomych, przyjaciół 94,8% rozwój, nauka, praca 97,9% osób, z którymi na co dzień pracuję 73,5% religia 93,6% sąsiadów 86,1% nieznajomych, z którymi spotykam się w różnych sytuacjach 47,6% Rysunek. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Analiza profilu podopiecznych niepełnosprawnych, chorych i starszych wskazuje na zróżnicowanie tej grupy, jak też i na cechy wspólne. Przede wszystkim na uwagę zasługuje fakt bardzo niskiego poziomu wykształcenia prawie 2/3 podopiecznych nie skończyło żadnej szkoły powyżej gimnazjum. Pozostali mają przeważnie wykształcenie zawodowe (co 29

30 czwarty). Te dane, w połączeniu z zaawansowanym wiekiem większości tych osób (60% w wieku powyżej 70 lat) wskazują na konieczność prowadzenia polityki informacyjnej w stosunku do tych osób w sposób szczególnie prosty i przystępny. Konsekwencją struktury wieku podopiecznych jest także udział osób według płci w tej grupie. Teoria demografii wskazuje na wzrost udziału kobiet w ogólnej populacji wraz z wiekiem, co znajduje potwierdzenie w danych. Większość podopiecznych to kobiety (58,2%), emeryci (73,4%). Tylko pojedynczym osobom stan zdrowia, wiek i poziom sprawności pozwalają na pracę. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze z powiatu kazimierskiego największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. 75% podopiecznych z powodu problemów zdrowotnych, choroby przewlekłej lub niepełnosprawności ma ograniczoną zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla jego wieku, a stan ten jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy. 30

31 Rysunek 6 Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w powiecie kazimierskim. PŁEĆ WIEK OD KIEDY WYMAGA OPIEKI? 58,2% 41,8% 60,0% 5,7% 2,8% 3,8% 4,5% 8,0% 15,2% do 18 lat lat lat lat lat lat 70 lat i więcej 2,0% 8,9% 21,2% 10,6% 0,7% 24,4% 14,1% 18,2% od urodzenia powyżej 10 lat powyżej 5 lat do 10 lat powyżej 2 lat do 5 lat do 2 lat krócej niż miesiąc trudno powiedzieć odmowa odpowiedzi 11,3% 51,4% 17,6% 7,7% 6,6% 0,6% 2,1% brak podstawowe/ wykształcenia gimnazjalne zasadnicze zawodowe średnie zawodowe liceum ogólnokształcące/ profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ OPINIA RESPONDENTA, CZY PODOPIECZNY MA OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZINNYCH CZYNNOŚCI 0% 20% 40% 60% 80% 100% wyższe 74,6% 4,6% 20,8% Tak i ten stan jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy Tak i ten stan jest krótkotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) poniżej 6 miesięcy Nie OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZIENNYCH CZYNNOŚCI WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU WŚRÓD OSÓB STARSZYCH podczas wchodzenia lub schodzenia po schodach podczas kąpieli podczas wstawania łóżka i przemieszczania się na fotel podczas przemieszczania się na płaskich powierzchniach 46,9% 45,8% 45,1% 70,7% okazjonalnych cięższych prac domowych dotarcia do miejsc poza odległością spaceru robienia zakupów (zrobienie zakupów i przyniesienie ich do domu) wykonywania lekkich prac domowych 84,9% 70,5% 65,4% 51,5% przy ubieraniu się lub rozbieraniu 39,2% przygotowywania sobie posiłków 39,1% podczas korzystania z toalety 24,2% dbania o sprawy finansowe, gospodarowania pieniędzmi 34,3% ze względu na brak kontroli wydalania moczu/stolca 18,3% przygotowania i przyjmowania leków 28,9% podczas jedzenia 15,1% korzystania z telefonu (wybierania numeru, rozmowy) 28,7% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1,2% 1,0% 2,9% 1,6% 73,4% 16,1% 2,6% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny emeryt bierny zawodowo Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 31

32 Profil głowy gospodarstwa domowego w kwestiach opieki nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi i chorymi nieznacznie się tylko różni od tych, którzy podejmują decyzję w kwestiach opieki nad dziećmi. Główne różnice wiążą się z płcią głów gospodarstw domowych - przeważnie są to kobiety. Około połowa z nich ma przynajmniej 60 lat. Większość ma wykształcenie poniżej średniego. Osoby te najczęściej są już na emeryturze lub pracują na własny rachunek w gospodarstwie rolnym. Rysunek 7 Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, niepełnosprawnymi i chorymi w powiecie kazimierskim PŁEĆ WIEK 28,5% 2,3% 4,0% 6,9% 54,5% 45,5% 19,1% 23,1% 16,0% do 18 lat od 18 do 29 lat od 30 do 39 lat od 40 do 49 lat od 50 do 59 lat od 60 do 69 lat 70 lat i więcej 4,9% 29,9% 29,9% 15,3% 11,2% 2,4% 6,4% brak podstawowe/ zasadnicze średnie zawodowe liceum ogólnokształcące / profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium wyższe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0,4% 13,5% 2,3% 22,8% 4,7% 1,2% 42,4% 9,0% 3,9% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy Trudno powiedzieć pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny emeryt bierny zawodowo PRACUJĄCY 0% 20% 40% 60% Technicy i inny średni personel 23,9% 56,3% 43,7% publiczna prywatna Kadra zarządzająca Operatorzy, monterzy i kierowcy Pracownicy wykonujący prace proste 21,1% 13,0% 11,9% 0% 20% 40% 60% Pracownicy biurowi 10,3% usługi rynkowe 35,8% Pracownicy usług i sprzedawcy 9,1% usługi nierynkowe 18,4% Specjaliści 4,8% przemysł 10,7% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 2,4% rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybactwo inne, wyżej niesklasyfikowane 4,8% 30,3% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Odmowa odpowiedzi 1,8% 1,8% Rysunek.. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 32

33 To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem. Co piąta osoba mieszka sama, czyli podobnie jak w innych badanych powiatach ziemskich (20-25%). Niższy jest kapitał społeczny mieszkańców takiego gospodarstwa domowego osoby takie są mniej ufne wobec innych. Rysunek 8 Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie kazimierskim. MIEJSCE ZAMIESZKANIA WYSOKOŚĆ DOCHODÓW 77,4% 22,6% 32,7% 6,0% 23,3% Wysokość dochodów 12,1% gospodarstw sięga ustawowej granicy ubóstwa. WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA DOMOWEGO 28,3% 2,8% 1,1% 5,6% do 1000 zł zł zł zł zł zł zł powyżej zł Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi 22,5% 22,5% 16,9% 15,3% OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0,2% 0,9% 19,6% 58,7% 17,3% 3,1% 0,1% 22,7% Bardzo dobrze Dobrze Średnio (ani dobrze, ani źle) Źle Bardzo źle Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi CZĘSTOTLIWOŚĆ CHODZENIA DO KOŚCIOŁA LICZBA KSIĄŻEK W MIESZKANIU 2,5% 1,8% 9,1% 1,8%1,6% 19,1% 30,0% 20,3% 34,0% 9,6% 4,5% 1,6% 64,2% ponad 200 trudno powiedzieć Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu, ale przynajmniej raz w miesiącu Rzadziej niż raz w miesiącu Nigdy Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi ZAUFANIE DO: NA ILE ISTOTNE SĄ KWESTIE: ludzi ogólnie rzecz biorąc 79,9% silne więzi rodzinne 97,7% najbliższej rodziny 96,1% wspólnie spędzany czas wolny z rodziną 96,3% swoich znajomych, przyjaciół 93,3% religia 90,5% osób, z którymi na co dzień pracuję 73,4% rozwój, nauka, praca 86,4% sąsiadów 82,4% nieznajomych, z którymi spotykam się w różnych sytuacjach 40,0% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 33

34 Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w powiecie kazimierskim będzie wzrastać. Jedna trzecia respondentów z powiatu kazimierskiego (32,3%) sądzi, że w perspektywie pięciu lat któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. W powiecie kazimierskim chęć powiększenia rodziny zadeklarowała jedna ósma badanych (13,2%, 1436). Odsetki gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny są większe niż odsetki rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można jednak ocenić, w jakim stopniu obie te grupy pokrywają się. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu kazimierskiego, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy (wzrost na poziomie od 3,01 punktu procentowego ). Osoby w wieku 65+ mają stanowić jedną piątą ludności powiatu (20,76%). Jeżeli prognozy potwierdzą się powiat kazimierski będzie się starzeć a za sprawą ujemnego bilansu ruchów migracyjnych i niedużego lub ujemnego przyrostu naturalnego dodatkowo kurczyć. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji lub ograniczenia potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat 5. 34

35 2.5. PODAŻ OPIEKI W POWIECIE KAZIMIERSKIM Sieć formalnych instytucji opieki W powiecie kazimierskim sieć usług opiekuńczych jest raczej niewielka, choć usytuowane są tu zarówno publiczne, jak i niepubliczne instytucje opieki. Przedstawiono je na poniższej mapie. Rysunek 9. Mapa lokalizacji formalnych instytucji opieki w powiecie kazimierskim Źródło: Opracowanie własne. INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 5 ROKU ŻYCIA W powiecie kazimierskim zidentyfikowano 4 instytucje publiczne zapewniające dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, punkty przedszkolne i oddziały przedszkolne) oraz 3 tego rodzaju placówki, mające niepubliczny organ prowadzący (w Kazimierzy Wielkiej, Czarnocinie i Skalbmierzu). 35

36 Tabela 6. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu kazimierskiego Instytucje opieki Liczba instytucji Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Żłobek 0 0 klub dziecięcy 0 0 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania 4 3 przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e- mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne. Na terenach wiejskich powiatu kazimierskiego dostęp do przedszkoli jest bardzo ograniczony, nie ma też możliwości wyboru spośród kilku placówek. Dostęp do opieki przedszkolnej w powiecie jest bardzo zróżnicowany w zależności od gminy, a także typu obszaru (miejski/wiejski). W gminach, w których nie ma przedszkoli (Opatowiec, Skalbmierzobszar wiejski), funkcjonują jednak oddziały przedszkolne w ramach szkół podstawowych. Zwraca także uwagę fakt słabego wyposażenia powiatu w instytucje organizujące opiekę nad najmłodszymi dziećmi. W powiecie nie działa ani jeden żłobek. Wg danych BDL, żadna z 27 placówek oferujących opiekę dla dzieci poniżej trzeciego roku życia funkcjonujących w 36

37 województwie świętokrzyskim, nie była ulokowana w powiecie kazimierskim. W powiecie funkcjonują nieliczne placówki reprezentujące nowe formy wychowania przedszkolnego. W skali województwa w latach liczba zespołów wychowania przedszkolnego wzrosła z jednego do dziesięciu, jednak żaden z nich nie został utworzony w powiecie kazimierskim. Także znaczny przyrost liczby punktów przedszkolnych (z 13 do 116 w latach ) nie znalazł tu odzwierciedlenia. W 2013 r. działały jedynie cztery tego typu placówki, z czego przez jednostki samorządu terytorialnego prowadzony był punkt w Bejscach oraz dwa w Opatowcu, natomiast punkt umiejscowiony w Kazimierzy Wielkiej ma status instytucji niepublicznej. Na terenie powiatu ulokowane jest jedno przedszkole specjalne, wchodzące w skład Zespołu Placówek Szkolno-Wychowawczo-Rewalidacyjnych w Cudzynowicach (gmina Kazimierza Wielka). Oferta placówki skierowana jest do dzieci w wieku od 3 do 8 lat z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, a także z niepełnosprawnością sprzężoną. Jedna z matek objętych badaniem potwierdziła jak wielką rolę odgrywa ta placówka. Szczególnie cenna jest możliwość zapewnienia dowozu dla dziecka niepełnosprawnego i możliwość codziennej rehabilitacji. Należy wspomnieć, że staraniem samorządu w Kazimierzy Wielkiej powstanie Regionalna Placówka Opiekuńczo-Terapeutyczna. Będzie to pierwsza tego rodzaju instytucja w województwie świętokrzyskim i czwarta w Polsce. Do placówki będą przyjmowane dzieci wymagające szczególnej opieki, które ze względu na stan zdrowia, wymagający stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji, nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo wychowawczej. Rolą placówki będzie też zapewnienie specjalistycznej opieki medycznej i rehabilitacji 30 dzieciom umieszczonym w placówce. 13 CYTAT: ( ) Rozbudowę w dalszym ciągu DPS-u, oraz to, co powiedziałem i to mi zaspokoi całkowicie, ta regionalna placówka opiekuńczo terapeutyczna, którą w tej chwili tworzę. [APST2_KAZ_S_9_ ] 13 Uchwała nr XII/185/15 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 10 lipca 2015 r. w sprawie powierzenia Powiatowi Kazimierskiemu zadania publicznego w zakresie utworzenia i prowadzenia Regionalnej Placówki Opiekuńczo-Terapeutycznej w Kazimierzy Wielkiej. 37

38 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Wśród stacjonarnych instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie kazimierskim można wyróżnić dom pomocy społecznej, dom opieki dla osób starszych, zakład opiekuńczo-leczniczy, a także środowiskowy dom samopomocy. Usługi środowiskowe świadczone są przez MGOPS w Kazimierzy Wielkiej, publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, hospicjum domowe, a także firmę prywatną. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w poniższej tabeli. Tabela 7. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonujących na terenie powiatu kazimierskiego Instytucje opieki Liczba instytucji Instytucje publiczne Opieka stacjonarna Opieka środowiskowa Instytucje niepubliczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska długoterminowa/środowiskowa opieka dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów 14 W powiecie kazimierskim funkcjonuje hospicjum domowe świadczące środowiskowe usługi opiekuńcze w domach podopiecznych. 38

39 wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. W systemie opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi szczególną rolę odgrywają placówki stacjonarnej opieki. W samym powiecie znajdują się trzy całodobowe placówki świadczące opiekę osobom potrzebującym, jedną z nich jest dom pomocy społecznej w Bejscach, drugą jest placówka niepubliczna - Dom Opieki dla Osób Starszych w Morawianach (gmina Bejsce). Trzecią stanowi Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w SPZOZ w Kazimierzy Wielkiej. Wspomniany DPS, istniejący od lat 40-tych XX wieku, kieruje ofertę do kobiet i mężczyzn niepełnosprawnych intelektualnie, w różnym wieku. W DPS jest 75 miejsc. Ośrodek w Morawianach funkcjonuje w strukturach Caritas Diecezji Kieleckiej. Docelowo będzie mogło w nim przebywać blisko pół setki pensjonariuszy 15. Placówka została utworzona w 2008 roku w budynku nieczynnej szkoły podstawowej w Morawianach. Obiekt użyczyła nieodpłatnie Rada Gminy Bejsce. W maju 2015 r. budynek został sprzedany bezprzetargowo na cele charytatywne na rzecz Caritas Diecezji Kieleckiej. CYTAT: Bodajże 2008, udało nam się pozyskać partnera do rozmów i udostępniliśmy obiekt szkolny z ręki do ręki, bez żadnych przerw, dla kieleckiego Caritasu. Tam, na chwilę obecną Caritas pozyskał ogromne pieniądze, ponad 2 mln zł według szacunków, zaadoptował go i w tej chwili mamy dodatkowe łóżka powyżej 45. Pracuje 12 osób. [APST2_BEJ_W_7_ ] ZOL w Kazimierzy Wielkiej działa od 1988 roku. Jest zakładem stacjonarnym udzielającym całodobowych świadczeń zdrowotnych, pielęgnacyjnych i terapię zajęciową oraz rehabilitację. W placówce świadczone są także usługi bytowe

40 Administracja samorządowa wskazuje na dużą rolę Caritasu w organizowaniu i finansowaniu opieki nad osobami niesamodzielnymi, szczególnie, że uzupełnieniem oferty całodobowej jest stacja opieki Caritas w Cudzynowicach, w której są realizowane zadania skierowane do osób przewlekle chorych: usługi pielęgnacyjne, opiekuńcze, a często nawet socjalno-bytowe. Pracownicy stacji świadczą pomoc w domach chorych, udzielając świadczeń pielęgniarki opieki środowiskowej. Pielęgniarki i opiekunki nawet po kilka razy dziennie docierają do osób starszych, samotnych, przewlekle chorych 16. Stacja opieki Caritas została otwarta w 2009 roku. W jednej z badanych gmin funkcjonuje koło emerytów, które wspiera osoby w spędzaniu wolnego czasu i zapewnia im tak zwaną pomoc w formie domu dziennego pobytu. Jednakże działania prowadzone przez tę organizację są skierowane do osób o dużej samodzielności. Ważna jest jednak działalność takiej organizacji, gdyż mieszkańcy dzięki temu mogą liczyć na wsparcie psychologiczne oraz pomoc w organizacji czasu, co sprzyja utrzymaniu zdrowia. CYTAT: Powstało u nas koło emerytów i rencistów. Nie wiem czy 3-4 lata działa. Bardzo dobrze funkcjonuje. Czasami jest tak, że człowiek sam zazdrości im tego, co oni robią. Naprawdę bardzo prężnie organizują sobie różnego typu wyjazdy, spotkania, odczyty, wieczorki taneczne i w innej formie. Założyli z tego tytułu chór. Nie wszyscy emeryci wchodzą w skład chóru, ale mają swój własny chór. Śpiewają, wręcz chcą się pokazać na wszystkich imprezach okolicznościowych na terenie gminy i nawet poza gminą. [APST2_CZA_W_8_ ] W powiecie istnieją również placówki środowiskowe przeznaczone dla osób z zaburzeniami psychicznymi, a także warsztaty terapii zajęciowej dla osób niepełnosprawnych. Ponadto ważną rolę odgrywają świetlice środowiskowe i domy dziennego pobytu, w których osoby korzystają z pomocy w ciągu całego dnia, a później odwożone są do domów. Ten model zapewniania pomocy jest odpowiedni w stosunku do potrzeb osób starszych, gdyż zapewnia im możliwość mieszkania w domu, a jednocześnie korzystania z aktywności i wsparcia udzielanego przez instytucje. Wsparcie środowiskowe jest bardzo ważnym aspektem opieki, jednakże do zapewnienia kompleksowego wspomagania potrzebne są również ZOL-e, w którym jedna z gmin posiada 30 miejsc oraz domy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Można zaobserwować, iż w badanych gminach brakuje pomocy opiekuńczej świadczonej w domu podopiecznego. CYTAT: Środowiskowy dom samopomocy to są starsi, ale to tylko pobyt dzienny zapewniają. Mamy uczestników. My ich zwozimy codziennie i rozwozimy po południu. I to są osoby starsze. Ale czy mają limit wiekowy? Dom pomocy społecznej to jest dla osób starszych, przewlekle chorych. My mamy na terenie powiatu, specjalizujemy się w kobietach z zburzeniami psychicznymi. Mężczyzn mamy, ale to jest dla osób starszych. Mężczyzn w

41 większości kierujemy do innych powiatów. I mamy ZOL, z 30 łóżkami dla osób przewlekle chorych i tam są osoby leżące. [APST2_KAZ_S_9_ ] Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 5 ROKU ŻYCIA Przedszkola w powiecie kazimierskim oferują 488 miejsc, zaś w punktach przedszkolnych może przebywać 72 dzieci, przy czym ogólna liczba oferowanych przez nie miejsc spadła ze 115 w roku 2010 do 72 w roku Łącznie w ramach powiatu zapewnione jest miejsce dla 560 dzieci wobec całej populacji 878 dzieci w wieku 3-5 lat. Uzupełnieniem dla publicznych placówek są trzy przedszkola niepubliczne po jednym w Kazimierzy Wielkiej (na ok. 40 dzieci), Czarnocinie (28 dzieci) i Skalbmierzu (40) oferujące łącznie nieco ponad 100 miejsc. Tabela 7. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie kazimierskim Instytucje opieki Liczba miejsc Instytucje publiczne żłobek 0 0 klub dziecięcy 0 0 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) W powiecie kazimierskim brak żłóbków, klubów dziecięcych i dziennych opiekunów. Źródło: Opracowanie własne. Instytucje niepubliczne Aktualnie w powiecie jest 1,65 dzieci w wieku 3-5 lat przypadających na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego 17. Wykres 7. Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w powiecie kazimierskim % 55% % % % % 23% % 18% % % 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% liczba dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym % dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym Źródło: GUS BDL. 17 Obliczenia własne na podstawie danych BDL. 41

42 Mimo zahamowanego rozwoju miejsc opieki nad dziećmi w ciągu ostatnich 10 lat wzrósł odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Pod znakiem zapytania jest potrzeba dalszego rozwoju tych usług w kontekście zmniejszającej się liczby mieszkańców powiatu, szczególnie tych z najmłodszej kategorii wiekowej. Z tego też powodu przedstawiciele jednej z badanych placówek opieki nad dziećmi nie potrafili wskazać czy brakuje form opieki nad dziećmi. Z ich deklaracji wynikało także, że nie ma dzieci oczekujących na przyjęcie do przedszkola, dla których zabrakło miejsca w placówkach. Badana w próbie FIO-P2 instytucja opieki nad dziećmi funkcjonowała początkowo jako ośrodek wspierania rozwoju dziecka, który uchwałą rady gminy przekształcono w jednooddziałowy punkt przedszkolny, realizujący cele i zadania określone w ustawie o systemie oświaty oraz wydanych na jej podstawie aktów wykonawczych. Placówka funkcjonuje w godzinach 8:00-15:00, we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając okres wakacyjny. Godziny pracy punktu uległy wydłużeniu, na wniosek rodziców, spełniając tym samym ich oczekiwania i potrzeby w zakresie opieki nad dziećmi. Placówka dysponuje 15 miejscami, lecz z usług instytucji korzysta nierzadko więcej dzieci. Niepubliczne przedszkola działające na terenie powiatu działają w różnych godzinach, choć każde jest otwarte od poniedziałku do piątku: Przedszkole A: 7:00-17:00 Przedszkole B: 7:00-16:00 Przedszkole C: 7:30-15:30 Oferta instytucji opieki wynika z uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. W przypadku badanej placówki dla dzieci do lat 5 czynniki determinujące kształt oferty to: 42 zadania określane przez ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, poziom dofinansowania placówek, wynikający w dużej mierze z sytuacji finansowej organu prowadzącego. warunki lokalowe instytucji, inwencja nauczycieli. Dzieciom zapewnia się kilka posiłków dziennie, przygotowywanych na miejscu. Od godziny 8:00 do 13:00 realizowana jest bezpłatna podstawa programowa, wzbogacana o wyjścia związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym (np. wycieczki do zoo). W ciągu dnia przewidziany jest również czas na zabawę, zabawy dowolne według zainteresowań dzieci oraz rekreację na świeżym powietrzu. W przedszkolu prócz podstawy programowej prowadzone są lekcje języka angielskiego oraz zajęcia z logopedą i psychologiem. Realizacja nieobligatoryjnych elementów oferty instytucji ograniczana jest najczęściej niewystarczającymi środkami finansowymi. Dodatkowe, odpłatne zajęcia mogą być organizowane na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) lub za pisemną ich zgodą, lecz nie wszystkie przedszkola na tym terenie oferują zajęcia dodatkowe, na których bardzo zależy rodzicom. Bardzo ważna jest dla nich wykwalifikowana kadra oraz niski koszt opieki przedszkolnej. Badane przedszkole nie sprawdziło się jednak w przypadku dziecka chorego na astmę, ponieważ nie zapewniło mu odpowiednich warunków pobytu, co przemawia za pozostawianiem dziecka w domu z matką.

43 W przeciwieństwie do placówek publicznych, wszystkie przedszkola prywatne prowadzą zajęcia dodatkowe, wśród których można wyróżnić zajęcia pobudzające wyobraźnię i rozwój poznawczy, rytmikę i zajęcia muzyczne, zajęcia językowe (angielski), pracę z logopedą oraz gimnastykę korekcyjną. Rysunek 10. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi w powiecie kazimierskim Źródło: Badanie FIO-P1. 43

44 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI W powiecie kazimierskim osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą skorzystać zarówno z usług stacjonarnych, jak również środowiskowych form opieki. Według szacunków, publiczne instytucje stacjonarne dysponują 59 miejscami, zaś uzupełnienie stanowi prywatny dom opieki, oferujący wsparcie dla 45 osób. Większą trudność stanowi natomiast oszacowanie liczby pacjentów korzystających z usług pielęgniarskich oraz opiekunów środowiskowych, ponieważ zmiany liczby podopiecznych są bardzo płynne. Tabela 8. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie kazimierskim Liczba miejsc Instytucje opieki Instytucje publiczne Opieka stacjonarna Opieka środowiskowa Instytucje niepubliczne Opieka stacjonarna zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska długoterminowa/środowiskowa opieka 0 bd 19 0 bd 20 dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Opieka środowiskowa Źródło: Opracowanie własne. Przedstawiciele instytucji opieki przewidują rosnące zapotrzebowanie na swoje usługi, związane ze zmianami demograficznymi i rosnącymi zaniedbaniami względem osób potrzebujących. Dodatkowo, administracja samorządowa zwraca uwagę na niedostateczną liczbę miejsc w placówkach stacjonarnych - brakuje przed wszystkim miejsc, w których może być sprawowana opieka specjalistyczna związana z wielochorobowością. 18 Na podstawie badania AP-ST2. 19 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 20 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 21 Według danych z protokołu kontroli domu z 2010 r. placówka oferuje 40 miejsc dla podopiecznych. Według badania APST2 - powyżej 45 miejsc. 22 Na podstawie badania FIO-P2. 23 Według danych z protokołu z kontroli kompleksowej przeprowadzonej w MGOPS w Kazimierzy Wielkiej, wynika, że od stycznia do czerwca 2013 roku opieką objęto 16 osób. Według danych z protokołu z kontroli problemowej przeprowadzonej w Miejsko - Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Skalbmierzu wynika, że od stycznia do czerwca 2012 roku, opieką objęto 6 osób. 44

45 CYTAT: Nasz DPS funkcjonuje miejscami, ale to o odpowiednich schorzeniach. Jeszcze jest jeden dom Caritasu. Nie pamiętam jak się nazywa, ale na zasadzie domu opieki społecznej działa. Także są 2 całodobowe. Jednak tych miejsc jest potrzeba. Zawsze jeżeli chcemy umieścić gdzieś osobę starszą w DPS-ie, a już całkowicie jak musi być specjalistyczna z tytułu schorzeń, itd., więc to jest problem, trzeba szukać. [APST2_CZA_W_8_ ] Jedna z badanych instytucji stacjonarnych oferuje swoje usługi dla osób chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo przez 8 godzin w ciągu dnia. W sytuacji niedopasowania do potrzeb podopiecznego lub jego rodziny, godziny pracy opiekunów są ustalane indywidualnie. Usługi stacjonarne tej placówki koncentrują się głównie wokół aktywizacji i motywowania do samodzielnej egzystencji podopiecznych. Głównym celem jest przywrócenie do funkcjonowania w społeczności, dzięki nabywaniu nowych umiejętności, rehabilitacji i wsparciu psychologicznemu. Zajęcia organizowane są głównie w budynku placówki, natomiast oferta wynikająca z przepisów prawa jest poszerzana o dodatkowe aktywności podopiecznych, do których należą wyjazdy integracyjne lub zawody organizowane na okolicznych boiskach sportowych i basenach. Respondenci deklarują dopasowanie swojej oferty do możliwości podopiecznych i ich sprawności intelektualnej. CYTAT: Tu jako ciekawostkę mieliśmy ostatnio w ubiegłym tygodniu gości z Tajlandii. Pani pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi i pokazywała nam, w jaki sposób. Były ćwiczenia, które u nas też są wykonywane, natomiast my z nich nie korzystamy, spodobały mi się, myślę, że zostaną włączone do oferty. Korzystamy, więc z pomysłów innych i tych lokalnych i tych odległych. [FIOP2_K_ŚDS_5] Oferta opieki środowiskowej wynika ściśle z ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Z relacji respondentów wynika jednak, że przykładane są duże starania do zindywidualizowania wsparcia kierowanego do podopiecznych zakres świadczeń ustalany jest najczęściej z członkami ich rodzin (np. objęcie osoby niepełnosprawnej intelektualnie specjalistycznymi usługami dotowanymi z funduszy wojewody). Usługi środowiskowe prowadzone są w znacznie mniejszym wymiarze czasowym od 1 do 4 godzin, w zależności od stanu zdrowia podopiecznego oraz oczekiwań rodziny. Ważnym aspektem opieki środowiskowej jest pozostawienie osoby w jej naturalnym środowisku, z którym czuje się ona związana emocjonalnie. Do zadań opiekunów środowiskowych, a tym samym zakresu usług środowiskowych należy zatem niesienie pomocy w odniesieniu do osób przewlekle chorych, samotnych i niesamodzielnych, które nie mają dostatecznego wsparcia ze strony rodziny lub innych osób otoczenia. Opiekunowie towarzyszą im w trakcie zakupów, wizyt w urzędach, aptekach i placówkach medycznych. O konkretnym zakresie oferty, w tym rodzajach prowadzonych zajęć dla podopiecznych decydują opiekunowie, uwzględniając 45

46 ich możliwości i stan zdrowia. Każdy z podopiecznych ma ustalony swój indywidualny zakres czynności, który jest przygotowany na podstawie wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego. 46

47 Rysunek 11. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi w powiecie kazimierskim OFERTA INSTYTUCJI ŚWIIADCZĄCYCH OPIEKĘ NAD OSOBAMI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI, CHORYMI I STARSZYMI* Kategorie Instytucji objętych badaniem domy pomocy społecznej/domy dziennego pobytu środowiskowe domy samopomocy/kluby samopomocy usługi opiekuńcze świadczone przez Ośrodki Pomocy Społecznej Oferowane formy opieki Opieka stacjonarna 89,4% N=12 N= 12 Opieka świadczona w domu podopiecznego Czy instytucja świadczy opiekę 0% 20% 40% 60% 80% 100% całodobową? Tak Nie 63,0% 37,0% 21,3% Godziny otwarcia: Godziny zamknięcia: opieka 7:00-8:59 12:00-16:59 opieka 8:00-8:59 12:00-14:59 Zapewnianie noclegu Zapewnienie wyżywienia Umożliwienie podopiecznym odpoczynku Rozwój i podtrzymanie umiejętności społecznych Podtrzymanie i podnoszenie sprawności fizycznej Pielęgnacja podopiecznych FORMY ŚWIADCZONEJ OPIEKI Pomoc w zachowaniu higieny osobistej przez podopiecznych Pomoc w wykonywaniu czynności życia codziennego Wsparcie emocjonalne dla podopiecznych i ich rodzin Przygotowanie do samodzielności Umożliwienie podopiecznym dostępu do opieki duszpasterskiej Umożliwienie podopiecznym dostępu do kultury i rozrywki Które usługi, zdaniem dyrektorów, są najistotniejsze w ofercie instytucji? Zapewnienie noclegu Zapewnienie wyżywienia Umożliwienie podopiecznym wypoczynku Które usługi, zdaniem dyrektorów, są najistotniejsze dla podopiecznych/ich rodzin? Zapewnienie wyżywienia Zapewnienie noclegu Pielęgnacja podopiecznych Najczęstsza dodatkowa oferta kierowana do podopiecznych Zapewnienie dostępu do opieki medycznej Zapewnienie pomocy psychologicznej Umożliwienie podopiecznym dostępu do opieki duszpasterskiej * W analizie uwzględniono instytucje z terenu pwiatu oraz instytucje zlokalizowane poza nim, których dyrektorzy zadeklarowali, że mieszkańcy omawianego powiatu stanowia istotną częśc ich podopiecznych. Źródło: Badanie FIO-P1. Większość badanych jednostek samorządu terytorialnego, stara się realizować usługi opiekuńcze samodzielnie, unikając zlecania zadań własnych podmiotom niepublicznym. W momencie zaistnienia takiej konieczności przyznają jednak, że zlecanie zadań publicznych nie byłoby możliwe ze względu na znikomą obecność i aktywność instytucji niepublicznych (w 47

48 tym organizacji pozarządowych). Wedle deklaracji respondentów, skala przekazywania zadań samorządu jest w powiecie kazimierskim niewielka i dotyczy głównie organizowania dowozu dzieci niepełnosprawnych do szkół i placówek rehabilitacyjnych. Beneficjentem zadań zlecanych są również kategorie podopiecznych, których sytuacja nie leży w obszarze zainteresowań badawczych projektu (np. dzieci z rodzin patologicznych, którym Caritas organizuje czas wolny). CYTATY: B: Czy samorząd zleca realizację jakichś zadań publicznych związanych z opieką organizacjom pozarządowym albo jakimś innym podmiotom? O: Nie. Póki co wszystko ląduje do nas. Karta dużej rodziny do nas, świadczenia rodzinne do nas, opieka nad dziećmi do lat 3 do nas, jakieś żłobki, nie żłobki do nas. Wszystko jest do nas. My wszystko przyjmujemy, bo co? Ktoś musi zrobić. Pracować trzeba. [APST3_KAZ_O_18_ ] B: A nie widzi Pani takiej potrzeby na przykład? Żeby no starać się zlecać w zakresie tej opieki na przykład jakieś zadania organizacjom? Czy po prostu O: Chyba nie ma takiej potrzeby akurat u nas, żeby coś takiego robić. Oni robią sobie swoje, oczywiście w kontakcie z nami, jak najbardziej, bo akurat z tymi trzema organizacjami, tylko tyle. Ja mówię, no to trudno im zlecać, jeżeli na przykład jedna organizacja to jest też praktycznie osoby starsze, emeryci, inwalidzi, renciści. [APST3_KAZ_O_19_ ] 48

49 2.6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W POWIECIE KAZIMIERSKIM Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA W pierwszych latach życia dziecka, rodzice niechętnie powierzają dziecko opiece żłobkom lub klubom dziecięcym, jeżeli nie ma takiej konieczności, częściej decydują się by opieka była sprawowana przez członków rodziny. W późniejszych latach życia dziecka (3-5 lat) rośnie liczba rodzin, które korzystają z instytucjonalnych form opieki (23,6 proc.). Jak wynika z badań jakościowych zgoda na przejęcie obowiązków przez przedszkola i punkty przedszkolne wynika z trzech powodów. Po pierwsze z większej aprobaty dla tej formy opieki nad starszymi dziećmi, ze zdefiniowanych przez rodziców korzyści z posłania malucha do placówki opiekuńczo-wychowawczej, oraz w przeważającej mierze, wprost z przymusu zarobkowego rodziców. Przyglądając się opiece nad małymi dziećmi organizowanej w powiecie kazimierskim, można zauważyć, że w 4/5 gospodarstw domowych z małymi dziećmi udało się zaspokoić popyt na opiekę nad nimi, gdyż forma sprawowanej opieki była zgodna z ich wyborem. Głównie dzięki temu, że dziećmi mogą się zająć rodzice przeważnie matki (46%). Za zaspokojenie zapotrzebowania dużo rzadziej odpowiadają instytucje, co tłumaczy choćby brak publicznego żłobka na terenie powiatu. Ci, którym nie udaje się zapewnić potrzebnej opieki nad dziećmi zgodnej z preferencjami przeważnie tłumaczą to brakiem możliwości finansowych. Opłacenie opiekunki lub kosztów prywatnego przedszkola jest poza zasięgiem ich budżetów domowych. Poziom zaspokojenia potrzeb opieki nad dziećmi jest stosunkowo wysoki w zestawieniu z danymi z pozostałych badanych powiatów. Wynika to głównie z modelu tradycyjnej, wielopokoleniowej rodziny i rolniczego charakteru gmin. W gospodarstwie domowym zwykle znajduje się osoba, mogąca zaopiekować się dziećmi. 49

50 Rysunek 12. Organizacja opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród dwudziestoprocentowego odsetka rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (96,4%). Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad dziećmi, indywidualną opiekę osób spoza gospodarstwa domowego wybrałoby ok. 17%, zaś opiekę instytucjonalną zaledwie 1,6% gospodarstw. Wciąż jednak dominującą formą pozostałaby opieka w ramach gospodarstwa domowego. 50

51 Rysunek 13. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku osób starszych, chorych i niepełnosprawnych, mieszkańcy częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i półinstytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Zaspokojenie popytu na usługi opieki nad osobami chorymi somatycznie nie stanowi problemu w powiecie kazimierskim. Porównując wyniki z danymi z pozostałych badanych jednostek samorządowych można mówić o satysfakcjonującym poziomie zaspokojenia potrzeb opiekuńczych wobec osób przewlekle chorych. Trzeba przy tym pamiętać, że w dużej mierze wynika to z poziomu samodzielności osób zakwalifikowanych do tej grupy. Część z nich, mimo ograniczonej sprawności i potrzeby opieki, w wielu sytuacjach radzi sobie sama. Podobnie jak w przypadku opieki nad dziećmi, głównym czynnikiem odpowiedzialnym za problemy z zaspokojeniem popytu są trudności w sfinansowaniu odpowiednich usług opiekuńczych. Na uwagę zasługuje także fakt, że w niewielkim stopniu popyt zaspokajają instytucje. 51

52 Rysunek 14. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (69,8 proc.). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, wiele osób chciałoby sprawować opiekę nad chorym w domu (73,9 proc.), ale istotnie wzrósłby odsetek gospodarstw domowych korzystających z indywidualnej opieki osób spoza gospodarstwa domowego (16,9 proc.),zaś opiekę instytucjonalną wybrałoby niecałe 10 proc. z tych gospodarstw. Badania jakościowe pokazują, że brakuje głównie form opieki środowiskowej, a także warsztatów terapii zajęciowej i pomocy w codziennych czynnościach sprawowanych przy osobach o ciężkim stopniu upośledzenia. Niewielu badanych znało pozostałe formy wsparcia jak np. mieszkania wspomagane/chronione, które są alternatywą dla opieki organizowanej w ramach gospodarstwa domowego, uczącą osoby zależne samodzielnego życia. Na uwagę zasługuje fakt, że niemal wszyscy opiekunowie wskazywali na konieczność organizowania form wsparcia osób, które na co dzień zajmują się podopiecznymi. Wskazywano wówczas na kluby, zrzeszenia, czy szkolenia co również na mapie obecnych usług jest określane jako deficytowe. 52

53 Rysunek 15. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Znacznie trudniej jest zapewnić odpowiednią opiekę osobom niepełnosprawnym fizycznie i intelektualnie oraz chorym psychicznie. Szacunki wskazują na ok. 70-procentowy poziom zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych z tymi grupami podopiecznych. Podobnie jak w przypadku dzieci, niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie przeważnie opiekują się rodzice lub inni bliscy, ponieważ osoby te wymagają stałego nadzoru. W przypadku osób niepełnosprawnych ruchowo opieka jest podzielona pomiędzy bliskich przeważnie rodziców, dzieci, partnerów. W przeciwieństwie do osób z zaburzeniami umysłowymi, niepełnosprawni ruchowo częściej są samodzielni przy wykonywaniu codziennych czynności i nie potrzebują stałej opieki. We wszystkich omawianych grupach podopiecznych opiekunowie zgłaszają potrzebę odciążenia ich z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Jak wskazują badani, w opiece nad osobami zależnymi chętnie wsparliby się usługami specjalistycznych instytucji oraz pomocą opiekunów indywidualnych. Obecnie główną przeszkodą w realizowaniu opieki zgodnie z preferencjami są problemy finansowe gospodarstw domowych, a także (w mniejszym stopniu) niewielki wybór form odpowiedniej opieki. 53

54 Rysunek 16. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 17. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 54

55 Rysunek 18. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 19. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 55

56 Sytuacja osób starszych, wymagających opieki, także nie jest jednoznaczna. Z jednej strony popyt jest w dużej mierze zaspokojony, ale wielu seniorów nie może sobie pozwolić na opłacanie usług opiekuńczych. Opieka indywidualna w ogóle nie jest świadczona. Obecnie wiele osób starszych wybiera samodzielne funkcjonowanie lub korzysta z opieki rodziny (89%). W sytuacji gdy opieka taka nie jest wyborem a koniecznością (15,7%) mieszkańcy kaźmierskiego oczekiwaliby większej pomocy ze strony instytucji i indywidualnych opiekunów, tak by nawet o połowę uszczuplić domową organizację opieki. Rysunek 20. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie kazimierskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 21. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 56

57 Wnioski z analiz ilościowych potwierdziły wywiady pogłębione (badanie AP-ST2). Kazimierskie społeczeństwo posiada ograniczone środki finansowe, a znaczna część osób utrzymuje się z zasiłków albo emerytury i renty. Ma to konsekwencje także dla sposobu sprawowania opieki. Osoby potrzebujące pomocy przeważnie otrzymują ją w domach, ponieważ rodziny starają się same utrzymywać i sprawować opiekę nad członkami swoich rodzin. Ponadto w domostwach istnieją pewne tradycje związane z przechodzeniem gospodarstwa (głównie na wsi) z pokolenia na pokolenie Wiele osób wykazuje przekonanie, iż nie można członków rodziny oddać pod opiekę instytucjonalną. CYTAT: Pozytywne jest to, że w dużej mierze gospodarstwa rolne są prowadzone z pokolenia na pokolenie i faktycznie większość osób, które już wymagają opieki jednak zamieszkuje w rodzinach. To jest pozytywne gospodarstwa, rodziny wielopokoleniowe. Osoby, które już są niezdolne do pracy i potrzebują pomocy w dużej mierze zamieszkują z rodziną, która tej pomocy bezpośrednio udziela [APST2_CZA_W_8_ ] 57

58 Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Z usług opiekuńczych badanych instytucji opieki przedszkolnej korzystają dzieci w wieku od 3 do 5 lat, pochodzące z rodzin zarówno lepiej sytuowanych pod względem finansowym, jak również tych, z uboższych środowisk. Dzieci uczęszczające do przedszkoli prywatnych, jak i ich rodziny, niewiele różnią się od podopiecznych z przedszkoli samorządowych - dominują w nich osoby średniozamożne i pracujące (przy czym częściej zdarzają się także osoby lepiej sytuowane). Podstawowe kryteria rekrutacyjne do przedszkoli wynikają z ustawy o systemie oświaty natomiast dodatkowe, ustalane są przez organ prowadzący. Największą szansę na przyjęcie do placówki mają dzieci, które w momencie rozpoczęcia zajęć w punkcie miały skończone 3 lata, a jednocześnie nie ukończyły 5 lat. Więcej punktów w trakcie rekrutacji przyznawanych jest również dzieciom z uboższych środowisk, oraz tym, których rodzeństwo już uczęszcza do placówki. Z relacji respondenta wynika, że do przedszkola przyjmowane są wszystkie dzieci, nawet z terenu innego województwa. Mimo zahamowanego rozwoju miejsc opieki nad dziećmi w ciągu ostatnich 10 lat wzrósł odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Pod znakiem zapytania jest potrzeba dalszego rozwoju tych usług w kontekście zmniejszającej się liczby mieszkańców powiatu, szczególnie tych z najmłodszej kategorii wiekowej. Z tego też powodu przedstawiciele badanej placówki opieki nad dziećmi nie potrafili wskazać czy brakuje form opieki nad dziećmi. Z ich deklaracji wynikało także, że nie ma dzieci oczekujących na przyjęcie do przedszkola, dla których zabrakło miejsca w placówkach ale nie ma też wolnych miejsc umożliwiających przyjęcie większej liczby podopiecznych. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Z usług Środowiskowego Domu Samopomocy korzystają osoby w wieku od 18 do 90 roku życia z zaburzeniami psychicznymi (schizofrenia, otępienie starcze, depresja łącznie 11 osób) i upośledzeniem umysłowym (21 osób), zarówno w stopniu lekkim, jak i głębokim. Przebywało tam 14 kobiet i 18 mężczyzn. Podopieczni pochodzą z bardzo różnych środowisk, ale z obserwacji badanych wynika, że osoby te zazwyczaj mogą liczyć na wsparcie najbliższego otoczenia. Opiekunowie środowiskowi sprawują najczęściej pieczę nad osobami starszymi, często z pewnym rodzajem niepełnoprawności fizycznej. W jednostkowych przypadkach, opieki wymagają osoby młode z głębokim upośledzeniem umysłowym. Jak potwierdziły badania jakościowe, przeważnie podopieczni nie są osobami zamożnymi, a ich dochód często nie przekracza minimum określonego w ustawie o pomocy społecznej. Z tego też powodu duża część podopiecznych jest zwolniona z odpłatności za korzystanie z usług opiekuńczych. 58

59 CYTATY: Generalnie Ci, którzy są w stanie dotrzeć, docierają sami. Mamy transport, ponieważ mamy osobę na wózku, ewentualnie mamy osoby ze stopniem upośledzenia, czy z zaburzeniami na tyle poważnymi, że nie byłyby same w stanie samodzielnie dotrzeć, więc dla tych osób jest dowóz. Jeżeli mamy osoby sprawne, ale są na trasie dowozu, mieszkają, no to je też dowozimy, wszystkie pozostałe docierają same. W piątki nie mamy dowozu, oszczędnościowo. Mamy wtedy niższą frekwencję i wtedy rodziny muszą ponieść ten trud, żeby dowieźć, no jest to 4 razy w miesiącu, więc to jakoś tam udaje się organizować. [FIOP2_K_ŚDS_5] Są to osoby, których sprawność nie jest tak dobra żeby w pełni się w środowisku poruszały, ale nie jest na tyle zła, żeby np. wymagały zakładu opiekuńczo-leczniczego. Są to takie stany pośrednie. [FIOP2_K_OPS_26] Dom Opieki dla Osób Starszych to placówka przeznaczona dla tych osób, które nie były przewlekle chore, niepełnosprawne fizycznie, wymagające specjalistycznej opieki całodobowej i umieszczenia w domu pomocy społecznej lub placówce zapewniającej całodobową opiekę. Kontrola przeprowadzona w placówce w 2010 roku potwierdziła, że dniu kontroli nie było osób leżących ani wymagających specjalistycznej opieki całodobowej. Dom Opieki zamieszkiwało 29 osób w wieku od 52 do 92 lat, w tym 22 umieszczone przez rodziny i 7, których pobyt współfinansowany jest przez ośrodki pomocy społecznej, także spoza terenu powiatu (OPS Koniusza, OPS Busko-Zdrój, OPS Bolesław, OPS Wiślica oraz OPS Strawczyn). Osoby starsze, mimo podeszłego wieku, nie wymagały opieki osób drugich 24. Ponadto zarówno podopieczni, jak i ich rodzinni opiekunowie podpisują się pod oświadczeniami, w których deklarują, iż na wypadek pogorszenia stanu zdrowia podopiecznego, zobowiązują się do przeniesienia tej osoby do placówki świadczącej całodobowe usługi pielęgnacyjno lecznicze. Do zakładu opiekuńczo-leczniczego przyjmowani są pacjenci którzy przebyli ostrą fazę leczenia szpitalnego, mają ukończony proces diagnozowania, leczenie operacyjne lub intensywne leczenie zachowawcze, nie wymagają już dalszej hospitalizacji, jednak ze względu na stan zdrowia i stopień niepełnosprawności oraz brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w środowisku kierowani są do placówki świadczącej usługi całodobowe. Pacjenci ci są sklasyfikowani wg skali Bartel na poziomie od 0 do 40 punktów czyli wymagający stałej opieki długoterminowej 25. Do ZOL nie są przyjmowani pacjenci w ostrej fazie choroby psychicznej oraz w schyłkowym okresie życia choroby nowotworowej (dla tych ostatnich przeznaczone jest hospicjum domowe). 24 Wystąpienie pokontrolne PS.I /8/

60 W DPS w 2014 roku mieszkało 76 osób, w tym 5 osób umieszczonych na mocy postanowienia sądu. Spośród mieszkańców Domu 17 osób było ubezwłasnowolnionych, z tego 16 całkowicie. Opiekunami prawnymi tych mieszkańców są: rodzina - dla 7 osób, pracownicy Domu - dla 10 osób. W DPS przebywało 15 mieszkańców niepełnosprawnych ruchowo, z tego leżących i wymagających wszystkich czynności samoobsługowych i opiekuńczych było 5 osób. Trzy osoby poruszały się na wózkach inwalidzkich, a 5 z balkonikiem. Po jednym podopiecznym poruszało się o kulach i przy pomocy trójnogu. DPS od 2010 r. nie przyjmuje osób przewlekle somatycznie chorych i praktycznie w DPS przebywała 1 taka osoba w 2014 r., pozostali mieszkańcy to osoby niepełnosprawne intelektualnie, mimo iż przeznaczono 25 miejsc dla osób przewlekle somatycznie chorych. W związku z tym DPS będzie przekształcany na placówkę obsługującą wyłącznie osoby niepełnosprawne intelektualnie 26. Proces przyjmowania podopiecznych do placówki stacjonarnej (ŚDS) przebiega zgodnie z ustawą o pomocy społecznej oraz Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2010 r. w sprawie środowiskowych domów samopomocy. Podstawą przyjęcia podopiecznych do placówki jest wniosek składany w lokalnym ośrodku pomocy społecznej, wraz z zaświadczeniami od lekarza rodzinnego i psychiatry. Pierwsza decyzja o przyznaniu pobytu w placówce jest wydawana na 2 miesiące, a następnie, w miarę konieczności, może być przedłużona przez PCPR. Respondenci zauważają dość dużą rotację, związaną z usamodzielnianiem się podopiecznych, przechodzeniem do domów pomocy społecznej (podopieczni wymagający więcej opieki) lub zmiana miejsca zamieszkania. Pod opiekę środowiskową przyjmowane są osoby spełniające standardy określone w ustawie o pomocy społecznej. Pierwszy etap obejmuje weryfikację dokumentacji, m.in. zaświadczenia lekarza rodzinnego, następnie przeprowadzany jest wywiad środowiskowy z odbiorcami usług opiekuńczych, w trakcie którego określane są oczekiwania i potrzeby związane z opieką nad podopiecznym. Analizie poddawana jest również sytuacja rodzinna podopiecznego. Rezygnacja z usług opiekuńczych jest rzadkością. Jest to najczęściej wynikiem zmiany miejsca zamieszkania, przejęcia opieki przez najbliższych lub pogorszenia stanu zdrowia podopiecznego, wymagającego innej formy opieki. Choć formalnie instytucje opieki nie rejestrują długich kolejek po swoje usługi (średnio na 1 miejsce oczekuje 1 osoba przez miesiąc), to w instytucjach publicznych nie występują powszechnie nadwyżki miejsc do różnych form opieki na terenie JST w stosunku do potrzeb wyodrębnionych kategorii podopiecznych. W przypadku jednej z badanych instytucji niepublicznych, zaobserwowano odmienną sytuację, w której placówka dysponuje jeszcze kilkoma wolnymi miejscami na 40 dostępnych miejsc wykorzystanych jest Kontrola problemowa w Domu Pomocy Społecznej w Bejscach, w zakresie standardu świadczonych usług oraz realizacji zaleceń pokontrolnych. Podmiot kontrolujący: Wydział Polityki Społecznej, Data kontroli: Kontrola miała na celu sprawdzenie jakości standardu usług w zakresie potrzeb opiekuńczych i wspomagających oraz realizacji zaleceń pokontrolnych. 60

61 Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu kazimierskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte o dane z BDL, uzupełnione o wyniki badania GD1 (w przypadku osób chorych, starszych, niepełnosprawnych). Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, zaprezentowane w podrozdziale 4.1. w powiecie kazimierskim jest ok osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 100 miejsc. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, dopóki nie ma wyraźnej potrzeby, gospodarstwa domowe nie korzystają z formalnej pomocy zewnętrznej. Rodziny z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób chorych, starszych i niepełnosprawnych godzą się na przejmowanie opieki nad najbliższymi osobami, ponieważ traktują ją jako swój obowiązek, jednocześnie postrzegając całodobową opiekę instytucjonalną jako pozbycie się problemu. Zaspokojeniu potrzeb sprzyja również specyfika powiatu kazimierskiego - utrzymywanie się części rodzin z gospodarstw rolnych czy niewielka odległość do miejsca zamieszkania członków dalszej rodziny. Popyt i podaż nie są dopasowane także jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci. Również w tym przypadku liczba miejsc w placówkach (668) jest niewystarczająca wobec liczby dzieci w wieku 3-5 lat (878). Ponadto popyt nie jest zaspokojony w grupie dzieci od 0 do 2 lat - brak żłobków utrudnia zapewnienie pełnowymiarowej opieki nad najmłodszymi. Badania jakościowe prowadzone w powiecie kazimierskim pokazują jednak, że dla większości rodziców najlepszą formą opieki jest opieka nieformalna ze względu na zaufanie do najbliższych osób i miejsce jej świadczenia dom, w którym dziecko czuje się bezpiecznie. 61

62 Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Decyzje dotyczące opieki wynikają z kondycji finansowej rodziny, warunków życia oraz z potrzeb samego dziecka. W gospodarstwie domowym, w którym zamieszkują wspólnie trzy pokolenia, rodzice mają mniejsze problemy z zapewnieniem opieki dziecku pod ich nieobecność, ponieważ mogą liczyć na pomoc dziadków. Sytuacja jest trudniejsza w przypadku rodziny, w której dziadkowie mieszkają osobno i prowadzą własne gospodarstwo rolne. Nie chcą oni obarczać ich dodatkowymi obowiązkami i starają się radzić sobie sami. Korzystają z ich pomocy tylko gdy są do tego zmuszeni przez okoliczności. Opieka dziadków jest oceniana jako najlepsza, dająca spokój i pewność rodzicom, że dziecko jest w dobrych rękach. Z tego też powodu jakości opieki oraz jej kosztów - nie korzystają z pomocy opiekunki. Uważają, że najlepszą opiekę mogą zapewnić tylko rodzice lub dziadkowie. Badania jakościowe potwierdzają, że bardzo korzystne byłaby dla rodziców możliwość posłania dziecka do żłobka, ponieważ rozwiązałoby to problem opieki, gdy matka wróci do pracy. Brak żłobka odczuwają najbardziej rodziny, na co dzień borykające się z problemem zapewnienia opieki dla najmłodszych. Respondenci pozytywnie oceniają wpływ przedszkola na rozwój dziecka, przede wszystkim ze względu na obecność innych dzieci, zabawę, naukę, dyscyplinę. Ważne są dla nich także regularne posiłki jakie dziecko otrzymuje w przedszkolu oraz zapewnienie mu bezpieczeństwa. Mają zaufanie do opiekunek w przedszkolu tylko wtedy, gdy są to znane im osoby. Przedstawiciele instytucji opieki nie potrafili wskazać brakujących form opieki nad dziećmi, co może być związane ze wspomnianym we wcześniejszym podrozdziale dość wysokim stopniem zaspokojonego popytu na tego rodzaju usługi. Ponadto badane przedszkola zgodnie przewidują zmniejszenie zainteresowania swoimi usługami wynikające ze zmian demograficznych (mniejszej liczby urodzeń, niższego współczynnika dzietności, migracji zagranicznych). Dla przedstawicieli samorządu najważniejsze jest utrzymanie istniejącej sieci przedszkoli nawet pomimo obserwowanej i prognozowanej zmniejszającej się liczby dzieci. Zależy im na tym, żeby sieć placówek na terenie poszczególnych gmin była na tyle gęsta, żeby rodzice nie byli zmuszeni do posłania dziecka do placówki zlokalizowanej na terenie innej gminy. Dokonanie przez rodziców takiego wyboru na etapie przedszkolnym może w konsekwencji doprowadzić do wyboru szkoły podstawowej również spoza terenu gminy. To spowodowałoby z kolei zmniejszenie subwencji oświatowej i problem z utrzymaniem szkół przez poszczególne gminy. W powiecie kazimierskim rozważa się powołanie żłobków, ale samorządowcy nie mają wystarczającej wiedzy na temat rzeczywistego zapotrzebowania na tę formę opieki. Obawiają się, że utrzymywanie placówek będzie zbyt obciążające dla budżetu (mimo dofinansowania, które mogą otrzymać na utworzenie placówek od wojewody). Badani radni są podzieleni w kwestii oceny dopasowania zasobów opieki do potrzeb rodzin z dziećmi do lat 5. Odpowiedzi rozkładają się niemal po połowie. Najbardziej brakuje placówek opieki dla młodszych dzieci do 2 lat, a więc żłobków i klubów dziecięcych. Potrzebę utworzenia żłobków wyraziło 71% badanych radnych, a klubów 54%. Radni lepiej ocenili 62

63 natomiast zaspokojenie potrzeb przez przedszkola. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Z relacji badanych przedstawicieli gospodarstw domowych wynika, że z pomocy formalnej nie korzysta się ze względu na ograniczoną dostępność sieć publicznych instytucji opieki nie jest gęsta, trudnodostępna jest również bezpłatna opieka środowiskowa, a korzystanie z opieki prywatnej wiązałoby się z ponoszeniem dużych nakładów. Jednocześnie, co warto ponownie podkreślić, dopóki nie zachodzi wyraźna potrzeba, a opieka nie wiąże się z wykonywaniem skomplikowanych czynności medycznych, nie korzysta się z pomocy z zewnątrz. Opieka postrzegana jest przez członków rodzin w kategoriach obowiązku. Z analizy materiału badawczego wynika też, że rodziny nie otrzymują wyczerpującej informacji na temat istniejących form i możliwości otrzymania wsparcia. W opiece nad chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi chodzi o to, żeby przedłużać na tyle, na ile to możliwe samodzielność podopiecznych lub doprowadzać do ich usamodzielnienia. Bez szybkiego reagowania krótkiego czasu na otrzymanie pomocy, nie jest to możliwe. Zadaniem państwa powinno być przede wszystkim zapewnienie form opieki zarówno instytucjonalnych, jak i środowiskowych, tak żeby zaspokoić zróżnicowane potrzeby wszystkich podopiecznych i ich rodzin. Te zadania są tym ważniejsze, że zdaniem badanych zapotrzebowanie na opiekę będzie wzrastać wydłuża się długość ludzkiego życia, młodsze pokolenia nie chcą lub nie mogą przyjmować na siebie wszystkich obowiązków opiekuńczych. Przedstawiciele samorządu z terenu powiatu kazimierskiego wskazują na niewystarczającą liczbę miejsc w ZOL-ach, co w perspektywie rosnącej liczby osób wymagających specjalistycznej opieki medycznej, jest zjawiskiem niepokojącym. Choć działa w Kazimierzy Wielkiej hospicjum domowe, finansowane od 1 lipca 2014 roku poprzez umowę z NFZ 27, jest to placówka prywatna, która dodatkowo nie gwarantuje zabezpieczenia potrzeb wszystkich osób wymagających opieki paliatywnej. Dostrzegana jest też potrzeba tworzenia środowiskowej opieki sprawowanej w domach pacjentów. Ta forma opieki jest postrzegana zarówno jako korzystna dla dobrostanu pacjenta, jak i tańsza w utrzymaniu z punktu widzenia samorządu. Opieka środowiskowa zapewnia bardzo wysoki komfort psychiczny podopiecznemu, który otrzymuje wsparcie w swoim środowisku i czuje się dowartościowany. Zapotrzebowanie na taką pomoc systematycznie wzrasta, jednakże brakuje odpowiednich środków na pełną realizację oczekiwań mieszkańców. CYTATY: Mamy takie ośrodki. ZOL, chcę powiedzieć, że ciągle trzeba by rozbudowywać. Takie jest zapotrzebowanie i wzrasta. Boli, że niestety wzrasta. To osoby leżące, wymagające opieki takiej bytowej. ( )Dla państwa jest łatwiej, żeby to było w domu. Ten człowiek się czuje dowartościowany. Ten człowiek się czuje u siebie. Psychicznie i bytowo to jest najbardziej

64 forma taka. Nie chcą, się bronią, kierowaniem bardzo. Rozstanie się z tymi warunkami domowymi. Ale kwestia, to dla mnie oczywiście byłoby taniej i lepiej, gdyby to było gdzieś w domu. [APST2_KAZ_S_9_ ] Zakład opiekuńczo-leczniczy mamy. Więcej miejsc też by się może troszkę przydało. Pielęgnacyjno-opiekuńczy, no podobnie jak tu. Opieka paliatywna. Może by mogła być w szpitalu. Hospicjum stacjonarne to funkcjonuje. Bo są te hospicja, tak, tak jest. Hospicjum domowe. Opieka długoterminowa to to mają, to ośrodki mają i wiem, że to stacjonarne takie hospicjum domowe też jest takie, że dojeżdżają tu jacyś lekarze. I że jest coś takiego. [APST3_KAZ_O_19_ ] Perspektywę samorządowców potwierdzają i uzupełniają opinie przedstawicieli instytucji opieki. W niektórych placówkach np. świadczących pomoc dzienną dla osób chorujących psychicznie i niepełnosprawnych umysłowo miejsc jest za mało, a zapotrzebowanie będzie wzrastać. CYTAT: Co roku piszemy o zwiększenie liczby miejsc [FIOP2_K_ŚDS_5] Dodatkowo respondenci wskazali potrzebę uruchomienia rodzinnego domu pomocy, uznawanego za najbardziej naturalne środowisko podopiecznego, zbliżone do przebywania w warunkach domowych. Rysunek 22. Brakujące formy opieki dla osób chorych (po lewej) i starszych (po prawej) w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu kazimierskiego Źródło: Badanie FIO-P1. Biorąc pod uwagę wysoki poziom kapitału społecznego na terenie powiatu kazimierskiego, badani przedstawiciele instytucji opieki dostrzegają potrzebę i możliwość uruchomienia zinstytucjonalizowanej pomocy sąsiedzkiej. Dodatkowo, rekomendowane jest stworzenie domu dziennego pobytu, na mocy programu Senior-WIGOR, przeznaczonego dla aktywnej grupy osób starszych. CYTAT: Ja myślę, że gdyby wymyślono jakiś fajny sposób finansowania pomocy sąsiedzkiej, to rola mogłaby być duża. Sąsiadka jest w wieku emerytalnym, ale jest sprawna fizycznie i mogłaby się starszą sąsiadką zaopiekować, czy młoda bezrobotna. Jakieś rozwiązanie systemowe, myślę, że sprawdziłoby się. Nawet najlepiej, bo blisko, po sąsiedzku, zazwyczaj to są osoby, które się lubią i znają, także, jak najbardziej. [FIOP2_K_OPS_26] 64

65 Powyższe analizy zapotrzebowania znajdują także odzwierciedlenie w opiniach radnych. W opiece skierowanej do osób niepełnosprawnych dostrzegają oni największe braki - szczególnie w usługach opiekuńczych oraz w zakładach opiekuńczo-leczniczych. Podobnie, w przypadku opieki kierowanej do osób chorych: im także brakuje ZOL-i, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz usług opiekuńczych. Dodatkowo, zdaniem radnych z powiatu kazimierskiego, osobom w podeszłym wieku brakuje opieki środowiskowej i długoterminowej. 65

66 Rysunek 23. Wystarczalność zasobów opieki na terenie powiatu kazimierskiego z perspektywy różnych grup podopiecznych w opinii radnych i dyrektorów formalnych instytucji opieki Źródło: Badanie AP-ST1 i FIO-P PODSUMOWANIE POWIATU KAZIMIERSKIEGO Powiat kazimierski wyróżnia się na tle innych badanych JST. Rolniczy charakter tego powiatu przekłada się w szczególności na formę pracy poszczególnych członków gospodarstw domowych, umożliwiającą utrzymanie bliskich relacji pomiędzy nimi i pozwalającą na samodzielną organizację opieki. W związku z tym, mimo nierozbudowanej sieci usług opiekuńczych, popyt na opiekę jest zaspokajany w dużej mierze przez gospodarstwa domowe. Zauważalne i przewidywane zmiany demograficzne w powiecie, tj. ujemny przyrost naturalny, niski współczynnik dzietności oraz emigracja (zwłaszcza wśród kobiet), mogą w przyszłości spowodować poważne problemy gospodarstwa domowe nie będą w stanie samodzielnie zapewnić opieki w pełnym wymiarze. Rodziny, które z różnych względów nie mogą sprawować opieki nad podopiecznymi, powinny mieć możliwość skorzystania z pomocy instytucjonalnej. Z kolei rodziny, które wolą

67 sprawować opiekę samodzielnie powinny mieć dostęp do form środowiskowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że możliwe jest również wykorzystanie bliskich relacji rodzinnych i sąsiedzkich i zachęcanie do powstawania oddolnych organizacji świadczących usługi opiekuńcze, na rzecz dzieci do lat 5, osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. Zarówno procesy demograficzne, jak i sytuacja społeczno-gospodarcza miały konsekwencje dla działań samorządów w zakresie zapewniania opieki. Powiat przechodzi też istotne zmiany, które powinny być zauważone przez decydentów i wzięte pod uwagę. W powiecie kazimierskim zarejestrowanych jest 7 placówek wychowania przedszkolnego, zlokalizowanych głównie na terenach miejskich. Spośród nich, niemal połowę stanowią niepubliczne placówki. Z uwagi na to, że usługi przedszkoli prywatnych są z reguły droższe od samorządowych, dla osób z nich korzystających może stanowić to znaczne obciążenie domowego budżetu. W polityce samorządowej przewidziano potrzebę tworzenia placówki dla dzieci niepełnosprawnych, pozbawionych opieki rodziców. Z chwilą powołania Regionalnej Placówki Opiekuńczo-Terapeutycznej, przeznaczonej dla dzieci wymagających szczególnej opieki zarówno zdrowe, jak i niepełnosprawne dzieci będą miały zapewnioną dzienną opiekę o charakterze instytucjonalnym. To działanie świadczy o przyszłościowym podejściu do kwestii niepełnosprawności dzieci i odpowiada na zapotrzebowanie całego regionu. Jednak wydaje się, że nie została zaspokojona pilniejsza potrzeba w powiecie wciąż nie powstał żaden żłobek i to stawia wielu rodziców w trudnej sytuacji. Choć liczba dzieci się zmniejsza, jest ich wciąż tak dużo, że instytucja tego rodzaju jest konieczna. Dzięki zapewnieniu opieki nad dziećmi do lat 3 można także próbować wyhamować tendencję migracyjną. Ośrodki pomocy społecznej świadczą usługi opiekuńcze, kierując dodatkowo mieszkańców o ograniczonej samodzielności do domów pomocy. W sytuacji, gdy DPS funkcjonujący w powiecie nie przyjmuje osób przewlekle chorych, ale z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnością umysłową, chorzy przebywają w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub są pozostawieni w domach, pod opieką bliskich, bez pomocy innej niż finansowa i rzeczowa. 67

68 3. POWIAT NYSKI 3.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu nyskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu nyskiego: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie nyskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu nyskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu nyskiego. 68

69 3.2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, pełne dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie nyskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat nyski charakteryzuje się niskim zapotrzebowaniem i jednocześnie wysokimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie nyskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku do 5 lat, wymagające całodobowej opieki, po drugie są to osoby, nad którymi opiekę stanowią rodziny w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i 69

70 podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi do lat 5) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. 70

71 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=112) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=11) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=21) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=836) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=2), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=26), IDI (n=13) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). 71

72 Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU NYSKI I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Demografia i podopieczni Powiat nyski posiada rys terenów wyludniających się. 28 Notuje się niski stopień urbanizacji i maskulinizację wsi. Niska dzietność i ujemny przyrost naturalny nie gwarantują zastępowalności pokoleń. Notuje się ujemne saldo migracji, głównie osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Powiat nyski jest terenem o starzejącej się strukturze społeczeństwa, wyjątkiem są gminy Korfantów i Skoroszyce. Rośnie powoli, lecz zauważalnie, odsetek dzieci ze związków partnerskich lub rodzin niepełnych. Obciążenie demograficzne związane z utrzymaniem osób w wieku nieprodukcyjnym (małoletnich) dla regionu wynosi: 1 nieletni na 5 zarobkujących dorosłych. Współczynnik ten od 2002 roku spada. Obciążenie demograficzne dla regionu związane z utrzymaniem osób w wieku poprodukcyjnym wynosi 3 seniorów na 10 osób zarobkujących. 10 lat temu, były to 2 osoby. Potencjał opiekuńczy wobec osób starszych dla regionu przestanie być wystarczający do zapewnienia opieki seniorom w ciągu 15 lat. Powiat nyski położony jest w południowo - zachodniej części województwa opolskiego. Ludność obszaru liczy niespełna 140 tys. mieszkańców, co stanowi 15% populacji województwa 29. Obecnie region zamieszkuje 51,4% kobiet i 48,6% mężczyzn (wskaźnik feminizacji 95), proporcja ta jest zgodna z tendencjami dla kraju oraz pozostałych badanych powiatów. Powiat nyski posiada rys terenów 28 Według klasyfikacji Webba ujemny przyrost naturalny z ujemnym, saldem migracji. 72

73 wyludniających się o niestabilnej dynamice zmian w tendencji spadkowej. Zjawisko to pogłębia się głównie wśród kobiet. Rysunek 94 Dynamika wyludniania powiatu nyskiego według płci w latach ,1% -0,1% -0,3% -0,5% -0,7% -0,9% -1,1% -1,3% -1,5% kobiety mężczyźni Liniowy (kobiety) Liniowy (mężczyźni) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS Największy spadek ludności przypadał na lata 2010 i 2013, wówczas sięgnął on odpowiednio 0,74% i 0,68% ogółu mieszkańców powiatu. Zmiana taka jest charakterystyczna dla całego województwa opolskiego, natomiast w analizowanych powiatach obok powiatu kazimierskiego, jest to jedno z najintensywniej wyludniających się badanych terenów. Na drugim biegunie można umieścić powiaty wejherowski i bieruńsko-lędziński, gdzie w tych samych latach odnotowano zwiększenie liczby ludności. Wyludniają się głownie miasta. Na wsiach na przestrzeni lat notujemy powolny, ale systematyczny wzrost liczby ludności (głównie mężczyzn w wieku produkcyjnym). Przyczynia się to do stopniowego spadku wskaźnika urbanizacji w powiecie. Obecnie w powiecie nyskim ludność miejska stanowi 52,5%, co odbiega od wartości dla kraju, gdzie ludność miejska stanowi ponad 60% 30. W kontekście polityki społecznej i budowania kapitału ludzkiego zmniejszona urbanizacja jest zjawiskiem niejednoznacznym, z jednej strony pozwala na zminimalizowanie takich skutków rozrostu aglomeracji miejskiej jak bezdomność, znieczulica społeczna, a tym samym wzrost opiekuńczości wzajemnej. Z drugiej strony, oznacza trudniejszy dostęp do świadczeń służby zdrowia czy instytucjonalnych form pomocy społecznej, które zazwyczaj ulokowane są w aglomeracjach miejskich. Niepokoi także zmniejszający się współczynnik feminizacji, który może w najbliższych latach nie być wystarczający do pokrycia nieformalnych potrzeb opiekuńczych na wsiach, gdzie intensywniej będzie musiała wkroczyć pomoc społeczna. Przyczyny wyludnienia Depopulacja powiatu to głównie skutek ubytku naturalnego, spowodowanego przewagą liczebną zgonów nad urodzeniami. W przypadku powiatu nyskiego tak wyliczany przyrost 30 GUS, BDL. 73

74 naturalny, już od roku 2002 osiąga wskaźnik ujemny (-2,5: w tym dla miast -2,9 i wsi -2,1) obniżając liczebność populacji zwłaszcza w aglomeracjach miejskich 31. Sytuacja powiatu jest pod tym względem zdecydowanie gorsza niż sytuacja demograficzna kraju, lecz porównywalna do sytuacji w województwie. Obecna dzietność kobiet (współczynnik 1,1), mimo że względnie stała od 2002 roku, nie gwarantuje już zastępowalności pokoleń. W kontekście polityki społecznej oznacza to prognozowany wzrost liczby potencjalnych beneficjentów pomocy społecznej w starszych kohortach i zdecydowany spadek popytu na formy pomocowe dla najmłodszych użytkowników (przedszkola, żłobki). Rysunek 25 Przyrost naturalny Źródło: Polska w liczbach, GUS. Tabela 8 Stopa przyrostu naturalnego (na 1000 mieszkańców) POLSKA -0,1 0,12 0,28 0,92 0,86 0,9 0,34 0,04-0,46-0,03 OPOLSKIE -0,93-0,92-1,09-0,61-0,43-0,71-1,02-1,23-2,03-1,21 POWIAT NYSKI -1,55-1,52-1,24-1,33-0,49-1,42-1,83-1,59-3,26-2,5 Źródło: Dane BDL. Oprócz ruchu naturalnego, na negatywną sytuację demograficzną regionu a tym samym sytuację społeczną, wpływają silne ruchy migracyjne. W 2014 roku wyjechało z powiatu łącznie 479 osób więcej niż się osiedliło, z czego 138 osób, zdecydowało się na emigrację zagraniczną, która w ostatnich latach przybrała nieco na sile. Oznacza to, że chętniej niż w latach nysanie przesiedlają się poza granice kraju 32 (w kolejności, głównie do Niemiec, Wielkiej Brytanii, Holandii, Irlandii, USA, Włoch, Francji, Kanady, Norwegii, Dani, najrzadziej do Chin i Czech). Ponieważ większość wyjazdów na pobyt stały jest podyktowanych chęcią zarobkowania, kierunki wyjazdów determinowane są poziomem rozwoju kraju docelowego. Równie istotny jest czynnik genealogiczny - na terenie powiatu nyskiego duża część mieszańców posiada korzenie na terenie Niemiec, co ułatwia osiedlanie się na tamtejszych terenach. 31 Najmniejsza wartość osiąga dla gmin Kamienniki i Głuchołazy (-5, i -5,3), najwyższy w Korfantów (-1,4) i Otmuchów (-0,3). 32 Prawdopodobnie w związku z kryzysem obserwowano wzrost liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Powroty te nie były zjawiskiem masowym. 74

75 Skutkiem migracji stałej od 2005 roku ubyło w powiecie 5% mieszkańców. Problem ten w 2014 roku dotknął ok. 1,5% populacji powiatu nyskiego i 2% osób do 64 roku życia. Natomiast w skali wojewódzkiej od 2005 roku ubyło 7,9% ludności, natomiast prawdziwy exodus dotknął wsie wojewódzkie, skąd wyjechał za granicę niemal co dziesiąty mieszkaniec (8,8%). Rysunek 26. Saldo migracji saldo migracji wewnętrznych Liniowy (saldo migracji wewnętrznych) saldo migracji zagranicznych Liniowy (saldo migracji zagranicznych) Źródło: Dane BDL. Według prognoz, przy zachowaniu obecnej koniunktury gospodarczej w kraju, siła migracji zagranicznej w najbliższych latach powoli, lecz sukcesywnie będzie się zmniejszać. Z kolei wewnętrzne ruchy wędrówkowe będą utrzymywać się na względnie stałym, niestety wysokim, ujemnym poziomie (saldo -341), z tendencją ze wsi do miast. Ubytek ludności na skutek migracji dotyczy głównie mieszkańców powiatu o wykształceniu zasadniczym zawodowym i podstawowym 33 oraz w wieku produkcyjnym (74,7%) i przedprodukcyjnym (18,3%). Należy zaznaczyć, że omawiane migracje dotyczą wyjazdów potwierdzonych wymeldowaniem. W rzeczywistości skala wyjazdów jest dużo większa i ma poważniejsze skutki dla stanu demograficznego w regionie - wpływa bezpośrednio na stan przyrostu naturalnego, liczbę rozwodów, starzenie się społeczeństwa i powstawanie nowych zjawisk, takich jak eurosieroctwo dotykające najmłodszych mieszkańców powiatu, a tym samym redefiniuje rolę współczesnej polityki społecznej. Agregując dotychczasowe informacje o ruchu naturalnym i ruchach wędrówkowych, możemy wyliczyć współczynnik przyrostu rzeczywistego, faktycznie obrazującego stan powiatu ze względu na jego potencjał odnawiania struktur demograficznych. W roku 2014 wynosił on (minus) 6 osób, co charakteryzuje tereny o silnie wyludniającym się charakterze (spowodowane wymieralnością najstarszych pokoleń, niską dzietnością kobiet i emigracją) oraz brak zastępowalności pokoleń na poziomie, który byłby możliwy do odwrócenia, w mocno hipotetycznej sytuacji, rodzenia przez każdą kobietę w powiecie w wieku lat dwojga lub więcej dzieci oraz jednoczesnego ustania ruchów emigracyjnych mieszkańców. 33 Dane GUS, BDL, Ludność - ruch naturalny, 2005r. 75

76 Tabela 2. Stopa przyrostu rzeczywistego (na 1000 mieszkańców) POWIAT NYSKI Źródło: Dane BDL. -4,6-7,9-4,7-4,9-2,6-4,8-4,8-3,8-7,1-6,0 76

77 Obecnie w powiecie rodzi się 7,9 dzieci na 1000 mieszkańców. Najwięcej w gminie Korfantów (10,8 urodzeń żywych na 1000 mieszkańców), najmniej w Głuchołazach (7,6). Dla porównania wskaźnik dla Polski to 9,7 urodzeń żywych na 1000 mieszkańców. Ma to bezpośredni związek z opisywaną już emigracją ludzi młodych, ale również z malejącym odsetkiem zawieranych małżeństw, które ze względów społecznych i światopoglądowych silnie korelują z liczbą narodzonych dzieci. Zdecydowana większość rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie połowa z nich przychodzi na świat w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednakże przestaje to być regułą. Model rodziny nyskiej upodabnia się do wzorców zachodnioeuropejskich, gdzie rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle względnie stałym ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba osób samotnie wychowujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych). Wskazują na to dane: w 2010 w nyskim r. zawarto około 806 nowych związków małżeńskich - przy niezmiennej dzietności oscylującej ok 1,2 dziecka na kobietę. Współczynnik małżeństw wyniósł wówczas 5,6 na 1000 mieszkańców. Natomiast w 2014 było już tylko 644 małżeństw zawartych w powiecie, wskaźnik wyniósł 4,7, lecz poziom dzietności ogólnej nie zmienił się znacznie (1,15) 34. Przedstawione relacje migracji i dzietności kobiet naturalnie skłaniają do przyjrzenia się charakterystyce demograficznej powiatu wynikającej ze struktury wiekowej mieszkańców. Ta niestety nie jest zadowalająca. Obecna struktura demograficzna 35 powiatu zbliża go do starzejącego się społeczeństwa. Co prawda nie notuje się typowej charakterystyki dla społeczeństwa o zaawansowanej starości (wyznaczanej przez odsetek osób sędziwych w wieku 80+ w grupie osób starszych), ale problem ten dotknie powiat w okresie piętnastoletnim na skutek stałego powiększania się grupy seniorów i zmniejszającej się liczby nowonarodzonych dzieci. 34 Zmianie ulega również wiek kobiet, w którym decydują się na dziecko, obecnie największy szczyt urodzeń przypada na kobiety w wieku lat (płodność kobiet w tej grupie wiekowej wynosi 68,9%) oraz lata (płodność kobiet w grupie 53,72%). W młodszych rocznikach (w wieku lat) na dziecko decyduje się 42,5% kobiet, kolejne pod względem latki rodzą co piąte dziecko w powiecie (19%). 35 Nysanie w znacznej większości to osoby w wieku produkcyjnym (64%), wyraźny zwyż urodzeń w rocznikach skutkuje obecnie liczną grupa osób w wieku lat. Drugą zwyżkową grupą to dzieci roczników 50-60, pierwszego powojennego boomu urodzeń, które obecnie wchodzą w skład lub stoją tuż przed progiem grupy osób poprodukcyjnych, których w regionie liczba sięga aż 20% Osób w wieku przedprodukcyjnym jest zaledwie 16% liczby mieszkańców. Jest to rozkład zgodny z tendencja całego województwa. 77

78 Problem starzenia nie jest wspólny wszystkim gminom powiatu w sposób jednakowy. Gmina Skoroszyce i Korfantów, to tereny o rysach młodości demograficznej, gdzie popyt na opiekę właściwą dla osób starszych jest ograniczony, powodzeniem cieszyć się tam będą instytucje i usługi skierowane dla najmłodszych obywateli, do 3 roku życia. Z kolei Kamienniki i Otmuchów to typy stabilne demograficzne. Tam, w zależności od zmian dzietności tamtejszych kobiet, zdrowia publicznego, odsetka emigracji, długości życia i wymieralności, sytuacja demograficzna może przekształcić się w stronę młodości lud starości demograficznej 36. Rysunek 27. Typy demograficzne gmin powiatu nyskiego Taki rozkład demograficzny warunkuje pewne obciążenie populacji pracującej seniorami. Stopa obciążenia demograficznego związanego z uczestnictwem grup nieprodukcyjnych w populacji wynosi 31,2. Oznacza to, ze tyle osób w wieku poprodukcyjnym przypada na 100 osób w wieku produkcyjnym. Wymiar ten stale rośnie od 2005 roku, gdzie wynosił 24 seniorów na 100 osób w wieku produkcyjnym. Takie wskazania mówią o dość znacznym już obciążeniu grupy pracującej nakładami zarówno finansowymi, ale i opiekuńczymi na populację osób niepracujących Pamiętając, ze Kamienniki obok Głuchołazów to gminy o największym ujemnym przyroście naturalnym (odpowiednio -5 i -5,3), prawdopodobnym jest, że gmina w okresie 15 letnim zmieni typ na starzejący się. 37 W takiej sytuacji niezbędne jest przeanalizowanie kolejnych czynników mających znaczenie z punktu widzenia zapotrzebowania na instytucjonalną pomoc, a określające potencjał opiekuńczy, czyli potencjalne możliwości udzielenia wsparcia osobie starszej przez rodzinę. Pierwszy to współczynnik wsparcia, który jest obliczany w dwóch wariantach jako: współczynnik potencjalnego wsparcia, który określa stosunek osób w wieku do liczby osób w wieku 65 lat i więcej, współczynnik wsparcia rodziców czyli liczba osób w wieku 85 lat i więcej przypadająca na 100 osób w wieku lata. Drugi to współczynnik potencjału pielęgnacyjnego. Wartość tego współczynnika jest zależna od współczynnika feminizacji, omawianego na początku rozdziału, oznacza bowiem to stosunek liczby kobiet w wieku lat (a więc osób potencjalnie najczęściej udzielających pomocy i opiekujących się osobami starszych) do liczby osób w wieku 80 lat i więcej. Oba współczynniki pozostają na raczej wysokim poziomie dla powiatu. Nie jest to sytuacja stała, dlatego projektując działania pomocowe należy mieć na uwadze dynamikę zmian struktury ludności. 78

79 Oprócz osób w wieku sędziwym, populacja nysan (jak każda inna) obciążona jest również koniecznością sprawowania opieki nad osobami niepełnosprawnymi. Jak wskazują dostępne dane w 2011 roku liczba osób niepełnosprawnych w powiecie nyskim wyniosła , z czego 3000 w stopniu znacznym. W tej grupie, aż 61,28% stanowili niepełnosprawni prawnie. W 2010 roku Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (PZdsOoSN) wydał orzeczeń o stopniu niepełnosprawności (dla porównania w 2007 roku liczba ta była znacznie mniejsza i wyniosła 1 811). Wśród wydanych orzeczeń w 2010 roku aż stanowiły orzeczenia z określeniem stopnia niepełnosprawności. Natomiast orzeczenia odmowne otrzymały 62 osoby, a 33 osobom wydano orzeczenia o niezaliczeniu do osób niepełnosprawnych. Również w 2010 roku PZdsOoSN wydał łącznie 508 legitymacji osoby niepełnosprawnej, z czego aż 452 otrzymały osoby powyżej 16 roku życia, natomiast 56 legitymacji wydano osobom poniżej 16 roku życia 38. Prognoza W kolejnych latach, wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym przewidywany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się pogłębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń notowany na przełomie 2011/2012 r., w kolejnych latach będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając w 2035 r. wielkość o blisko 30% mniej niż w 2007 r. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwałtowny proces starzenia się ludności Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Liczba i zdolność opiekuńcza rodzin, a także kapitał społeczny mają znaczny wpływ na popyt na formalne instytucje opieki dostarczanej przez samorząd lokalny. W 2011 roku w powiecie nyskim ogółem było 29 tys. małżeństw z czego 20 tys. stanowiły małżeństwa z dziećmi. Na uwagę zasługuje stosunkowo wysoka liczba matek z dziećmi - ponad 8,4 tys., co stanowi 2,14% rodzin. W 2014 roku w powiecie nyskim liczba małżeństw zmalała do 644 i jest najniższa od 20 lat. Wartość współczynnika zawieranych związków na 1000 mieszkańców spadła w powiecie do poziomu 4,7. Obecnie jest równa współczynnikowi zawieranych małżeństw w województwie opolskim i zgodna ze współczynnikiem krajowym (4,7). Najwięcej związków zawartych zostało w Nysie (268) oraz Głuchołazach (113), najmniej w gminach Kamienniki (14) i Pakosławice(12). 38 Powiatowa Strategia rozwiązywania problemów społecznych powiatu nyskiego na lata Nysa Prognoza na rok 2030 przewiduje spadek liczby mężczyzn wieku przedprodukcyjnym o 27%, w porównaniu do roku 2012 i dla tej samej grupy liczy kobiet o 27% Spadek prognozowany jest również dla grupy mężczyzn w wieku lat o 35% dla mężczyzn i 36 dla kobiet. Przewiduje się natomiast wzrost o blisko 36% grupy mężczyzn w wieku powyżej 60 lat i 22 proc grupy. kobiet. W porównaniu do roku 2012 średni wzrost w wieku 60 + wyniesie 28 proc, co będzie skutkowało poważanymi zmianami w strukturze demograficznej powiatu i pociągnie za sobą szereg skutków społecznych. 79

80 Rysunek 28. Liczba zawartych małżeństw w powiecie w latach Źródło: Polska w liczbach, GUS Tym, co wyróżnia powiat nyski (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) jest relatywnie niski współczynnik rozwodów (1,7) oraz wspomniany już, powiększający się odsetek matek samotnie wychowujących dzieci. Struktura i siła więzów rodzinnych tworzonych przez nysan i wysoki współczynnik zaufania społecznego przekłada się także na tworzenie oddolnych mikrostruktur, w ramach których zabezpieczane są potrzeby mieszkańców. Zgodnie z rejestrem starostwa powiatowego, na terenie powiatu nyskiego działają 164 organizacje pozarządowe, w tym organizacje działające w obszarze ochrony zdrowia, przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych i działalności wspierającej. Daje to nieco ponad 11 organizacji w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności, stanowiąc wartość zdecydowanie niższą niż średnia dla Polski (około 21 organizacji na 10 tysięcy mieszkańców). Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są również działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości. Przedstawiciele władz samorządowych zwracali uwagę na niewielkie zaangażowanie mieszkańców w lokalne sprawy: CYTAT: Od trzech lat były takie spotkania Bo chciałem tutaj zrobić tak zwany budżet obywatelski. Przez trzy lata na spotkania, które organizował pewien pan ze swojego stowarzyszenia czy fundacji, to przyszło 14 osób z czego 9 osób, to byli pracownicy urzędu. Przyszły trzy osoby. W ogóle nikogo to nie interesuje. [APST2_KOR_B_16] Wydaje się, że mieszkańcy nie są zaangażowani również w sprawy ogólnokrajowe. W ostatnich wyborach do Sejmu do urn poszło niespełna 40% uprawnionych mieszkańców powiatu nyskiego, przy czym warto zauważyć, że frekwencja w kraju też nie przekroczyła 50% (48,9%) Źródło: PKW, Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

81 Rynek pracy i warunki życia Bezrobocie w powiecie dotyka w znacznej mierze osób młodych (25-34 lata) w przewadze kobiet. Mężczyźni dominują w wśród bezrobotnych z najstarszych grup wiekowych. Bezrobotnymi zostają głównie osoby z wykształceniem niższym (zasadnicze zawodowe), lecz zwiększa się liczba osób z wyższym wykształceniem bez pracy. Istnieje nadwyżka osób z wykształceniem wyższym w stosunku do popytu na lokalnych rynkach pracy. Powiat nyski jest powiatem rolniczo-usługowym z potencjałem przemysłowym i rozwijającą się funkcją turystyczną. Rolniczo wykorzystywane grunty rolne stanowią aż 72% powierzchni powiatu, co determinuje charakterystykę kluczowych sektorów, branż i segmentów rynku. W strukturze gospodarczej regionu dominuje rolnictwo oraz gospodarka rolno-przemysłowa. Charakter powiatu przekłada się w szczególności na formę pracy poszczególnych członków gospodarstw domowych, umożliwiającą utrzymanie bliskich relacji pomiędzy nimi i pozwalającą na samodzielną organizację opieki. W strukturze przedsiębiorstw zarejestrowanych na terenie powiatu nyskiego przeważają firmy prowadzące działalność w sektorze usług, w zakresie handlu hurtowego, detalicznego, naprawy pojazdów samochodowych (28,9% przedsiębiorstw powiatu), budownictwa (sektor przemysłu i budownictwa) to 13,6% i działalności usługowej związanej z obsługą rynku nieruchomości (9,1%). Przetwórstwo przemysłowe znajduje się na 4 miejscu 41. Tu głównymi gałęziami są przemysł maszynowy, motoryzacyjny, rolno- spożywczy, meblowy, metalowy, papierniczy i odzieżowy. Jest on zlokalizowany przede wszystkim w ośrodkach miejskich Nysie, Głuchołazach, Paczkowie i Otmuchowie. Rysunek 29. Kluczowe sektory Powiatu Nyskiego pod względem podmiotów w bazie REGON 8,60% 4% 3,30% 3,10% 3,30% Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając 28,90% motocykle Budownictwo 4,40% 5,80% Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 6,20% 13,60% Przetwórstwo przemysłowe 6,30% 3,40% 9,10% Źródło: Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w Powiecie Nyskim opracowywana w ramach projektu 41 Tamże. 81

82 Innowacyjna Nysa. Nysa Kobiety najczęściej podejmują zatrudnienie w rolnictwie, mężczyźni w sektorze przemysłowym. Rysunek 30. Pracujący według sektorów ekonomicznych Źródło: Polska w liczbach, GUS Największe zagęszczenie przedsiębiorstw w rozliczeniu na jednego mieszkańca przypada w gminie Nysa. Dominują tu branże usługowe i przemysł. Na drugim miejscu pod względem alokacji podmiotów gospodarki narodowej lokuje się gmina Głuchołazy. W 2014 roku odnotowano podmiotów gospodarki narodowej. Liczba ta od 2005 roku zwiększyła się o 727 jednostek. Natomiast, ważnym elementem oceny skali prowadzonej działalności gospodarczej powiatu, oprócz liczby działających podmiotów, jest struktura przedsiębiorstw według liczby zatrudnionych osób. Pod względem klas wielkości w 2014 r. najliczniej reprezentowaną była klasa podmiotów małych, tj. zatrudniających do 9 osób, które stanowiły 95,8% wszystkich podmiotów. Najwięcej w gminie Nysa i Głuchołazy (odpowiednio 49% i 17% wszystkich mikro i małych przedsiębiorstw). Większość z nich zajmowała się handlem i naprawami oraz obsługą nieruchomości i firm, a także budownictwem. Podmioty średnie, zatrudniające od 10 do 49 pracowników stanowiły 3,5%, (74 firmy, spadek z 93 w stosunku do 208 roku), a główną ich domeną działalności była edukacja oraz przemysł. Natomiast podmioty zatrudniające powyżej 50 pracowników stanowiły ok. 0,5% ogółu podmiotów (6 firm, spadek z 8 odnotowanych w 2008 roku) zarejestrowanych w analizowanym powiecie, zlokalizowane są w 3 miejscowościach w gminach Nysa(3 podmioty), Otmuchów(1 podmiot) i Głuchołazy (2 podmioty). W powiecie nie znajdują się firmy zatrudniające powyżej 1000 pracowników. Struktura podmiotów gospodarki narodowej w powiecie nyskim według klas wielkości jest typowa dla całego województwa opolskiego, gdzie udział podmiotów najmniejszych wynosił 95,5%, zatrudniających od 10 do 49 pracowników 3,7%, oraz 50 i więcej 0,9%. Przedsiębiorstwa powiatu nyskiego stanowią 13,8% wszystkich podmiotów gospodarki województwa opolskiego. Od 2007 roku obserwuje się lekkie zwiększenie liczby jednostek wśród małych mikro i małych przedsiębiorstw i kurczenie się liczby grupy podmiotów średnich i dużych (powyżej 50 zatrudnionych pracowników). 82

83 Zjawiskiem bardzo korzystnym z punktu widzenia rozwoju gospodarki danego obszaru jest, obserwowane co roku, wpisywanie się nowych podmiotów do rejestru REGON. Wymiar tego zjawiska na terenie powiatu nyskiego jest umiarkowany i stale pomniejszany o rosnącą grupę przedsiębiorców zawieszających lub likwidujących swoją działalność. W 2014 r. w powiecie tym w rejestrze REGON zarejestrowano 974 nowych podmiotów (głównie w branżach usługowych i budownictwie), co stanowiło 15,9% ogółu podmiotów zarejestrowanych w tym roku w opolskim i uplasowało powiat nyski na drugim miejscu w województwie. Najwięcej jednostek rejestruje się w gminach Nysa i Głuchołazy, najmniej w Kamiennikach. Wyrejestrowano natomiast 1078 jednostek, głównie w branżach handel hurtowy i detaliczny oraz obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności. Z racji istniejącej struktury zatrudnienia, należy przyjrzeć się obciążeniu aktywnych na rynku pracy biernymi zawodowo (nie pracującymi i nie poszukującymi pracy), współczynnik ten wyniósł w powiecie nyskim blisko 829 (na 1000 osób aktywnych zawodowo przypadało 829 nieaktywnych) i największy notuje się Łambinowicach (881 osób). Najaktywniejsi zawodowo okazali się w 2002 r. mieszkańcy gminy Skoroszyce (56,0%), najmniej aktywni gminy Łambinowice (48,2%). Współczynnik aktywności zawodowej, czyli udział osób aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej, osiągnął w powiecie nyskim poziom 51,9%, co oznacza, że jedynie taki odsetek społeczeństwa powiatu (w wieku 15 lat i więcej) pracował lub poszukiwał pracy. Jest to jeden z niższych wskaźników aktywności zawodowej zanotowany w województwie opolskim (po powiecie brzeskim (54,7%), namysłowskim (53,2%)).We wszystkich gminach współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn przewyższał poziom wskaźnika dla kobiet. W 2014 roku stopa bezrobocia w powiecie nyskim wyniosła 16,9% i była niemal o połowę niższa niż w 2004 (31,9%, w %) 42. Pomimo obserwowanego spadku bezrobocia od 2012 roku odsetek osób pozostających bez pracy jest stosunkowo wysoki w porównaniu z danymi dla całego kraju. W Polsce w 2014 roku stopa bezrobocia wynosiła 11,5%. Rysunek 31. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie w latach Źródło: dane BDL Bez pracy w powiecie pozostaje ponad 23,5 tys. osób. Wśród nich aż ¼ to osoby 42 Stopa bezrobocia rejestrowanego (NTS-4, ). 83

84 długotrwale bezrobotne (pozostające bez pracy dłużej niż jeden rok). W stosunku do wszystkich aktywnych zawodowo jest to odsetek nieco ponad 4 procentowy. Lekko przeważają tu kobiety (28% w populacji wszystkich bezrobotnych kobiet, do 22% wszystkich bezrobotnych mężczyzn). Odsetek osób w wieku lata pozostający bez pracy dłużej niż jeden rok, do wszystkich bezrobotnych w tym wieku wynosi 27%. Przeważająca większość wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych to osoby posiadające wykształcenie zawodowe (30%) - odsetek ten od paru lat utrzymuje się na stałym poziomie, podobnie jak odsetek osób pozostających bez pracy, legitymujących się wykształceniem średnim lub policealnym, który oscyluje wokół 20%. Zwiększa się natomiast liczba osób z wykształceniem wyższym. Już 10% osób zarejestrowanych w urzędach pracy to osoby posiadające tytuł magistra lub inżyniera/licencjata (ponad trzykrotny wzrost od 2002 roku) - w tym 64% to kobiety. Mężczyźni stanowią proporcjonalnie odwrotny odsetek (6m:3k) jedynie w grupach osób niżej wykształconych, (zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym i poniżej). Analizując wskaźnik zatrudnienia według poziomów wykształcenia można wysunąć wniosek, że w powiecie nyskim istnieje (wspólna także dla populacji krajowej) nadwyżka osób z wyższym wykształceniem, co skutkuje wzrastającym współczynnikiem osób bezrobotnych legitymujących się tytułem magistra lub inżyniera/licencjata. Dla wykształcenia wyższego od 2002 roku wskaźnik ten jest niemal stały i oscyluje wokół 74% dla zatrudniania osób z wyższym wykształceniem, przy rosnącym poziomie bezrobocia w tej grupie osób. Rysunek32. Bezrobotni według wykształcenia wyższe policealne, średnie zawodowe Zasadnicze zawodowe 35,9 34, ,4 29,2 31,4 31,1 30,5 30,3 30, ,8 19,9 20,5 21,1 21,1 20,2 19,4 19,8 20,2 19, ,9 4,5 6,1 7,9 7,9 8,5 9,7 9,9 10,5 10,5 Źródło: dane BDL Wśród wszystkich bezrobotnych przeważają mieszkańcy miast, w wieku lat (25% wszystkich bezrobotnych), z czego 60% to kobiety. Także w grupie najmłodszych bezrobotnych w wieku dominują kobiety. Sytuacja ta jest odwrotna wśród bezrobotnych z najstarszej grupy wiekowej 55-64, gdzie mężczyzn jest trzykrotnie więcej (304 do 93 osób). Zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w UP z prawem do zasiłku w ostatnich trzech latach odnotowano lekki wzwyż z 13% do 20% uprawnionych do pobierania zasiłku. Analiza aktualnych ofert pracy dla powiatu nyskiego, dostępnych na portalach internetowych wskazuje, że w ciągu ostatnich 30 dni (od dnia wstecz) dostępnych było 55 wakatów dla powiatu nyskiego, podczas gdy dla całego województwa W powiecie 43 Dane uzyskane z portalu [data dostępu: ]. 84

85 nyskim większość ofert pracy dotyczyła branży sprzedażowej, franczyzy i obsługi klienta - na stanowiskach specjalisty lub kierownika. Czynnikiem regulującym w pewien sposób popyt na zatrudnienie, a co za tym idzie może rzutować na odsetek osób korzystających z opieki niepublicznej, odpłatnej, jest wysokość płac w powiecie. Wysokość średniego miesięcznego wynagrodzenia brutto dla powiatu nyskiego na przestrzeni 10 lat ( ) wyraźnie wzrosła. W 2004 roku wynosiła 1847,99 zł, podczas gdy w 2013 już 3117,3 zł. Jednak mimo intensywnego wzrostu wartość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w powiecie nyskim jest stosunkowo niska w porównaniu do wartości dla Polski. W 2013 roku w Polsce wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto wyniosła 3877,43 zł (poniższy wykres). Rysunek 33. Wykres 6 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2013 roku (zł) ,48 zł 3 117,30 zł 3 194,41 zł 3 463,60 zł powiat m. Skierniewice powiat nyski powiat wejherowski powiat bieruńskolędziński 3 001,17 zł 3 795,30 zł 3 877,43 zł powiat kazimierski powiat m.olsztyn Polska Źródło: Dane BDL. Z pomocy społecznej w 2013 roku 44 w powiecie nyskim skorzystało gospodarstw domowych, z czego ponad 80% stanowiły gospodarstwa poniżej kryterium dochodowego. Gospodarstwa domowe ogółem, które skorzystały z pomocy społecznej w powiecie nyskim, stanowiły ponad 17% gospodarstw ogółem korzystających z takiej pomocy w województwie opolskim. Od 2009 do 2013 roku znacząca zmalała liczba rodzin otrzymujących zasiłki w powiecie nyskim. W 2009 rodzin otrzymujących zasiłki rodzinne na dzieci było 7 170, podczas gdy w 2013 roku tylko Podobną tendencję obserwuje się w całym kraju. W zestawieniu wartości dla powiatu nyskiego z danymi dla całego kraju, spadek liczby rodzin otrzymujących zasiłki rodzinne na dzieci był podobny, odpowiednio: 35% i 30% (co tłumaczyć można tym, że długo nie zmieniało się kryterium dochodowe). Ważnym czynnikiem określającym status na rynku pracy jest również poziom wykształcenia. W powiecie nyskim w 2002 r. największy odsetek aktywnych to osoby z wykształceniem podstawowym ukończonym, podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia szkolnego (31,9%) oraz z wykształceniem policealnym i średnim (30,8%). Najlepiej wykształcone zasoby pracy posiadała gmina Nysa 10,5% to osoby z wyższym wykształceniem, a 38,4% to osoby legitymujące się co najmniej 44 Źródło: Dane BDL 85

86 średnim wykształceniem. Najgorzej przedstawia się sytuacja w gminie Korfantów, gdzie 45,4% aktywnych zawodowo posiadało wykształcenie podstawowe ukończone, nieukończone bądź nie miało żadnego wykształcenia szkolnego Infrastruktura Jednym z niezaprzeczalnych atutów powiatu nyskiego jest jego atrakcyjne położenie turystyczne oraz zabytki architektury, które mogą przyciągnąć znaczną liczbę turystów. Powiat nyski leży granicach dawnego Księstwa Nyskiego. Posiada ponad siedemsetletnią historię wpisaną w dzieje Śląska. Jego charakterystycznymi znakami są licznie występujące na tych terenach krzyże pokutne i słupy graniczne. Liczne relikty eksploatacji złota, kryją po dziś dzień Góry Opawskie, nierozerwalnie związane z jego wydobyciem. Ciekawą historię regionu prezentują także znajdujące się na terenie powiatu trzy muzea: Muzeum Gazownictwa w Paczkowie, Muzeum w Nysie oraz Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach- Opolu. Na nowo odkrywane są turystom fortyfikacje pruskie, stanowiące niegdyś o potędze Twierdzy Nysa. Liczne zabytki zachęcają do odkrywania tajemnic przeszłości oraz interesującej historii tego regionu. Niestety brak aktywnej polityki na rzecz rozwoju turystyki oraz niedostatecznie rozwinięta sieć szlaków drogowych mogą powstrzymywać napływ zwiedzających. Obecnie powiat nyski nie rozwinął dobrze sieci dróg powiatowych skupiając swoje zainteresowanie na głównych osiach komunikacyjnych do których należą: droga krajowa Nr 46 Kłodzko Nysa (węzeł autostrady A-4 Prądy) Opole i droga krajowa Nr 41 Nysa Prudnik (przejście graniczne Trzebina Bartultovice). Drogi te tworzą oś wschód zachód. Do pozostałych dróg istotnych dla infrastruktury należy zaliczyć drogę wojewódzką Nr 411 Nysa Głuchołazy (przejście graniczne Konradów Zlate Hory) i drogę wojewódzką Nr 401 Pakosławice Brzeg (węzeł autostrady A-4 Przylesie) tworzące oś północ południe. Uzupełnieniem głównych osi jest droga krajowa Nr 40 Głuchołazy (przejście graniczne w Mikulovicach) Kędzierzyn-Koźle. W 2013 roku publiczne drogi gminne powiatu nyskiego stanowiły ponad 11% dróg gminnych województwa opolskiego. Publicznych dróg powiatowych w powiecie nyskim w 2013 roku było istotnie więcej w porównaniu do lat ubiegłych. Stanowiły one 15% dróg powiatowych województwa opolskiego. W 2013 r. średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (538 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 75,4 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. Infrastruktura mieszkaniowa w powiecie nyskim od 2008 roku stale się rozwija. W 2013 roku w powiecie nyskim zarejestrowano budynków mieszkalnych w gminach. Jest to wzrost o 3,3% w stosunku do 2008 roku. Jednak na tle województwa opolskiego oraz całej Polski, jest on relatywnie nieznaczny. W analizowanym okresie ( ) w całym województwie liczba budynków mieszkalnych wzrosła o 4,4%, a w kraju o ponad 6%. W 2013 roku na 1 osobę przypadało ponad 26,3 m 2 przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkania, podczas gdy w 2004 roku wartość ta była o 3 m 2 niższa. Wymienione wskaźniki są bardzo mocno zbliżone do wartości dla całego województwa oraz dla całego kraju. Według danych uzyskanych z narodowego spisu powszechnego wynika, że w 2011 roku spośród zamieszkałych mieszkań: niemal 90% było zaopatrzone w ciepłą wodę bieżącą, ponad 54% miało instalację gazową z sieci, a w przypadku 35% mieszkań zaopatrywano się w gaz z butli. Natomiast dość niepokojące jest, że ponad 7% mieszkań nie

87 było wyposażonych w łazienkę i sanitariaty. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało 2068 osób, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła 3057 osób. W powiecie nyskim w 2014 r. 45 funkcjonowało 60 szkół podstawowych, 22 gimnazjalne i 44 szkoły ponadgimnazjalne. Działają również dwie szkoły wyższe Instytut Promocji Zdrowia, Instytut Turystyki, Instytut Mediów Wyższej Szkoła Teologiczno-Humanistycznej w Nysie oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie. Ze Strategii Rozwoju Wspólnoty Międzygminno Powiatowej Ziemi Nyskiej na lata wynika, że do charakterystycznych problemów ekonomiczno - gospodarczych dla całego powiatu zalicza się : Bezrobocie brak miejsc pracy dla ludności o różnym stopniu kwalifikacji. Stopa bezrobocia dla powiaty wyniosła w 2014 roku ponad 16%, podczas gdy dla całego kraju niewiele ponad 11%; Problemy ochrony środowiska naturalnego uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej, gospodarki odpadami i gazyfikacji, ochrona powietrza, terenów zielonych (krajobrazu) i wód; Niewykorzystane możliwości rozwoju turystyki jako sektora gospodarki; Problemy związane z infrastrukturą drogową modernizacja sieci dróg (układu komunikacyjnego, rewitalizacja połączeń krajowych, budowa chodników, dróg i obwodnic itp.); Niewystarczający rozwój budownictwa mieszkaniowego, Niewystarczające wzmocnienie bezpieczeństwa publicznego, Problemy infrastruktury społecznej w dziedzinie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej, bezpieczeństwa, kultury, sportu i rekreacji. W strategii przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w Powiecie nyskim opracowywanej w ramach projektu Innowacyjna Nysa, do istotnych zagrożeń w obszarze infrastruktury wymienia się : ograniczoną dostępność mieszkań, szczególnie dla rodzin, brak bezpośredniego połączenia kolejowego z Wrocławiem, zagrożenie dla szybkiego powstania obwodnicy Nysy, niewystarczającą ilość miejskich tras rowerowych, słabą dostępność do Internetu, szczególnie na obszarach wiejskich, niedostateczne inwestycje w rozwój i modernizację infrastruktury technicznej, zanieczyszczanie Jeziora Nyskiego, Otmuchowskiego i rzek ściekami komunalnymi, przemysłowymi (w tym pochodzącymi z rolnictwa) Podsumowanie Z zaprezentowanych danych wyłania się dosyć negatywny obraz zmian zachodzących w powiecie nyskim. Powiat nyski pod względem liczby ludności będzie się z roku na rok kurczyć 45 Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca

88 i jednocześnie starzeć. Mając na uwadze prognozę struktury wieku ludności powiatu nyskiego na rok 2050, przyjmującą ponad 3 - krotny wzrost liczy ludności w wieku powyżej 65 roku życia, wnioskuje się, że z każdym rokiem będzie wzrastał popyt na instytucje opieki (szczególnie nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi). Jednocześnie przyjmując, że w 2050 roku nastąpi ponad 2 - krotny spadek liczby dzieci w wieku 0-2 lata (z 3559 w 2013 roku do 1466 w 2050 roku), można wnioskować, że spadnie popyt na instytucje opieki nad dziećmi. 88

89 3.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE NYSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie nyskim, z uwzględnieniem prognozy do 2020 r. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci poniżej 5 roku życia), Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat [1]. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, [1] Porównaj: (red.) Grzegorz Ciura, Wojciech Zgliczyński, Starzenie się społeczeństwa polskiego, Studia Biura Analiz Sejmowych, Nr 2(30),

90 - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Kryteria brane pod uwagę orzeczenie o niepełnosprawności ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla wieku Ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu Grupy podopiecznych Osoby Dzieci Niepełnosprawni chore Osoby starsze NIE NIE TAK obojętne NIE TAK TAK obojętne NIE DOTYCZY Obojętne Obojętne TAK Skala takiego faktycznego zapotrzebowania na opiekę w powiecie jest dość wysoka. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie nyskim jest gospodarstw (+/- 1491) 46, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 31% wszystkich gospodarstw na terenie powiatu to nieco mniej, niż w większości analizowanych lokalizacji. Jedynie w Olsztynie skala 46 Błąd szacunku równy 0,

91 zapotrzebowania jest podobna. Wśród badanych gospodarstw z powiatu nyskiego, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi 11,4% (szacuje się, że w powiecie nyskim jest ich 5459,8 +/ ), z dziećmi 3-5 lat 9,1% (co stanowi 4377,9 +/-913,8 48 ) oraz z dziećmi % (2353,7 +/-721,5 49 ). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki są najczęściej osoby starsze 5,4% (szacuje się, że w powiecie nyskim jest takich osób / ), dzieci 3-5 2,5% (3585 +/ ) oraz niepełnosprawni fizycznie 1,9% (2632,5 +/ ) Rysunek 34. Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie nyskim. Źródło: Badanie GD1. Analizując zapotrzebowanie rodzin, w których znajdują się poszczególne grupy osób niesamodzielnych 53 ze względu na czas poświęcony na opiekę, zauważa się, że najbardziej wymagająca grupą są dzieci do lat pięciu, konieczność zatroszczenia się o nie codziennie przez całą dobę wyraża 71,9% i jest to najwyższe wskazanie wśród wszystkich omawianych grup wymagających wsparcia. Na deklarowaną opiekę składają się wszystkie czynności 47 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Grupy niesamodzielne: dzieci, osoby chore somatycznie, osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie oraz seniorzy. 91

92 pielęgnacyjne takie jak kąpanie, karmienie, przebieranie oraz te, które wpływają na rozwój dziecka czyli zabawa, rozmowy. Opieką jest także budowanie relacji bliskości rodzica z dzieckiem. W przypadku osób chorych psychicznie i niepełnosprawnych intelektualnie, czas jaki poświęcany jest na ułatwienie codziennego funkcjonowania choremu zależny jest głównie od stopnia niesprawności. Większość badanych z rodzin, w których są osoby niepełnosprawne intelektualnie deklarują potrzebę zabezpieczenia im wsparcia przynajmniej raz dziennie (37,2%) lub codziennie przez całą dobę (26, 5 %). Sumaryczna wartość obu tych wartości pokazuje jak bardzo wymagająca jest to grupa podopiecznych. Należy także nadmienić, że często jest to opieka trudna i mecząca zarówno psychicznie jak i fizycznie. Podobny charakter wsparcia ma trzecia pod względem intensywności opieka nad seniorami i niepełnosprawnymi fizycznie, definiowana jako zapewnienie bezpieczeństwa, pielęgnacja oraz pomoc w codziennych czynnościach, które wykraczają poza obowiązki pielęgniarki - przygotowywanie posiłków, robienie zakupów, sprzątanie. W obszar opieki włącza się również także wsparcie psychiczne. W tych dwóch kategoriach co piaty opiekun (19%) poświecą całą dobę, codziennie nad udzieleniem wsparcia osobie potrzebującej. Warto tu dodać, że nie każdy senior, takiej opieki wymaga. Jak pokazują wyniki badania, 4 na 10 rodzin, w których przebywa osoba starsza nie wskazuje na konieczność udzielania pomocy swoim seniorom. Zdecydowanie najmniej wiążącą czasowo grupą są osoby cierpiące na choroby somatyczne. Tu oczekiwana jest głównie pomoc pielęgniarska i o charakterze medycznym oraz wsparcie psychiczne. Tylko 6,3% z nich wymaga całodobowej, codziennej opieki, natomiast niemal co drugi nie wymaga jej wcale. Opieka nad dziećmi, grupą osób, co do której wskazano potrzebę najbardziej intensywniejszego czasowo wsparcia, nie jest jednocześnie najbardziej obciążająca. Badani wskazują, że często składa się z miłych chwil, wspólnego spędzania czasu na zabawie. Problematyczna staje się jedynie wówczas gdy wiąże się z nikłymi możliwościami organizacyjnymi ze względu na konieczność podejmowania zatrudnienia przez obydwoje lub jednego rodzica (w sytuacji samotnego wychowywania) oraz brakiem zastępstwa w tej opiece. W ostatnich latach na skutek osłabiania więzi rodzinnych, wsparcie w rodzinie przez pokolenie dziadków, mimo że wciąż odgrywa ważna rolę, staje się rzadsze i niewystarczające. Młodzi rodzice poszukują wówczas rozwiązań instytucjonalnych, które pomogłoby w pogodzeniu ról rodzica i pracownika. Najbardziej obciążająca psychicznie i fizycznie jest z kolei opieka nad osobami w zaawansowanym wieku i/lub zaburzeniami zdrowotnymi na tle psychicznym i fizycznym. Trudności dostarczają nie tylko problemy organizacyjne ze wsparciem instytucjonalnym, ale także niedoskonałości legislacyjne. Polskie ustawodawstwo, w przypadku osób pracujących w oparciu o umowę o pracę, przewiduje jedynie 2 tygodnie urlopu na opiekę nad dorosłym, chorym członkiem rodziny, co jest niewspółmierne z wykazywanym przez badanych czasem koniecznym do poświecenia na zabezpieczenie potrzeb osoby starszej i/lub chorej. 92

93 Rysunek 105. Częstotliwość opieki wśród grup podopiecznych 100% 80% 60% 40% 20% 0% 9,6% 7,5% 11,1% 71,9% 47,0% 5,4% 7,2% 17,1% 16,9% 8,9 2,9 6,3% 26,3% 8,6% 13,1% 14,0% 18,8% 19,1% dzieci osoby chore somatycznie osoby niepełnosprawne fizycznie 3,4 7,8 5,9 3,4 10,9% 7,1% 18,3% 37,2% 26,5% 7,0 3,7 osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie 2,6% 40,4% 2,8% 2,8% 11,4% 6,2% 14,1% 19,7% osoby starsze 1,7 5,4 3,6 Codziennie, przez całą dobę Codziennie, kilka razy na dobę Codziennie, raz na dobę Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu Osoba nie wymaga w ogóle opieki Nie wiem/trudno powiedzieć średnio godzin dziennie średnio h (z wyłączeniem opieki h godzin h całogodowej) tygodniowo średnio godzin miesięcznie Źródło: Badanie GD1. Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. Najczęściej występującą (13,1%) wśród mieszkańców niesamodzielnością jest ta wynikająca z faktycznych urazów, chorób lub z powodów naturalnych np. wieku, który warunkuje zapotrzebowanie na pomoc w czynnościach codziennych. Szacunkowo, grupa ta liczy 18,2 tys. mieszkańców powiatu. Z racji niesamodzielności subiektywnej, czyli takiej, która zauważana jest przez samych zainteresowanych lub osoby z nią zamieszkujące, konieczność wsparcia deklaruje 7 na 100 mieszkańców. Zdecydowanie najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, wskazywaną przez niespełna 4,4 % mieszkańców. Łącząc omawiane kategorie zauważamy, że w powiecie istnieje znaczny odsetek osób (66,5% 54 ), które będąc faktycznie niesamodzielne, nie wypełniają definicji niepełnosprawności. Co za tym idzie, nie korzystają ze wsparcia instytucjonalnego dedykowanego tej grupie mieszkańców, a ewentualne wsparcie w ramach pomocy społecznej mogą starać się pozyskać w oparciu o inne uwarunkowania np. wiek, trudna sytuacja życiowa etc. Jedynie nieco rzadziej niż co piąta (17,3%) osoba łączy ze sobą trzy 54 Odsetek z grupy osób niesamodzielnych, nie ogółu mieszkańców powiatu. 93

94 wspomniane kategorie będąc osobą, która odczuwa brak samodzielności na skutek faktycznych urazów lub niedomagań i sytuacja ta jest potwierdzona właściwym orzecznictwem. Intersująca z punktu widzenia dostarczania świadczeń jest sytuacja, w której 6,8% badanych nie odczuwa swojej niesprawności, ani nie jest określana przez innych członków rodziny jako niesamodzielna, jednak posiada status osoby niepełnosprawnej. Przypuszcza się, że w skład tej niewielkiej grupy mogą wchodzić osoby o zaburzeniach psychicznych, które nie odczuwają diagnozowanej choroby/niesprawności i nie definiują siebie przez pryzmat niepełnosprawności, ale także osoby niepełnosprawne, które nauczyły się żyć z kalectwem oraz Ci, którzy bezpodstawnie korzystają ze świadczeń z pomocy społecznej. Rysunek 36. Typy niesamodzielności Źródło: Badanie GD1. Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych W niniejszym rozdziale przedstawione zostaną uwarunkowania funkcjonowania i najważniejsze dane dotyczące gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby wymagające opieki, w podziale na dwie główne grupy odbiorców: dzieci do lat 5 oraz osoby niepełnosprawne i starsze. Pierwsza grupa podopiecznych, dzieci do lat pięciu, w badanych gospodarstwach domowych powiatu nyskiego, pod względem płci podzielona jest dokładnie na dwie równe części, po 50%. Rozkład procentowy w poszczególnych grupach wiekowych wskazuje na najliczniejszy

95 udział pięciolatków (27,9%), a następnie niemal równolicznie cztery, trzy i dwulatków (odpowiednio 17,4, 17,9 i 17,7%). Niemowlęta do pierwszego roku życia stanowiły 7,3 %, a dzieci, które ukończyły 1 rok życia 11,9%. Badane gospodarstwa domowe z najmłodszymi podopiecznymi (dziećmi do lat 5) w większości są gospodarstwami liczącymi powyżej pięciu członków 42,2%. Niemal połowę mniej stanowią te, w których znajdują się trzy (29,4%) lub cztery osoby (28,4 %). Rodziny te niechętnie mówiły o swojej sytuacji finansowej. Wśród tych, które ujawniły w trakcie badania swoje zarobki, częściej niż jedna na cztery (22,7%), żyje na granicy ubóstwa ustawowego, czyli poniżej progu interwencji socjalnej, gdzie ma prawo do ubiegania się o się o przyznanie świadczenia pieniężnego. Dochody 4% gospodarstw wskazują na ubóstwo egzystencjalne, takie w którym trudno jest zaspokoić podstawowe potrzeby niezbędne do podtrzymania życia, jak żywność, ubranie, schronienie, środki farmakologiczne. W świetle takich danych może zaskakiwać ocena materialna gospodarstw, które definiują swoją sytuację najczęściej jako przeciętną (50,1%), co może wskazywać na akceptację biedy lub niedostatków materialnych jako standardowych warunków życia. Na ocenę złą wskazało 8%, natomiast zadowolonych ze swoich dochodów jest 42% mieszkańców. Jak wskazują wyniki pomiaru zaufania społecznego, nysanie swoją siłę i optymizm czerpią w dużym stopniu z relacji z bliskimi osobami i rodziną, wobec których wykazują się największą ufnością (100%) Przekłada się to bezpośrednio na odczuwane przez większość silne więzi rodzinne (100%), jak i przywiązywanie wysokiej wagi do czasu spędzanego wspólnie z rodziną (100%). Uogólniony poziom zaufania społecznego wynosi w powiecie nyskim 78,4%. 95

96 Rysunek 37. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie nyskim. Źródło: badanie GD1. 96

97 Ciekawym zagadnieniem w kontekście sprawowanej opieki jest charakterystyka głów gospodarstw domowych - osób podejmujących wiążące decyzje dotyczące udzielanego wsparcia. W tej kwestii, w przypadku rodzin z małymi dziećmi do lat pięciu, dominuje model patriarchalny. Niemal siedmiu na dziesięciu ojców (71,7%) postrzeganych jest przez siebie lub innego członka rodziny jako głównego opiekuna władnego do podejmowania kluczowych decyzji. Sytuacja ta dotyczy głównie mężczyzn w wieku lat (55,8%) lub starszych w wieku lat (17%). Jest to związane prawdopodobnie ze statusem głównego, a niekiedy jedynego żywiciela rodziny. Pod tym względem powiat nie wyróżnia się na tle pozostałych badanych regionów. Jedynie w powiecie kazimierskim, decyzje opiekuńcze w głównej mierze należały do mężczyzn trzeciego pokolenia (dziadków). Wykształcenie głów gospodarstw domowych także jest pochodną specyfiki powiatu. W przypadku innych terenów, większość głów gospodarstw to osoby po szkole zasadniczej. Powiat nyski charakteryzuje się niemal równomiernym rozłożeniem cechy wykształcenia na absolwentów szkół średnich (28,9%), następnie szkół zawodowych (22,7%) i dalej szkół wyższych (20,2%). Są to głównie pracownicy sektora prywatnego (82,9%) z branży usług rynkowych (46,5%) lub przemysłu (28,1%). 97

98 Rysunek Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi do l.5 w powiecie nyskim. Źródło: badanie GD1. 98

99 W drugiej grupie osób wymagających wsparcia (chorych, niepełnosprawnych i starszych), dominują seniorki, kobiety (59,7%) powyżej 70 roku życia (58,1%) oraz nieco młodsze w wieku lat (20,1%), które przynajmniej od 5 lat pozostają pod czyjąś opieką (49%). Ponieważ sama starość nie jest czynnikiem, który predestynuje do opieki, należy rozumieć tę grupę w sposób złożony, jako zbiór różnych dysfunkcji wynikających z chorób, obniżonej zdolności psychoruchowej lub upośledzeń pogłębiających się na skutek upływu czasu. Zaledwie co dziesiąta osoba, która z racji chorób lub niepełnosprawności wymagałaby wsparcia, jest przed 30 rokiem życia, a odsetki potrzebujących rosną wraz z kolejnymi kategoriami wiekowymi. Pokazuje to skalę zmian w zapotrzebowaniu na wsparcie, które rośnie wraz ze zmieniającą się strukturą wiekową starzejącego się powiatu nyskiego. Istnieje również korelacja miedzy potrzebą wsparcia, a posiadanym poziomem wykształcenia. Im jest ono niższe tym więcej osób zgłasza zapotrzebowanie na opiekę. Relacje miedzy tymi czynnikami mogą być dwustronne - to znaczy, im niższe wykształcenie, a przez to cięższe fizyczne prace podejmowane przez badanych tym szybsze i większe wyeksploatowanie organizmu na starsze lata. Ale także odwrotnie: im słabsze zdrowie tym mniejsze możliwości do podejmowania dalszej nauki. To złożona korelacja i czynników wpływających na ten stan może być znacznie więcej, łącznie z uwarunkowaniami historycznymi, regionalnymi i gospodarczymi, dlatego zauważając niniejszą korelację nie należy na jej podstawie wyciągać wprost wniosków przekładanych na sytuacje obecnych młodszych ludzi. 99

100 Rysunek 39. Profil podopiecznego - osoby starszej, niepełnosprawnej i chorej w powiecie nyskim. PŁEĆ WIEK OD KIEDY WYMAGA OPIEKI? 59,7% 40,3% 58,1% 4,1% 1,0% 3,8% 2,9% 10,0% 20,1% 1,3% 7,9% 14,6% 10,7% do 18 lat lat 16,6% lat 25,0% lat lat lat 24,0% 70 lat i więcej od urodzenia powyżej 10 lat powyżej 5 lat do 10 lat powyżej 2 lat do 5 lat do 2 lat trudno powiedzieć odmowa odpowiedzi 10,4% 33,5% 26,8% 15,7% 9,7% 1,3% 2,6% brak podstawowe/ wykształcenia gimnazjalne zasadnicze zawodowe średnie zawodowe liceum ogólnokształcące/ profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium wyższe OPINIA RESPONDENTA, CZY PODOPIECZNY MA OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZINNYCH CZYNNOŚCI 0% 20% 40% 60% 80% 100% 79,1% 2,2% 18,7% Tak i ten stan jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy Tak i ten stan jest krótkotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) poniżej 6 miesięcy Nie OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZIENNYCH CZYNNOŚCI WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU WŚRÓD OSÓB STARSZYCH podczas wchodzenia lub schodzenia po schodach podczas przemieszczania się na płaskich powierzchniach podczas kąpieli przy ubieraniu się lub rozbieraniu podczas wstawania łóżka i przemieszczania się na fotel 61,5% 52,6% 51,7% 51,5% 81,2% okazjonalnych cięższych prac domowych robienia zakupów (zrobienie zakupów i przyniesienie ich do domu) dotarcia do miejsc poza odległością spaceru wykonywania lekkich prac domowych przygotowywania sobie posiłków 89,6% 75,5% 72,6% 59,3% 44,1% podczas korzystania z toalety 35,5% dbania o sprawy finansowe, gospodarowania pieniędzmi 42,1% podczas jedzenia 27,6% przygotowania i przyjmowania leków 31,2% ze względu na brak kontroli wydalania moczu/stolca 20,8% korzystania z telefonu (wybierania numeru, rozmowy) 29,0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1,8% 1,2% 0,5% 1,4% pracujący najemnie bezrobotny emeryt bierny zawodowo 78,0% 12,5% 4,0% 0,6% pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: badanie GD1 100

101 W powiecie nyskim, podobnie jak w pozostałych badanych powiatach, gospodarstwa domowe z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi, zdecydowanie częściej wybierają do zamieszkiwania tereny miejskie (59,2%). Najczęściej są to gospodarstwa jedno lub dwuosobowe (kolejno 25,5%, 28%), im większe gospodarstwo tym rzadziej znajdują się w nim osoby, które otacza się opieką ze względu na wiek, choroby lub niepełnosprawność. I tak w gospodarstwach trzyosobowych odsetek ten wynosi 19,4%, w czteroosobowych 15,2%, pięcioosobowych i powyżej już spada do 11,8%. Domostwa te, przy średnich dochodach od 1-3 tyś (28,1%) i 3-5 tyś (21,56%) swoją sytuację finansową oceniają zazwyczaj jako przeciętną (47,2%) lub dobrą i bardzo dobrą (37,9%). Dochody 2,8% domostw znajdują się na granicy ubóstwa ustawowego, a 6% wykracza poza przedział 5 tys. zł. Dane te są bardzo optymistyczne, ale niosą również zagrożenie pozostawienia lepiej sytuowanych rodzin bez pomocy organizowanej w ramach polityk społecznych z racji przekraczania progu dochodowego. Wśród gospodarstw z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi, powiat nyski posiada dość wysoki wskaźnik uogólnionego zaufania społecznego 83,3%. Jest on nawet nieco wyższy niż rodzin z małymi dziećmi. Natomiast w nieznacznie mniejszym stopniu niż rodziny z dziećmi w wieku do 5 lat gospodarstwa domowe z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i seniorami mogą polegać na rodzinie. Tu wskaźnik wynosi o 4 pkt. procentowe mniej (96%). Jednak nadal ważne dla nich są odczuwane przez zdecydowaną większość silne więzi rodzinne (97,5%), jak i przywiązywanie wysokiej wagi do czasu spędzanego wspólnie z rodziną (96,2%). 101

102 Rysunek 40. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie nyskim. Źródło: badanie GD1 Różnice między rodzinami z dziećmi, a pozostałymi, sprawującymi opiekę nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi uwidaczniają się również w profilu głowy gospodarstwa domowego. W rodzinach z dziećmi częściej głową gospodarstwa domowego jest młody mężczyzna (ojciec). W rodzinach gdzie roztacza się opiekę nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi lub starszymi, podział według płci nie jest już tak radykalny. Kobieta jest 102

103 głową gospodarstwa domowego w 48,2% przypadków, mężczyzna 51,8%. Są to głownie osoby w wieku senioralnym (70+ 36,2%; lat 25,3%) troszczące się prawdopodobnie o swojego partnera lub rodzica, co pokazuje w badanej grupie wysoki współczynnik gospodarstw dwuosobowych w wieku emerytalnym. W badanej grupie przeważa wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe (łacznie 55,2%). Absolwenci szkól średnich stanowią łącznie 29,1%, a uczelni wyższych 7,2%. Tu, podobnie jak w opisie grup podopiecznych, również należy uczynić uwagę, że rozkład wykształcenia nie może stanowić zmiennej warunkujacej budowanie wniosków do progozowania o polityce społecznej. Na zarysowany stan miał bowiem wplyw szereg czynników, od sytuacji geopolitycznej, historycznej, do uwarunkowań regionalnych, które dawno uległy zmianie. Wśród młodszych opiekunów (do 59 roku życia), którzy pozostają na rynku pracy, dominują pracownicy najemni (18,7%) oraz osoby pracujace na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym (3,6%). Sa to w znacznej mierze robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (37,9%), inny techniczny personel (15,1%) lub pracownicy biurowi (15,6proc.), działający na rynku prywatnym (79,5%) główie w branży usług rynkowych (41%) i przemysłu (27,3%). 103

104 Rysunek 41.. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, chorymi, niepełnosprawnymi w powiecie nyskim. Źródło: badanie GD1.

105 Prognoza zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w powiecie nyskim będzie wzrastać. Jedna piąta respondentów z powiatu nyskiego sądzi, że w perspektywie pięciu lat, któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Co więcej, liczba gospodarstw domowych prognozujących potrzeby w tym zakresie jest nieco większa od liczby rodzin mających je obecnie. W powiecie nyskim odsetek gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny jest wyższy niż odsetek rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można ocenić, w jakim stopniu obie te grupy pokrywają się. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu nyskiego, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić 20% ludności powiatu. Jeżeli prognozy potwierdzą się powiat nyski będzie się starzeć a za sprawą ujemnego bilansu ruchów migracyjnych i ujemnego przyrostu naturalnego dodatkowo kurczyć. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji lub ograniczenia potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat

106 3.5. PODAŻ OPIEKI W POWIECIE NYSKIM Sieć formalnych instytucji opieki W powiecie nyskim sieć usług opiekuńczych jest rozbudowana usytuowane są tu zarówno publiczne jak i niepubliczne instytucje opieki, lecz między gminami widoczne są znaczne dysproporcje w liczbie i rodzajach instytucji świadczących usługi opiekuńcze. Przedstawiono je na poniższej mapie. Rysunek 42. Mapa lokalizacji formalnych instytucji opieki w powiecie nyskim. Źródło: Opracowanie własne. W powiecie nyskim zidentyfikowano 44 instytucje publiczne zapewniające dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, oddziały przedszkolne) oraz 10 tego rodzaju placówek, mających niepubliczny organ prowadzący. W roku szkolnym 2013/2014 uczęszczało do nich ponad 3,5 tys. przedszkolaków 55. Rodzice młodszych dzieci mają możliwość powierzenia dzieci pod opiekę żłobów, klubów dziecięcych i dziennych opiekunów, co wskazuje na odejście od tradycyjnego charakteru opieki. 55 Źródło: (dostęp: 5 września 2015). 106

107 Tabela 3. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu nyskiego. Liczba instytucji Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek 3 2 klub dziecięcy 0 2 dzienny opiekun przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e- mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne. W powiecie nyskim funkcjonują oddziały przedszkolne, reprezentujące nowe formy wychowania przedszkolnego, brakuje natomiast punktów przedszkolnych. W badanym powiecie zmalała liczba oddziałów przedszkolnych z 21 w 2008 r. do 19 w 2014 r. Zmniejszeniu uległa również liczba przedszkoli z 56 w 2007 r. do 54 w 2014 r., co nie pokrywa się z zaobserwowaną w całym województwie opolskim tendencją (wzrost liczby przedszkoli z Dotyczy liczby JST/jednostek pomocniczych JST oferujących usługi dziennych opiekunów. 107

108 do 356 na przestrzeni ostatnich 7 lat). Na terenie powiatu brakuje przedszkola specjalnego, działa natomiast jedna placówka o charakterze integracyjnym w Nysie. Placówka organizuje opiekę nad dziećmi zdrowymi i niepełnosprawnymi oraz udziela pomocy psychologicznopedagogicznej wychowankom i ich rodzicom. Na uwagę zwraca fakt słabego wyposażenia powiatu w instytucje stacjonarne organizujące opiekę nad najmłodszymi dziećmi. Jedynie w dwóch gminach działają tego typu placówki (Nysa 3 żłobki i 2 kluby malucha i Głuchołazy 2 żłobki ), natomiast w jednej z gmin zidentyfikowano oddział żłobkowy przy przedszkolu samorządowym (Otmuchów). Mimo, że ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 wprowadziła możliwość tworzenia klubów malucha, muszą one uzyskać statusu żłobka, na co niektóre placówki nie są w stanie sobie pozwolić. CYTAT: Chciałam być bardzo żłobkiem, staraliśmy się w tym roku przejść na żłobek, ale zmieniło się rozporządzenie no i nas musielibyśmy generalny remont zrobić żeby mieć 2 pomieszczenia tego samego metrażu, bo to się zmieniło dosyć na naszą niekorzyść [przedstawiciel klubu dziecięcego] Jak wspomniano wyżej, oferta podaży miejsc opieki nad najmłodszymi dziećmi nie ogranicza się jedynie do żłobków i klubów malucha. Od 2011 roku, gminy mają możliwość zatrudniania dziennych opiekunów, którzy stanowią pośrednią formę w sprawowaniu opieki pomiędzy silnie zinstytucjonalizowanymi żłobkami a niezinstytucjonalizowaną opieką sprawowaną nad dziećmi przez zatrudniane przez gospodarstwa domowe opiekunki. Zgodnie z danymi MPiPS (stan na ) w skali kraju zarejestrowanych było 540 dziennych opiekunów dzieci do lat 3, zatrudnionych przez 98 jednostek samorządu terytorialnego i ich jednostek pomocniczych (dzielnice miast), z czego 16 opiekunów dziennych działa w powiecie nyskim (w ramach instrumentu aktywizującego bezrobotnych Powrót do aktywności ). INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Wśród stacjonarnych instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie nyskim można wyróżnić domy pomocy społecznej, zakłady opiekuńczo-lecznicze, a także środowiskowy dom samopomocy. Usługi środowiskowe świadczone są przez OPS-y w Nysie, Paczkowie, Głuchołazach, Kamienniku, Korfantowie, Łambinowicach i Otmuchowie oraz publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej. Badane hospicja prezentują obie formy opieki nad osobami niesamodzielnymi (domową i stacjonarną). Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w poniższej tabeli. 108

109 Tabela 4. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonującymi na terenie powiatu nyskiego. Instytucje opieki Liczba instytucji Instytucje publiczne Opieka stacjonarna Opieka środowiskowa Instytucje niepubliczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska długoterminowa/środowiskowa opieka dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy 109

110 instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji stacjonarne (dzienne) oraz środowiskowe formy opieki. W samym powiecie znajduje się 9 całodobowych placówek świadczących opiekę osobom potrzebującym, lecz wsparcie udzielane jest głównie poprzez działalność 5 domów pomocy społecznej: 1. Dom Pomocy Społecznej "Maria" w Korfantowie, 2. Dom Pomocy Społecznej POTOK w Głuchołazach, 3. Dom Pomocy Społecznej MAGNOLIA prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, 4. Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych Intelektualnie Prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Maryi Niepokalanej, 5. Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych prowadzony przez Kongregację Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza. Opiekę stacjonarną świadczą również zakłady opiekuńczo-lecznicze o profilu ogólnym i psychiatrycznym w Głuchołazach, ZOL przy szpitalu w Paczkowie oraz hospicjum Św. Arnolda Janssena w Nysie. Badane instytucje opieki paliatywnej oferują również wsparcie środowiskowe, w domach podopiecznych. Na terenie województwa opolskiego działają 54 stacje opieki Caritas, z czego 6 działa na terenie powiatu nyskiego (w Głuchołazach, Kamienniku, Korfantowie, Łambinowicach, Nysie, Otmuchowie). Działalność stacji finansowana jest przez Opolski i Śląski NFZ oraz władze samorządowe. Stacje Opieki Caritas Diecezji Opolskiej sprawują kompleksową opiekę nad pacjentem w miejscu jego zamieszkania. Opieka ta wykonywana jest przez zespoły pielęgniarek środowiskowych, wykonujące zabiegi pielęgnacyjno-lecznicze, promujące profilaktykę zdrowotną. Dodatkowo, Caritas prowadzi warsztaty terapii zajęciowej w Nysie i Głuchołazach, zajmujące się rehabilitacją zawodową oraz społeczną osób niepełnosprawnych. Opieka świadczona bezpośrednio w domu podopiecznego sprawowana jest także przez 110

111 instytucje nadzorujące pracę opiekunów środowiskowych (7 ośrodków pomocy społecznej w powiecie) oraz w ramach pielęgniarskiej opieki środowiskowej lub długoterminowej. Należy podkreślić, iż samorządy gminne oraz powiatowe nie odpowiadają za zapewnienie usług zdrowotnych. System usług zdrowotnych opiera się głównie na prywatnych placówkach oraz dużych placówkach leczniczych, z których mogą również korzystać mieszkańcy. Politykę zdrowotną kreuje Narodowy Fundusz Zdrowia, który poprzez finansowanie odpowiednich świadczeń medycznych wpływa na funkcjonowanie usług zdrowotnych. Zapewnia on dostęp do różnych usług na terenie powiatu oraz finansuje działalność podstawowej opieki zdrowotnej, która jest głównym składnikiem systemu zdrowotnego gmin powiatu nyskiego. Samorządy gminne oraz samorząd wojewódzki może koncentrować swoje działania na zwiększaniu profilaktyki, tak aby wyeliminować wśród mieszkańców konieczność korzystania ze świadczeń zdrowotnych Oferta formalnych instytucji opieki W 2013 roku do przedszkoli uczęszczało 3849 dzieci w wieku 3-5 lat 57, co oznacza, że na jedno miejsce w przedszkolu przypadało w powiecie nieco mniej niż 1 dziecko (0,97). Nie we wszystkich gminach sytuacja ta przedstawia się jednorodnie. Terenem, w którym istnieje zdecydowana nadwyżka potrzebujących dzieci w stosunku do oferowanych miejsc jest Nysa, w pozostałych lokalizacjach przedszkola nie zawsze wypełniają komplet miejsc. Jest to sytuacja podobna do tendencji zaobserwowanej w województwie, gdzie na skutek emigracji ludności w wieku produkcyjnym i niskiej dzietności zmniejszyła się liczba najmłodszych mieszkańców do tego stopnia, że na jedno miejsce w przedszkolu przypada 0,95 dziecka. 58 Rodzice młodszych dzieci mają do dyspozycji 7 placówek mogących pomieścić 325 osób 59. Zestawiając te dane z liczbą dzieci w wieku 0-2 lata okazuje się, że na 1 miejsce w instytucji stacjonarnej przypada ponad 10 dzieci, co nie odbiega znacząco od pozostałych badanych powiatów. Należy również pamiętać, że popyt na usługi opiekuńcze przeznaczone dla małych dzieci, jest również dodatkowo zaspokajany przez działających w powiecie nyskim dziennych opiekunów, zajmujących się dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia 3 roku życia. Opieka nad dziećmi sprawowana jest maksymalnie przez 9 godzin dziennie w dni powszednie, w domu opiekuna, bądź podopiecznego. 57 Źródło: GUS, BDL. 58 Szacunek uwzględnia także zasoby sektora niepublicznego. 59 Szacunek uwzględnia również instytucje niepubliczne. 111

112 CYTAT: Fakt jest taki, że my nie mamy żłobka, który niewątpliwie mógłby się przydać. Jesteśmy na etapie projektowania. W tym roku ma być projekt na żłobek. Staramy się, żeby taki żłobek zrobić, żeby on był i żeby on funkcjonował w naszej gminie w, powiedzmy dwa lata. Tutaj może jest to, że za mała jest pomoc, jeżeli chodzi o żłobki. [APST2 _W_15_ ] Funkcjonujemy w środowisku wiejskim, więc dla mnie normalnym jest, zresztą to widać po ilości osób korzystających z opiekuna dziennego, jeśli chodzi o dzieci do lat 3. Jest tu widoczna pomoc rodziny w zapewnieniu opieki nad tymi dziećmi do lat 3. ( ) Żłobków nie ma u nas. Jest ten opiekun dzienny. Dwójka dzieci tylko korzysta. [APST2 _W_17_ ] Tabela 5. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie nyskim. Liczba miejsc Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek/klub dziecięcy dzienny opiekun przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne Nyskie przedszkola i żłobki świadczą dzienne usługi stacjonarne w godzinach 5:30 16:00, we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając w przypadku większości placówek objętych badaniem okres wakacyjny 62. Rodzice mogą samodzielnie decydować o tym, czy korzystają z 5-godzinnej podstawy programowej, czy też przedłużają pobyt dziecka w placówce. Wszystkie badane gospodarstwa domowe dobrze oceniły czas świadczenia opieki przez placówki na terenie miasta. 60 Ze względu na brak dostępnych danych zastanych dotyczących liczby miejsc oferowanych przez dziennych opiekunów obliczenie nastąpiło według następującego schematu: zliczone zostały znajdujące się w wykazie MPiPS osoby świadczące usługi dziennych opiekunów na terenie każdego z powiatów, a następnie przemnożone przez średnią możliwej liczby oferowanych miejsc wynikającej z Ustawy (od 3 do 5 miejsc). 61 Wg danych BDL za 2014 r. 62 Źródło: badania FIO-P1, FIO-P2. 112

113 Oferta badanych instytucji opieki dla dzieci do lat 5 wynika z uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, determinujących ich ostateczny kształt, są to: zadania określane przez ustawę z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 i towarzyszące ustawie rozporządzenia, zadania określane przez ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zadania placówek określone w statutach, oczekiwania rodziców dzieci. Zdaniem przedstawicieli samorządów lokalnych, znacznym ograniczeniem działalności placówek opiekuńczych na terenie powiatu jest sytuacja finansowa organu prowadzącego. Dyrektorzy potwierdzają tę opinię głównie jeśli chodzi o kształtowanie swoich budżetów. Większą swobodę deklarują natomiast w procesie przygotowywania podstawowej oferty placówek. Dużą rolę w kształtowaniu oferty żłobków i przedszkoli, dyrektorzy przypisują rodzicom dzieci, którzy w anonimowych ankietach lub w trakcie indywidualnych rozmów z pracownikami placówek mogą wyrazić swoje oczekiwania odnośnie rodzajów prowadzonych zajęć. Proponowane przez rodziców aktywności są wówczas uruchamiane w ramach dodatkowych, płatnych zajęć, niezależnych od kondycji finansowej żłobka lub przedszkola (i ich organu prowadzącego). Jeden z badanych żłobków oparł swoją ofertę nie tylko na ustawie lecz także wypracował własne standardy wg Standardów jakości opieki, wspierania rozwoju dzieci do lat 3 wypracowanych przez Fundację Rozwoju Dzieci im. Komeńskiego. W ciągu ostatnich 5 lat oferta przedszkoli uległa nieznacznemu rozszerzeniu wprowadzono m.in. zajęcia logopedyczne. CYTATY: Przede wszystkim ograniczenia finansowe. Również i z naszej strony. [APST2_W_17_ ] Trudno mówić o samodzielności jak się dostaje określoną kwotę pieniędzy. Oni muszą obracać się w tym, co mają. Więc ciężko tutaj mówić o samodzielności. Po prostu muszą dysponować tymi środkami w sposób oszczędny. [APST3_O_30_ ] Nie raz zastanawiałam się nad tym co ulepszyć, ale to są malutkie dzieci i często zdarzało się tak, że jak chciałam coś powymyślać to się okazywało, że jednak te dzieci są za małe, że nie można przesadzać z tym wszystkim. Jest oferta dopracowana, naprawdę to co jest im potrzebne jak na ich poziom, wiek jest wystarczające. Jedyne co to dokupujemy zabawki, jakieś różne edukacyjne klocki. [FIOP2_N_Z_32] Opieka w badanych placówkach świadczona jest głównie w sposób stacjonarny, wzbogacana o 113

114 wyjścia związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym (wizyty w domu kultury, w gospodarstwach agroturystycznych, ogniska plastyczne). Instytucje zapewniają dzieciom kilka posiłków dziennie (najczęściej dysponują własnymi kuchniami, więc posiłki przygotowywane są zgodnie z przyjętymi przez siebie normami) oraz czas na zabawę, odpoczynek i leżakowanie. W trakcie dnia dzieci uczestniczą także w zajęciach programowych, m.in. zajęciach dydaktycznych, tematycznych lub bardziej indywidualnych, wyrównawczych, pod kierunkiem nauczycieli. Opieka środowiskowa sprawowana przez dziennych opiekunów przebiega według określonego harmonogramu, ustalanego z rodzicami podopiecznego. Przede wszystkim do zadań opiekunów dziennych należy zapewnienie dzieciom opieki pielęgnacyjnej i edukacyjnej w warunkach domowych lub do nich zbliżonych, a także prowadzenie zajęć opiekuńczowychowawczych, uwzględniających psychomotoryczny rozwój dziecka, właściwy do jego wieku. W przypadku badanych placówek niepublicznych, dostrzec można zarówno większe profilowanie oferty względem dzieci jak również jej wzbogacanie o dodatkowe aktywności takie jak zajęcia logopedyczne, plastyczne, muzyczne, taneczne, teatralne, basen. Niespotykane w publicznych instytucjach elementy oferty mogą być efektem konkurowania o klienta oraz wysokości czesnego (w jednej z badanych placówek wynosi ono 320 zł miesięcznie). Jakość pracy placówek niepublicznych opiekujących się dziećmi wyznacza w dużej mierze domowa atmosfera, dlatego badane instytucje chcą być identyfikowane właśnie w ten sposób. W przypadku zespołu szkolno-przedszkolnego w Nysie, dodatkowym elementem oferty jest poradnia POZ zlokalizowana w placówce, dzięki czemu tworzy się swoisty system prorodzinny, w ramach którego oprócz opieki edukacyjno-wychowawczej można skorzystać w jednym miejscu z opieki zdrowotnej. 114

115 Rysunek 43. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi. Źródło: badanie FIO-P1. 115

116 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI W powiecie nyskim osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą skorzystać zarówno z usług stacjonarnych, jak również środowiskowych form opieki. Według szacunków, publiczne instytucje stacjonarne dysponują 286 miejscami, zaś uzupełnienie stanowią prywatne dom pomocy społecznej i hospicjum, oferujące wsparcie dla 260 osób. Większą trudność stanowi natomiast oszacowanie liczby pacjentów korzystających z usług pielęgniarskich środowiskowych i długoterminowych oraz opiekunów środowiskowych, ponieważ zmiany liczby podopiecznych są bardzo płynne. Tabela 6. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie nyskim. Instytucje opieki Liczba miejsc Instytucje publiczne Opieka stacjonarna Opieka środowiskowa Instytucje niepubliczne Opieka stacjonarna zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja bd 65 pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa 0 bd dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze 0 bd Źródło: opracowanie własne Opieka środowiskowa 63 Obliczenia własne na podstawie wojewódzkich wykazów instytucji opieki i wyników badania FIO-P1 64 Obliczenia własne na podstawie wojewódzkich wykazów instytucji opieki i wyników badania FIO-P1 65 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 66 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 67 Badanie FIO-P1, domyopieki.pl 68 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 116

117 Domy pomocy społecznej przyjmują łącznie 304 podopiecznych. Wśród nich jedynie DPS w Korfantowie (Dom Pomocy Społecznej Maria ) jest samodzielną jednostką organizacyjną budżetową o zasięgu ponadgminnym. Pozostałe DPS-y prowadzone są przez podmioty niepubliczne (firma lub zgromadzenie zakonne), gdzie zasady przyjmowania podopiecznych ustalane są indywidualnie 69. Placówki realizują opiekę dla osób w podeszłym wieku (56 miejsc), dla dzieci i młodzieży intelektualnie niepełnosprawnych (81 miejsc), kobiet przewlekle chorych psychicznie (63 miejsca) i dla osób chorych somatycznie (104 miejsca). Pamiętając, że w powiecie żyje ponad 10 tysięcy osób z orzeczoną niepełnosprawnością z czego 3 tysiące dorosłych niepełnosprawnych w stopniu znacznym, a także 6 tysięcy osób w drugiej warstwie starzenia się (powyżej 80 lat z), liczba oferowanych miejsc, z których mogą skorzystać mieszkańcy jest niewystarczająca. Na dzień 31 grudnia 2013 r. na umieszczenie w domach pomocy społecznej powiatu nyskiego oczekiwało 45 osób. Najwięcej w DPS w Kopernikach (37 osób). Oferta instytucji stacjonarnych dla osób dorosłych jest regulowana m.in. przez ustawę o pomocy społecznej i rozporządzenia jej towarzyszące. W przypadku zakładów o profilu medycznym, oferta wynika ściśle z kontraktów zawieranych z NFZ, w których określone są standardy opieki długoterminowej kryteria zarówno w zakresie wyposażenia sprzętowego i lokalowego, jak również wobec personelu. W ramach dodatkowej działalności, badane placówki zapewniają podopiecznym pomoc prawną i psychologiczną, a także leczenie farmakologiczne, diagnostykę i edukację zdrowotną pacjenta oraz członków jego rodziny. Placówki stacjonarne prócz standardowych elementów swojego rozkładu dnia, starają się również organizować podopiecznym wycieczki oraz wprowadzać elementy życia kulturalnego. Z relacji respondentów wynika, że zakres świadczeń nieobligatoryjnych wynika stricte z potrzeb podopiecznych i nie jest ograniczony czynnikami zewnętrznymi. W jednej z badanych placówek stacjonarnych dostrzeżono dobrą praktykę, polegającą na konsultacji zakresu oferty zarówno z pensjonariuszami jak i personelem, który jest zachęcany do pozyskiwania wiedzy w zakresie nowych trendów i sposobów codziennej pracy z podopiecznymi. Badane placówki stacjonarne starają się przeprowadzać diagnozę środowiskową podopiecznych oraz w pewien sposób zindywidualizować swoją ofertę, np. poprzez ustalanie indywidulanych planów wsparcia. 69 Powiat Nyski zawarł 31 grudnia 2010 roku umowy z jednostkami realizującymi publiczne zadania opiekuńcze na okres od dnia 1 stycznia 2011r. do dnia 31 grudnia 2015r. Oznacza to, że z końcem br. będzie konieczność przedłużenia umów lub podpisania nowych. Na ten cel przyznano dotację w wysokości 2,5 mln zł. 117

118 CYTATY: Jeżeli to jest w ramach jakiejś terapii zajęciowej czy kulturalnej to wyjeżdżają do innych DPSów. Jeżdżą nad wodę. Jeżeli są to osoby sprawne to do kina. Do innych DPS-ów z wizytą. Nawet za granicę, bo do Czech jeździmy. Jesteśmy zaprzyjaźnieni tam z jednym DPS-em. Jeżdżą do Opola jak wystawiane są dla osób niepełnosprawnych. [FIOP2_N_DPS_15] Ideą opieki środowiskowej jest pozostawienie osoby niesamodzielnej w naturalnym otoczeniu, z którym czuje się związana. Instytucje świadczące opiekę środowiskową przykładają duże starania do zindywidualizowania wsparcia kierowanego do podopiecznych i ich rodzin. Opiekunowie przygotowują posiłki, podają leki, towarzyszą im w trakcie zakupów, wizyt w urzędach, aptekach i placówkach medycznych. Na podstawie wywiadów środowiskowych ustalane są indywidualne zakresy oferty, uwzględniające możliwości i stan zdrowia podopiecznych. Ponad połowa badanych gospodarstw domowych, w których opieka nad osobą niesamodzielną sprawowana jest również przez opiekuna formalnego lub instytucję, dobrze oceniła dopasowanie oferty do indywidualnych potrzeb podopiecznego. CYTATY: Zaspokajanie codziennych potrzeb, to są te czynności typowo gospodarcze. Mieści się w tym, utrzymanie w czystości pomieszczeniu osoby wymagającej opieki, zakupy, załatwianie spraw urzędowych, różnego typu, przygotowywanie posiłku, przyniesienie obiadu, pomoc w spożywaniu tych posiłków, pranie bielizny pościelowej, przynoszenie opału. Mamy też takie historie, że trzeba takiej osobie przynosić opał, palić w piecu. No i powiem, nieszczęsne mycie okien, bo to jest taka sprawa sporna i też musieliśmy ustalić, że raz na kwartał myjemy okna i zmieniamy te zasłony i firanki. Drugim punktem jest zaspokajanie potrzeb opieki higienicznosanitarnej i tam są takie czynności jak mycie, kąpiel, zmiana bielizny, pomoc przy załatwianiu spraw fizjologicznych, zapobieganie powstawaniu odparzeń, odleżyn, zmiana pampersów, przesłanie łóżka, oraz pielęgnacja zlecona przez lekarza. Ważne jednak jest to, że ona musi być możliwa do wykonywania przez opiekunkę. To jest podawanie leków, pilnowanie tych leków, dozowanie tych leków, czyli przygotowywanie tygodniowe, czy dzienne, dozowanie tych leków, opróżnianie cewnika jeżeli taki jest, pielęgnacja miejsc zmienionych chorobowo, czyli smarowanie, oklepywanie, zakładanie różnych kompresów, okładów, opatrunki, mierzenie temperatury, mierzenie ciśnienia. [FIOP2_N_OPS_5] Standardy usług instytucji niepublicznych najczęściej wynikają z ustaleń prawnych. Potwierdzeniem jakości swoich usług, jakie stosuje jeden z domów pomocy społecznej są 118

119 certyfikaty ISO i HACCP (jako pierwszy w Polsce). Dodatkowe elementy oferty oparte są głównie na poczuciu misji (budowanie domowej, przyjaznej atmosfery, ponadprogramowa pomoc w zakupach). Materialne dodatkowe elementy oferty to wyposażanie mieszkań podopiecznych w niezbędny sprzęt, na przykład elektrycznie sterowane łóżka. 119

120 Rysunek 44. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi. Źródło: badanie FIO-P1. 120

121 Aby zaoszczędzić środki finansowe i lepiej dostosować opiekę do potrzeb odbiorców samorządy zlecają realizację zadań publicznych uprawnionym do tego podmiotom. Jedną z najważniejszych organizacji, z którą współpracują samorządy jest Caritas, pełniący bardzo ważną rolę w zakresie wsparcia osób starszych i wymagających pomocy. Pozostałe działania zlecone nie są związane z opieką nad wyróżnionymi grupami, dotyczą np. dożywiania potrzebujących i organizacji półkolonii. CYTATY: Bo taka instytucja funkcjonuje u nas i zaopatrujemy na przykład osoby dalej zamieszkujące od ośrodka zdrowia. Ci ludzie tam dojeżdżają i pomagają. Czy to jako pielęgniarka środowiskowa czy pielęgniarka, która robi badania czy zastrzyki. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych, masaże w miejscu zamieszkania. I mamy również w siedzibie Caritasu. Dzisiaj na przykład ta cała baza, gdzie przeprowadzane są zabiegi mieści się w budynku, który został im użyczony na działalność. A więc tutaj również ta współpraca jest dobra i myślę, że to był strzał w dziesiątkę, kiedyś jak ktoś to wymyślił. [APST2_B_20_ ] Dokładamy do stacji opieki Caritas, ale to dalej jest wszystko w ograniczonym zakresie, bo jest coraz więcej osób starszych i tak naprawdę w ślad za starzejącym się społeczeństwem powinien iść rozwój instytucji świadczących usługi, a to nie jest realizowane i też do tej pory środki nie były zwiększane. Ale my się do tego przygotowujemy. Taka możliwość jest, bierzemy to pod uwagę. [APST2_B_21_ ] 121

122 3.6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W POWIECIE NYSKIM Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Przyglądając się opiece nad małymi dziećmi organizowanej w powiecie nyskim można zauważyć, że ponad 70% gospodarstw domowych z małymi dziećmi udało się zaspokoić popyt na opiekę nad nimi, gdyż forma sprawowanej opieki była zgodna z ich wyborem. Głównie dzięki temu, że dziećmi mogą się zająć rodzice przeważnie matki (47%), dopiero w dalszej kolejności ojciec dziecka (35,7%). Taki podział to pochodna sytuacji zawodowej rodziców gdzie matka często nie pracuje, ojciec natomiast stara się wesprzeć rodzinę po powrocie z pracy. W sytuacjach awaryjnych w opiece pomagają też babcie. Za zaspokojenie zapotrzebowania dużo rzadziej odpowiadają instytucje. Ci, którym nie udaje się zapewnić potrzebnej opieki nad dziećmi zgodnej z preferencjami przeważnie tłumaczą to brakiem możliwości finansowych. Opłacenie opiekunki lub kosztów prywatnego przedszkola jest poza zasięgiem ich budżetów domowych. 122

123 Rysunek 45. Organizacja opieki nad dziećmi do 5 lat Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród ponad dwudziestoprocentowego odsetka rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (94,8%wymaganego czasu opieki). Rodziny zgłaszają potrzebę odciążenia z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad dziećmi, instytucje zapewniałyby opiekę średnio przez 20,7% wymaganego czasu opieki, zaś indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa domowego przez 15,9% wymaganego czasu opieki. 123

124 Rysunek 46. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku chorych somatycznie mieszkańcy częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i pół-instytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Potrzeby w zakresie opieki nie są jednak zaspokojone w ponad połowie gospodarstw domowych (66,9%). 124

125 Rysunek 47. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiece nyskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród rodzin, których potrzeby w zakresie opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (średnio wymaganego czasu opieki 59,3 %). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, członkowie gospodarstw domowych sprawowaliby opiekę nad osobą jej potrzebującą średnio przez niemal połowę wymaganego czasu opieki, podobny byłby udział opieki instytucjonalnej (46,6%). Wśród tych którzy decydują się na zapewnienie wsparcia poza gospodarstwem domowym, najczęściej wybierana jest forma indywidualnej opieki, realizowana najczęściej przez komercyjne usługi pielęgniarek, lekarzy i rehabilitantów oferowane na rynku. 125

126 Rysunek 48. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Równie trudno jest zapewnić odpowiednią opiekę osobom niepełnosprawnym fizycznie i intelektualnie oraz chorym psychicznie. Szacunki wskazują, że potrzeby gospodarstw domowych z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób niepełnosprawnych fizycznie zaspokojone są tylko w ok. 43%, a borykających się z niepełnosprawnością intelektualną lub chorobą psychiczną domownika w ok. 46%. Podopieczni przynależący do tych grup, bez względu na to, czy ich potrzeby są zaspokojone czy nie, najczęściej opiekują się sobą samodzielnie, lub korzystają z pomocy małżonków. Główną przeszkodą w realizowaniu opieki zgodnie z preferencjami są problemy finansowe gospodarstw domowych, a także (w nieco mniejszym stopniu) ograniczony wybór instytucji świadczących opiekę. Część opiekunów podopiecznych z omawianych grup zgłasza potrzebę odciążenia ich z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Jak wskazują badani, w opiece nad osobami zależnymi chętnie wsparliby się usługami specjalistycznych instytucji. W sytuacji wyboru zewnętrznych form wsparcia dość często wybierani są indywidualni opiekunowie, rehabilitanci, pielęgniarki. Korzystanie z form opieki poza gospodarstwem domowym niesie również korzyści dla opiekunów, także wtedy gdy główny opiekun nie pracuje. Jak podkreślają respondenci w wywiadach, możliwość przebywania podopiecznego w środowiskowym domu samopomocy pozwala im na organizowanie swojego wolnego czasu, angażowanie się w sprawy poza opieką. 126

127 Rysunek 49. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie nyskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 50. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 127

128 Rysunek 51. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w powiecie nyskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 52. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Tylko nieco lepsza sytuacja jest w przypadku opieki nad osobami starszymi, gdzie 52,7% respondentów deklaruje możliwość zaspokojenia potrzeb seniorów, ale tylko niespełna 60% wymaganego czasu opieki zapewnia najbliższe otoczenie osoby starszej, w ramach rodziny. 128

129 Nawet wówczas najczęściej seniorzy starają się radzić sobie sami (35,9%) lub liczą na pomoc małżonka/ki (28,%), rzadziej dzieci (12,4%). Wywiady z respondentami pokazują, że w sytuacji ciągłej opieki domowej nad seniorami, zwłaszcza dotkniętymi chorobami wieku starszego, trudnością bywa obciążenie psychiczne i fizyczne opiekunów, zwłaszcza kiedy sprawują pomoc samodzielnie. Gdy osoba starsza nie może otrzymać wsparcia w ramach rodziny najczęściej (40,2 wymaganego czasu opieki%) udzielane jest ono poza gospodarstwem, poprzez różne formy opieki indywidualnej. W trudniejszej sytuacji znajdują się rodziny, których nie stać na zapewnienie odpowiedniej pomocy seniorom (27,7%) lub nie jest im ona udzielana ze względu na niewielki wybór form opieki dostarczający godziwy standard wsparcia (12,2%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą starszą, ponad połowę wymaganego czasu opieki zaspokajałyby pod opiekę profesjonalne instytucje. Rysunek 53. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie nyskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 54. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. 129

130 Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Ze względu na wydłużenie urlopów macierzyńskich, do żłobka uczęszczają dzieci w wieku 1-3 lata, przedszkola natomiast opiekują się dziećmi mającymi od 2,5 do 5 lub 6 lat (w przypadku dzieci z odroczonym obowiązkiem szkolnym) 70. Z usług opiekuńczych dla małych dzieci korzystają najczęściej rodziny zamieszkujące na terenie danej gminy, średnio lub niżej sytuowane pod względem ekonomicznym, w których co najmniej jeden z rodziców pracuje zawodowo. Wśród rodzin dominują rodziny wielodzietne, z 5 lub 6 dzieci. Z usług opiekuna dziennego natomiast, korzystają najczęściej młode małżeństwa, które wkraczają w sferę zawodową lub kobiety wracające na rynek pracy po urlopach macierzyńskich. CYTATY: 70 Źródło: badanie FIO-P2. 130

131 Zastanawiamy się czy rodzic będzie płacił czy nie, to jest tylko pod tym względem. A tak to z różnych środowisk przyjmujemy i chodzą i nie mamy z nimi problemów. [FIOP2_N_Z_32] Generalnie, my mamy u nas w przedszkolu tylko 5 dzieci, które korzystają z pobytu bezpłatnego. Jest to albo mama samotnie wychowująca, albo rodzina, w której jest bezrobocie. Cała reszta są to osoby pracujące, jeśli nie 2 z rodziców to na pewno 1. [FIOP2_N_P_91] Podstawowe kryteria rekrutacyjne do placówek publicznych wynikają z ustawy o systemie oświaty, natomiast dodatkowe, ustalane są przez rady gminne. Dzieci przyjmowane są na podstawie podań składanych przez rodziców, w których określana jest ich sytuacja ekonomiczna rodzice pracujący i samotnie wychowujący dziecko mają pierwszeństwo w ubieganiu się o miejsce dla dziecka w przedszkolu. Dużą szansę na przyjęcie do placówek opiekuńczych mają również dzieci z obowiązkiem rocznego przygotowania do podjęcia nauki, których rodzeństwo już uczy się w danej placówce. Więcej punktów w trackie rekrutacji przyznawanych jest również dzieciom niepełnosprawnym. W przypadku wątpliwości, decydujące jest zakorzenienie rodzin w środowisku lokalnym. Najczęściej o przyjęciu pod opiekę instytucji decyduje kolejność zgłoszeń rodziny, które zbyt późno podjęły decyzję o zapisaniu dziecka do placówki lub nie spełniły kryteriów formalnych trafiają na listę rezerwową. Jest to sytuacja rzadka, bowiem powiat cechuje się niskim przyrostem naturalnym i dość wysokim bezrobociem wśród kobiet w wieku rozrodczym, które częściowo zabezpieczają opiekę nad dziećmi. Alternatywą dla rodziców pracujących są niepubliczne przedszkola i żłobki działające na terenie gmin lub kluby malucha, gdzie jedynym warunkiem przyjęcia jest uiszczenie opłaty za opiekę nad dzieckiem. Aby skorzystać z oferty środowiskowej dziennego opiekuna, należy zgłosić się do wojewódzkiego urzędu pracy, wypełnić stosowne dokumenty, a następnie przekazać je do urzędu miasta, celem dalszej weryfikacji (sprawdzany jest m.in. wiek dziecka). Rodzice są raczej dobrze poinformowani o działaniach wspomagających opiekę nad dzieckiem w powiecie i kryteriach dostępu dzieci do poszczególnych placówek opiekuńczych. Jak pokazują wywiady z rodzicami, najczęściej ich wiedza szczegółowa ogranicza się do tych instytucji, z których korzystają obecnie lub korzystały w przeszłości (z tego względu najwięcej wiedziały matki posiadające dzieci w przedszkolu, szkole, ponieważ miały styczność z różnymi instytucjami opiekuńczymi). Szczegółowe informacje na temat kryteriów przyjęcia do instytucji opiekuńczych dla dzieci przedstawiciele gospodarstw domowych czerpią najczęściej z internetowych stron placówek opiekuńczych, od innych rodziców lub od pracowników przeszkoli i żłóbków. Publiczne placówki z obszaru opieki nad dzieckiem nie prowadzą pogłębionej analizy potrzeb rodzin. W działalności publicznych przedszkoli i żłobków uwzględnia się natomiast informacje 131

132 przekazywane przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, w związku z czym dzieci z interwencji socjalnych traktowane są priorytetowo. W żłobkach i przedszkolach znacznie częściej niż w innych instytucjach opieki dochodzi do rezygnacji z usług placówki lub absencji podopiecznego. Jest to najczęściej wynikiem zmiany sytuacji ekonomicznej rodziny (np. rezygnacja z pracy jednego z rodziców umożliwiająca pozostanie z dzieckiem w domu), a także społecznej oraz częstych chorób dziecka. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Opiece instytucji stacjonarnych podlegają najczęściej osoby starsze, o różnym poziomie sprawności i samodzielności, a także młodsze osoby, chore somatycznie i psychicznie. Podopieczni na ogół wymagają intensywnej opieki pielęgniarskiej oraz pomocy w zaspokajaniu podstawowych fizjologicznych potrzeb. Większość podopiecznych to osoby niezamożne, wymagające całodobowej opieki. CYTATY: Do 2004 roku odpłatność państwo pokrywało. Mieszkaniec pokrywał 70% ze swojego świadczenia czy to emerytura, renta, cokolwiek on tam miał. Czy zasiłek stały. Pozostałą część pokrywało państwo. To skutkowało tym, że mieliśmy kolejkę. Ja akurat przyszłam w 2004 roku. Jako dyrektor. Pamiętam, że było 17 osób w kolejce. Osoby były sprawne, Tu działał teatr, tu działał chór. Jak w pierwszym roku wyjeżdżaliśmy do zoo to musiałam wynająć autokar, Bo tyle osób jechało. W chwili obecnej, ponieważ to płaci rodzina, a dopiero w drugiej kolejności gmina, efekt jest taki, że do nas trafiają osoby, już chóru nie ma, teatrzyku nie ma, a ledwie zbiorę samochód 9 osobowy, osoby sprawne. O dziwo tymi osobami sprawnymi to są osoby jeszcze skierowane przed 2004 rokiem. Wczoraj umarł pan który był u nas 21 lat. To są właśnie te osoby, które kiedyś tu były skierowane sprawne. Obecnie ani rodzina nie pali się do płacenia, dlatego że to jest bardzo duży koszt, chociaż ja mam jeden z najniższych w województwie opolskim Ani gmina. I kierują nam osoby, które niejednokrotnie przywożone są już na noszach. Jest bardzo duża różnica między tymi co byli kiedyś a tymi co są teraz kierowani. [FIOP2_N_DPS_15] Z obserwacji badanych wynika, że w momencie powierzenia podopiecznego instytucji, zmniejsza się częstotliwość kontaktów z rodzinami. Częstym zjawiskiem dostrzegalnym przez 132

133 respondentów jest również rosnąca postawa roszczeniowa względem opiekunów, wynikająca niejednokrotnie z niskich niż oczekiwane standardów opieki. CYTATY: Nie rozumieją, że koszty się rozkładają. To nie jest tylko opiekunka, ale to jest i administracja i praczka i kucharka, wszystko się na to składa. I prąd i wszystko. Nie potrafią zrozumieć kosztu. Dla osoby, która ma emerytury 1500 zł czy 1200 zł i mieszka w domu i się z tego utrzymuje, to nie potrafi zrozumieć, że tu u nas kosztuje to 2600 zł. [FIOP2_N_DPS_15] Większość podopiecznych stanowią kobiety, co może wynikać z większej śmiertelności mężczyzn we wcześniejszych latach życia. Osoby starsze wymagające opieki często funkcjonują w jednym gospodarstwie domowym ze swoimi dziećmi, lecz ze względu na zaawansowanie choroby nie otrzymują dostatecznego wsparcia. Opiekunowie środowiskowi oferują swoją pomoc również osobom młodym, dotkniętym najczęściej stwardnieniem rozsianym lub chorobą o podłożu psychicznym, utrudniającym samodzielne funkcjonowanie. Z usług dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych mogą skorzystać emeryci i renciści oraz mieszkańcy otrzymujący świadczenia społeczne 71. W zależności od rodzaju pomocy i typu instytucji powołanej do jej udzielania, proces ubiegania się o opiekę inicjuje formalne skierowanie z ośrodka pomocy społecznej lub od lekarza (rodzinnego bądź specjalisty). W przypadku przyjmowania podopiecznych do instytucji istnieją dwie drogi. Jedną z nich jest zgłoszenie osoby przez rodzinę, która potrzebuje pomocy w zakresie opieki lub nie chce zupełnie zajmować się osobą chorą, niepełnosprawną lub starszą. Druga ścieżka oparta jest na selekcji potrzebujących opieki mieszkańców powiatu przez inne służby, takie jak OPS czy PCPR, które dostrzegając potrzebę, kierują daną osobę do konkretnej, właściwej ze względu na zakres działalności instytucji. Wywiad środowiskowy na temat danej osoby realizowany jest często przy pomocy sąsiadów, członków dalszej rodziny. Dużym ułatwieniem dla instytucji przyjmującej są również dane przekazywane przez inne podmioty, na przykład przez OPS, który ma szczegółowy ogląd sytuacji danej osoby. Opuszczanie miejsc w placówkach dla osób chorych i starszych następuje zazwyczaj z powodów naturalnych lub dużo rzadziej z racji przeniesienia do placówki o innym charakterze (np. szpitali) oraz z powodu zmiany placówki w wyniku własnej decyzji na skutek złych warunków zamieszkania lub niewystarczającej opieki. Warto podkreślić, że nie wszyscy samorządowcy dostrzegają zagadnienie opieki nad starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi 71 Źródło: badanie FIO-P2. 133

134 osobami w kategorii problemu powodowanego niewystarczającym zaspokojeniem ich potrzeb. W wypowiedziach niektórych członków samorządu dominuje przekonanie o swobodnym dostępie do placówek wsparcia i instytucji opiekuńczych. Jest to po części prawdziwe zdanie, ale nie wspólne dla każdej gminy. Natomiast warto podkreślić, że w powiecie nyskim w odróżnieniu od innych badanych terenów, seniorzy i osoby potrzebujące częściej korzystają z zasobów rodziny niż instytucjonalnych. Najczęstszym powodem nieprzyznania świadczeń opiekuńczych jest brak spełnienia kryteriów formalnych lub brak miejsc w placówkach. W takiej sytuacji rodziny osób potrzebujących mogą szukać oferty komercyjnych działań opiekuńczych. Są to jednak działania niestandaryzowane i nie objęte żadną kontrolą jakości oferowanej opieki. Problem braku miejsc w placówkach opiekuńczych jest charakterystyczny dla całego powiatu. Jedynie w dwóch badanych placówkach dyrektorzy deklarują jeszcze wolne miejsca umożliwiające przyjęcie kilku podopiecznych (niepubliczne hospicjum i DPS). Mieszkańcy, głównie gmin miejskich, wyrażają przekonanie, ze zapewnienie potrzebującym dostępu do usług opiekuńczych jest obowiązkiem jednostek administracji samorządowej sprawującym władze na danym terenie. 72 Typowy okres objęcia opieką stacjonarną lub świadczeniem opieki domowej waha się od 6 miesięcy do 1 roku 73, natomiast średnio 34 nowych podopiecznych oczekuje na przyjęcie do placówki do pół roku. Rysunek 12. Odsetek osób oczekujących na możliwość skorzystania z opieki w instytucji: liczba osób oczekujących oraz czas oczekiwania na miejsce instytucje opieki nad osobami z niepełnosprawnością, chorymi i starszymi. Źródło: Badanie FIO-P1. 72 FGI prowadzone w ramach analizy i oceny rozwiązań prawnych w zakresie funkcjonowania instytucji opieki w Polsce. 73 Źródło: badanie FIO-P1. 134

135 Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu nyskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte o dane z BDL, uzupełnione o wyniki badania GD1 (w przypadku osób chorych, starszych, niepełnosprawnych). Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, zaprezentowane w podrozdziale 4.1. w powiecie nyskim jest ponad osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 540 miejsc. W trakcie badania nie rozpoznano jednak ostatecznej liczby osób, które mogłyby skorzystać z pomocy pielęgniarek środowiskowych i długoterminowych. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, dopóki nie ma wyraźnej potrzeby, nie korzysta się z formalnej pomocy zewnętrznej. Rodziny z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób chorych, starszych i niepełnosprawnych godzą się na przejmowanie opieki nad najbliższymi osobami, ponieważ traktują ją jako swój obowiązek, jednocześnie postrzegając całodobową opiekę instytucjonalną jako pozbycie się problemu. Popyt i podaż nie są dopasowane również jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci w wieku 0-2. Liczba dzieci (ok. 3302) przewyższa możliwości dziennych opiekunów (perspektywa objęcia opieką około 56 dzieci) i liczbę dostępnych miejsc w żłobkach (ok. 325). Tylko jeśli chodzi o przedszkola podaż zaspokaja popyt. Liczba miejsc w przedszkolach (ok. 3957) jest większa niż liczba dzieci w wieku 3-5 lat (ok. 3846) Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów W niniejszym rozdziale opisano dopasowanie popytu i podaży z punktu widzenia wszystkich interesariuszy systemu opieki przedstawicieli gospodarstw domowych, formalnych instytucji opieki, władz samorządowych i radnych. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Rodziny z powiatu nyskiego sygnalizowały problem z dostępnością miejsc w żłobkach i punktów opieki medycznej. Z danych jakościowych wynika jednak, że dla większości rodziców najlepszą formą opieki nad małym dzieckiem jest opieka nieformalna. Matki obawiają się m.in. tego, że ich dzieci są zbyt małe aby powierzyć je pod opiekę instytucji, oraz tego, że nie będzie im poświęcone wystarczająco dużo uwagi. Gospodarstwa domowe korzystające z opieki 135

136 instytucjonalnej motywowane były potrzebami socjalizacyjnymi i rozwojowymi dzieci, a także chęcią powrotu do pracy. Rodzice dzieci w wieku 3-5 lat wskazali, że nie mają dużego wpływu na wybór przedszkola przeważnie jest jedno w najbliższej okolicy, co znacznie ogranicza ich możliwości. W trudniejszej sytuacji są gospodarstwa domowe z niepełnosprawnymi dziećmi - w powiecie funkcjonuje tylko jedno przedszkole integracyjne (w Nysie). Mankamentem publicznej opieki przedszkolnej w opinii rodziców z terenów wiejskich są także godziny pracy przedszkoli, dostosowane do rozkładu autobusu. Zdaniem pracujących respondentek powinny być raczej dopasowane do możliwości pracujących matek. Mimo wszystko, rodzice uważają, że opieka instytucjonalna pełni bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka, dlatego dostęp do niej powinien zostać zapewniony. Zdaniem przedstawicieli żłobków i przedszkoli popyt na usługi dla dzieci do lat 5 jest niemal całkowicie zabezpieczony (90%). W opinii dyrektorów instytucji, oferta publicznych przedszkoli dla najmłodszych mieszkańców powiatu wyczerpuje potrzeby opiekuńcze regionu. I mimo, że wachlarz propozycji przedszkoli niepublicznych jest szeroki, to w powiecie o niskim poziomie dzietności, nie najwyższej stopie bogacenia się mieszkańców, i w sytuacji gdy niemal co druga kobieta w wieku produkcyjnym nie podejmuje zatrudnienia mogąc spełniać opiekę nad dzieckiem, nie jest potrzebna wysoka liczba dodatkowych, płatnych placówek. CYTAT: Ja zrobiłam już, co mogłam. Ja pisałam już ogłoszenia już po Paczkowie, takie piękne, kolorowe, zachęcające do zapisywania dzieci do nas. Gdzie pisałam, że nawet dostosujemy godziny pracy do każdego rodzica? Ja nawet mówię, jak trzeba by było do 17 byłoby do 17, że nawet możemy jak będzie większość dzieci, zorganizować dowóz tych dzieci. No, ale nikt się nie odezwał. [FIONP1_N_P_6_ ] Podobne przekonanie o nadwyżce instytucji opiekuńczych dla dzieci w wieku przedszkolnym do poziomu zapotrzebowania wyraża cześć radnych powiatu. Warto zauważyć, że usługi kierowane do najmłodszych to jedyna kategoria działań co do której sygnalizowane jest wysycenie rynku - ponad połowa badanych (57%) wyraża przekonanie, że usługo dla dzieci są odpowiednio zabezpieczone. Zdaniem samorządowców, zainteresowanie opieką w żłobkach jest znacznie większe niż jej podaż. Niestety większość gmin nie posiada żłobków na swoim terenie, a tylko jedna z badanych JST deklarowała zaawansowane plany w zakresie utworzenia takiego obiektu. Brak żłobka nie jest znacznym problemem w sytuacji zagwarantowania innych form pomocy, jednakże samorządy (prócz dwóch gmin, w których funkcjonują dzienni opiekunowie) nie zapewniają innego wsparcia - brakuje m.in. klubów dziecięcych. 136

137 CYTAT: Fakt jest taki, że my nie mamy żłobka, który niewątpliwie mógłby się przydać. Jesteśmy na etapie projektowania. W tym roku ma być projekt na żłobek. Staramy się, żeby taki żłobek zrobić, żeby on był i żeby on funkcjonował w naszej gminie w powiedzmy dwa lata. Tutaj może jest to, że za mała jest pomoc, jeżeli chodzi o żłobki. [APST2_KAM_W_15_ ] Chęć samorządów do podejmowania wysiłków w zakresie rozwoju przedszkoli wynika z konieczności wsparcia rodziców, jednak należy podkreślić, że nie wszystkie samorządy zdecydowały się na utworzenie przedszkoli, a rodzice korzystają z instytucji znajdujących się w innych gminach. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Przedstawiciele badanych gospodarstw domowych zwrócili uwagę przede wszystkim na brak instytucji opiekuńczych dla dorosłych osób niepełnosprawnych pod względem intelektualnym. Problemem jest też ograniczona różnorodność instytucji opiekuńczych oraz brak systemowej informacji o dostępnych formach pomocy. W efekcie, badani decydują się na te formy, które w danym czasie są osiągalne. Zdaniem respondentów przyszłością powinny być niewielkie placówki przystosowane do potrzeb osób starszych z dysfunkcjami ruchu. Również przedstawiciele samorządów przykładają duża wagę do zapewnienia pomocy osobom starszym. Ich zdaniem zapewnienie pomocy seniorom powinno być kluczowym działaniem realizowanym w ramach systemu pomocy. Wynika to z sytuacji demograficznej powiatu na skutek emigracji młodych osób, starsi mieszkańcy powiatu pozostawieni są bez opieki ze strony rodziny, której zapewnienie powinno stać się obowiązkiem JST. Dostrzegana jest również potrzeba budowania struktur o charakterze opiekuńczym, nie będących placówkami całodobowego wsparcia. CYTAT: Fajnie by było, jakby powstał dzienny dom pomocy społecznej i tutaj jest takie niedostatek. Taki dzienny dom dla osób starszych sprawdziłby się, bądź środowiskowy dom samopomocy, to też by było fajnie gdyby powstał na naszym terenie. Tych usług nam bardzo brakuje. [APST3_O_27_ ] Ze względu na powolne starzenie się społeczeństwa oraz rosnące zaniedbania względem osób w podeszłym wieku, dyrektorzy instytucji i radni prognozują wzrost zapotrzebowania na usługi dla osób w wieku podeszłym. W przypadku seniorów, połowa pytanych dyrektorów wyraża przekonanie, że opieka instytucjonalna jest odpowiednio rozwinięta. Podobny odsetek przedstawicieli instytucji opieki przyznaje jednak, że posiadane zasoby nie są wystarczające do 137

138 pokrycia zapotrzebowania na usługi dla osób chorych. Dodatkowo respondenci wskazali potrzebę uruchomienia instytucji działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Przedstawiono je poniżej. Rysunek 56. Brakujące formy opieki dla osób niepełnoprawnych fizycznie w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu nyskiego. Źródło: Badanie FIOP1. Analizując dane na temat braków instytucjonalnych zauważamy, że w opinii radnych z powiatu nyskiego najbardziej brakujące formy opieki w stosunku do potrzeb osób chorych to przede wszystkim brak: zakładów opiekuńczo-leczniczych (63,2%), a także zakładów pielęgnacyjnoopiekuńczych (60,3%). Zdaniem ankietowanych, osobom w podeszłym wieku najbardziej doskwiera brak usług opiekuńczych (65,3% wskazań), a także zakładów pielęgnacyjnoopiekuńczych (50,7%) oraz zakładów opiekuńczo-leczniczych (50,7%). W opiece skierowanej do osób niepełnosprawnych radni dostrzegają największe braki w dostępności asystentów osobistych (78,5%) oraz usług opiekuńczych (63,1%). W odniesieniu do pozostałych grup podopiecznych największa część przedstawicieli Rady Miasta przewiduje stabilizację potrzeb na dotychczasowym poziomie. 138

139 Rysunek 56. Wystarczalność zasobów opieki w stosunku do potrzeb podopiecznych zestawienie opinii radnych miasta i dyrektorów formalnych instytucji opieki Źródło: badanie APST1 i FIOP1. 139

140 3.7. PODSUMOWANIE POWIATU NYSKIEGO W powiecie nyskim do 2050 roku ponad 3-krotnie wzrośnie liczba ludności w wieku powyżej 65 roku życia, spadnie natomiast znacząco liczba dzieci w wieku 0-2 lata. Jeżeli w miarę upływu czasu prognozy będą się potwierdzać, powiat nyski będzie się z roku na rok kurczyć i jednocześnie starzeć, co w dłuższej perspektywie doprowadzi do redefinicji potrzeb jego mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. Prognozy demograficzne każą spodziewać się lawinowego wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz malejącego popytu na opiekę w żłobkach i przedszkolach. Obecnie jednak na 1 miejsce w instytucji stacjonarnej dla najmłodszych przypada ponad 10 dzieci w wieku 0-2 lata, co powinno skłaniać do tworzenia miejsc w żłobkach, które będą w stanie zaspokoić potrzeby rodzin z małymi dziećmi na najbliższe lata. Rodzina jest głównym środowiskiem funkcjonowania swoich członków. Chociaż zmienia się model i warunki życia współczesnej rodziny, jest ona nadal niezastąpiona i stanowi naturalne środowisko wychowawcze dla dzieci i opiekuńcze dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. Jak pokazują badania, interesariusze organizowania działań pomocy społecznej w niej upatrują głównego dostarczyciela wsparcia osobom niesamodzielnym. By rodzina była wydolna opiekuńczo należy stworzyć jej w powiecie takie warunki by nie istniał konflikt miedzy koniecznością zarobkowania a obowiązkiem opieki. Ponieważ pomoc osobom niesamodzielnym głównie starszym i chorym jest obciążająca dla opiekunów, zarówno fizycznie i psychicznie, powinno się zabezpieczyć także potrzeby psychologiczne osób, które podejmują się opieki nad najbliższymi. Lokalna oferta instytucji opieki z systemu pomocy społecznej jest niedofinansowana i wąska. Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji nieliczne stacjonarne formy opieki. W zaleceniach opiekuńczych i pomocowych w stosunku do osób starszych podkreśla się potrzebę zachowania ich w dotychczasowym, najbliższym środowisku, lecz w gminach nie funkcjonują kluby seniora, które mogłyby zapewnić aktywizację społeczną osób w podeszłym wieku. Również osobom trwale chorym, całkowicie niezdolnym do prowadzenia gospodarstwa domowego powinno się stworzyć warunki gwarantujące im pełną opiekę w naturalnym otoczeniu, z którym czują się związani. W systemie opieki nad osobami niepełnosprawnymi istnieje zagrożenie wykluczenia społecznego tej grupy podopiecznych. Stworzenie klubów integracji społecznej może ograniczyć to negatywne zjawisko, dzięki przygotowaniu osób niesamodzielnych do wejścia na rynek pracy reintegracji zawodowej i społecznej. Mimo, że system ochrony zdrowia jest w powiecie dość zróżnicowany, brakuje w nim usług sprofilowanych pod kątem potrzeb osób niepełnosprawnych i starszych. Dodatkowym utrudnieniem jest brak wpływu decydentów gmin na powstawanie i kształtowanie się form 140

141 ochrony zdrowia. Szansą na rozwój oddolnych organizacji świadczących usługi opiekuńcze może być pobudzanie współpracy międzyinstytucjonalnej, wykorzystując natężenie relacji tworzonych przez nysan i wysoki współczynnik zaufania społecznego w powiecie. Ponieważ w ciągu kilku najbliższych lat powiat nyski będzie podlegał ciągłym zmianom demograficznym, warto realizować stałą analizę popytu i podaży na działania pomocowe, oraz wykonywać badania jakości dostarczanych usług. 141

142 4. POWIAT WEJHEROWSKI 4.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu wejherowskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu wejherowskiego: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie wejherowskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu wejherowskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu wejherowskiego. 142

143 143

144 4.2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE). Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie wejherowskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat wejherowski charakteryzuje się wysokim zapotrzebowaniem i jednocześnie wysokimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie wejherowskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a 144

145 także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi ) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. 145

146 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=125) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=11) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=23) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=838) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=4), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=7), IDI (n=7) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz 146

147 ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji. 147

148 4.3. PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU WEJHEROWSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Powiat wejherowski jest powiatem ziemskim położonym w północnej części województwa pomorskiego. Wyłączając powiaty grodzkie Gdańsk i Gdynię, jest on najbardziej zaludnionym powiatem w województwie pomorskim - w 2013 r. mieszkały w nim osoby, co stanowi 8,97% ludności województwa pomorskiego 74. Stolicą powiatu jest miasto Wejherowo, jest to również siedziba miejskiej gminy o tej samej nazwie. Od 2004 roku liczba ludności w powiecie wzrosła o osób. Zmiana stanu ludności powiatu stanowi wypadkową kilku kluczowych czynników w tym przede wszystkim ruchu naturalnego i migracji. W 2014 r. w powiecie urodziło się aż 12,8 dzieci na 1000 osób przy średniej dla Polski na poziomie 9,6. Najniższy wskaźnik zanotowano w Rumi (10,6), największy zaś w Szemudzie (16,3). Wskaźnik ten jest skorelowany ze wskaźnikiem małżeństw. Na 1000 mieszkańców w powiecie wejherowskim w 2014 r. zawarto 5,3 małżeństw przy średniej dla kraju na poziomie 4,9. Można więc założyć, że wskaźnik liczby małżeństw tłumaczy wysoką dzietność w powiecie wejherowskim, szczególnie w połączeniu z nieco niższym niż w kraju, współczynnikiem rozwodów. Tabela 9. Rozwody na 1000 ludności w powiecie wejherowskim w latach POLSKA 1,5 1,8 1,9 1,7 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 POMORSKIE 1,4 1,8 2,0 2,0 1,9 1,9 1,6 1,7 1,4 1,7 1,4 Powiat wejherowski 1,2 1,5 1,7 1,9 1,7 1,7 1,4 1,5 1,1 1,6 1,4 Źródło: BDL GUS. Tabela 10. Urodzenie żywe na 1000 osób w powiecie wejherowskim w 2014 roku. Jednostka samorządowa Urodzenie żywe na 1000 osób Powiat wejherowski 12,8 Reda (1) 14,3 Rumia (1) 10,6 Wejherowo miasto (1) 12,2 74 BDL GUS. Ludność wg grup wieku i płci. Dane wg podziału administracyjnego na dzień 31 XII. 148

149 Choczewo (2) 12,9 Gniewino (2) 12,6 Linia (2) 14,1 Luzino (2) 14,7 Łęczyce (2) 14,9 Szemud (2) 16,3 Wejherowo gmina wiejska (2) 12,3 Źródło: BDL GUS, obliczenia własne. Współczynnik dzietności, który oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, wyniósł 1,581 w roku 2014 w całym podregionie gdańskim, co nie tylko nie gwarantuje zastępowalności pokoleń, ale jest też istotnie niższe, niż analogiczny wskaźnik dla Polski (1,290) 75. Współczynnik ten jest związany z przyrostem naturalnym. Zarówno w całym województwie pomorskim, jak i w powiecie wejherowskim w 2014 roku przeważały urodzenia nad zgonami - przyrost naturalny w powiecie wynosił w 2014 roku 5,9. Sam ruch naturalny generował zrost liczby ludności w ciągu roku o około 0,9%. W 2013 r. przyrost naturalny w kraju wyniósł (-0,5) na 1000 mieszkańców, a w roku 2014 liczba zgonów i urodzeń żywych wyrównała się. Tak duża różnica w przyroście naturalnym w Polsce i w powiecie wejherowskim wynika nie tylko z wyższej stopy urodzeń w powiecie (12,8 urodzeń na ludności w powiecie w porównaniu z 9,6 urodzeń na ludności w kraju), ale też z niższego wskaźnika zgonów. Przeciętnie w kraju na osób rocznie umiera 10 osób, a w powiecie wejherowskim 7. Tabela 11. Przyrost naturalny na 1000 osób w powiecie wejherowskim w 2014 r. Jednostka samorządowa Przyrost naturalny na 1000 osób Pomorskie 2,0 Powiat wejherowski 5,9 Reda (1) 8,3 Rumia (1) 4,5 Wejherowo miasto (1) 2,4 Choczewo (2) 4,4 Gniewino (2) 7,2 Linia (2) 6,5 Luzino (2) 8,6 Łęczyce (2) 8,2 Szemud (2) 9,0 Wejherowo gmina wiejska (2) 8,5 75 Brak danych na poziomie powiatu. Dane dostępne tylko na poziomie NTS-3 (podregiony). 149

150 Polska 0,0 Źródło: BDL GUS. Dalsze potwierdzenie ciągłości trendu zwiększania się liczby ludności powiatu dostarczają dane dotyczące migracji. Dane te należy interpretować z ostrożnością, ponieważ sprawozdają jedynie formalne wymeldowania, a nie całą mobilność przestrzenną mieszkańców. Analiza współczynnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym wykazuje duże zmiany na przestrzeni ostatnich 10 lat. Od 2009 roku, kiedy to współczynnik migracji w powiecie był najwyższy i wynosił 115,2, współczynnik ten maleje, choć wciąż utrzymuje się na dodatnim poziomie, co oznacza, że na 10 tys. mieszkańców w tym wieku znacznie więcej osób melduje się na terenie powiatu, niż go opuszcza. Obecnie powiat wejherowski (36,4) zaludnia się w większym stopniu, co całe województwo pomorskie (9,7). Analizie poddano także kierunki migracji. Napływ ludności z miast jest czterokrotnie większy niż z obszarów wiejskich, co świadczy o atrakcyjności osiedleńczej powiatu. W 2014 roku odsetek osób osiedlających się na terenie powiatu z innych miast wynosił 77%. Jest to ściśle związane z bliskością powiatu wejherowskiego do aglomeracji trójmiejskiej, w której ceny mieszkań są znacznie wyższe. Dobra sieć komunikacyjna umożliwia mieszkańcom powiatu wejherowskiego (szczególnie Rumi, Redy i Wejherowa) dojazd do lepiej płatnej pracy w Gdyni czy w Sopocie. Wykres 6. Współczynnik salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym w powiecie wejherowskim na tle województwa i Polski w latach ,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20, POLSKA POMORSKIE Powiat wejherowski Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące ludności powiatu wejherowskiego wskazują na przewyższający udział osób w 150

151 wieku przedprodukcyjnym niż poprodukcyjnym w powiecie. Udział osób w wieku produkcyjnym wskazuje jednak na zbliżony do ogólnopolskiego wskaźnika obciążenia demograficznego. Wskaźnik ten interpretuje się jako poziom ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym kosztami utrzymania osób w wieku przed- i poprodukcyjnym. Wykres 7. Udział ludności według ekonomicznych grup wieku i płci (%) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 63% 63% 63% 67% 64% 62% 64% 64% 61% 62% 62% 62% 64% 18% 19% 23% 22% 19% 21% 21% 25% 27% 27% 25% 27% 26% 19% 18% 14% 17% 18% 11% 15% 11% 12% 10% 13% 11% 11% w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. W 2013 roku w powiecie wejherowskim na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 57 osób w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do

152 Wykres 8. Zmiana struktury ludności w wieku 0-5 lat i 70+ w powiecie wejherowskim na tle Polski i województwa w latach ,0% 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% Polska - % os. 70+ pomorskie - % os. 70+ Powiat wejherowski - % os. 70+ pomorskie - % os. 0-5 lat Polska - % os. 0-5 lat Powiat wejherowski - % os. 0-5 lat Źródło: BDL GUS. Prognoza dla powiatu wejherowskiego pozwala sformułować przypuszczenie o zwiększaniu się w przyszłości zapotrzebowania na dostęp do instytucji i usług w zakresie opieki dla ludzi starszych, a zmniejszaniu zapotrzebowania na różnorodne formy opieki nad dziećmi do lat

153 Wykres 9. Prognoza demograficzna liczby ludności powiatu wejherowskiego w wieku 0-6 lat i Powiat wejherowski 0-6 lat Powiat wejherowski 75+ lat Źródło: BDL GUS. W powiecie wejherowskim podczas spisu powszechnego w 2011 roku zamieszkiwało osób niepełnosprawnych, co stanowiło około 12% mieszkańców powiatu, przy czym 71% z tych osób było niepełnosprawnych prawnie (posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność ze średnich kohort wiekowych. Przeważnie były to osoby w wieku produkcyjnym (13 100) co wskazuje na możliwość występowania większego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze skierowane do osób z niepełnosprawnością, zaś w przyszłości jednocześnie do osób starszych i niepełnosprawnych Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. Z danych uzyskanych w Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 r. wynika, że w powiecie wejherowskim było rodzin, z czego 76% (42,8 tys.) stanowiły małżeństwa 76. Część tych małżeństw okazała się nietrwała. W powiecie średni współczynnik rozwodów jest analogiczny do współczynnika w województwie i zbliżony do poziomu krajowego (1,4 w powiecie w województwie wobec 1,7 w kraju). Ponadto w 2014 roku w porównaniu do 2013 liczba rozwodów w powiecie spadła. W 76 Źródło: GUS, NSP

154 przypadku dalszego spadku tego zjawiska w przyszłości wpłynie to na większy zasób rodzin mogących i chcących podejmować zadania opiekuńcze wobec starszego pokolenia. Wykres 10. Liczba rozwodów w powiecie wejherowskim w latach Źródło: BDL GUS. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Autorzy dokumentu Strategia Rozwoju Powiatu Wejherowskiego w swoich diagnozach zwracają uwagę na słabą kondycję organizacji pozarządowych jako jedną ze słabych stron powiatu (Strategia Rozwoju Powiatu Wejherowskiego , s. 237). Zgodnie z zapisami sprawozdania dotyczącego programu współpracy władz powiatu z organizacjami pozarządowymi w 2014 roku Starosta powiatu wejherowskiego był organem nadzoru dla 415 stowarzyszeń. Ponadto w powiecie 44 stowarzyszenia posiadają status organizacji pożytku publicznego 77. Zgodnie z informacją zawartą w Powiatowej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata (2013) do zasobów instytucjonalnych na obszarze powiatu w 2012 roku należały: Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Ośrodki Pomocy Społecznej (10 placówek), Domy Pomocy Społecznej (3), Środowiskowy Dom Samopomocy (1), Placówki Opiekuńczo-Wychowawcze (8), Ośrodek Interwencji Kryzysowej oraz Warsztaty Terapii Zajęciowej (3 placówki). 77 Źródło: Sprawozdanie na temat realizacji zadań z zakresu programu współpracy z organizacjami pozarządowymi w 2014,

155 Rynek pracy i warunki życia W porównaniu z danymi dla całego województwa pomorskiego, a także w odniesieniu do pozostałych pięciu powiatów, powiat wejherowski wyróżnia się jednym z wyższych poziomów stopy bezrobocia rejestrowanego. W 2005 roku, gdy wskaźniki bezrobocia w Polsce osiągały swoje apogeum, w powiecie wejherowskim nie przekraczało ono 19%. Dla województwa pomorskiego ten wskaźnik wynosił wówczas 19,2%, a w niektórych powiatach województwa przekraczał 25%. W kolejnych latach stopa bezrobocia w powiecie wejherowskim spadała, zaś od 2008 roku znów rosła i w 2014 roku wynosiła 14,6%. W liczbach bezwzględnych bez pracy pozostawało osób w wieku produkcyjnym. Zarówno dynamika zmiany stopy bezrobocia w okresie poakcesyjnym, jak i skala jej wzrostu po wybuchu w 2008 roku globalnego kryzysu finansowego, który przyniósł spowolnienie gospodarcze, nie była w powiecie znaczna, lecz większa niż dane dla całego województwa. W analizowanym okresie zmniejszył się natomiast o nieco ponad 16 p.% udział w strukturze bezrobotnych osób pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 2005 roku wynosił on 53%, zaś w 2014 roku 36,6%. Wykres 6. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie wejherowskim na tle województwa w latach ,0 20,0 15,0 10,0 5,0 Województwo pomorskie Powiat wejherowski 0, Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują również nieco gorszą sytuację niż w innych obszarach regionu. Liczba pracujących w powiecie wynosi 32,7 tys., a wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców (138) jest niższy niż średnia dla województwa (221). Poza powiatami sztumskim i nowodworskim jest to najniższy wskaźnik w województwie. Spośród pracujących, 52,3% osób zatrudnionych jest w usługach innych niż działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz obsługa rynku nieruchomości, 30% w przemyśle, 13,9% w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie, zaś 2,8% pracuje w usługach z zakresu działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości. Pod względem wielkości zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych przeliczonych na 10 tys. mieszkańców, widać że 96% z nich zatrudnia mniej niż 10 osób. Podobnie jak w przypadku danych wojewódzkich i ogólnopolskich, można również zauważyć, 155

156 że ich liczba wzrosła między 2004 a 2013 rokiem. Tabela 4. Podmioty gospodarcze według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w powiecie wejherowskim na tle Polski i województwa w latach ROK Powiat wejherowski Ogółem 1591,2 1629,7 1771,1 1868, ,8 1548,9 1686,2 1789, ,1 66,6 70,4 63, ,4 12,4 12,8 13,4 250 i więcej 1,9 1,8 1,7 1,7 Województwo pomorskie Polska Źródło: BDL GUS. Ogółem 1338,1 1386,2 1500,0 1628, ,7 1318,7 1432,3 1571, ,9 56,5 56,3 45, ,5 10,1 10,6 10,8 250 i więcej 1,0 0,9 0,8 0,5 Ogółem 1475,6 1501,6 1574,6 1666, ,6 1426,9 1495,6 1593, ,4 61,2 65,1 59, ,7 11,6 12,0 12,1 250 i więcej 2,0 1,9 2,0 1,8 W 2014 powiecie zarejestrowanych było w rejestrze REGON ponad 21,8 tys. podmiotów gospodarczych. Spośród owych podmiotów ponad 97%, podobnie jak w Polsce, należało do sektora prywatnego. Tabela 5. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (10 najliczniejszych sekcji PKD) w powiecie wejherowskim w 2014 roku OGÓŁEM Sekcja PKD Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Budownictwo 3924 Przetwórstwo przemysłowe 3267 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 1604 Pozostała działalność usługowa; gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, 1282 gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby Transport i gospodarka magazynowa 1251 Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 879 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 834 Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 822 Edukacja 690 Źródło: BDL GUS. Pozostałe

157 Infrastruktura Powiat wejherowski jest jednym z największych (1 285 km 2 ) terytorialnie w województwie. Zamieszkuje go 9% ludności województwa (trzecie miejsce na 20 powiatów województwa pomorskiego), a gęstość zaludnienia jest umiarkowana i wynosi 162 osoby/km 2. Powiat zajmuje 15 pozycję w województwie jeśli chodzi o odsetek ludności korzystającej z instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej, a 9 pozycję pod względem korzystania z instalacji gazowej. W 2013 roku oddano do użytku 57 mieszkań na 10 tysięcy mieszkańców. Średnio dwóch na pięciu mieszkańców posiadało samochód (431 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 59 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało osób, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła osób. Na terenie powiatu realizowane są liczne inwestycje drogowe o znaczeniu powiatowym, których celem jest przede wszystkim usprawnienie ruchu samochodowego i dojazdów mieszkańców do swoich miejscowości. Również w samym Wejherowie realizowane są strategiczne dla regionu inwestycje drogowe, w tym m.in. budowa układu drogowego w dzielnicy Śmiechowo. Wiosną br. powstało porozumienie zawarte pomiędzy Zarządem Województwa Pomorskiego, Powiatem Puckim i Powiatem Wejherowskim, którego celem jest podjęcie działań na rzecz przygotowania do realizacji przebudowy skrzyżowania drogi wojewódzkiej Nr 216 z drogą powiatową Nr 1442G Celbowo Brudzewo Wejherowo w miejscowości Celbowo. Realizacja tego zadania planowana jest na 2018 rok. W 2013 roku w Wejherowie oddano do użytku Filharmonię Kaszubską, która ma kluczowe znaczenie nie tylko dla rozwoju kultury i rozrywki w regionie, ale także dla rozwoju gospodarczego. Idea budowy nowego wielofunkcyjnego centrum kultury narodziła się już podczas konsultacji społecznych w trakcie opracowywania "Strategii Rozwoju Miasta na lata ". Dodatkowo zrealizowano projekt infrastrukturalny Rewitalizacja Przestrzeni Publicznej Śródmieścia Wejherowa, w ramach którego zrewitalizowano 45 hektarów obszaru śródmieścia Wejherowa. Powiat wejherowski położony jest w północnej części województwa pomorskiego. Północna granica powiatu wejherowskiego stanowi linię brzegową Morza Bałtyckiego. Część wschodnia powiatu wchodzi w skład Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Trójmiasta oraz Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego. Do głównych funkcji powiatu wejherowskiego należy funkcja usługowa i przemysłowa, w mniejszym stopniu rolnicza. Najbardziej uprzemysłowione są miasta powiatu a także gmina wiejska Wejherowo. Z głównymi funkcjami powiatu wejherowskiego korespondują zapisy ze Strategii Rozwoju Powiatu Wejherowskiego (2010). Za priorytet pierwszy w strategii uznano m.in. konkurencyjną gospodarkę, wysoki poziom edukacji oraz trwałe zatrudnienie. Za pierwszy cel strategiczny, a więc można uznać, 157

158 że za najważniejszy, uznano stwarzanie konkurencyjnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Wśród celów strategicznych znajduje się ponadto zwiększanie atrakcyjności inwestycyjnej i osiedleńczej powiatu. Położenie geograficzne powiatu oraz jego dobre skomunikowanie z Trójmiastem ma również istotne znaczenie gospodarcze. Przez powiat wejherowski przebiega droga krajowa nr 6 w kierunku Słupska oraz Gdańska, a także drogi wojewódzkie: nr 213 łącząca Puck ze Słupskiem, nr 218 łącząca Redę z Helem, nr 218 łącząca Wejherowo z Krokową i Chwaszczynem oraz nr 224 z okolic Wejherowa w kierunku Kartuz. Przez powiat przebiega także ważna linia kolejowa o znaczeniu państwowym łącząca Wejherowo z Gdańskiem oraz Szczecinem. Powiat wejherowski jest obsługiwany przez Szybką Kolej Miejską w Trójmieście pozwalającą mieszkańcom Wejherowa, Rumi, Redy, Luzina i Łęczyc na dojazd do Gdyni (z Wejherowa 23 km, 35 minut), Sopotu, Gdańska (44 km, 71 minut) i Tczewa oraz Lęborka i Słupska (88 km, 102 minuty). Powiat obsługiwany jest też przez Polskie Koleje Państwowe Intercity oraz Przewozy Regionalne. Oddziaływanie gospodarcze bliskości Trójmiasta na powiat i jego sytuację, szczególnie w odniesieniu do rynku pracy, jest zapewne znaczne, jednak w dostępnych danych statystycznych i analizach brak jest np. danych o liczbie mieszkańców powiatu dojeżdżających do pracy w Trójmieście i okolicach Podsumowanie Społeczeństwo powiatu wejherowskiego jest społeczeństwem relatywnie młodym demograficznie. Wysokie wskaźniki zawierania małżeństw oraz wyższe niż przeciętne w Polsce wskaźniki dzietności pozwalają założyć, że liczba ludności na terenie powiatu się utrzyma. Dodatni przyrost migracyjny świadczy o tym, że powiat wejherowski postrzegany jest jako atrakcyjny osiedleńczo i przyciąga nowych mieszkańców. Prognozy wskazują, że nastąpi wzrost ludności starszej, a co za tym idzie zwiększy się zapotrzebowanie na opiekę nad osobami starszymi. Oznacza to, że głównym zadaniem będzie opieka nad członkami rodziny w wieku przed- i poprodukcyjnym. Będzie to wymagało od osób w wieku produkcyjnym wzmożonej aktywności zawodowej. Ryzyko emigracji zarobkowych jest jednak niewielkie ze względu na konsekwentnie malejący stopień bezrobocia. 158

159 4.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE WEJHEROWSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie wejherowskim. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci do 5 roku życia), Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I 159

160 grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Grupy podopiecznych Kryteria brane pod Osoby Osoby uwagę Dzieci Niepełnosprawni chore starsze wiek 0-5 lat 0-69 lat 0-69 lat 70+ lat orzeczenie o niepełnosprawności NIE NIE TAK obojętne ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności NIE TAK TAK obojętne właściwych dla wieku Ograniczenia w NIE codziennym DOTYCZY funkcjonowaniu obojętne obojętne TAK W powiecie wejherowskim najczęściej występuje niesamodzielność faktyczna, która dotyczy 160

161 18,3% osób zamieszkujących powiat (szacunkowo jest to ok mieszkańców). Z kolei blisko 13% mieszkańców powiatu uważa siebie za niesamodzielnego lub jest za takiego uważany przez członka swojego gospodarstwa domowego. Najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, deklarowaną przez niespełna 11,7% mieszkańców. Porównując te statystyki z danymi z pozostałych badanych powiatów widać, że w powiecie wejherowskim są one na nieco wyższym poziomie. Dla oceny popytu na opiekę należy zwrócić uwagę także na relacje pomiędzy różnymi typami niesamodzielności. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część osób faktycznie niesamodzielnych jest również niesprawna w opinii przedstawiciela gospodarstwa. Mieszkańcy spełniający wszystkie trzy kryteria niesamodzielności posiadający formalne orzeczenia, napotykający na obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki stanowią 20,6% osób niesamodzielnych. Zbliżony odsetek osób znalazł się również w grupie osób niesamodzielnych tylko w ujęciu faktycznym (ponad 20,2%). Tak istotny udział tych osób może być niepokojący, gdyż z jednej strony grupa ta nie ma formalnie potwierdzonego swojego statusu i nie jest widoczna przynajmniej dla części systemu opieki, a jednocześnie grupa ta nie jest też postrzegana jako grupa wymagająca opieki przez swoich najbliższych. Rysunek 57. Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców powiatu wejherowskiego Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie. Skala faktycznego zapotrzebowania na opiekę w powiecie jest stosunkowo wysoka. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie wejherowskim mieszka

162 gospodarstwa (+/-2099) 78, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 41% powiatu wszystkich gospodarstw na terenie powiatu to więcej niż w większości analizowanych lokalizacji. Jedynie w powiecie kazimierskim i w Skierniewicach skala zapotrzebowania jest tak wysoka. Wśród badanych gospodarstw z powiatu wejherowskiego znalazło się 13,5% gospodarstw z osobami starszymi wymagającymi opieki (szacuje się, że w powiecie jest ich / ), 10,1% gospodarstw z dziećmi do dwóch lat (około / ), 7,8 % z dziećmi między 3 a 5. rokiem życia (około / ), jak również 9,3% gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi fizycznie (6128 +/-1312). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki 82 są najczęściej osoby starsze - 5,7% (szacuje się, że w powiecie wejherowskim jest takich osób / ), dzieci do lat pięciu łącznie 5,7% ( /-1854 dzieci 84 ) oraz osoby niepełnosprawne fizycznie 4% (8323 +/ ). 78 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Szacuje się, że w powiecie wejherowskim jest takich osób (+/-3089), przy założeniu teoretycznego błędu szacunku równego 0,015, zakładającego losowanie proste. 83 Teoretyczny błąd szacunku równy 0,009 zakłada losowanie proste. 84 Według danych GUS na koniec 2013 roku, w powiecie wejherowskim w wieku do 5. roku życia mieszkało dzieci. Różnica między szacowaną wartością w dużej mierze wynika z terminu realizacji badania (czerwiec-sierpień) oraz rocznikowej klasyfikacji wieku. 85 Teoretyczny błąd szacunku równy 0,009 zakłada losowanie proste. 162

163 Rysunek 58 Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Przeprowadzone badania pozwalają też oszacować zakres czasowy opieki potrzebny dla poszczególnych kategorii osób. Grupami wymagającymi opieki o najwyższej częstotliwości, w większości całodobowej, są dzieci do lat pięciu (łącznie 97,3%). Opieka nad małym dzieckiem definiowana jest przez badanych jako zapewnianie dziecku bezpieczeństwa, pielęgnacja czyli przewijanie, kąpanie, ubieranie oraz zapewnianie mu bytu. Jej celem jest prawidłowy rozwój dziecka, wprowadzanie go do świata społecznego poprzez kontakty z innymi osobami, oszczędzanie mu stresu i nawiązywanie z nim relacji bliskości. Dla opiekunów osoby niepełnosprawnej intelektualnie najważniejsze jest dbanie o jej bezpieczeństwo poprzez stałą obserwację jej zachowania. Ważnym celem opieki jest pomoc w budowaniu kontaktów ze światem zewnętrznym i dążenie do usamodzielnienia. Osoby takie przeważnie wymagają opieki całodobowej (54,0%), zaś średni czas opieki codziennej lecz nietrwającej całą dobę przekracza 6,5 godziny dziennie. W przypadku osób starszych działania opiekuńcze to głównie czynności pielęgnacyjne, dbanie o regularne przyjmowanie leków, wykonywanie drobnych czynności medycznych oraz wszystkich prac domowych. Większość osób starszych wymaga opieki codziennej (łącznie 63,1%). Opieka codzienna lecz nietrwająca całą dobę zajmuje średnio nieco ponad 4 godziny dziennie, przy czym 29,2% osób starszych wymaga jej całodobowo. Deklaracje respondentów pozwalają twierdzić, że najmniejszy wymiar opieki spośród 163

164 wyróżnionych grup jest konieczny w przypadku osób przewlekle chorych somatycznie. Tylko co czwarty chory wymaga codziennej opieki, w tym 18% badanych twierdzi, że konieczna jest opieka całą dobę. Około 29% osób przewlekle somatycznie chorych nie potrzebuje by pomagać im w codziennych czynnościach. Przy interpretacji tych danych należy pamiętać, że osoby chorujące somatycznie potrzebują nie tyle mniejszego wymiaru opieki, co wsparcia o charakterze specjalistycznym i pielęgniarskim. Duży odsetek wskazań, że osoba podopieczna nie wymaga opieki, może wynikać ze sposobu definiowania opieki przez respondentów. Można przypuszczać, że zdaniem badanych członków gospodarstw domowych podopieczni potrzebują doraźnej pomocy, a nie opieki. Rysunek 13. Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. 164

165 Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 5 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (55,2%) nad chłopcami (44,8%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi, wskazującymi na przewagę chłopców. Różnice, mieszczące się w granicach błędu statystycznego, wynikają m.in. z różnych metodologii liczenia wieku. Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób będących głowami gospodarstwa domowego najlepiej zorientowanych w sytuacji rodziny. W gospodarstwach domowych z dziećmi w powiecie wejherowskim są to zazwyczaj mężczyźni (53,6%) między 30 a 39. rokiem życia, z wykształceniem zawodowym zasadniczym bądź średnim (55,7%) lub wyższym (30,6%). Osoby te w większości są osobami pracującymi (łącznie 76,3%), głównie w sektorze prywatnym (75,7%), w segmencie usług rynkowych (63,6%), zajmując najczęściej stanowisko robotnika przemysłowego bądź rzemieślnika (24,1%). 165

166 Rysunek 60. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w powiecie wejherowskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 166

167 Wśród gospodarstw z dziećmi wymagającymi opieki, powiat wejherowski posiada dość wysoki wskaźnik kapitału społecznego mierzonego poziomem zaufania do innych ludzi, w tym nieznajomych. Natomiast kapitał kulturowy, mierzony liczbą książek posiadanych w domu, jest na umiarkowanym poziomie w porównaniu do pozostałych badanych powiatów. W powiecie wejherowskim, badane gospodarstwa domowe z najmłodszymi podopiecznymi w przeważającej większości zamieszkują tereny miejskie (72,6%). Są to najczęściej gospodarstwa wieloosobowe, tj. 4 lub więcej członków (łącznie 80,3%) a wysokość ich dochodów w przypadku blisko co trzeciego nie przekracza 4000 zł (33,0%), zaś w przypadku 5% sięga ona ustawowej granicy ubóstwa. Może mieć to przełożenie na ocenę własnej sytuacji materialnej, którą na średnim poziomie określa ponad połowa gospodarstw (55,3%), zaś źle bądź bardzo źle - 8,6%. 167

168 Rysunek 61.. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 168

169 Analiza profilu podopiecznych niepełnosprawnych, chorych i starszych wskazuje na zróżnicowanie tej grupy, jak też i na cechy wspólne. Przede wszystkim na uwagę zasługuje fakt bardzo niskiego poziomu wykształcenia prawie 2/3 podopiecznych nie skończyło żadnej szkoły powyżej gimnazjum. Pozostali mają przeważnie wykształcenie zawodowe (16,5%). Te dane, w połączeniu z zaawansowanym wiekiem większości tych osób (45,4% w wieku powyżej 70 lat) wskazują na konieczność prowadzenia polityki informacyjnej w stosunku do tych osób w sposób szczególnie prosty i przystępny. Konsekwencją struktury wieku podopiecznych jest także udział osób według płci w tej grupie. Teoria demografii wskazuje na wzrost udziału kobiet w ogólnej populacji wraz z wiekiem, co znajduje potwierdzenie w danych. Większość podopiecznych to kobiety (60,5%), emeryci (64,9%). Tylko pojedynczym osobom stan zdrowia, wiek i poziom sprawności pozwalają na pracę. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze z powiatu wejherowskiego największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. 169

170 Rysunek 62. Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi nieznacznie różni od profilu głowy gospodarstwa z dziećmi. Główne różnice wiążą się z płcią - przeważnie są to kobiety (55%). Są to najczęściej osoby między 60 a 69. rokiem życia (22,3%) bądź starsze (28,4%), głównie z wykształceniem zawodowym zasadniczym (32,6%) bądź średnim (25,5%). Osoby te najczęściej przebywają na emeryturze (45,9%). 170

171 Rysunek 63. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 171

172 To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem. Co piąta osoba mieszka sama, czyli podobnie jak w innych badanych powiatach ziemskich (20-25%). Niższe są też przeciętne dochody gospodarstwa. 172

173 Rysunek 64. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1) Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę 173

174 w powiecie wejherowskim będzie wzrastać. Ponad 37% respondentów z powiatu wejherowskiego sądzi, że w perspektywie pięciu lat przynajmniej jeden z jego domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. W powiecie wejherowskim chęć powiększenia rodziny zadeklarowała jedna piąta badanych (19,5%). Odsetki gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny są większe niż odsetki rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można jednak ocenić w jakim stopniu obie te grupy się pokrywają. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu wejherowskiego, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić jedną siódmą ludności powiatu (13,86%). Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na opiekę. W nadchodzących latach w powiecie wejherowskim należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji w zakresie opieki nad dziećmi. 174

175 4.5. PODAŻ OPIEKI W POWIECIE WEJHEROWSKIM Sieć formalnych instytucji opieki 175

176 W powiecie wejherowskim sieć usług opiekuńczych jest relatywnie dobrze rozbudowana. Jednak przyglądając się poszczególnym formom opieki dostrzegalne są znaczące różnice, zarówno pod kątem bogactwa oferty (różnorodność oferowanych form opieki), jak i jej dostępności (liczba instytucji). Jest to jednocześnie powiat o dominującej roli niepublicznych instytucji opieki. Dotyczy to zarówno instytucji opieki nad dziećmi, jak i instytucji opieki nad osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi. W większości gmin powiatu wejherowskiego jedyną publiczną formę opieki nad osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi zapewnia OPS, choć i w tym przypadku świadczenie bezpośrednich usług opiekuńczych w domach beneficjentów często zlecane jest instytucjom zewnętrznym wyłonionym w toku otwartego konkursu. Zagęszczenie i rozlokowanie instytucji opieki na terenie powiatu wejherowskiego przedstawiono na poniższej mapie. Widać na niej wyraźnie zróżnicowane pomiędzy obszarami najbardziej zurbanizowanymi (miasta Wejherowo, Reda, Rumia), a peryferyjnymi gminami wiejskimi. Rysunek 65. Mapa lokalizacji formalnych instytucji opieki w powiecie wejherowskim Źródło: Opracowanie własne INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI W WIEKU 0-5 LAT 176

177 W powiecie wejherowskim zidentyfikowano 12 instytucji publicznych zapewniających dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, punkty przedszkolne i oddziały przedszkolne) oraz 47 tego rodzaju placówki, mające niepubliczny organ prowadzący. Na terenie powiatu usługi opiekuńcze w formie publicznej świadczy też 1 dzienny opiekun. Tabela 6. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu wejherowskiego Liczba instytucji Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek 0 20 klub dziecięcy 0 2 dzienny opiekun 1 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e- mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne Wśród niepublicznych usług opiekuńczych dedykowanych dzieciom do lat 3. na terenie powiatu znajduje się 20 żłobków i 2 kluby dziecięce. Sieć instytucji opieki nad dziećmi do lat 3. Jest na terenie powiatu relatywnie bogata, jednak jej zasięg jest mocno ograniczony. 177

178 Instytucje takie znaleźć można jedynie w najbardziej zurbanizowanej, wschodniej części powiatu (miasta Wejherowo, Rumia, Reda), poza ich obszarem pojedyncze niepubliczne placówki tego typu działają w gminach Gniewino, Luzino i gminie wiejskiej Wejherowo. Oferta zinstytucjonalizowanej opieki nie istnieje natomiast w rozległych rolniczych gminach położonych w zachodniej części powiatu: Choczewo, Łęczyce i Linia. Oznacza to, iż rozłożenie terytorialne sieci instytucji opieki nad dziećmi do lat 3. determinuje ich dostępność. Mieszkańcy odległych gmin mają bowiem utrudniony dostęp do opieki żłobkowej, ponieważ na terenie ich jednostek taka opieka nie jest świadczona, a do najbliższych placówek muszą dojeżdżać. Dostęp do opieki przedszkolnej w powiecie wejherowskim jest bardzo zróżnicowany w zależności od gminy, a także typu obszaru (miejski/wiejski). Jedyną gminą pozbawioną jakiejkolwiek formy opieki przedszkolnej jest Linia. W pozostałych gminach funkcjonują przedszkola w formie publicznej lub niepublicznej. Przy czym warto zaznaczyć, że niepubliczna forma opieki przedszkolnej jest bardziej powszechna. Wspomnieć należy, iż typ obszaru w dużej mierze determinuje możliwość wyboru między publiczną a niepubliczną placówką przedszkolną. Wejherowo (obszar miejski), miasta Rumia i Reda, ale także gminy Szemud oraz Luzino (najbliższe pod względem terytorialnym do miast tzw. małego Trójmiasta) mogą pochwalić się zarówno publicznymi, jak i niepublicznymi placówkami przedszkolnymi. Potwierdza to wniosek, że instytucje opieki skupione są zazwyczaj w głównych ośrodkach powiatów i w największych gminach. Warty odnotowania jest fakt, że na terenie powiatu wejherowskiego w ramach omawianej sieci, istnieje instytucja świadcząca opiekę nad dziećmi wymagającymi szczególnej opieki. Na terenie powiatu funkcjonuje bowiem specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy zajmujący się przede wszystkim dziećmi niesłyszącymi lub słabo słyszącymi, w ramach którego działa przedszkole, oferujące opiekę nad dziećmi z wadami słuchu. Pomimo, że opieka przedszkolna ma formę przede wszystkim niepubliczną, w ramach dodatkowych działań większość gmin dofinansowuje lub całkowicie finansuje dożywianie dzieci w placówkach. Ponadto pojawiają się próby rozszerzenia oferty instytucji poprzez proponowanie rodzicom dodatkowych, odpłatnych zajęć dla dzieci (np. zajęcia z rytmiki). Oferta usług przedszkolnych jest zatem wzbogacana. W powiecie udało się ponadto utrzymać przedszkola założone kilka lat temu dzięki funduszom unijnym. Jednym z nich jest punkt przedszkolny, powstały w wyniku realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet IX, Działanie 9.1, Poddziałanie Zmniejszenie nierówności w stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej). O utrzymaniu tych placówek zadecydowało przede wszystkim zapotrzebowanie na usługi przedszkolne w powiecie. 178

179 CYTAT: Wcześniej przez prawie 4 lata prowadziliśmy darmowe przedszkola tutaj. Były one zrealizowane z funduszy unijnych, po zrealizowaniu tego projektu, my musieliśmy utrzymać jego trwałość, czyli utrzymać funkcjonowanie tych przedszkoli przez okres nie krótszy, niż czas realizacji projektu, czyli około dwóch lat. Ten okres się zakończył a my dalej prowadzimy te przedszkola, bo jest taka potrzeba [AP-ST3_GNI_O_ 64_ ] INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Wśród stacjonarnych instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie wejherowskim można wyróżnić zakład opiekuńczo-leczniczy, dom pomocy społecznej i środowiskowy dom samopomocy oraz hospicjum. Usługi środowiskowe świadczone są przez, opiekunów środowiskowych oraz placówki świadczące specjalistyczne usługi opiekuńcze. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w poniższej tabeli. Tabela 7. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonującymi na terenie powiatu wejherowskiego Instytucje opieki zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)/ zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej/ hospicja/ hospicja domowe pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa dom pomocy społecznej/ domy dziennego pobytu/ placówki całodobowej opieki prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej środowiskowy dom samopomocy/ klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne Liczba instytucji Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i 179

180 psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez MPiPS Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne Sieć instytucji opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie wejherowskim posiada relatywnie niski potencjał. Jako duży powiat liczący około mieszkańców posiada ich bowiem tylko 18. Spoglądając na różnorodność podaży instytucji opieki, należy też odnotować, że znacznie bogatsza jest sieć instytucji opieki przynależących do systemu pomocy społecznej niż tych z systemu ochrony zdrowia. Dotyczy to nie tylko świadczeń prowadzonych przez znajdujące się na terenie gmin ośrodki pomocy społecznej, ale również domów pomocy społecznej oraz środowiskowych domów samopomocy. Natomiast sieć instytucji świadczących opiekę w systemie ochrony zdrowia zdominowana jest przez instytucje świadczące środowiskową lub długoterminową opiekę pielęgniarską. Usługi opiekuńcze w ramach systemu ochrony zdrowia i pomocy społecznej są rozmieszczone równomiernie na terenie powiatu wejherowskiego, tj. każda gmina w jego obrębie dysponuje przynajmniej jedną placówką świadczącą usługi opiekuńcze z zakresu opieki zdrowotnej i przynajmniej jedną instytucją pomocy społecznej. 180

181 Opieka nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w systemie pomocy społecznej w powiecie wejherowskim zdominowana jest jednak przez instytucje niepubliczne, co jest wyjątkiem w skali pozostałych analizowanych powiatów. Na terenie powiatu wejherowskiego zlokalizowanych jest bowiem relatywnie dużo niepublicznych domów opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi. Przewaga instytucji niepublicznych w zakresie wsparcia osób starszych, chorych bądź niepełnosprawnych sugeruje, że dostępność form pomocy jest ograniczona w perspektywie ich potencjalnych podopiecznych z uwagi na koszty świadczenia tego typu wsparcia. Nadmienić warto, że opieka nad osobami starszymi, chorymi czy niepełnosprawnymi występująca w formie niepublicznej ma najczęściej charakter stacjonarny (domy pomocy społecznej/środowiskowy Dom Samopomocy). Podczas gdy opieka występująca w formie publicznej świadczona jest w domu podopiecznego (usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze). W systemie opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi szczególną rolę odgrywają placówki stacjonarnej opieki. W samym powiecie znajduje się siedem placówek świadczących opiekę osobom potrzebującym. Wszystkie one mają charakter niepubliczny. Pomocy osobom będącym w stanie terminalnym udziela NZOSZ Hospicjum pw. Tadeusza Judy w Wejherowie. Wejherowskie hospicjum jest organizacją pożytku publicznego, a opieka w nim sprawowana jest bezpłatnie w domu pacjenta na podstawie skierowania od lekarza, ubezpieczenia zdrowotnego oraz dokumentacji medycznej Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI W WIEKU 0-5 LAT W powiecie wejherowskim istnieje wiele instytucji oferujących opiekę nad dziećmi do lat 5., lecz większość z nich, w szczególności tych zlokalizowanych w niewielkich gminach, nie dysponuje wystarczającą liczbą miejsc dla podopiecznych. Warto zaakcentować, iż na terenie powiatu funkcjonuje również specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy zajmujący się przede wszystkim dziećmi niesłyszącymi lub słabosłyszącymi, w ramach którego działa przedszkole, oferujące opiekę nad dziećmi z wadami słuchu. Badane instytucje opiekuńcze, których oferta skierowana jest do dzieci w wieku przedszkolnym oferują swoje usługi w godzinach od 8:00 do 16:00, realizując tym samym zarówno założenia podstawy programowej, jak i zajęcia dodatkowe. Godziny pracy instytucji nie spełniają jednak potrzeb wszystkich rodziców, dlatego np. w ośrodku szkolno-wychowawczym możliwe jest powierzenie dziecka opiece wychowawców w świetlicy. Co istotne, powiat wejherowski charakteryzuje, nienotowana w innych badanych lokalizacjach, dziesięciokrotna przewagą liczby oferowanych miejsc opieki w instytucjach niepublicznych nad publicznymi. 181

182 Tabela 8. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie wejherowskim Liczba miejsc Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek dzienny opiekun 32 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne O rozbudowaniu sieci instytucji opieki świadczy liczba placówek, natomiast o samej podaży mówi liczba oferowanych w jej ramach miejsc. W powiecie wejherowskim, w kategoriach bezwzględnych, mamy zatem do czynienia z relatywnie dużą liczbą miejsc w instytucjach opieki nad dziećmi do lat 3. (352 miejsca). Natomiast podaż opieki przedszkolnej w powiecie wejherowskim jest wyraźnie większa od pozostałych usług opiekuńczych dedykowanych najmłodszym dzieciom (niemal miejsc, z których zdecydowana większość, bo prawie oferowanych jest w przedszkolach niepublicznych). Mimo to bilans podaży mierzony stosunkiem wolnych miejsc przypadających na jednego chętnego wydaje się niewystarczający (na jedno miejsce przypada 43 chętnych). Ilustracją zapotrzebowania na miejsca w placówkach przedszkolnych może być przypadek przedszkola, które objęte zostało badaniem. W przedszkolu tym istnieje lista oczekujących, na której znajduje się 50 osób. Średni czas oczekiwania na miejsce wynosi do pół roku. Podczas gdy placówka ta w pierwszym półroczu 2015 roku oferowała 78 miejsc dla dzieci w wieku przedszkolnym i tyle samo w 2014 roku. Podobnie jak w innych powiatach, w powiecie wejherowskim podstawowy zakres działalności przedszkoli i ich oferty reguluje przede wszystkim Ustawa o systemie oświaty. Badanie pokazuje, że realizacja nieobligatoryjnych elementów oferty instytucji ograniczana jest najczęściej niewystarczającymi środkami finansowymi. Oferta placówek przedszkolnych realizowana jest zatem zgodnie z podstawą programową i wzbogacona o zajęcia plastyczne, taneczne, manualne oraz logopedyczne, w zależności od stwierdzonych potrzeb dziecka. Przy formułowaniu dodatkowej oferty, brane są możliwości kadrowe (poziom wykwalifikowania i specjalizacji kadry pedagogicznej) oraz potrzeby dzieci. Dodatkowo, w proces tworzenia oferty nieobligatoryjnej włączani są rodzice. CYTAT: Mamy też rozmowy z rodzicami, ale mamy też takie spotkania w ogóle. Ta opieka specjalistyczna, ta opieka pedagogiczno-psychologiczna, mamy spotkania terapeutów z rodzicami i tam konkretnie są omawiane. To jest rozmowa z rodzicem, jak on widzi to dziecko, czy widzi jakieś postępy. Są tego typu spotkania w ciągu roku. [FIOP2_W_P_141] 182

183 Reasumując, warto zaznaczyć, że podaż miejsc w niepublicznych i publicznych przedszkolach wyraźnie się od siebie różni. Sieć przedszkoli w powiecie wejherowskim zdominowana jest przez sektor niepubliczny i jest znacznie bardziej rozdrobniona. Na jedną instytucję (łącznie publiczne i niepubliczne) przypadają przeciętnie 82 miejsca. 183

184 Rysunek 66. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie FIO-P1 184

185 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Instytucje świadczące usługi opiekuńcze (OPS) zlokalizowane na terenie powiatu wejherowskiego w pierwszym półroczu 2015 oferowały łącznie 264 godziny opieki w typowym tygodniu. W 2014 roku było to 256 godzin. Nie funkcjonuje w nich lista osób czekających na możliwość skorzystania z opieki. Podopieczni lub ich bliscy mają wpływ na wybór osoby, która będzie opiekowała się podopiecznym. W jednej z analizowanych placówek OPS do tej pory nikt nie zgłaszał potrzeby wyboru osoby świadczącej opiekę. Tabela 9. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie wejherowskim Instytucje opieki Liczba miejsc zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)/ zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej/ hospicja dom pomocy społecznej dom dziennego pobytu BD środowiskowy dom samopomocy/ klub samopomocy Źródło: Opracowanie własne W obszarze opieki sprawowanej przez instytucje publiczne, mieszkańcy powiatu wejherowskiego mogą skorzystać przede wszystkim z form opieki świadczonej w domu podopiecznego, prowadzonych przez lokalne ośrodki pomocy społecznej. Usługi stacjonarne funkcjonują szerzej w sektorze niepublicznym. Badane instytucje oferują swoje usługi w wymiarze kilku godzin dziennie, w zależności od stanu zdrowia podopiecznego oraz oczekiwań rodziny. W indywidualnych przypadkach, osobom starszym, chorym i niepełnosprawnym opieka może być świadczona również w godzinach wieczornych. CYTATY: O: Jest albo jedna wizyta, albo są dwie wizyty, to wszystko jest w zależności od stanu zdrowia. B: Czy tutaj są określone godziny? O: Tak, są określone godziny i wtedy są to wizyty pani w godzinach rannych i na zakończenie pracy. B: A w przypadku osób, które nie są samotne, jak to wygląda u nich? O: To jest przede wszystkim w południe podanie leku, bo rodzina zapewnia te czynności jak

186 gdyby w godzinach rannych, ale nie może zapewnić w godzinach południowych, albo też wcześnie rano idzie do pracy. No to mówię, każda sprawa jest indywidualna i to trudno powiedzieć w dwóch zdaniach. [FIOP2_W_OPS_12] Badane placówki obejmują swoim wsparciem kilkadziesiąt osób starszych i niepełnosprawnych oraz kilkoro podopiecznych chorych psychicznie, dla których świadczone są specjalistyczne usługi opiekuńcze, finansowane z budżetu urzędu marszałkowskiego. Oferta badanych instytucji opieki nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi wynika głównie z ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz uchwał podejmowanych przez rady gminne i miejskie. Badane instytucje przyznają, że nie mają wystarczającej swobody w kształtowaniu oferty usług.. Ewentualne zmiany w zakresie wsparcia kierowanego do podopiecznego mogą wynikać również z nagłego pogorszenia ich stanu zdrowia. Oferta opieki środowiskowej wynika ściśle z ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Przykładane są jednak duże starania, aby zindywidualizować wsparcie kierowane do podopiecznych (zakres świadczeń ustalany jest najczęściej z członkami ich rodzin). Z analizy zebranego materiału empirycznego wynika, ż do obowiązków opiekunów środowiskowych należą m.in. wykonywanie czynności związanej z utrzymaniem higieny podopiecznego, profilaktyka przeciwodleżynowa, utrzymanie czystości pomieszczenia, w którym przebywa podopieczny, utrzymanie dobrej temperatury pomieszczenia, a także pomoc w zakupach i podanie leków. Informacje o zakresie świadczonych usług opiekuńczych umieszczane są zazwyczaj na stronach internetowych instytucji, a także przekazywane przez pracowników socjalnych w środowisku lokalnym. Dodatkowym źródłem informacji są również przychodnie i zatrudnione w nich pielęgniarki środowiskowe, co może być uznawane za przejaw współpracy między obszarem pomocy społecznej a służbą zdrowia. Nieco ponad 30,0% instytucji świadczących opiekę nad osobami niepełnosprawnymi, chorymi i starszymi objętych badaniem oferuje opiekę całodobową. Natomiast większość instytucji tego rodzaju oferuje opiekę stacjonarną lub w domu podopiecznego (69,8%). Instytucje świadczące opiekę stacjonarną i nieświadczące opieki całodobowej rozpoczynają swoją działalność między 7:00 a 7:59 rano, kończą zaś między 15:00 a 15:59. Tymczasem instytucje świadczące opiekę domową niecałodobową rozpoczynają działalność między 7:00 a 8:59 i kończą między 15:00 a 18:59. W opinii dyrektorów placówek najistotniejsze w ich ofercie są następujące usługi: zapewnienie noclegu, zapewnienie wyżywienia oraz umożliwienie podopiecznym wypoczynku. Jednocześnie najistotniejsze dla podopiecznych i ich rodzin są zapewnienie noclegu, dbałość o sprawność fizyczną oraz rozwój umiejętności społecznych. W ofercie dodatkowej kierowanej do podopiecznych najczęściej pojawiają się pomoc finansowa i 186

187 materialna, zapewnienie dostępu do opieki medycznej, a także zapewnienie pomocy psychologicznej. Analizując szczegółowo sieć instytucji w powiecie wejherowskim można stwierdzić, że potrzeby odbiorców systemu pomocy społecznej nie są całkowicie zaspokojone. Większość opisanych wyżej instytucji to pojedyncze placówki, zlokalizowane w miastach lub placówki niepubliczne. Te ostatnie mogą być niedostępne finansowo dla mieszkańców powiatu, zwłaszcza tych uboższych. W kontekście powyższego, warto zaznaczyć, iż jako największy problem lokalnego systemu opieki badane instytucje identyfikowały niewystarczającą liczbę placówek stacjonarnych (m.in. zakładów opiekuńczo-leczniczych i domów pomocy społecznej). Newralgicznym postulatem przedstawicieli tych instytucji było zatem tworzenie domów dziennego pobytu, przeznaczonych dla aktywnej grupy osób starszych i chorych, a także wykorzystanie wysokiego poziomu kapitału społecznego, poprzez organizowanie nieformalnych grup, mogących pozyskiwać fundusze na inne formy aktywizacji osób starszych i niepełnosprawnych. 187

188 Rysunek 67. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie FIO-P1 188

189 Środki na opiekę, jakimi dysponują samorządy w powiecie wejherowskim są wystarczające do wypełniania nałożonych ustawowo obowiązków. Wystarczają jednak na zapewnienie opieki na poziomie minimum ustawowego zdaniem większości badanych zwiększenie finansowania pozwoliłoby rozszerzyć ofertę zgodnie z zapotrzebowaniem. Według jednego z respondentów: Występują niedobory w tym sensie, że mogłoby być więcej, bo pomoc społeczna jest takim workiem, że zawsze można więcej i zawsze można powiedzieć, że jest brak pieniędzy [AP- ST3_LUZ_O_67_ ]. Badani podkreślali, że polityka opiekuńcza na poziomie centralnym nakłada na gminy coraz więcej obowiązków związanych z opieką, jednak za przydzielonymi zadaniami nie idą środki finansowe, które pozwoliłyby je realizować. Ktoś tam sobie u góry nasze ministerstwo myślało jakieś rzeczy, które my mamy realizować i okej. My je realizujemy, jeżeli jest to dla ludzi, to jak najbardziej, jeżeli ma to pomóc. Tylko, że jest to tak jakby spychane na nas, a tak naprawdę jest to bez pieniędzy. A dlaczego samorząd ma wypełniać wszystkie zadania bez pomocy z góry, czy tam z województwa [AP- ST3_GNI_O_63_ ]. Niektóre gminy w powiecie zlecają realizację zadań publicznych związanych z opieką uprawnionym do tego podmiotom. Każdorazowo odbywa się to w formie ogłoszonego konkursu lub przetargu publicznego, w których startują różne organizacje. W znacznej mierze są to organizacje pozarządowe. Firmy prywatne zgłaszają się do realizacja zadań związanych ze świadczeniem środowiskowych usług opiekuńczych. Oprócz tego, wśród zadań zlecanych przez gminy znajdują się min. turnusy rehabilitacyjne dla osób niepełnosprawnych. Pozostałe zlecane zadania dotyczą innych grup, niż objęte badaniem (gł. młodzież szkolna lub osoby samodzielne). Samorządy korzystają z tego rozwiązania, ponieważ w rachunku kosztów okazuje się ono tańsze. Dotyczy to w największym stopniu świadczenia środowiskowych usług opiekuńczych, kiedy zlecenie tego prywatnej firmie jest tańsze niż utrzymywanie w GOPS etatowego pracownika. W przypadku pozostałych zadań argumentem przemawiającym za stosowaniem tego rozwiązania jest większa znajomość potrzeb danej grupy, jaką posiadają NGO. Wydatki na pomoc społeczną w opinii organizatorów opieki planowane są raczej w perspektywie rocznej niż wieloletniej. Podstawą są wydatki z roku poprzedniego (dotychczasowe zadania), nowe zadania, liczba osób objętych opieką, przepisy prawa i ich zmiany, struktura demograficzna ludności w gminie. Analizując materiał nie można stwierdzić, by istniało zapotrzebowanie na dodatkowe dane potrzebne do planowania wydatków. 189

190 4.6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W POWIECIE WEJHEROWSKIM Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego DZIECI W WIEKU 0-5 LAT W pierwszych latach życia dziecka, rodzice niechętnie powierzają dziecko opiece żłobkom lub klubom dziecięcym, jeżeli nie ma takiej konieczności, częściej decydują się by opieka była sprawowana przez członków rodziny. W późniejszym okresie życia dziecka (3-5 lat) rośnie liczba rodzin, które korzystają z instytucjonalnych form opieki (27,4%). Jak wynika z badań jakościowych zgoda na przejęcie obowiązków przez przedszkola i punkty przedszkolne wynika z trzech powodów. Po pierwsze ze większej aprobaty dla tej formy opieki nad starszymi dziećmi, ze zdefiniowanych przez rodziców korzyści z posłania malucha do placówki opiekuńczo-wychowawczej, oraz w przeważającej mierze, wprost z przymusu zarobkowego rodziców. 190

191 Przyglądając się opiece nad dziećmi organizowanej w powiecie wejherowskim, można zauważyć, że blisko dwa na trzy gospodarstwa domowe zadeklarowały, że forma sprawowania opieki jest wynikiem wyboru. W gospodarstwach tych opieka w największym stopniu jest sprawowana przez członków gospodarstwa domowego zazwyczaj przez matki lub ojców. W powiecie wejherowskim rodzice zapewniają opiekę dzieciom przeciętnie przez ok. 80% wymaganego przez nich czasu opieki. Rysunek 68. Organizacja opieki nad dziećmi do 5 lat w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród gospodarstw, które wskazały, że sposób sprawowanej opieki jest wynikiem konieczności (32,2%), jako przyczynę najczęściej wskazywano brak możliwości finansowych. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad dziećmi nie są zaspokajane w satysfakcjonującej formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (80,9% wymaganego czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony istniała możliwość organizacji opieki zgodnej z preferencjami, spora część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną bądź indywidualną poza gospodarstwem domowym. Gospodarstwa domowe w optymalnej sytuacji zapewniałyby opiekę średnio przez 65% czasu, instytucje niemal przez 20%, a indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa przez ok. 16%. 191

192 Rysunek 69. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad dziećmi w wieku 0-5 lat. OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad dziećmi w wieku 0-5 lat. indywidualna poza gospodarstwem domowym 16,2% 4,8% instytucje 19,3% 12,2% członkowie gospodarstwa domowego 64,5% 80,9% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku osób starszych, chorych i niepełnosprawnych, mieszkańcy powiatu wejherowskiego, częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i pół-instytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Wśród osób chorych somatycznie, również w blisko dwóch na trzy gospodarstwa (66,2%) opieka organizowana jest w sposób, który zdaniem osób decydujących o sposobie jej organizacji jest najlepszy. W większości gospodarstwa te zapewniają opiekę we własnym zakresie (77,9%) a podopiecznymi zajmują się najczęściej małżonkowie lub partnerzy (29,3%). Przeciętnie opieka sprawowana przez członków gospodarstw domowych wypełnia ok. 70% całego zapotrzebowania na nią. 192

193 Rysunek 70. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. W przypadku nieco ponad jednej czwartej gospodarstw z osobami chorymi somatycznie, sposób organizacji opieki jest wynikiem konieczności (26,4%) a jako przyczynę wskazuje się najczęściej fakt, że gospodarstw tych nie stać na preferowany sposób organizacji opieki. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (69,1%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, znaczna część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną bądź indywidualną poza gospodarstwem domowym. Optymalną sytuacją dla gospodarstw domowych byłoby zapewnianie opieki we własnym zakresie przez ok. 60% czasu, blisko 22% powierzyłyby instytucjom, zaś ok. 19% indywidualnej opiece sprawowanej poza gospodarstwem domowym. 193

194 Rysunek 71. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami chorymi somatycznie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami chorymi somatycznie indywidualna poza gospodarstwem domowym 19,2% 20,1% instytucje 22,3% 10,8% członkowie gospodarstwa domowego 58,5% 69,1% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Wśród grupy osób niepełnosprawnych fizycznie wymagających opieki, organizacja opieki zgodnie z preferencjami dotyczy już nieco ponad połowy (53,8%). Organizacja opieki będąca wynikiem wyboru, świadczona jest w zdecydowanej większości przez członków takich gospodarstw (78,1%), zajmuje ona ok. 72% wymaganego czasu opieki, zaś najczęściej sprawowana jest przez małżonków lub partnerów podopiecznych (22,8% czasu). 194

195 Rysunek 72. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Jednocześnie, opieka nad 46,2% osób z niepełnosprawnością fizyczną jest organizowana w sposób inni niż taki, jaki zdaniem pytanych byłby najlepszy. Spowodowane jest to głównie barierami finansowymi, jak również ubogą ofertą form opieki, z których skłonni byliby skorzystać. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami niepełnosprawnymi nie są zaspokajane w satysfakcjonującej formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (71,9% czasu sprawowania opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z preferencjami, spora część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną bądź indywidualną poza gospodarstwem domowym. Optymalnym rozwiązaniem dla gospodarstw domowych byłoby sprawowanie opieki we własnym zakresie przez ok. 45% wymaganego czasu opieki, zaś w blisko 40% powierzenie jej instytucjom a w 16% indywidualnej opiece poza gospodarstwem domowym. 195

196 Rysunek 73. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie indywidualna poza gospodarstwem domowym 4,0% 16,0% instytucje 24,2% 39,1% członkowie gospodarstwa domowego 44,9% 71,9% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Wysoki poziom popytu niezaspokojonego widoczny jest w przypadku osób chorych psychicznie lub niepełnosprawnych intelektualnie. Sposób organizowania opieki dla tej grupy podopiecznych w przeważającej większości przypadków jest wynikiem konieczności (64,6%). Wynika to przede wszystkich z braku możliwości finansowych gospodarstw domowych z takimi osobami, lecz również deficytu preferowanych form opieki. Wśród pozostałych 29,5% osób chorych psychicznie lub niepełnosprawnych intelektualnie, opieka organizowana jest w sposób zgodny z preferencjami a zapewniana jest głównie przez członków gospodarstw domowych (85,6% czasu opieki), najczęściej przez matki (31,7%). 196

197 Rysunek 74. Organizacja opieki nad osobami chorymi psychicznie lub niepełnosprawnymi intelektualnie w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. W gospodarstwach, w których potrzeby opieki nad osobami chorymi psychicznie bądź niepełnosprawnymi intelektualnie nie są sprawowane w najdogodniejszy sposób, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (88,3% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach tych istniała możliwość zorganizowania opieki zgodnej z potrzebami, jej część sprawowana przez członków gospodarstwa zostałaby w dużej mierze zastąpiona opieką instytucjonalną lub indywidualną. Gospodarstwa domowe w optymalnej sytuacji zapewniałyby opiekę średnio przez ok. 66% czasu, instytucje przez nieco ponad 18%, zaś indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa przez 16%. 197

198 Rysunek 75. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami chorymi psychicznie i niepełnosprawnymi intelektualnie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami chorymi psychicznie i niepełnosprawnymi intelektualnie indywidualna poza gospodarstwem domowym 16,0% 5,0% instytucje 18,3% 6,7% członkowie gospodarstwa domowego 65,7% 88,3% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1) Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Wśród grupy osób starszych wymagających opieki, organizacja opieki będąca wynikiem wyboru dotyczy 60,9% przypadków. W większości realizowana jest przez członków gospodarstw domowych, w których osoby takie się znajdują (71,7% czasu opieki) a opiekunami najczęściej są dzieci lub małżonkowie i partnerzy podopiecznych (odpowiednio 21,7% i 19,1%). Jednocześnie, opieka nad osobami starszymi w dużej mierze sprawowana jest przez opiekunów indywidualnych (25,5% czasu opieki). 198

199 Rysunek 76. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie wejherowskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Natomiast kolejne 31,2% gospodarstw domowych z osobami starszymi opiekę zorganizowaną ma w sposób wynikający z konieczności. Przyczyną są przede wszystkim ograniczenia finansowe gospodarstw domowych, jak i uboga oferta preferowanych form opieki. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami starszymi są wynikiem konieczności, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez członków gospodarstwa (71,5% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość organizacji opieki zgodnej z oczekiwaniami, część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną. Optymalnie, gospodarstwa chciałyby we własnym zakresie zaspokajać opiekę w ok. 44% czasu, zaś w ok. 54% powierzyć ją instytucjom opieki. 199

200 Rysunek 77. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami starszymi OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami starszymi indywidualna poza gospodarstwem domowym 2,4% 2,7% instytucje 25,8% 54,1% członkowie gospodarstwa domowego 43,6% 71,5% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Odbiorcami działalności placówek wychowania przedszkolnego są dzieci w wieku od 2,5 roku do 5 lat oraz ich rodzice. Z usług opiekuńczych badanych placówek korzystają najczęściej rodziny zamieszkujące w powiecie wejherowskim (choć zdarzają się również dzieci z województwa zachodniopomorskiego), średnio lub niżej sytuowane pod względem ekonomicznym, w których oboje rodziców są aktywni zawodowo. W trakcie rekrutacji do przedszkoli, weryfikowane są kryteria ustawowe, umożliwiające w pierwszej kolejności przyjęcie do przedszkola dzieci zamieszkałych na terenie danej gminy/miasta, wychowujących się z jednym rodzicem lub w wielodzietnej rodzinie oraz takich, które posiadają orzeczenia lub są objęte pomocą specjalistyczną. Podstawą formalną rekrutacji są składane przez rodziców wnioski, do których dołączane są dokumenty, np. opinie o potrzebie kształcenia specjalnego lub inne orzeczenia z poradni psychologiczno- 200

201 pedagogicznych. Do jednej z badanych placówek rekrutacja trwa cały rok, co ma związek z ciągłym, niezależnym od roku szkolnego orzekaniem niepełnosprawności dzieci. Jeżeli placówka nie dysponuje wolnymi miejscami, przyjęcie dodatkowych podopiecznych wiąże się z uzyskaniem zgody organu prowadzącego. Najczęstszym powodem rezygnacji z usług przedszkoli jest przeprowadzka, w dalszej kolejności konieczność objęcie dziecka specjalistyczną opieką innej placówki. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Dom pomocy społecznej świadczy usługi przede wszystkim osobom z niepełnosprawnością intelektualną. Wszystkie OPS świadczą opiekę na rzecz osób niepełnosprawnych fizycznie (somatycznie) oraz osobom w podeszłym wieku (niesamodzielne ze względu na swój wiek). Dodatkowo z opieki czterech z nich korzystają osoby chore somatycznie i osoby chore psychicznie. Jednocześnie trzy z omawianych instytucji działają na rzecz opieki nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Z usług opiekuńczych w powiecie wejherowskim korzystają głównie osoby samotne, w wieku poprodukcyjnym, po przebytych udarach lub zawałach serca. Podopieczni to również osoby młode z różnymi rodzajami niepełnosprawności (m.in. stwardnienie rozsiane), potrzebujące wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. Nie są to jednak osoby zamożne ich dochód nie przekracza minimum określonego w ustawie o pomocy społecznej, dlatego duża część podopiecznych jest zwolniona z odpłatności za korzystanie z usług opiekuńczych. Pod opiekę środowiskową przyjmowane są osoby spełniające standardy określone w ustawie o pomocy społecznej. Podstawą udzielenia wsparcia jest dokumentacja gromadzona przez pracowników socjalnych, a także wywiad środowiskowy, na podstawie których przygotowywane jest odpowiednie zaświadczenie o przyznaniu wsparcia środowiskowego o określonym zakresie. Rezygnacja podopiecznych z usług opiekuńczych jest najczęściej wynikiem przejęcia opieki przez rodzinę lub postępującej choroby, wymagającej objęcia pacjenta specjalistycznym wsparciem. CYTATY: A wywiady środowiskowe są przeprowadzane u konkretnych osób, u których jest wymagana pomoc. Taki wywiad składa się z 20 stron także pracownik socjalny z konkretną osobą, bo później z pełną dokumentacją przekazuje mi ten wywiad i ja na podstawie tego wywiadu sporządzam decyzję, ocenę i pani dyrektor swoje stanowisko. [FIOP2_W_OPS_14] 201

202 Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu wejherowskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte na wynikach badania GD1. Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki w powiecie wejherowskim jest ok. 7 tys. osób niesamodzielnych wymagających całodobowej opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 650 miejsc. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Po stronie gospodarstw domowych, których członkowie wymagają opieki ze względu na niepełnosprawność lub starszy wiek, istnieje wola i potrzeba otrzymania wsparcia ze strony instytucji opieki rolą instytucji opieki powinno być wsparcie i odciążenie rodzin, ułatwienie sprawowania opieki przez rodzinę oraz ochrona zdrowia. Respondenci są zdania, że opieka sprawowana przez rodzinę jest dobrym rozwiązaniem dla podopiecznych, ponieważ zaspokaja ona potrzeby społeczno-emocjonalne podopiecznych, takie jak np. potrzeba kontaktu z bliskimi. Respondenci akcentują przede wszystkim brak informacji na temat możliwości skorzystania ze wsparcia asystenta osoby niepełnosprawnej oraz ograniczoną dostępność w okolicy miejsca zamieszkania placówek dziennego pobytu dla dorosłych podopiecznych z niepełnosprawnością, a także poradni specjalistycznych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Ponadto, o ile jakość opieki pielęgniarek środowiskowych została oceniona wysoko, o tyle wymiar tej opieki jest niewystarczający. Respondenci podkreślają, że opieka w tej formie nie ma charakteru długookresowego oraz że pielęgniarki mają zbyt dużo podopiecznych przez co nie mogą poświęcić im wystarczająco dużo czasu. Rodziny, których członkowie wymagają opieki ze względu na wiek lub niepełnosprawność zwracają również uwagę na bariery finansowe, które uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb z zakresu opieki przez niepubliczne formy opieki. Dodatkowo respondenci niechętnie umieszczają bliskich wymagających opieki w placówkach na stałe, ponieważ ich zdaniem ośrodki te są pewnego rodzaju przechowalną, w której nadużywa się leków uspokajających. Popyt i podaż nie są dopasowane także jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci. Również w tym przypadku liczba miejsc w placówkach (ok. 300) jest niewystarczająca wobec liczby dzieci w wieku 0-2 lat (ok. 7,9 tys.). Ponadto popyt nie jest zaspokojony w grupie dzieci od 3 do 5 lat w powiecie dzieci w wieku przedszkolnym jest ok. 8,8 tys., zaś miejsc w placówkach 202

203 wychowania przedszkolnego ok. 4,8 tys.. Badania jakościowe prowadzone w powiecie wejherowskim pokazują jednak, że zdaniem rodziców najlepszą formą opieki dla dzieci jest opieka nieformalna Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Zdaniem gospodarstw domowych opieka nad dziećmi w wieku 0-5 lat to zadanie przede wszystkim dla rodziny, zaś do 3 roku życia dziecko powinno przebywać w domu. Głównym czynnikiem niekorzystania z pomocy zewnętrznych instytucji są ograniczenia finansowe oraz brak zaufania do obcych opiekunów. Zaletami opieki nieformalnej są silna więź z rodziną, dopilnowanie dzieci oraz spokój matki. Respondenci są raczej przeciwnikami opieki środowiskowej, jednak jeśli byłaby konieczna, to woleliby, aby taka opieka sprawowana była w ich domu, gdyż dziecko mogłoby zostać w znanym sobie miejscu. Gospodarstwa domowe z dziećmi akcentują, że przedszkola są dostępne w okolicy, jednak nic nie mówią na temat żłobków. Zdaniem dyrekcji przedszkola objętego badaniem, zasoby opieki raczej nie są wystarczające w stosunku do potrzeb rodzin z dziećmi do lat 5 najbardziej brakuje żłobka, przedszkola oraz innych form wychowania przedszkolnego. W powiecie wejherowskim istnieje dość dużo instytucji oferujących opiekę nad dziećmi do lat 5, lecz większość z nich, zlokalizowanych w szczególności w niewielkich gminach, nie dysponuje wystarczającą liczba miejsc dla podopiecznych. W badaniu jakościowym polityka samorządowa skierowana do dzieci została oceniona dość dobrze. Zauważalny jest przede wszystkim wzrost liczby punktów przedszkolnych, których uruchomienie było możliwe dzięki dofinansowaniu z budżetów gminnych. Jeden z respondentów rekomenduje stałe monitorowanie liczby dzieci oraz poszerzanie oferty lokalnych żłobków i przedszkoli, aby każde dziecko mogło zostać objęte profesjonalną opieką instytucji. Badaniem objęci zostali również radni z terenu powiatu wejherowskiego. Ponad połowa ankietowanych radnych (51,2%) uznała, że zasoby opieki na terenie ich powiatu skierowane do rodzin z dziećmi są raczej wystarczające. Z kolei 8,0% badanych określiła je jako zdecydowanie wystarczające. W opinii 82,4% radnych na terenie powiatu wejherowskiego brakuje żłobków. Jednakże z opinii badanych samorządowców wynika również, że brak jest zapotrzebowania na opiekę nad bardzo małymi dziećmi. Specyfika regionalnej kultury w powiecie sprawia, że są one otaczane opieką w domu, jeżeli nie przez rodziców, to przez dziadków lub sąsiadów, również prywatne nianie. Większość władz w powiecie nie zna jednak realnego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze nad dziećmi do lat 3. Wnioski o jego braku wyciągane są na podstawie pojedynczych doświadczeń z przeszłości, takich jak: nieudana 203

204 próba zebrania grupy żłobkowej, likwidacja jedynego żłobka (niepublicznego), brak zainteresowania kierowania dzieci 2,5 letnich do przedszkoli (zgodnie z nową ustawą jest to możliwe) czy niskie zainteresowanie żłobkami niepublicznymi. Wedle prognoz samorządów, zapotrzebowanie na edukację przedszkolną będzie wzrastać. Wiąże się to po pierwsze, ze zmianami w prawie i wprowadzeniem obowiązku przedszkolnego dla dzieci pięcioletnich. Jednocześnie w opinii badanych, dzieci powyżej 3 roku życia w coraz mniejszym stopniu są zatrzymywane przez rodziców w domu, ponieważ wzrasta świadomość rodziców, że w tym wieku ważne staje się uspołecznienie. Zwiększająca się liczba dzieci wysyłanych do przedszkoli to tendencja zauważalna zarówno w gminach o charakterze miejskim, jak i wiejskim. W celu określenia przyszłego zapotrzebowania na opiekę przedszkolną analizowane są spisy ludności oraz liczba dzieci w odpowiednim wieku. Większość samorządów stara się przygotowywać na maksymalną liczbę chętnych. W niektórych gminach powiatu wejherowskiego przewiduje się, że zapotrzebowanie na opiekę dzieci do lat 3 może wzrosnąć. W jednej gminie pojawiają się zatem plany o otworzeniu żłobka w perspektywie następnych 5 lat lub więcej. W części badanych gmin w powiecie planowane jest przeprowadzenie badania realnego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze nad małymi dziećmi. Dopiero po ich wykonaniu zostaną poczynione ewentualne dalsze plany. Ponadto w niektórych gminach planowane jest otworzenie nowego przedszkola samorządowego w ciągu najbliższych 5 lat. W jednej z gmin planuje się dostosowanie istniejących już budynków do nowych, zmienionych przepisów przeciwpożarowych. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE W opinii gospodarstw domowych opieka formalna nad osobami w starszym wieku, z niepełnosprawnością i przewlekle chorymi powinna pełnić funkcję wspierającą rodziny. Badani zauważają, że o ile jeszcze funkcjonują placówki dla dzieci i młodzieży to instytucjonalne formy opieki dla dorosłych w zasadzie nie istnieją. Ponadto zdaniem respondentów tworzenie ośrodków niekoniecznie jest dobrym rozwiązaniem, gdyż w ośrodkach trudno jest utrzymać wszystkich potrzebnych specjalistów. W rezultacie często zdarza się, że kadra nie ma odpowiednich kwalifikacji. Dodatkowo opieka nad osobami niepełnosprawnymi powinna zmierzać w stronę lepszej koordynacji aktualnie zajmuje się nią zbyt wiele instytucji, a dojazd z osobą niepełnosprawną jest istotnym problemem. Brakuje też informacji na temat dostępnej pomocy. Problem stanowi również dostęp do służby zdrowia w przypadku podopiecznych leżących brakuje transportu. Niektórzy respondenci potrzebowali tylko krótkookresowego wsparcia zewnętrznego, np. na czas wyjazdu wakacyjnego. W takiej sytuacji wsparcie pielęgniarki środowiskowej było dobrym rozwiązaniem. Stosunek do deinstytucjonalizacji jest ambiwalentny i zależy od stanu zdrowia podopiecznego i sprawujących opiekę członków rodziny. Zasadniczo preferowana jest opieka środowiskowa. W sytuacji gdy ci ostatni nie są w stanie sprawować opieki a podopieczny wymaga ciągłej 204

205 opieki rozważane jest umieszczenie go w ośrodku. Istnieją jednak duże wątpliwości, co do jakości opieki w ośrodkach. W tym wypadku publiczne placówki cieszą się większym zaufaniem (personel postrzegany jest jako lepiej wykwalifikowany i bardziej zaangażowany). CYTATY: Trzeba mieć tylko świadomość, żeby mieć czysty obraz, czy oni się zajmą tą osobą odpowiednio. Żeby nie było tak, że Pani odda babcię, emeryturę oni całą zabierają, Pani jeszcze musi dopłacić, bo tak akurat u mnie w rodzinie było. I się okazało, że ta osoba nie była odpowiednio potraktowana, tylko była roślinką. Była zaniedbana. Niedomyta, niedojedzona. Trzeba mieć pewność, że ta osoba idzie w dobre ręce. A ja mówiąc szczerze nie jestem taka ufna ludziom. W przypadku publicznych zasobów opieki dla osób chorych i starszych mieszkańcy powiatu wejherowskiego mogą skorzystać przede wszystkim z form środowiskowych, prowadzonych przez lokalne ośrodki pomocy społecznej. Usługi stacjonarne funkcjonują szerzej w sektorze niepublicznym. Jedynie dyrekcja dwóch badanych instytucji uważa, że zasoby opieki są wystarczające w stosunku do potrzeb odbiorców wspomnianych usług (liczba wskazań zagregowana dla odpowiedzi raczej tak i zdecydowanie tak ). W pozostałych przypadkach dyrekcja jest zdania, że zasoby opieki są niewystarczające w stosunku do potrzeb osób chorych (20% odpowiedzi zdecydowanie nie i 40% raczej nie ) i starszych (60% wskazań odpowiedzi raczej nie ). W przypadku zasobów opieki dla osób z niepełnosprawnością jedynie osoby zarządzające jedną z badanych instytucji uważają, że posiadane zasoby opieki są raczej wystarczające w stosunku do potrzeb osób z niepełnosprawnością. W pozostałych instytucjach podzielana jest negatywna opinia na temat wystarczalności zasobów opieki (20% wskazań odpowiedzi zdecydowanie nie, 60% wskazań odpowiedzi raczej nie ). W obszarze opieki nad osobami starszymi brakuje pielęgniarskiej opieki długoterminowej, domu dziennego pobytu oraz usług opiekuńczych Ośrodka Pomocy Społecznej. Nieco inne braki są obserwowane w przypadku opieki nad osobami chorymi i z niepełnosprawnością. W przypadku pierwszej z wymienionych grup odbiorców brakuje zakładu opiekuńczo-leczniczego, hospicjum stacjonarnego, domu dziennego pobytu oraz środowiskowego domu samopomocy. W zakresie opieki nad osobami z niepełnosprawnością w opinii dyrekcji instytucji opieki najbardziej brakuje zakładu opiekuńczo-leczniczego, zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego oraz domu dziennego pobytu. 205

206 Rysunek 78. Brakujące formy opieki dla różnych grup podopiecznych w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu wejherowskiego Źródło: Badanie FIO-P1. Przedstawiciele instytucji opieki dosyć dobrze ocenili funkcjonowanie systemu opieki w powiecie wejherowskim, proponując jednocześnie wdrożenie kilku rozwiązań, wpływających na zwiększenie dostępności instytucji opieki. Oprócz wspomnianego problemu dotyczącego niewystarczającej liczby placówek stacjonarnych, badani dostrzegają brak aktywności samorządów w sferze pozyskiwania środków unijnych. Wśród rekomendacji oprócz tworzenie domów dziennego pobytu, przeznaczonych dla aktywnej grupy osób starszych i chorych, pojawiło się również wykorzystanie wysokiego poziomu kapitału społecznego, poprzez organizowanie nieformalnych grup, mogących pozyskiwać fundusze na inne formy aktywizacji osób starszych i niepełnosprawnych. Zdaniem radnych powiatu wejherowskiego, analizując sieć instytucji w powiecie można stwierdzić, że potrzeby odbiorców systemu pomocy społecznej i ochrony zdrowia nie są całkowicie zaspokojone. Zasoby opieki dla osób chorych zostały określone jako wystarczające przez 47,2% samorządowców z powiatu (43,2% - raczej tak; 4,0% - zdecydowanie tak). Osoby w podeszłym wieku mają zapewnione wystarczające zasoby opieki zdaniem 56,8% respondentów. Z kolei ponad połowa badanych radnych (52,0%) uznała zasoby opieki dla osób 206

207 niepełnosprawnych na terenie powiatu jako niewystarczające (40,8% - raczej nie; 11,2% - zdecydowanie nie). W największym stopniu brakuje domów dziennego pobytu na terenach wiejskich, wsparcia asystentów rodziny, mieszkań chronionych oraz opiekunów środowiskowych. Warto zwrócić uwagę na brak publicznych DPS, który powoduje, że mieszkańcy, których nie stać na opłacenie prywatnego ośrodka znajdującego się na terenie swojej gminy umieszczani są w instytucjach o charakterze np. powiatowym, poza swoim środowiskiem lokalnym ucina się w ten sposób większość więzi z osobami spoza placówki. Zarówno ZOL, jak i szpital działający na terenie powiatu są placówkami obsługującymi znaczną liczbę pacjentów, co generuje długi czas oczekiwania na ich usługi. Ponadto są instytucjami znajdującymi się w mieście powiatowym, dostęp do nich jest zatem utrudniony ze względu na odległość, a także niedostateczną liczbę połączeń komunikacyjnych w gminach oddalonych od ośrodka miejskiego. W gminnych ośrodkach zdrowia nie przyjmują lekarze specjaliści, aby skorzystać z ich usług mieszkańcy muszą udać się do miasta powiatowego. Natomiast mieszkańcy gmin najbardziej oddalonych ze specjalistycznych usług lekarskich korzystają również na terenie sąsiedniego powiatu lęborskiego. Można zatem stwierdzić, że istniejąca sieć instytucji nie zaspokaja potrzeb mieszkańców powiatu. Jak wspomniano wcześniej, w opinii samorządu środowiskowe formy opieki są bardziej wskazane niż instytucjonalne. Na poziomie wojewódzkim planowana jest stopniowa deinstytucjonalizacja usług opiekuńczych. Na poziomie gmin organizatorzy opieki twierdzili w większości, że takich planów nie ma. Wynika to jednak z faktu, że opieka już jest realizowana w większym stopniu w formie środowiskowej. Władze powiatu planują kontynuację wcześniejszej polityki i działań, z nakierowaniem na wykorzystanie ewentualnych środków unijnych. Najczęściej wymienianym planem było utworzenie domów dziennego pobytu. Natomiast wśród zmian planowanych w gminach w ciągu najbliższych 5 lat wymienić można m.in. utworzenie dziennego domu pobytu lub utworzenie miejsca, w którym osoby starsze, niepełnosprawne, chore będą mogły spędzać czas oraz utworzenie mieszkań chronionych. Na podstawie analizy zebranego materiału nie można zidentyfikować planów samorządu w zakresie ochrony zdrowia. 207

208 Rysunek 79. Wystarczalność zasobów opieki na terenie powiatu wejherowskiego w perspektywie różnych grup podopiecznych (porównanie opinii radnych i dyrektorów instytucji) Źródło: Badanie AP-ST1 i FIO-P1. 208

209 4.7. PODSUMOWANIE POWIATU WEJHEROWSKIEGO Powiat wejherowski należy do dynamicznie rozwijających się pod względem gospodarczym. Położenie jego wschodnich gmin w obrębie aglomeracji trójmiejskiej, tj. dużego rynku pracy, stawia powiat w dość korzystnej sytuacji. Ludność powiatu wejherowskiego należy do relatywnie młodej pod względem demograficznym. Powiat wejherowski cechuje się również jednym z najwyższych w kraju współczynników dzietności, dodatnim przyrost naturalnym i migracyjnym. Szacuje się, że w powiecie wejherowskim znajduje się 41% gospodarstw domowych z przynajmniej jednym członkiem wymagającym opieki. Są to przede wszystkim osoby starsze, posiadające ograniczenia uniemożliwiające samodzielne funkcjonowanie, jak również dzieci do lat pięciu oraz osoby z niepełnosprawnością fizyczną. Popyt na opiekę na terenie powiatu zaspokajany jest głównie przez członków gospodarstwa. Na terenie powiatu można dodatkowo skorzystać z ofert indywidualnych opiekunów oraz instytucjonalnych usług opiekuńczych, sprawowanych zarówno przez publiczne, jak i niepubliczne instytucje opieki. Warto podkreślić, że znaczenie organów niepublicznych w powiecie wejherowskim stale rośnie. Z przeprowadzonych badań wynika, że grupami które odczuwają najmniejszy stopień zaspokojenia potrzeb opieki są osoby chore psychicznie lub niepełnosprawne intelektualnie, jak również niepełnosprawni fizycznie. Wynika to przede wszystkim z barier finansowych gospodarstw z takimi osobami, lecz również z ubogiej oferty preferowanych form opieki lub ich deficytu. Gospodarstwa, które zadeklarowały, że wybór formy opieki był koniecznością, wskazywały, że część obowiązków członków gospodarstwa chcieliby powierzyć indywidualnym opiekunom formalnym lub opiece instytucjonalnej. Rodziny, które z różnych względów nie mogą sprawować opieki nad podopiecznymi, powinny mieć możliwość skorzystania z pomocy instytucjonalnej. Z kolei rodziny, które wolą sprawować opiekę samodzielnie powinny mieć dostęp do form środowiskowych. Zdaniem zarówno osób zarządzających badaną instytucją opieki nad dziećmi, jak i radnych powiatu wejherowskiego, w perspektywie najbliższych pięciu lat, liczba osób potrzebujących opieki przedszkolnej wzrośnie. Wiąże się to po pierwsze, ze zmianami w prawie i wprowadzeniem obowiązku przedszkolnego dla dzieci pięcioletnich. Jednocześnie w opinii badanych, dzieci powyżej 3 roku życia w coraz mniejszym stopniu są zatrzymywane przez rodziców w domu, ponieważ wzrasta świadomość rodziców, że w tym wieku ważne staje się uspołecznienie. W związku z tym niektóre gminy planują utworzenie nowego żłobka, czy też przedszkola. Na terenie powiatu wejherowskiego znajdują się również takie gminy, które wskazują, że w celu określenia przyszłego zapotrzebowania na opiekę przedszkolną analizowane są spisy ludności oraz liczba dzieci w odpowiednim wieku. 209

210 Osoby zarządzające instytucjami oferującymi opiekę dla osób chorych somatycznie i psychicznie oraz osobom w podeszłym wieku również prognozują wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze w ciągu najbliższych lat. W przypadku opieki dla osób z niepełnosprawnością fizyczną oraz intelektualną częściej głoszono opinię, że w ciągu najbliższych 5 lat popyt na opiekę pozostanie na tym samym poziomie. Władze powiatu planują utworzenie domów dziennego pobytu. Ponadto wśród zmian planowanych w gminach w ciągu najbliższych 5 lat wymienić można m.in. utworzenie miejsca, w którym osoby starsze, niepełnosprawne oraz chore będą mogły spędzać czas, a także utworzenie mieszkań chronionych. 210

211 5. MIASTO SKIERNIEWICE 5.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla miasta Skierniewice. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do miasta Skierniewice: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? 5.2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, pełne dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja 211

212 badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w mieście na prawach powiatu Skierniewicach. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Skierniewice charakteryzują się wysokim zapotrzebowaniem i jednocześnie niskimi wydatkami na cele związane z opieką. W Skierniewicach badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 roku. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi do lat 5) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo-lecznicze, pielęgnacyjno-opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, 212

213 środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w Skierniewicach. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie Skierniewic. Rozdział szósty prezentuje dopasowanie popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla Skierniewic. 213

214 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=14) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=2) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=6) JST: CAWI (n=1) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=834) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=4), wywiady rodzinne (n=4) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=8), IDI (n=4) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); CAWI ankieta internetowa wspomagana komputerowo (computer-assisted web interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). 214

215 Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA MIASTA SKIERNIEWICE I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Skierniewice to miasto na prawach powiatu położone w północno-wschodniej części województwa łódzkiego, pomiędzy dwiema największymi aglomeracjami Polski: warszawską i łódzką. Do roku 1999 miasto Skierniewice pełniło funkcję miasta wojewódzkiego. Reforma administracyjna z końca lat dziewięćdziesiątych odebrała mu ten status, w wyniku czego Skierniewice zaczęły tracić rolę istotnego ośrodka miejskiego. Skierniewice zajmują obszar około 35 km 2. Miasto zamieszkuje osób 86 ( kobiet, mężczyzn; współczynnik feminizacji 92), co czyni je najmniejszym w województwie łódzkim ośrodkiem miejskim na prawach powiatu. Choć w ciągu dekady (lata ) liczba mieszkańców Skierniewic zmniejszyła się nieznacznie o 99 osób, zgodnie z prognozami demograficznymi w nadchodzących latach miasto zostanie dotknięte silnymi procesami depopulacyjnymi. Szacuje się, że do 2020 roku populacja miasta Skierniewice zmniejszy się o około 1200 osób (prognozowany spadek liczby ludności na poziomie 2,5%). Niekorzystny kierunek rozwoju demograficznego jest cechą wspólną dla wielu niedużych miast powiatowych w Polsce. Czynnikami w znacznym stopniu odpowiedzialnymi za sytuację demograficzną Skierniewic są ruch naturalny i ruchy migracyjne ludności. Wykres 80. Liczba ludności w mieście Skierniewice (2004, 2007, 2010, 2013, 2020). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 86 Źródło: GUS, BDL, stan w dniu 31 XII 2013 roku. 215

216 W strukturze wieku Skierniewiczan dominują kohorty latków oraz latków 87, zaś średnia wieku mieszkańców wynosi 41 lat 88. Choć w mieście, inaczej niż województwie łódzkim i w całym kraju, notuje się dodatni przyrost naturalny, w 2013 roku urodziło się w nim tylko o 6 osób więcej niż zmarło, liczba urodzeń na 1 tysiąc ludności była mniejsza niż w latach wcześniejszych (9,5), zaś wartość współczynnika dzietności (1,39), mimo że wyższa od statystyki wojewódzkiej i krajowej, nie gwarantowała prostej zastępowalności pokoleń. Kurczenie się społeczeństwa sprzęga się z procesami ageingu. W latach udział ludności w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 13,2% do 18,4%, a w końcu drugiej dekady XXI wieku może sięgnąć nawet jednej piątej całej populacji (21,2%). Jednocześnie w prezentowanym okresie zmalał udział osób w wieku produkcyjnym (z 66,8% do 60,9%) oraz przedprodukcyjnym (z 20% do 17,9%). Wykres 81. Struktura ludności miasta Skierniewce według ekonomicznych grup wieku (2004, 2007, 2010, 2013, 2020). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Nie bez znaczenia dla starzenia i zmniejszania się liczby ludności Skierniewic są procesy migracyjne, związane z ujemnym saldem migracji na pobyt stały, wśród grup osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Niekorzystny dla Skierniewic bilans ruchów ludności związany jest przede wszystkim z migracjami wewnętrznymi i typowym dla Polski po roku 2000 dodatnim bilansem ruchów wewnętrznych na obszarach niezurbanizowanych Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca Źródło: (dostęp: 5 września 2015). 89 GUS, Obszary wiejskie w Polsce, Olsztyn 2011, s

217 Wykres 82.Współczynnik salda migracji według ekonomicznych grup wieku (2005, 2007, 2010, 3013). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wartość współczynnika salda migracji w powiecie Skierniewice (ujemna) i w powiatach przyległych (dodatnia) 90, a także większa liczba wymeldowań na wieś niż do miasta (269 wobec 186 w 2013 roku), mogą wskazywać na odpływ ludności Skierniewic do większych ośrodków miejskich Łodzi i Warszawy oraz strefy podmiejskiej na przedmieścia i dalsze tereny pozostające z miastem w bliskim, funkcjonalnym związku. U podłoża decyzji migracyjnych nie musi zatem leżeć spadek jakości życia w samych Skierniewicach wyprowadzka na teren bezpośrednio z nim sąsiadujący może świadczyć o podnoszeniu zasobności i zmianie stylu życia społeczeństwa. Niestety nie istnieją opracowania, które określałyby dokładny kierunek i przyczyny migracji mieszkańców Skierniewic. Jeżeli prognozy potwierdzą się, miasto Skierniewice będzie się kurczyć i starzeć, co w dłuższej perspektywie doprowadzi do redefinicji potrzeb jego mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. Obserwowane w Skierniewicach trendy demograficzne każą 90 Por. GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca

218 spodziewać się lawinowego wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz malejącego popytu na opiekę w żłobkach i przedszkolach 91. W latach w strukturze wieku populacji sukcesywnie rósł udział osób mających co najmniej 70 lat (z 7,3% do 9,0%). W tym samym czasie odsetek dzieci w wieku 0-5 lat oscylował na poziomie 6%, wykazując nieznaczną tendencję wzrostową (z 5,5% do 6,7%). Przewiduje się, że w latach populacja osób w wieku 65+ zwiększy się aż o 37,2% (z 6869 do 9423 osób). W analogicznym okresie liczba dzieci w wieku 0-2 i 3-5 lat zmaleje, odpowiednio, z 1534 do 1247 i z 2229 do Wykres 83..Struktura wieku ludności w Skierniewicach (2004, 2007, 2010, 2013). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Relacje między poszczególnymi grupami wieku przekładają się na wartość współczynnika obciążenia demograficznego. Wskaźnik ten interpretuje się jako poziom ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym kosztami utrzymania osób w wieku przed- i poprodukcyjnym. W 2013 roku w Skierniewicach na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 57 osób w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do 84. W 2011 roku około jednej szóstej populacji miasta Skierniewice (15,7%) stanowiły osoby niepełnosprawne. Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność ze starszych kohort wiekowych (84,6% tej kategorii stanowiły osoby w wieku produkcyjnym niemobilnym 91 Mimo prognozowanego zmniejszania się liczby dzieci w wieku 0-2 lata, do roku 2024 podaż opieki żłobkowej nie pokryje popytu na taką opiekę. W tym samym czasie podaż opieki przedszkolnej przewyższy popyt, co może być sygnałem do racjonalizacji sieci przedszkoli oraz stopniowego redukowania liczby miejsc. Obie predykcje zostały dokonane przy założeniu utrzymania liczby miejsc w placówkach na poziomie z 2013 roku. 92 Źródło: GUS, BDL. 218

219 i poprodukcyjnym). Wśród niepełnosprawnych mieszkańców Skierniewic przeważały kobiety (56,9%), a stopień ich dominacji w tej grupie był nieco większy od tego, jaki powinien wynikać ze struktury płci całej populacji 93. Wśród osób niepełnosprawnych zamieszkujących Skierniewice wyróżnić należy dwie grupy mieszkańców. Pierwszą z nich stanowią osoby z niepełnosprawnością prawną (74% wszystkich osób z niepełnosprawnością zamieszkujących Skierniewice), zaś drugą grupę stanowią osoby z niepełnosprawnością tylko biologiczną (26% populacji mieszkańców Skierniewic z niepełnosprawnością). W powszechnym odczuciu przedstawicieli samorządu terytorialnego liczba osób niepełnosprawnych, w tym dzieci, wzrosła w ostatnich latach 94. Wykres 84. Osoby niepełnosprawne w mieście Skierniewice. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 93 Źródło: GUS, NSP Źródło: badania AP-ST2, AP-ST3. 219

220 Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. W 2011 roku w mieście Skierniewice żyło rodzin, z czego blisko trzy czwarte (niespełna 11 tysięcy) stanowiły małżeństwa 95. W 2013 roku wartość współczynnika małżeństw na 1000 mieszkańców kształtowała się w Skierniewicach na poziomie 4,5 i była nieco wyższa niż w całym województwie łódzkim (4,3), a przy tym niższa od tej, jaką zarejestrowano w kraju (4,7). Tym, co wyróżniało miasto Skierniewice (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) był relatywnie wysoki współczynnik rozwodów (2,2 w porównaniu z 1,8 w województwie i 1,7 w kraju). Wykres 85. Wskaźnik małżeństw i rozwodów w mieście Skierniewice (2004, 2007, 2010, 2013). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Niezależnie od siły więzów rodzinnych, której w świetle istniejących danych nie sposób ocenić, znaczny odpływ ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz względnie duży udział rodzin rozpadających się kazałyby sądzić, że wspólnoty rodzinne nie będą w stanie udźwignąć obciążeń wynikających z rosnących potrzeb opiekuńczych starzejącej się populacji. W dojrzałym społeczeństwie obywatelskim funkcje te, również na poziomie nieformalnych mikrostruktur, mogą jednak z powodzeniem przejmować grupy innego typu. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Przedstawiciele władz samorządowych zwracają uwagę na duże zaangażowanie ludności w sprawy miasta: CYTAT: 95 Źródło: GUS, NSP

221 Tu jest duża aktywność społeczna mieszkańców, w porównaniu z innymi samorządami jest umiarkowanie większa. Non stop spotykamy się z petycjami, wnioskami. Jedne dotyczą pochwał, inne zażaleń. Natomiast wszystkie świadczą o tym, że mieszkańcy są na bieżąco w sprawach społecznych i samorządowych. [APST2_SKI_P_27_ ] Miasto organizuje konsultacje dotyczące m.in. planu gospodarski niskoemisyjnej, które cieszą się dużym zainteresowaniem mieszkańców. Odpowiadając na potrzeby społeczności lokalnej, władze samorządowe planują uruchomić od 2016 roku budżet obywatelski. Oprócz aktywnego wpływania na sytuację w miejscu zamieszkania, ludność Skierniewic wykazuje też ponadprzeciętnie duże zainteresowanie sprawami kraju. W ostatnich wyborach do Sejmu do urn poszła ponad połowa uprawnionych mieszkańców Skierniewic (53,7%), a frekwencja wyborcza w mieście była wyższa od tej, jaką zanotowano w miejscowościach bezpośrednio z nim sąsiadujących (frekwencja w całym okręgu wyborczym wyniosła 46,8%) i w kraju (48,9%) 96. W latach miasto Skierniewice realizowało Program współpracy Miasta Skierniewice z organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego. Pomimo obiektywnego wsparcia udzielanego organizacjom pozarządowym w Skierniewicach nie działa żadna organizacja parasolowa ani podmiot utworzony z inicjatywy władz samorządowych, który miałby za zadanie monitorować aktywność społeczną ludności 97. Chcąc ustalić wielkość i strukturę trzeciego sektora natrafia się w związku z tym na trudności. Wedle ogólnopolskiej bazy organizacji pozarządowych na terenie miasta Skierniewice funkcjonuje 171 organizacji pozarządowych 98, co daje nieco ponad 35 organizacji w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności, stanowiąc wartość wyższą niż średnia dla Polski (około 21 organizacji na 10 tysięcy mieszkańców). Rejestr Klon/Jawor mówi o 193 organizacjach, jednak po wykluczeniu podmiotów niemających statusu stowarzyszenia ani fundacji 99 liczba ta 96 Źródło: PKW, Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Zakładka Baza organizacji pozarządowych w Skierniewicach na stronie internetowej miasta przekierowuje użytkownika do rejestru Stowarzyszenia Klon/Jawor. 98 Źródło: (dostęp: 23 sierpnia 2015). 99 Weryfikacja odbywała się na podstawie ogólnodostępnych informacji zamieszczanych na stronach internetowych analizowanych podmiotów. Z listy NGO wykluczono instytucje samorządowe, organizacje objęte obowiązkiem rejestracji (np. spółdzielnie, Warsztat Terapii Zajęciowej) i inne podmioty, które nie działają na podstawie prawa o stowarzyszeniach. 221

222 zmniejsza się do 85 organizacji, działających przede wszystkim w obszarze sportu oraz opieki i samopomocy (po 22 instytucje). Tę drugą kategorię reprezentują m.in. podmioty zrzeszające rodziców niepełnosprawnych dzieci, organizacje wolontariuszy w obszarze pracy socjalnej oraz stowarzyszenia powołane w celu przeciwdziałania alkoholizmowi. Zgodnie z danymi Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 2013 roku w Skierniewicach funkcjonowało pięć Organizacji Pożytku Publicznego: Fundacja Rozwoju Kardiologii Skierniewickiej Serce, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Fundacja Dziecięcy Uśmiech, Stowarzyszenie Dar Życia, Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Sprawni Inaczej Rynek pracy i warunki życia W 2011 roku jedna czwarta mieszkańców Skierniewic (24,7%) mogła pochwalić się dyplomem wyższej uczelni, a zbliżona liczebnie grupa (23,5%) miała ukończoną średnią szkołę zawodową. Co szósta osoba w wieku 13+ legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym (17,5%), co siódma wykształceniem średnim ogólnokształcącym (14,2%), natomiast około jednej piątej populacji miało wykształcenie podstawowe (13,9%), bądź gimnazjalne (5,3%). Pod względem poziomu wykształcenia ludność Skierniewic wypada korzystnie zarówno na tle województwa łódzkiego, jak i kraju. Prawdopodobnie za sprawą niewielkiej liczby zasadniczych szkół zawodowych i większej dostępności techników, w mieście nieco inna, niż na tle województwa łódzkiego i kraju, jest też struktura wykształcenia zawodowego: absolwenci średnich szkół zawodowych dominują nad absolwentami ZSZ. Sytuacja ta wskazywałaby na względną dostępność wykfalifikowanej kadry średniego szczebla mogącej dostarczać produkty i świadczyć usługi na potrzeby lokalnej społeczności. Miasto Skierniewice nie ma wysoko rozwiniętego sektora usług ani przemysłu, a otaczający je powiat skierniewicki jest obszarem typowo rolniczym. Dominującymi formami gospodarowania na terenie Skierniewic i przyległego powiatu ziemskiego są rolnictwo oraz działalność handlowo-usługowa. W 2013 roku w mieście zarejestrowane były 5103 podmioty gospodarcze, w tym 4972 podmioty prywatne i 131 publicznych. W 2014 roku na 10 tysięcy mieszkańców w wieku produkcyjnym przypadało 1648,9 podmiotu gospodarczego (więcej niż w województwie, a przy tym mniej niż w kraju). W Skierniewicach, promujących się jako stolica nauk ogrodniczych, działają dwa państwowe instytuty prowadzące działalność badawczą i wdrożeniową w dziedzinie nauk rolniczych: Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa (zatrudniający ponad 400 osób, w tym 151 pracowników naukowych) oraz Instytut Warzywnictwa (zatrudniający 170 osoby, w tym 67 pracowników naukowych). W mieście wyraźnie dominują jednak mikroprzedsiębiorstwa, czyli firmy o zatrudnieniu nieprzekraczającym 9 osób. W 2013 roku skierniewickie przedsiębiorstwa 222

223 wydały około 60 milionów zł na inwestycje 100. Nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jednego mieszkańca nie były wielkie i wyniosły 1235,5 zł (dla porównania w Piotrkowie Trybunalskim - drugim ważniejszym ośrodku miejskim w województwie poza Łodzią - było to prawie 3000 zł, a w stolicy województwa około 3500 zł), a znaczna ich część była kierowana na nieruchomości. Struktura i profil skierniewickich przedsiębiorstw nie pozwalają uznać ich za rozwojowe. Dla relatywnie dobrze wykształconych mieszkańców może to oznaczać niską atrakcyjność lokalnego rynku pracy i stanowić silną zachętę do migracji zarobkowych do nieodległej Łodzi lub Warszawy. Bardzo duży wpływ na konkurencyjność rynku pracy ma poziom płac (który z kolei może rzutować na odsetek osób korzystających z opieki niepublicznej, odpłatnej). Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat, mimo konsekwentnej tendencji wzrostowej, przeciętne wynagrodzenie brutto w Skierniewicach było niższe niż w kraju. W roku 2013 wyniosło ono 3082,48 zł, co stanowiło 79,5% średniej krajowej (relacja ta była zdecydowanie bardziej korzystna w Łodzi i w Warszawie, gdzie wartość współczynnika oscylowała na poziomie 95,7% oraz 134,8%). Nadzieją dla lokalnej przedsiębiorczości jest utworzenie uzdrowiska Skierniewice-Maków. W ekspertyzie analizującej wpływ potencjalnej inwestycji na rynek pracy wykazano, iż status uzdrowiska działałby stymulująco na turystykę i rolnictwo ekologiczne, przyczyniając się do zwiększenia liczby miejsc pracy, wzrostu dochodów mieszkańców i wyhamowania tempa emigracji 101. Tak długo jak projekt będzie pozostawał w sferze planów nie uda się jednak ocenić jego skutków. W grudniu 2014 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w Skierniewicach kształtowała się na poziomie 10,1%. Choć zarówno wówczas, jak i w całej minionej dekadzie sytuacja na lokalnym rynku pracy była lepsza niż w regionie i w kraju, to przewaga miasta topniała w kolejnych latach (w ciągu dziesięciu lat różnica między stopą bezrobocia w mieście i wartością analogicznego wskaźnika w województwie łódzkim oraz w Polsce zmalała z, odpowiednio, 5,6 i 5,1 do 1,8 i 1,4 punktu procentowego). Inna niż w województwie łódzkim i w Polsce ogółem jest też struktura lokalnego bezrobocia. Bezrobocie w mieście ma zdecydowanie częściej charakter krótkookresowy (32,6% pozostających bez pracy do 3 miesięcy, wobec 25,6% w województwie i 27,7% w kraju), a rzadziej przybiera formę długotrwałą (33,0% pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy, wobec, odpowiednio, 44,4% i 41,6%). Kobiety generalnie zwykły być kategorią narażoną na utratę zatrudnienia i dyskryminację na rynku pracy, co ma 100 Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca Por. Ekspertyza w zakresie wpływu utworzenia uzdrowiska w Skierniewicach na lokalny rynek pracy, INSE na zlecenie Powiatowego Urzędu Pracy w Skierniewicach, Łódź

224 odzwierciedlenie w Skierniewicach - ich udział w populacji bezrobotnych jest większy niż w Polsce (54,3% wobec 51,5%). Lokalny rynek pracy jest ponadto nieco bardziej przychylny ludziom młodym, będącym u progu kariery zawodowej (osoby mające mniej niż 25 lat stanowią 13,9% bezrobotnych w mieście i 16,5% w kraju), natomiast relatywnie silniej wyklucza mieszkańców zbliżających się do wieku emerytalnego (osoby w wieku 55+ stanowią, odpowiednio, 18,6% i 16,0% bezrobotnych). Jak pokazują badania przeprowadzone na zlecenie Powiatowego Urzędu Pracy w Skierniewicach, w warunkach redukcji zatrudnienia, pracownikami w pierwszej kolejności kwalifikowanymi do zwolnienia są osoby z kohorty Sytuacja ta może nieść istotne konsekwencje dla zapotrzebowania na usługi świadczone przez samorząd. Trudności z utrzymaniem się na rynku pracy z dużym prawdopodobieństwem przełożą się bowiem na ograniczenie możliwości zapewnienia sobie odpowiedniego standardu życia po osiągnięciu wieku poprodukcyjnego. W odniesieniu do opieki może mieć to następujące konsekwencje. Osoby w wieku 55+ nieaktywne zawodowo, ale samodzielne, za otrzymywane wsparcie finansowe od członków rodzin w wieku produkcyjnym, będą mogły pomóc w opiece np. nad dziećmi. W ostatnich latach w mieście Skierniewice wyraźnie przybyło gospodarstw domowych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. W 2009 roku było ich 979, zaś w 2013 roku już 1173 (wzrost o 19,8%). Zmiana ta nie wynika ze zwiększenia liczby rodzin w ogóle, wprost przeciwnie obserwowane tendencje demograficzne prowadzą do jej ograniczania. Oznacza to, że w mieście zwiększa się udział osób sięgających po pomoc (w analizowanym okresie wzrost z 4,2% do 5,5% całej populacji). Zwiększenie odsetka osób sięgających po pomoc w Skierniewicach, może być spowodowane podwyższeniem w 2012 roku kryterium dochodowego. Systematyczny przyrost świadczeniobiorców obserwowany jest głównie w kategorii osób z gospodarstw znajdujących się poniżej tzw. kryterium dochodowego (wzrost z 2,9% do 4,2%) 103, z których rekrutuje się znaczna większość wszystkich gospodarstw objętych pomocą (886 wobec 287 niespełniających kryterium świadczenia pieniężnego). Doświadczenie w korzystaniu ze świadczeń pomocy społecznej, może ułatwić w przyszłości tym osobom ubieganie się o pomoc publicznych instytucji opieki. 102 Por. Badania lokalnego rynku pracy w mieście Skierniewice i powiecie skierniewickim. Analiza sytuacji osób bezrobotnych do 30 roku życia, Agencja Komunikacji Marketingowej InterActive na zlecenie Powiatowego Urzędu Pracy w Skierniewicach, Kraków

225 Infrastruktura Skierniewice mają wielowiekową tradycję historyczną. Lokacji miasta na prawie średzkim dokonał w 1457 roku arcybiskup Jan Odrowąż ze Sprowy, a w roku 1463 została ona zatwierdzona przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Do dzisiaj zachował się historycznie ukształtowany układ przestrzenny miasta oraz liczne zabytki kultury materialnej, w tym. m.in. zespół pałacowoparkowy biskupów gnieźnieńskich, kościoły rzymskokatolickie, ratusz, dworzec PKP, budynek sejmiku, parowozownia, budynki koszarowe, a także liczne domy mieszkalne. Niemal wszystkie obiekty zabytkowe znajdują się w centrum miasta. Tworzą one dwa odrębne w charakterze zespoły zabudowy: rynek z ratuszem i przyległymi blokami zabudowy mieszkalnousługowej oraz zespół pałacowy z parkiem. Nieopodal znajduje się zespół zabudowy węzła kolejowego dawnej kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, zaś na południowym skraju miasta wyróżnia się rozległy obszar koszar. Obecnie Skierniewice są jednym z mniejszych miast powiatowych w Polsce (43 pozycja na 66 wszystkich miast na prawach powiatu pod względem gęstości zaludnienia) 104. Podstawowa infrastruktura Skierniewic nie jest w pełni rozwinięta i nie spełnia wymagań, jakie zwykło się stawiać współczesnym miastom. Dwie trzecie mieszkańców (66,6%) ma dostęp do sieci gazowej (co daje miastu 57 pozycję wśród 66 miast), 88,2% korzysta z kanalizacji (45 pozycja), a 92,9% z sieci wodociągowej (64 pozycja). W 2013 roku miasto miało w swoich zasobach 1425 mieszkań, w tym 67 lokali socjalnych (wzrost z 47 w 2009 roku), na jego terenie działały 4 stałe targowiska i 2 turystyczne obiekty noclegowe. Średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (466 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), istniało 19,3 km ścieżek rowerowych, a na 100 km 2 przypadało 361,7 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni 105 W Skierniewicach w 2014 roku 106 funkcjonowało 9 szkół podstawowych, 8 gimnazjalnych i 21 szkół średnich, w tym 4 zasadnicze szkoły zawodowe, 12 liceów i 5 techników. Działają również dwie szkoły wyższe Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa i Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna im. prof. Szczepana A. Pieniążka. Kluczowa rolę w zakresie opieki zdrowotnej odgrywa - Szpital Zespolony, który pomimo reformy administracyjnej z 1999 roku, pozostaje nadal w randze wojewódzkiego i podlega Marszałkowi Województwa Łódzkiego. Pracuje w nim 96 lekarzy, niespełna 250 pielęgniarek i 104 Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca Źródło: GUS, BDL. 106 Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca

226 30 położnych. Pacjenci są przyjmowani w 16 oddziałach szpitalnych, w planach jest uruchomienie kolejnych. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Skierniewicach oferuje usługi przewozu osób do Łodzi i Warszawy. Z dworca PKS realizowane są też bezpośrednie połączenia krajowe do miejscowości Biała Rawska, Bolimów, Brzeziny, Grójec, Głuchów, Jeżów, Kowiesy, Lipce Reymontowskie, Łowicz, Łyszkowice, Nowe Miasto, Piotrków Trybunalski, Puszcza Mariańska, Rawa Kazimierza Wielkiego, Rawa Mazowiecka, Siarkowice Prawe, Sochaczew i Żyrardów 107. W Skierniewicach znajduje się ponadto czynny dworzec kolejowy. Kursy do Warszawy obsługiwane są przez spółki Koleje Mazowieckie, Przewozy Regionalne oraz PKP Intercity. W godzinach 3:30 22:30 pociągi kursują w interwałach nieprzekraczających 60 minut i, planowo, dojeżdżają do Warszawy w minut. Składy spółek Przewozy Regionalne i PKP Intercity jeżdżą też do Łodzi. W godzinach 4:00 22:30 na pociąg do stolicy województwa czeka się od kilku do 60 minut. Pokonanie trasy Skierniewice Łódź zajmuje od 60 do 90 minut Podsumowanie Pomimo, że sytuacja miasta relatywnie do województwa i reszty kraju nie jest zła, to jednak występuje wiele obszarów wymagających poprawy i uwagi ze strony władz lokalnych. Położenie Skierniewic w jednych aspektach sprzyja mieszkańcom, ale w innych znacząco ogranicza rozwój samego miasta. Położone jest ono pomiędzy dwoma aglomeracjami Łodzią i Warszawą które oferują znacząco lepsze warunki życia i rozwoju kariery, a dodatkowo są bramą do emigracji do krajów Europy Zachodniej. Skierniewice pod względem liczby ludności będą się z roku na rok kurczyć i jednocześnie starzeć. Procesy migracyjne oraz malejąca liczba dzieci prowadzą przede wszystkim do zmniejszania się liczby osób w wieku produkcyjnym. W konsekwencji może zabraknąć osób, które poprzez swoją działalność będą mogły przyczynić się do pomnażania zasobów miasta i jednocześnie będą mogły przejmować opiekę nad niesamodzielnymi osobami w wieku poprodukcyjnym. Dla samorządu oznacza to w pierwszej kolejności zmniejszenie funduszy jakimi dysponują, ale także konieczność zmiany strategii w dostarczaniu usług mieszkańcom i zwiększenie zasobów instytucji opieki. 107 Źródło: (dostęp: 27 sierpnia 2015). 108 Źródło: (dostęp: 27 sierpnia 2015). 226

227 5.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W MIEŚCIE SKIERNIEWICE Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w Skierniewicach. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci poniżej 5 roku życia), Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat [1]. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: [1] Porównaj: (red.) Grzegorz Ciura, Wojciech Zgliczyński, Starzenie się społeczeństwa polskiego, Studia Biura Analiz Sejmowych, Nr 2(30),

228 - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 roku o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Kryteria brane pod uwagę orzeczenie o niepełnosprawności ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla wieku Ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu Dzieci Osoby chore Grupy podopiecznych Niepełnosprawni Osoby starsze NIE NIE TAK obojętne NIE TAK TAK obojętne NIE DOTYCZY Obojętne Obojętne TAK 228

229 Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w mieście Skierniewice jest 7994 gospodarstw (+/- 647) 109, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 41% wszystkich gospodarstw na terenie miasta. Wśród badanych gospodarstw z miasta Skierniewice, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi 14,6% (szacuje się, że w Skierniewicach jest ich / ), z dziećmi 0-2 lata 10,2% (co stanowi / ) oraz z dziećmi między 3. a 5. rokiem życia 9,1% (1783 +/ ). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki są najczęściej osoby starsze 6,6% (szacuje się, że w Skierniewicach jest takich osób / ), dzieci do lat dwóch 3,8% (1846 +/ ) oraz dzieci w wieku 3-5 lat 3,2%% (1556 +/ ). 109 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0,

230 Wykres 86. Skala zapotrzebowania na opiekę w Skierniewicach. Źródło: badanie GD1. Poziom obciążenia opieką różni się w zależności od przyczyny niesamodzielności podopiecznego. Opieka nad dziećmi w wieku 0-5 lat sprawowana jest każdego dnia (94,8% gospodarstw domowych z małym dzieckiem), zazwyczaj bez przerwy (79,7%), a czas wykonywania codziennych obowiązków opiekuńczych szacowany jest średnio na 9 godzin 36 minut. Nieco mniej uwagi wymagają osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie choć i w ich przypadku na ogół niezbędny jest codzienny kontakt (89,6% gospodarstw domowych z osobą chorą psychicznie lub niepełnosprawną intelektualnie), to znacznie rzadziej ma on charakter ciągły (49,4%). Pomoc około połowie mieszkańców starszych, chorych somatycznie i niepełnosprawnych fizycznie nie wiąże się z koniecznością codziennego angażowania osób trzecich, a spora część tej grupy w ogóle nie wymaga opieki otoczenia. Przeciętna ilość czasu poświęcanego podopiecznym z różnego typu niesamodzielnością nie przekłada się jednak w proporcjonalny sposób na potrzeby ich rodzin w zakresie dostępu do profesjonalnych usług opiekuńczych. 230

231 Wykres 87. Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w Skierniewicach 100% 80% 5,2% 1,6% 13,5% 4,6% 1,8% 10,3% 2,0% 26,5% 24,1% 6,3% 29,3% 60% 40% 20% 0% 79,7% 8,5% 1,6% 12,0% 10,6% 3,9% 9,4% 11,4% 4,6% 12,4% 32,2% 36,2% 9,6 7,6 dzieci osoby chore somatycznie osoby niepełnosprawne fizycznie 3,0 4,1 9,5 4,5 33,9% 49,4% 12,0 osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie 3,2% 6,2% 13,6% 6,7% 22,5% 3,2 16,5% 5,8 osoby starsze 2,9 5,3 Codziennie, przez całą dobę Codziennie, kilka razy na dobę Codziennie, raz na dobę Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu Osoba nie wymaga w ogóle opieki Nie wiem/trudno powiedzieć średnio godzin dziennie średnio h (z wyłączeniem opieki h godzin h całogodowej) tygodniowo średnio godzin miesięcznie Źródło: badanie GD1. Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. W opinii skierniewickich rodziców nieodłącznym elementem, a zarazem podstawowym celem opieki, jest poświęcanie dziecku stałej uwagi 116. Rodzice dzieci w wieku 0-5 lat nie są zwolennikami korzystania z usług żłobków, bardzo wysoko cenią sobie natomiast nieformalne wsparcie babć i dziadków. Respondenci zaproszeni do udziału w wywiadach jakościowych nie braliby pod uwagę możliwości posłania swoich pociech do prywatnego przedszkola, ale nie słyszeli też o problemach z zapisaniem dziecka do placówki publicznej. Mimo że rodziny z małymi dziećmi narzekają na 116 Źródło: badanie GD3. 231

232 nadmiar obowiązków i zmęczenie ciągłym poczuciem odpowiedzialności za podopiecznego, ewentualne niekorzystanie z pomocy instytucji opieki wynika raczej z osobistych preferencji co do sposobu jej sprawowania, aniżeli z niewydolności lokalnej sieci usług opiekuńczych: CYTAT: Po prostu za dużo się tam dzieje. Żłobek to już w ogóle odpada. Na pewno minimum do pierwszego roku chcemy sami go wychować. Jak go oddamy do przedszkola czy żłobka, to wiem, że my go już nie wychowamy, bo on prawie cały dzień będzie w przedszkolu lub żłobku ( ). Zauważyłam, że koleżanki syn jak tylko poszedł do przedszkola to zaczął jej chorować i wszystkie wirusy przynosić do domu. Rodzice muszą iść do pracy, a dziecko chore czy nie chore wyślą do przedszkola. Całkiem inaczej dziecko jej się zachowywało przed pójściem do przedszkola, a inaczej dziecko się zachowuje jak już jest w przedszkolu. Charakter okropny teraz. [GD3_S_R_D02_ ] Potrzebę osobistego zaangażowania w opiekę odczuwają także członkowie rodzin osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. Dla nich opieka skupia się na pomocy w codziennym funkcjonowaniu, nadzorze i przejęciu obowiązków domowych. Ze względu na spodziewane pogarszanie się stanu zdrowia podopiecznego (i własnego), a zarazem częsty brak możliwości sięgnięcia po pomoc innych członków rodziny (np. z powodu zamieszkiwania w innym mieście), w przyszłości respondenci poważnie rozważyliby możliwość skorzystania z usług instytucji opieki. Spora część z nich dostrzega jednak bariery zniechęcające do podejmowana starań o wsparcie zewnętrzne badani niejednokrotnie nie wiedzą gdzie należy się po nie zwrócić, uważają też, że pomimo wielu wysiłków można takiej pomocy nie uzyskać: CYTAT: Nie mam takiego poczucia, że ktoś mi chce pomóc, ja muszę wymusić. [GD3_S_R_CS_ ] Opiekunowie czują się osamotnieni ze swoimi problemami. Często jedyną deklarowaną formą wsparcia ze strony władz samorządowych jest wypłacanie świadczenia pielęgnacyjnego. Z wypowiedzi respondentów rysuje się też bardzo negatywny obraz państwowego systemu opieki zdrowotnej. Długi czas oczekiwania na wizyty sprawia, że rodziny rezygnują ze specjalistycznego leczenia i rehabilitacji lub opłacają takie usługi we własnym zakresie, pogarszając w ten sposób, zazwyczaj i tak nienajlepszą, sytuację finansową gospodarstwa domowego: CYTAT: Skierowanie trzeba mieć od lekarza pierwszego kontaktu. Jak lekarz da skierowanie, to dopiero na rehabilitację. Człowiek jest zapisany na rehabilitację, to musi czekać 3-4 miesiące. ( ) człowiekowi coś dolega, pójdzie się zapisać, a tam na następny rok zapisy są. [GD3_S_R_NF_ ] 232

233 Wykres 88. Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców Skierniewic Źródło: badanie GD1. Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i przedstawiają strukturę (łączną liczbę) osób niesamodzielnych w powiecie. Około 8,5 tysiąca mieszkańców Skierniewic (w przybliżeniu 17,5% populacji) wymaga opieki ze względu na wiek lub stan zdrowia 117, nieco mniej osób (13,7%) jest postrzeganych jako niesamodzielne 118, a 5,2% ludności miasta stanowią osoby niesamodzielne w świetle prawa 119. Udział osób niesamodzielnych prawnie jest w Skierniewicach dwukrotnie mniejszy niż w Olsztynie, drugim uwzględnionym w badaniu mieście na prawach powiatu (10,4%), podczas gdy odsetek osób obiektywnie niesamodzielnych jest w obu miastach zbliżony (16,5% populacji miasta Olsztyn). W populacji niesamodzielnych skierniewiczan członków gospodarstw domowych dominują osoby niesamodzielne faktycznie (84,5%), dwie trzecie całej omawianej grupy stanowią osoby niesamodzielne subiektywnie (66,4%), a jedną czwartą osoby niesamodzielne prawnie (25,4%). Członkowie gospodarstw domowych spełniający wszystkie trzy kryteria (posiadający 119 Posiadające ważne orzeczenie ustalające niepełnosprawność, niezdolność do pracy lub inwalidztwo, bądź w przypadku dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego. 233

234 formalne orzeczenia, mający obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki) stanowią 13,6% wszystkich osób niesamodzielnych. Mimo że w trzech piątych przypadków (57,6%) niesamodzielność faktyczna współwystępuje z niesamodzielnością subiektywną, istnienie obiektywnych potrzeb w zakresie opieki nie musi wiązać się z poczuciem niesamodzielności, z kolei postrzeganie niesamodzielności niekiedy nie idzie w parze z występowaniem obiektywnych potrzeb opiekuńczych Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 5 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (53,3%) nad chłopcami (46,7%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi (dziewczynki 49,3%, chłopcy 50,7%) i wynikają z błędu oszacowania i różnych metodologii liczenia wieku. Różnice mieszczą się w granicach błędu oszacowania i potwierdzają równy rozkład płci podopiecznych. W strukturze populacji dzieci z potrzebami opiekuńczymi przeważają, w niewielkim stopniu, dzieci w wieku 0-2 lata (54,8%). Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób będących głowami gospodarstwa domowego, które są osobami najlepiej zorientowanymi w sytuacji gospodarstwa domowego. Obowiązki opiekuńcze wobec małych dzieci pełnią najczęściej osoby w wieku lat (50,2%), legitymujące się wyższym wykształceniem (43,7%), mężczyźni (53,8%) 120 i pracownicy najemni (77,1%). Wśród opiekunów pracujących dominują osoby zatrudnione w sektorze prywatnym (75,5%), w segmencie usług rynkowych lub w przemyśle (odpowiednio: 30,9% i 30,5%), specjaliści oraz pracownicy usług i sprzedawcy (odpowiednio: 29,0% i 21,4%). 234

235 Wykres 89. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w Skierniewicach. Źródło: badanie GD1. Największa część gospodarstw domowych z obowiązkami nad dzieckiem w wieku 0-5 lat liczy 4 lub 3 osoby (odpowiednio: 42,0% i 34,4%). Dzieci wychowują się zwykle w rodzinach średnio sytuowanych (49,5%), często regularnie praktykujących religijnie (34,4% gospodarstw domowych uczestniczy w nabożeństwach co najmniej raz w tygodniu) i darzących zaufaniem członków najbliższej rodziny (93,9%). 235

236 Wykres 90. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w Skierniewicach. Źródło: badanie GD1. Osoby wymagające opieki ze względu na wiek, przewlekłą chorobę lub niepełnosprawność 236

237 rekrutują się w największym stopniu ze starszych kohort wiekowych, w tym, przede wszystkim, z kategorii osób w wieku 70+ (61,7%). W strukturze tej populacji obserwuje się dominację emerytów (74,8%), kobiet (59,6%) oraz ludności słabiej wykształconej, a także sporą grupę osób w ogóle niemających formalnego wykształcenia (16,0%). Okres trwania niesamodzielności jest zróżnicowany, ale tylko w jednej piątej przypadków (19,1%) wynosi mniej niż 2 lata. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze ze Skierniewic największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. Prawie 70% podopiecznych z powodu problemów zdrowotnych, choroby przewlekłej lub niepełnosprawności ma ograniczoną zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla jego wieku, a stan ten jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy. 237

238 Wykres 90.. Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w Skierniewicach. PŁEĆ WIEKOD KIEDY WYMAGA OPIEKI? 59,6% 40,4% 61,7% 6,1% 4,4% 2,4% 2,0% 8,7% 14,7% do 18 lat lat lat lat lat lat 70 lat i więcej 17,7% 8,5% 2,3% 1,4% 19,8% 11,2% 18,8% 20,3% od urodzenia powyżej 10 lat powyżej 5 lat do 10 lat powyżej 2 lat do 5 lat do 2 lat krócej niż miesiąc trudno powiedzieć odmowa odpowiedzi 16,0% 23,4% 23,2% 16,8% 10,2% 2,8% 7,6% brak podstawowe wykształceni /gimnazjalne zasadnicze zawodowe średnie zawodowe liceum ogólnokształcące / profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium /studium wyższe OPINIA RESPONDENTA, CZY PODOPIECZNY MA OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZINNYCH CZYNNOŚCI 0% 20% 40% 60% 80% 100% 68,0% 4,6% 27,4% Tak i ten stan jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy Tak i ten stan jest krótkotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) poniżej 6 miesięcy Nie OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZIENNYCH CZYNNOŚCI WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU WŚRÓD OSÓB podczas wchodzenia lub schodzenia po schodach podczas kąpieli podczas wstawania łóżka i przemieszczania się na fotel przy ubieraniu się lub rozbieraniu podczas przemieszczania się na płaskich powierzchniach 53,6% 53,5% 46,9% 62,9% 75,7% okazjonalnych cięższych prac domowych robienia zakupów (zrobienie zakupów i przyniesienie ich do dotarcia do miejsc poza odległością spaceru wykonywania lekkich prac domowych przygotowywania sobie posiłków 78,3% 69,4% 65,3% 57,5% 45,5% podczas korzystania z toalety podczas jedzenia ze względu na brak kontroli wydalania moczu/stolca 44,3% 37,7% 37,1% dbania o sprawy finansowe, gospodarowania pieniędzmi korzystania z telefonu (wybierania numeru, rozmowy) przygotowania i przyjmowania leków 0% 20% 40% 60% 80% 100% 44,0% 40,7% 36,0% 4,0% 0,3% 1,8% 74,8% 16,4% 2,7% pracujący najemnie bezrobotny uczeń, student emeryt osoba niezdolna do pracy bierny zawodowo Źródło: badanie GD1. W porównaniu z opiekunem dziecka, opiekun osoby starszej, chorej lub niepełnosprawnej jest częściej kobietą (66,7%), osobą w starszym wieku, w tym emerytem (57,3%), ma też przeciętnie słabsze wykształcenie. W strukturze gospodarstw domowych, w których pozostają osoby z potrzebami opiekuńczymi, obserwuje się znacznie większy udział gospodarstw małych, w tym jednoosobowych (28,5%). Sytuacja ta bardzo uprawdopodabnia przyszłą potrzebę 238

239 korzystania z formalnego, profesjonalnego wsparcia. Jednocześnie, opiekunowie dzieci i osób starszych, chorych i niepełnosprawnych nie różnią się znacznie religijnością, posiadanym kapitałem kulturowym i społecznym. Wykres 91. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, chorymi, niepełnosprawnymi w Skierniewicach. Źródło: badanie GD1. To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą 239

240 od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem - co piąta osoba mieszka sama. Wykres 92. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w Skierniewicach. Źródło: badanie GD1. 240

241 Prognoza zapotrzebowania gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w Skierniewicach będzie wzrastać. Jedna piąta respondentów ze Skierniewic sądzi, że w perspektywie pięciu lat, któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Co więcej, liczba gospodarstw domowych prognozujących potrzeby w tym zakresie jest nieco większa od liczby rodzin mających je obecnie. W Skierniewicach odsetek gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny jest niższy niż odsetek rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można ocenić, w jakim stopniu obie te grupy pokrywają się. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również Skierniewic, w których przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić 19% ludności powiatu. Jeżeli prognozy potwierdzą się Skierniewice będą się starzeć a za sprawą ujemnego bilansu ruchów migracyjnych i niedużego lub ujemnego przyrostu naturalnego dodatkowo kurczyć. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji lub ograniczenia potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat

242 5.5. PODAŻ OPIEKI W MIEŚCIE SKIERNIEWICE Sieć formalnych instytucji opieki W Skierniewicach sieć usług opiekuńczych nie jest rozbudowana, choć usytuowane są tu zarówno publiczne, jak i niepubliczne instytucje opieki. INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA W Skierniewicach działa łącznie 16 placówek wychowania przedszkolnego, w tym 8 przedszkoli publicznych 121. Rodzice młodszych dzieci, mają natomiast do dyspozycji 2 żłobki samorządowe oraz 1 niepubliczny. W trakcie badania nie zidentyfikowano żadnej innej formy opieki przeznaczonej dla dzieci poniżej 3 roku życia, co świadczy o tym, że opieka nad małymi dziećmi ma raczej charakter bardziej tradycyjny. Tabela 12. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie miasta Skierniewice. Liczba instytucji Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek 2 1 klub dziecięcy 0 0 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) 8 8 Źródło: Opracowanie własne. Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat. W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e- mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez 121 Źródło: (dostęp: 5 września 2015). 242

243 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: opracowanie własne. W Skierniewicach nie funkcjonują placówki reprezentujące nowe formy wychowania przedszkolnego brakuje punktów i oddziałów przedszkolnych. W badanym mieście w latach liczba przedszkoli wzrosła natomiast z siedmiu do szesnastu, co pokrywa się również z zaobserwowaną w całym województwie łódzkim tendencją (wzrost z 495 do 636 przedszkoli w latach ). Na terenie miasta funkcjonuje przedszkole z oddziałami integracyjnymi oraz jedno przedszkole specjalne, wchodzące w skład specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego. Oferta placówki skierowana jest do dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz sprzężonymi wadami rozwojowymi. Na uwagę zwraca fakt słabego wyposażenia miasta w instytucje organizujące opiekę nad najmłodszymi dziećmi. W Skierniewicach działają jedynie 3 placówki tego typu, a niewystarczająca liczba miejsc w żłobkach spowodowała, że w latach w Skierniewicach nie zostało przyjętych ok. 100 dzieci. Popyt na opiekę ma szansę być zaspokojony dzięki budowie nowego żłobka z programu rządowego Maluch. Inwestycja zapewni miejsce dla 160 dzieci w 10 oddziałach 16-oosobowych (oddział do 1 roku - 32 dzieci, oddział 1-2 lata 64 dzieci oraz oddział 2-3 lata. CYTAT: O: No tak, jest inwestycja. Żłobek miejski teraz się buduje ogromny, wielki, tu, po sąsiedzku zresztą. Co bardzo dobrze, bo żłobek ma być z oddziałami integracyjnymi, liczymy na płynność tych dzieci, żeby przychodziły bezpośrednio ze żłobka do nas do przedszkola, które mam nadzieję, będzie tak samo nowoczesna, albo jeszcze bardziej nowoczesne niż żłobek. [FIOP2_S_P_84_ ] Żłobek w ilości 160 osób zaspokoi potrzeby na najbliższe kilka lat. 243

244 [APST3_SKI_F_56_ ] 244

245 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji stacjonarne (dzienne) oraz środowiskowe formy opieki. Jedyną publiczną placówką świadczącą opiekę w formie stacjonarnej jest dom dziennego pobytu funkcjonujący w strukturach Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie. Usługi środowiskowe świadczone są przez MOPR, publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, a także hospicjum domowe. Szczegółowe rozróżnienie na formy opieki znajduje się w poniższej tabeli. 245

246 Tabela 13. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonujących na terenie miasta Skierniewice. Liczba instytucji Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Opieka Opieka Opieka stacjonarna Opieka stacjonarna środowiskowa środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne. Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet 122 Hospicjum domowe, świadczące usługi opiekuńcze w domu podopiecznego 246

247 liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. W systemie opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi szczególną rolę w Skierniewicach odgrywa opieka środowiskowa. Bardzo ważną instytucją jest Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, zapewniający wsparcie osobom niesamodzielnym. Ponadto w mieście znajdują się cztery placówki zapewniające opiekę pielęgniarską, jedną z nich jest Ambulatorium - Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Jednostki Wojskowej, trzy kolejne to placówki niepubliczne: Niepubliczny Zakład Domowej Opieki Hospicyjnej Stowarzyszenia "Hospicjum" im. Anny Olszewskiej, NZOZ Ośrodek opiekuńczo-rehabilitacyjny dla dzieci niepełnosprawnych i Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej JUDYTA. W powiecie funkcjonuje jeszcze co najmniej jedna organizacja pozarządowa w zakresie opieki zdrowotnej, prowadząca przychodnię specjalistyczną i świadcząca usługi rehabilitacyjne dla osób niepełnosprawnych. Wsparcie środowiskowe jest bardzo ważnym aspektem opieki, jednakże do zapewnienia kompleksowego wspomagania potrzebne są również inne formy opieki, np. oddziały geriatryczne, paliatywne oraz zakłady opiekuńczo-lecznicze. Na terenie powiatu aktualnie nie funkcjonuje żaden dom pomocy społecznej, w związku z tym mieszkańcy zmuszeni są do poszukiwania tego typu usług poza terenem miasta. W celu zaspokojenia tych potrzeb planowane jest dokończenie w ciągu dwóch lat budowy DPS, rozpoczętej blisko 20 lat temu. Zgodnie z planami samorządu, nowy obiekt zapewni miejsce dla 51 pensjonariuszy i 33 osób uczestniczących w warsztatach terapii zajęciowej. B: Czy zna pani jakieś konkretne przewidywania w tym zakresie? O: Ostatnio zbierałam zapotrzebowanie na domy pomocy społecznej no to wyszło, że z terenu powiatu na około 35 osób byłoby takie zapotrzebowanie, ale to było zbierane w związku z tym, że miasta Skierniewice próbuje dokończyć projekt, który powstał jeszcze jak było woj. Skierniewickie czyli przez 1999 roku. Zaczęła się budowa Domu Pomocy Społecznej, to miała byś taka duża infrastruktura i teraz jest plan żeby to dokończyć, wystąpili z wnioskiem i zbierali 247

248 taką informację. [APST3_SKI_S_54_ ] Aktualnie funkcjonuje natomiast wspomniany Dom Dziennego Pobytu Niedziela, wypełniający lukę pomiędzy opieką środowiskową a stacjonarną, co jest niezwykle ważne w kontekście pozostawienia osoby potrzebującej w jej naturalnym środowisku. Instytucja stacjonarna zapewnia całodzienną opiekę i wyżywienie dla osób w podeszłym wieku z mniejszymi problemami zdrowotnymi i ograniczeniami ruchowymi Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA W 2013 roku do przedszkoli uczęszczało 1519 dzieci w wieku 3-5 lat 123, a na jedno miejsce w placówce przypadała mniej niż jedna osoba (0,86) 124. Rodzice młodszych dzieci mają do dyspozycji 2 placówki żłobka samorządowego mogącego pomieścić 110 osób 125 oraz jedną instytucje niepubliczną przeznaczoną dla 16 dzieci. W związku z licznymi przypadkami rezygnacji z opieki instytucjonalnej (zazwyczaj z powodu częstszych zachorowań dziecka, wskutek emigracji, zmiany sytuacji ekonomicznej lub społecznej rodziny), w ciągu całego roku 2014 placówki obsłużyły 167 podopiecznych. Tego samego roku na jedno miejsce w żłobku samorządowym przypadało prawie 14 dzieci (13,96) 126. Ze względu na skromne zasoby i duże zaufanie mieszkańców 127, zainteresowanie opieką w żłobku było większe niż jej podaż. Podobną sytuację obserwowano również w latach wcześniejszych 128 : 123 Źródło: GUS, BDL. 124 Szacunek uwzględnia także zasoby sektora niepublicznego. 125 Źródło: GUS, BDL. 126 Zgodnie z deklaracjami dyrektorów 5 instytucji działających w obszarze opieki nad małym dzieckiem, w pierwszym półroczu 2015 roku miały one do zaoferowania łącznie 761 miejsc, w tym 651 miejsc w przedszkolach (4 instytucje) oraz 110 miejsc w żłobkach. W przypadku przedszkoli liczba miejsc była mniejsza niż w roku 2014 (1139 miejsc). Aktualnie żłobki mają 110 podopiecznych, zaś przeciętne nasycenie podopiecznymi w placówce przedszkolnej kształtuje się na poziomie 90 osób (w szacunku uwzględniono wyłącznie 4 instytucje objęte badaniem ilościowym). Źródło: badanie FIO-P Źródło: (dostęp: 6 września 2015). 128 Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w chwili realizacji badania na objęcie opieką czekało 2 dzieci w wieku 0-2 lata. Kolejki do świadczeń nie deklarowali natomiast dyrektorzy reprezentujący pozostałe formy opieki (źródło: badanie FIO-P1). 248

249 CYTAT: Tego dnia kiedy jest nabór przychodzą rodzice, u nas jest tradycyjnie kolejka pod żłobkiem, która stoi w nocy. Od kilku lat już. Rodzice się jakoś tam organizują, my nie mamy na to wpływu, nie wynika to z naszego regulaminu, my o siódmej rano otwieramy drzwi, zapisujemy rodziców na listę i od razu ci, którzy mają wolne miejsca otrzymują dokumenty do wypełnienia. [FIOP2_S_Z_27] 249

250 Tabela 14. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w Skierniewicach Instytucje opieki żłobek klub dziecięcy dzienny opiekun przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. Liczba miejsc Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Skierniewickie przedszkola i żłobki świadczą dzienne usługi stacjonarne w godzinach 6:00 18:00, we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając w przypadku większości placówek objętych badaniem okres wakacyjny 134. Podstawowy zakres usług placówek określają zapisy ustaw i innych aktów prawnych regulujących działalność w obszarze opieki nad dziećmi, w tym w szczególności ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty oraz ustawa z dnia 4 lutego 2011 roku o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, wraz z towarzyszącymi jej rozporządzeniami. Choć zdaniem przedstawicieli samorządu, dyrektorzy instytucji mają swobodę w kształtowaniu oferty, realizacja jej nieobligatoryjnych elementów uzależniona jest w opinii badanych placówek od sytuacji finansowej organu prowadzącego decydującego o wielkości budżetu instytucji. CYTAT: Placówki piszą różnego rodzaju projekty. Ostatnio mamy falę ogródków dydaktycznych, które się pojawiają w przedszkolach. Nauczyciele piszą wnioski, mamy zabezpieczyć wkład własny, wesprzeć organizacyjnie i dzięki temu dzieci mogą dobrze spędzać czas nie tylko w budynku przedszkola, ale również na zewnątrz. [AP-ST3_SKI_O_55_ ] 129 Badanie APST Badanie APST Wg danych MPiPS na dzień 31 grudnia 2012 roku oraz na podstawie badania APST Brak dziennego opiekuna w Skierniewicach. 133 Wg danych BDL za 2014 rok. 134 Źródło: badania FIO-P1, FIO-P2. 250

251 Tutaj duża jest rola nasza, bo i zakres usług i czas pracy funkcjonowania placówki to są finanse, więc jeżeli czegoś więcej, to nasza wtedy musimy stwierdzić, czy wystarczy nam pieniędzy na to, żeby rozszerzyć ofertę placówki, czy nie. Dysponujemy pieniędzmi, więc dużo od nas zależy. [AP-ST3_SKI_O_55_ ] Instytucje działające w obszarze opieki nad dzieckiem zapewniają swoim podopiecznym wyżywienie i pomoc w utrzymaniu higieny osobistej, organizują zabawę i odpoczynek. Opiekunowie stymulują rozwój duchowy dzieci, uczą je wykonywania prostych czynności, wspomagają nabywanie kompetencji społecznych, a także dbają o sprawność fizyczną. W dodatkowej ofercie instytucji znaleźć można zajęcia edukacyjne, pomoc psychologiczną oraz kompleksowe usługi wspierania rozwoju. Badane placówki starają się zindywidualizować swoją ofertę, dopasowując ją do szczególnych potrzeb dziecka. W jednym z przedszkoli dużo uwagi poświęca się podopiecznym z wadami wzroku i słuchu. Należy zauważyć, że starania dyrektorów placówek w tym zakresie zostały docenione przez przedstawicieli gospodarstw domowych 88% z nich oceniło dobrze dopasowanie oferty do indywidualnych potrzeb dziecka. Wszystkie badane gospodarstwa domowe dobrze oceniły czas świadczenia opieki przez placówki na terenie miasta. Od godziny 8:00 do 13:00 realizowana jest bezpłatna podstawa programowa, wzbogacana o wyjścia tematyczne (kino, teatr, zoo, las, odwiedziny w zakładach usługowych). W ciągu dnia przewidziany jest czas na zajęcia dydaktyczne (rytmiczno-ruchowe, plastyczne, muzyczne) 135, zabawy dowolne oraz odpoczynek. W ramach opieki dzieciom zapewnia się kilka posiłków przygotowywanych na miejscu z wysokiej jakości, świeżych produktów: CYTAT: Takim naszym konikiem jest kuchnia, mamy w obydwu placówkach własne kuchnie i sami przygotowujemy posiłki, więc na okrągło coś tworzymy, wymyślamy, jesteśmy w kontakcie z Instytutem Żywienia. Wszystkie zalecenia, trendy, staramy się, żeby było to jak należy. Każdy posiłek ma wyliczoną ilość kalorii, białka, cukru. Rodzice czasami się dziwią, że tak jest. Myślę, że atutem żłobków jest właśnie żywienie. Codziennie rano mamy świeże produkty, nic nie mrozimy, nie jesteśmy na dostawach. Po prostu jest tak jak w domu, intendentka bierze torbę, jedzie do sklepu na zakupy i przywozi to co tego dnia jest przygotowywane. [FIOP2_S_Z_27] 135 W wyniku zmian systemowych do obligatoryjnej oferty placówek włączone zostaną również zajęcia z języka obcego. 251

252 W przypadku badanych placówek niepublicznych, dostrzec można zarówno większe profilowanie oferty względem dzieci jak również jej wzbogacanie o zajęcia dodatkowe, takie jak judo, zumba, szachy. Dodatkowo do jednego z badanych przedszkoli zapraszane są teatry, grupy muzyczne. Niespotykane w publicznych instytucjach elementy oferty mogą być efektem konkurowania o klienta oraz wysokości czesnego (w jednym z badanych przedszkoli wynosi ono 290 zł miesięcznie, wliczając zajęcia z nauki języka angielskiego). 252

253 Wykres 93. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi. 253

254 Źródło: Badanie FIO-P1 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Według szacunków, publiczna instytucja stacjonarna dysponuje 30 miejscami ale z uwagi na liczne absencje pensjonariuszy związane z pobytami w szpitalach, bądź sanatoriach, do placówki uczęszcza więcej osób. Opieką hospicyjną objętych jest natomiast około 16 osób. Większą trudność stanowi natomiast oszacowanie liczby pacjentów korzystających z usług pielęgniarskich oraz opiekunów środowiskowych, ponieważ zmiany liczby podopiecznych są bardzo płynne. Tabela 15. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w Skierniewicach Instytucje opieki Opieka stacjonarna Instytucje publiczne Opieka środowiskowa Liczba miejsc Opieka stacjonarna Instytucje niepubliczne Opieka środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa 0 bd bd 138 dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy Badanie FIONP Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 138 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 139 Badanie FIOP1 i FIOP2. 254

255 usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze 0 bd Źródło: Opracowanie własne. Oferta instytucjonalna (stacjonarna i środowiskowa) wynika ściśle z ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. Zarówno dyrektorzy, jak i pracownicy przywiązują jednak dużą wagę do personalizowania udzielanego wsparcia. W jednej z dwóch badanych instytucji podopieczni mogą wskazać opiekuna, który będzie się nimi zajmował (w drugiej nikt dotąd nie zgłaszał takiej potrzeby) 141. W placówkach Istnieje ponadto możliwość dopasowania godzin świadczenia opieki do indywidualnych potrzeb, a decyzja co do wyboru konkretnych zajęć podejmowana jest po rozpoznaniu możliwości i stanu zdrowia podopiecznego. Ponad połowa badanych gospodarstw domowych, w których opieka nad osobą niesamodzielną sprawowana jest również przez opiekuna formalnego lub instytucję, dobrze oceniła dopasowanie oferty do indywidualnych potrzeb podopiecznego. CYTAT: Takie drobne życiowe sprawy. Mamy jedną panią niedowidzącą. Dla niej jest punkt biblioteczny, stworzyliśmy tą książkę czytaną, żeby mogła sobie posłuchać. X jest wędrowniczka, ona ciągle wyjeżdża i ciągle gdzieś jest, więc a to sprawdzić jej pociąg, a to autobus. Takie drobne rzeczy, które im ułatwiają życie bardzo. [FIOP2_DDP_1] Wiodącym elementem oferty instytucji jest umożliwienie odpoczynku i pomoc w codziennych czynnościach (higiena osobista, wyżywienie). Według dyrektorów placówek, podopieczni i ich rodziny najbardziej cenią sobie jednak podtrzymywanie relacji społecznych, rozrywkę czy dostęp do dóbr kultury. Dodatkowe świadczenia instytucji obejmują m.in. doradztwo i pomoc przy wyszukiwaniu informacji, wsparcie psychologiczne oraz terapię zajęciową. Badana placówka stacjonarna oferuje aktywne spędzanie czasu wolnego pod kontrolą wykwalifikowanych opiekunów. Podopieczni mogą skorzystać z zajęć terapeutycznych, ruchowych, plastycznych i artystycznych. Harmonogram dnia porządkują stałe, powtarzalne czynności, takie jak pomiar ciśnienia, przyjmowanie zróżnicowanych posiłków i leków, codzienny przegląd prasy. W ramach pobytu w placówce organizowane są również wycieczki i spacery. Opiekunom zdarza się towarzyszyć podopiecznym w zakupach, wizytach w urzędach, 140 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 141 Źródło: badanie FIO-P1. 255

256 aptekach i placówkach medycznych: CYTAT: Dużo osób jest z Alzheimerem i z demencją starczą, więc prowadzimy też, 3 razy w tygodniu prowadzę takie specjalistyczne zajęcia na aktywizację pamięci. ( ) to znaczy, ja mam zrobiony, żeby pracować harmonogram. Mamy spotkania okolicznościowe, Dzień Babci, Dzień Dziadka, święto matki. Bardzo lubią, jak są spotkania o wojnie, wspominają, to bardzo lubią. Mamy też takie spotkania bardzo uroczyste, jak Wigilia, jak Wielkanoc, mamy księdza swojego, który przychodzi do nas bardzo często. Msze są przed świętami, dla tych osób, które po prostu nie mogą iść do kościoła. Ten wachlarz usług się zmienia. [FIOP2_DDP_1] I opiekunka ma się zaopiekować pacjentem, czyli zadbać, żeby był czysty, miał czystą odzież, czystą pościel, podane leki, miał, co zjeść. Natomiast niekoniecznie myć okna, prawda. Bo i czasu na to nie ma, i nie jest to jej rola. Chciałabym, żeby coś takiego powstało, nie wiem, czy mi się uda, mam nadzieję. [FIOP2_S_OPS_1] Ideą opieki środowiskowej jest pozostawienie osoby niesamodzielnej w naturalnym otoczeniu, z którym czuje się związana. Usługi środowiskowe skierowane do mieszkańców przewlekle chorych, samotnych i niesamodzielnych, którzy nie mają dostatecznego wsparcia w otoczeniu, prowadzone są w wymiarze czasowym od 1 do 4 godzin dziennie, w zależności od stanu zdrowia podopiecznego oraz oczekiwań rodziny. Ze względu na zmiany demograficzne oraz rosnące zaniedbania względem osób starszych i chorych obserwowane przez respondentów, przedstawiciele badanych instytucji przewidują w ciągu najbliższych 5 lat zwiększenie zapotrzebowania na swoje usługi. Usługi środowiskowe pielęgniarek i opiekunów są bezpłatne zarówno w wymiarze publicznym (OPS), jak i niepublicznym (NZOZ-y, hospicjum domowe). Wykres 94. Oferta instytucji świadczących opiekę na osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi. 256

257 Źródło: Badanie FIO-P1. 257

258 Aby zaoszczędzić środki finansowe i lepiej dostosować opiekę do potrzeb odbiorców samorządy zlecają realizację zadań publicznych uprawnionym do tego podmiotom. Zadania rozdzielane są na podstawie konkursu ofert, w których startują głównie NGO, ale również spółdzielnie socjalne. Zlecanymi zadaniami jest np. realizacja programów związanych z opieką nad osobami niepełnosprawnymi. Są to zadania, które zlecane są na poziomie wojewódzkim. Pozostałe działania zlecone nie są związane z opieką nad wyróżnionymi grupami, dotyczą np. organizacji kolonii i czasu wolnego dzieciom w okresie wakacyjnym. CYTATY: Przecież miasto zleca tym organizacjom wiele zadań, czy to z zakresu opieki nad dzieckiem, ale nie tylko. Te organizacje rozliczają się z miastem. Jest to informacja do tego, żeby planować budżet na przyszły rok. Czy są to środki wystarczające, czy nie? Trzeba tutaj patrzeć przez pryzmat możliwości. Bo znowu w przyszłym roku organizacjom pozarządowym jakaś część zadań zostanie zlecona i w związku z tym, jakaś część środków przekazana. [APST3_SKI_F_56_ ]Organizacjom pozarządowym zlecamy, ośrodek rehabilitacyjny realizuje zadania z zakresu rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Hospicjum, brało takie zadania edukacyjne, woluntarystyczne, żeby pozyskiwać wolontariuszy. [APST3_SKI_S_54_ ] 258

259 5.6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI W MIEŚCIE SKIERNIEWICE Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Przyglądając się opiece nad małymi dziećmi organizowanej w Skierniewicach można zauważyć, że 60% gospodarstw domowych z małymi dziećmi udało się zaspokoić popyt na opiekę nad nimi, gdyż forma sprawowanej opieki była zgodna z ich wyborem. Głównie dzięki temu, że dziećmi mogą się zająć rodzice przeważnie matki (44,7%). Za zaspokojenie zapotrzebowania dużo rzadziej odpowiadają instytucje. Ci, którym nie udaje się zapewnić potrzebnej opieki nad dziećmi zgodnej z preferencjami przeważnie tłumaczą to brakiem możliwości finansowych. Opłacenie opiekunki lub kosztów prywatnego przedszkola jest poza zasięgiem ich budżetów domowych. 259

260 Wykres 95. Organizacja opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w Skierniewicach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród ponad trzydziestoprocentowego odsetka rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (78,3%). Rodziny zgłaszają potrzebę odciążenia z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad dziećmi, opiekę instytucjonalną wybrałoby ok. 13,9% gospodarstw, a indywidualną opiekę osób spoza gospodarstwa domowego 12%. 260

261 Wykres 96. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku chorych somatycznie mieszkańcy częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i pół-instytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Potrzeby w zakresie opieki nie są jednak zaspokojone w ponad połowie gospodarstw domowych (56, 1%). 261

262 Wykres 97. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w Skierniewicach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród rodzin, których potrzeby w zakresie opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (66,7 %). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, zdecydowana większość osób chciałoby sprawować opiekę nad chorym w domu (90,7%). Opiekę instytucjonalną wybrałoby tylko 8,5% z tych gospodarstw. 262

263 Wykres 98. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Równie trudno jest zapewnić odpowiednią opiekę osobom niepełnosprawnym fizycznie i intelektualnie oraz chorym psychicznie. Szacunki wskazują, że potrzeby gospodarstw domowych z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób niepełnosprawnych fizycznie zaspokojone są tylko w ok. 45%, a borykających się z niepełnosprawnością intelektualną lub chorobą psychiczną domownika w ok. 48%. Podopiecznymi przynależącymi do tych grup, bez względu na to, czy ich potrzeby są zaspokojone czy nie, opiekują się najczęściej rodzice lub inni bliscy, ponieważ osoby te wymagają stałego nadzoru. Główną przeszkodą w realizowaniu opieki zgodnie z preferencjami są problemy finansowe gospodarstw domowych, a także (w nieco mniejszym stopniu) brak wyboru instytucji świadczących opiekę. Cześć opiekunów podopiecznych z omawianych grup zgłasza potrzebę odciążenia ich z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Jak wskazują badani, w opiece nad osobami zależnymi chętnie wsparliby się usługami specjalistycznych instytucji. 263

264 Wykres 99. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w Skierniewicach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wykres 100. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 264

265 Wykres k 23. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w Skierniewicach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wykres 24. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Sytuacja osób starszych, wymagających opieki nie jest jednoznaczna. Z jednej strony popyt jest 265

266 w dużej mierze zaspokojony, ale wielu seniorów nie może sobie pozwolić na opłacanie usług opiekuńczych lub nie ma dostępu do preferowanych form opieki. Obecnie wiele osób starszych wybiera samodzielne funkcjonowanie lub korzysta z opieki rodziny (55,4%). W sytuacji gdy opieka taka nie jest wyborem a koniecznością (37,1%) mieszkańcy Skierniewic oczekiwaliby większej pomocy ze strony członków gospodarstw domowych, a także (w dużo mniejszym stopniu) indywidualnych opiekunów. Wykres 25. Organizacja opieki nad osobami starszymi w Skierniewicach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. 266

267 Wykres 26. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Ze względu na wydłużenie urlopów macierzyńskich, do żłobka uczęszczają dzieci w wieku 1-3 lata, przedszkola natomiast opiekują się dziećmi mającymi od 2,5 do 5 lub 6 lat (w przypadku dzieci z odroczonym obowiązkiem szkolnym) 142. Z usług skierniewickich placówek z obszaru opieki nad małymi dziećmi korzystają zwykle rodziny mieszkające w mieście, średnio lub niżej sytuowane, w których oboje rodziców pracuje zawodowo. Mimo że w ogromnej większości przypadków 142 Źródło: badanie FIO-P2. 267

268 relacje opiekunów z rodzinami dzieci układają się poprawnie, zdarzają się sytuacje, w których placówki muszą ingerować w życie prywatne podopiecznych: CYTAT: Ze swojej historii pamiętam jeden taki przypadek, kiedy dziecko w ogóle nie zostało odebrane przez rodziców. Też była sytuacja interwencyjna, dziecko odwiezione do pogotowia opiekuńczego. Też mieliśmy taki przypadek, że dziecko miało siniaki i odbite ślady rąk, ale wtedy też sprawa została wyjaśniona między rodzicami. Także to są tego typu sytuacje. Wtedy musimy działać, nawet jeśli nam się tylko tak wydaje. [FIOP2_S_Z_27] Ogólne zasady rekrutacji do placówek dla dzieci określone są w aktach prawnych, natomiast dodatkowe kryteria świadczenia opieki ustala Rada Miasta 143. W przedszkolach pierwszeństwo mają dzieci, których rodzeństwo korzysta już z usług placówki oraz te, które w roku poprzedzającym nabór uczęszczały do żłobka. Największe szanse na przyjęcie do żłobka mają dzieci zameldowane w Skierniewicach, których rodzice pracują zawodowo lub uczą się. W trakcie rekrutacji więcej punktów przyznaje się również dzieciom niepełnosprawnym (w tym takim, które mają niepełnosprawnych rodziców lub rodzeństwo) oraz objętym pieczą zastępczą. Gdy dziecko spełnia wymagania formalne, o przyjęciu pod opiekę instytucji decyduje kolejność zgłoszeń rodziny, które zbyt późno podjęły decyzję o zapisaniu dziecka do placówki lub nie spełniły kryteriów trafiają na listę rezerwową. W sytuacji takiej alternatywą staje się organizacja opieki domowej sprawowanej nieformalnie lub przez nianię, bądź skorzystanie z usług prywatnej instytucji stacjonarnej. Placówki z obszaru opieki nad dzieckiem nie prowadzą pogłębionej analizy potrzeb rodzin. W działalności publicznych przedszkoli i żłobków uwzględnia się natomiast informacje przekazywane przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, w związku z czym dzieci z interwencji socjalnych traktowane są priorytetowo. Przedstawiciele badanych placówek opiekujących się dziećmi do 5 roku życia nie potrafili 143 Źródło: badanie FIO-P2. 268

269 wskazać czy brakuje form opieki nad dziećmi. Z ich deklaracji wynikało także, że nie ma dzieci oczekujących na przyjęcie do przedszkola, dla których zabrakło miejsca w placówkach ale nie ma też wolnych miejsc umożliwiających przyjęcie większej liczby podopiecznych. Obserwacje zmniejszającej się liczby podopiecznych mogą wynikać z: odpływu dzieci do przedszkola (obniżenia wieku przyjmowania dzieci do przedszkoli do 2,5 lat), zmian demograficznych (mniejsza liczba urodzeń, niższy współczynnik dzietności), migracji zarobkowej młodych małżeństw do Warszawy. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Z samorządowych usług opieki korzystają przede wszystkim osoby w starszym wieku, między 70. a 90. rokiem życia, często z demencją i samotne oraz osoby młodsze ze zdiagnozowanymi chorobami psychicznymi 144. Rodziny powierzające instytucjom opiekę nad bliskimi decydują się na to z powodu obciążenia obowiązkami zawodowymi, uniemożliwiającego samodzielne jej sprawowanie. Dyrektorom placówek zdarza się spotykać z roszczeniowością i brakiem zainteresowania ze strony bliskich świadczeniobiorców, które wiąże się często z niezrozumieniem zadań i celów opieki formalnej: CYTATY: Jeśli chodzi o ludzi starszych szczególnie ma to duże znaczenie, natomiast niestety, niestety coraz częściej dostrzegamy taką oto sytuację, że zróbcie coś z tym. Jak ja słyszę coś z tym zróbcie, to zwykle zwracam uprzejmie uwagę, że proszę Pana, proszę Pani my rozmawiamy o Pani mamie bądź ojcu. [FIOP2_OPS_1] 144 Dyrektorzy obu instytucji biorących udział w badaniu ilościowym deklarują świadczenie opieki dla osób niepełnosprawnych (fizycznie i intelektualnie) oraz niesamodzielnych ze względu na wiek. Jedna z instytucji dodatkowo ma w swojej ofercie usługi skierowane do osób chorych somatycznie (źródło: badanie FIO-P1). 269

270 My musimy wszyscy zdać sprawę, jaka jest rola tej kobiety, która idzie opiekować się pacjentem, że ona ma wykonać pewne czynności, że nie może sprzątać po syneczku czy córeczce, która właśnie przyszła odwiedzić mamusię i zostawia brudne naczynia. Relacja musi być odwrotna, prawda. Nie jest to służąca u państwa, tylko to jest osoba, która wspiera osobę z jakąś dysfunkcją. Wspiera i rodzinę wspiera, dlatego nie jest to łopieka, tylko pomoc, pomaga. [FIOP2_S_OPS_1] Z usług dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych mogą skorzystać emeryci i renciści oraz mieszkańcy otrzymujący świadczenia społeczne 145. W zależności od rodzaju pomocy i typu instytucji powołanej do jej udzielania, proces ubiegania się o opieką inicjuje formalne skierowanie z ośrodka pomocy społecznej lub od lekarza (rodzinnego bądź specjalisty). Podstawą do udzielenia wsparcia jest dokumentacja gromadzona przez pracowników socjalnych, a także wywiady środowiskowe, na podstawie których wystawia się zaświadczenie o przyznaniu opieki środowiskowej o określonym zakresie lub skierowanie do instytucji stacjonarnej. W danym momencie podopieczni mogą korzystać tylko z jednej publicznej formy opieki środowiskowej lub stacjonarnej. Do rezygnacji z usług opiekuńczych dochodzi w tej grupie rzadko, z reguły wskutek pogorszenia stanu zdrowia. W warunkach jego wystąpienia podopieczni przekazywani są zwykle pod opiekę bardziej wyspecjalizowanych instytucji. Choć formalnie instytucje opieki nie rejestrują długich kolejek po swoje usługi (według deklaracji badanej placówki stacjonarnej nie ma aktualnie zarejestrowanych osób oczekujących na możliwość skorzystania z opieki w instytucji) w instytucjach nie występują powszechnie nadwyżki miejsc do różnych form opieki na terenie JST w stosunku do potrzeb wyodrębnionych kategorii podopiecznych Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie Skierniewic zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte o dane z BDL, uzupełnione o wyniki badania GD1 (w przypadku osób chorych, starszych, niepełnosprawnych). Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, zaprezentowane w podrozdziale 4.1. w Skierniewicach jest ok osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w 145 Źródło: badanie FIO-P2. 270

271 placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 30 miejsc. W trakcie badania nie rozpoznano jednak ostatecznej liczby osób, które mogłyby skorzystać z pomocy pielęgniarek środowiskowych i długoterminowych (za wyjątkiem hospicjum domowego, z którego usług korzysta 16 osób). Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, dopóki nie ma wyraźnej potrzeby, nie korzysta się z formalnej pomocy zewnętrznej. Rodziny z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób chorych, starszych i niepełnosprawnych godzą się na przejmowanie opieki nad najbliższymi osobami, ponieważ traktują ją jako swój obowiązek, jednocześnie postrzegając całodobową opiekę instytucjonalną jako pozbycie się problemu. Popyt i podaż nie są dopasowane również jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci w wieku 0-2. Liczba dzieci (ok. 1536) przewyższa liczbę dostępnych miejsc w żłobkach (ok.126). Tylko jeśli chodzi o przedszkola podaż zaspokaja popyt. Liczba miejsc w przedszkolach (ok. 2400) jest większa niż liczba dzieci w wieku 3-5 lat (ok.1700) Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów W niniejszym rozdziale opisano dopasowanie popytu i podaży z punktu widzenia wszystkich interesariuszy systemu opieki przedstawicieli gospodarstw domowych, formalnych instytucji opieki, władz samorządowych i radnych. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Rodziny ze Skierniewic sygnalizowały problem z dostępnością miejsc w żłobkach. Jedna z respondentek zwróciła uwagę na to, że w związku z budową nowego żłobka, planowane jest zamknięcie osiedlowej filii jednej z placówek dzieci z dużego osiedla będą musiały być dowożone na obrzeża miasta. Z danych jakościowych wynika jednak, że dla większości rodziców najlepszą formą opieki jest opieka nieformalna ze względu na zaufanie do najbliższych osób i miejsce jej świadczenia dom, w którym dziecko czuje się bezpiecznie. Rodzice wskazywali także na trudności z uzyskaniem miejsca w publicznych przedszkolach, które cieszą się większym zaufaniem i są zdecydowanie tańsze. Ponadto grupy w tych przedszkolach są zbyt liczne. Mankamentem publicznej opieki przedszkolnej są też przerwy wakacyjne i świąteczne rodzice nie mają tyle urlopu by zapewnić opiekę dziecku przez dwa miesiące. 271

272 Dyrektorzy przedszkoli i żłobków obserwują proces wygasania zapotrzebowania na opiekę nad dziećmi, którego źródła upatrują m.in. w obniżeniu wieku szkolnego, spadku liczby urodzeń oraz nasileniu migracji zarobkowych 146. Mając na uwadze ogólne tendencje demograficzne oraz politykę realizowaną przez samorząd (budowa nowego publicznego przedszkola oraz żłobka z oddziałami integracyjnymi przeznaczonego dla 160 dzieci), kierownicy placówek sądzą, że w ciągu najbliższych 5 lat większość rodziców będzie mogła przekazać dziecko pod ich opiekę. W opinii respondentów samorząd oddając do ich dyspozycji mieszkańców odpowiednie zaplecze socjalne, które umożliwi godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych bez konieczności wyprowadzania się poza granice miasta 147 może tym samym zahamować odpływ młodych mieszkańców do Warszawy i Łodzi. Dopasowanie popytu i podaży na usługi opiekuńcze wobec dzieci, pozytywnie oceniają skierniewiccy radni. 12 spośród 14 badanych radnych w (85,7%) uważa, że miejskie przedszkola i żłobki są w stanie zaspokoić popyt na opiekę nad małymi dziećmi. Samorząd lokalny przewiduje zapotrzebowanie na edukację dzieci w wieku 3-5 lat. Odbywa się to na podstawie analizy danych demograficznych. Nie są realizowane żadne usystematyzowane badania mające na celu przewidzenie innych danych niż wskaźniki ilościowe liczby dzieci, która w kolejnych latach mogą brać udział w naborze do przedszkoli i innych form edukacji przedszkolnej. Aktualnie wśród zmian planowanych w ciągu najbliższych 5 lat można wymienić budowę nowego przedszkola, które jest już na etapie budowy. Ma to być odpowiedzią na zapotrzebowanie rodziców dojeżdżających pociągiem do pracy przedszkole powstaje w bliskości dworca, aby ułatwić rodzicom dowóz i odbieranie dzieci przed i po pracy. Planowany jest również gruntowny remont budynku innego przedszkola, jest to jednak bardzo wczesny etap planowania. W związku ze wzrastającym zapotrzebowaniem i dostrzeganiem przez samorząd niezaspokojonych potrzeb mieszkańców budowany jest nowy żłobek. Będzie on miał możliwość przyjęcia 160 dzieci i planowany jest jako placówka integracyjna. Budowa ma zostać ukończona jeszcze w tym roku. Inwestycja finansowana jest ze środków własnych oraz przy dofinansowaniu z programu Maluch. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE 146 Źródło: badanie FIO-P Źródło: badanie FIO-P2. 272

273 Przedstawiciele badanych gospodarstw domowych, zwracali uwagę przede wszystkim na brak na terenie miasta domu pomocy społecznej, mieszkań wspomaganych i treningowych. Problemem jest też brak systemowej informacji o dostępnych formach pomocy. CYTATY: Są powiaty, gdzie ta pomoc skierowana do rodziny jest większa. A są takie, jak na przykład nasze Skierniewice, że nie ma Domu Pomocy Społecznej. Miasto tak duże, to jest zadanie samorządu. [GD4_S_G_NI_ ] Duża część przedstawicieli Rady Miasta wyraża przekonanie, że zasoby samorządu są zbyt skromne, by sprostać potrzebom mieszkańców niepełnosprawnych i starszych (odpowiednio: 9 i 12 osób). W perspektywie 5 lat wszyscy badani radni spodziewają się zwiększenia zainteresowania opieką dla osób starszych, 9 na 14 badanych (64,3%) sądzi ponadto, że do 2020 roku wzrośnie popyt na świadczenia dla osób chorych. W odniesieniu do pozostałych grup podopiecznych największa część przedstawicieli Rady Miasta przewiduje stabilizację potrzeb na dotychczasowym poziomie. 273

274 Wykres 27. Wystarczalność zasobów opieki na terenie m. Skierniewice w perspektywie różnych grup podopiecznych w świetle badania radnych 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% rodziny z dziećmi 7,1% 7,1% 57,1% 28,6% osoby chore 7,1% 42,9% 50,0% osoby w podeszłym wieku 21,4% 64,3% 14,3% osoby z niepełnosprawnością 21,4% 42,9% 35,7% N=1 4 zdecydowanie nie raczej nie raczej tak zdecydowanie tak Źródło: Badanie radnych. Przedstawiciele badanych instytucji dostrzegają braki w zakresie liczby miejsc opieki dla osób starszych i chorych oraz niepełnosprawnych. Ze względu na powolne starzenie się społeczeństwa oraz rosnące zaniedbania względem osób w podeszłym wieku, dyrektorzy instytucji działających na rzecz tej grupy podopiecznych prognozują wzrost zapotrzebowania na swoje usługi. W Skierniewicach zauważalny jest również na dużą skalę problem emigracji zarobkowej, w związku z czym coraz więcej osób chorych i starszych pozostawionych jest bez opieki. Jednocześnie zmniejsza się poziom empatii ze strony społeczności lokalnej (sąsiedzi). Duże nadzieje pokładane są w związku z tym w zakończeniu budowy domu pomocy społecznej, oferującego usługi dostosowane do potrzeb osób wymagających stałej opieki: CYTAT: Ponieważ, ja ogromną mam wiarę w to, że jeśli żłobek, będzie taki, jakie są plany i oddany w tym czasie, w jakim jest zaplanowane, i jeśli będzie on rzeczywiście, naprawdę porządnie, elegancko prowadzony, to więcej matek zdecyduje się na tą opiekę dla dzieci. Więcej osób będzie zarabiać. Jeśli i te przedszkola rzeczywiście, następne jest budowane, i tam jest niezły standard tych przedszkoli, jeśli powstanie ten Dom Pomocy, i te mieszkania dla osób niepełnosprawnych, 274

275 takie chronione, i jeśli powstanie to hospicjum, jeśli poprawią sobie Warsztaty Terapii Zajęciowej warunki, tak jak Stowarzyszenie Wspólna Troska ma chociażby oddane w zeszłym roku nowe pomieszczenie, to będzie można powiedzieć, że spełniamy naprawdę taki niezły standard, jak na potrzeby tego miasta. [FIOP2_S_OPS_1] Oprócz utworzenia domu pomocy społecznej, dyrektorzy instytucji rekomendują otwieranie oddziałów geriatrycznych, paliatywnych, hospicjów i innych placówek świadczących całodobowe, kompleksowe usługi opiekuńcze. Mimo funkcjonowania w Skierniewicach hospicjum domowego, usługi świadczone w formie środowiskowej w zaawansowanych stadiach choroby stają się często niewystarczającą formą. Jednocześnie, jako bardzo potrzebne i brakujące formy opieki wskazano instytucje z zakresu ochrony zdrowia 148. Wykres 28. Brakujące formy opieki dla osób chorych i starszych. Źródło: badanie FIOP1. W odpowiedzi na istniejące zapotrzebowanie samorząd ma w planach otworzenie pod koniec bieżącego roku świetlicy socjoterapeutycznej dla osób niepełnosprawnych oraz ukończenie w ciągu dwóch lat budowy DPS, który będzie mógł przyjąć 120 osób. 148 Źródło: badanie FIO-P1. 275

276 PODSUMOWANIE MIASTO SKIERNIEWICE W 2013 roku w Skierniewicach urodziło się tylko o 6 osób więcej niż zmarło, liczba urodzeń na 1 tysiąc ludności była mniejsza niż w latach wcześniejszych, zaś wartość współczynnika dzietności nie gwarantowała prostej zastępowalności pokoleń. W latach udział ludności w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 13,2% do 18,4%, a w końcu drugiej dekady XXI wieku może sięgnąć nawet jednej piątej całej populacji (21,2%). W grupie osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym od lat rejestruje się ujemne saldo migracji na pobyt stały, głównie do Łodzi i Warszawy. Jeżeli obserwowane tendencje utrzymają się, miasto Skierniewice będzie się kurczyć i starzeć, co w dłuższej perspektywie doprowadzi do redefinicji potrzeb jego mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. Prognozy demograficzne każą spodziewać się lawinowego wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz malejącego popytu na opiekę w żłobkach i przedszkolach. W Skierniewicach zarejestrowanych jest 16 placówek wychowania przedszkolnego, w tym 8 przedszkoli publicznych. Dodatkowo, w mieście działa przedszkole z oddziałami integracyjnymi, oddział przedszkolny funkcjonuje również przy ośrodku szkolnowychowawczym. W 2013 roku na jedno miejsce w przedszkolu przypadała mniej niż jedna osoba. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom rodziców, w ciągu pięciu lat wybudowane zostanie nowe przedszkole inwestycja realizowana jest w bliskiej odległości od dworca kolejowego, ułatwiającej godzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych osobom migrującym wahadłowo. Badani, szczególnie dyrektorzy placówek, cenią sobie stacjonarną opiekę przedszkolną, przypisując jej wiodącą rolę w socjalizacji i zaznajamianiu 3-5-latków z regułami życia społecznego, nie sądzą jednak, by równie dobre rezultaty przynosiła ona w przypadku dzieci młodszych. Rodzice młodszych dzieci mają do dyspozycji 2 placówki żłobka samorządowego mogącego pomieścić 110 osób oraz 1 żłobek niepubliczny dla kilkunastu dzieci. W 2014 roku na jedno miejsce w żłobku publicznym przypadało prawie 14 dzieci. Mimo restrykcyjnych kryteriów przyznawania miejsc, placówki zmuszone są tworzyć rezerwowe listy kandydatów. Żaden ze żłobków nie ma też profilu integracyjnego, przez co opieka nad dziećmi niepełnosprawnymi sprawowana jest niemal wyłącznie w sposób nieformalny, w rodzinach podopiecznych. W związku z recepcją dużego, a przy tym w znacznej mierze niezaspokojonego popytu, jeszcze w 2015 roku ma zakończyć się budowa nowego żłobka z oddziałami integracyjnymi. Niedofinansowana i wąska jest lokalna oferta pomocy społecznej. Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji nieliczne stacjonarne (dzienne) oraz środowiskowe formy opieki. W mieście nie funkcjonuje instytucja opieki całodobowej. Ze względu na brak własnej infrastruktury w 2014 roku samorząd przeznaczył ponad 730 tysięcy zł na 276

277 finansowanie pobytu w domach pomocy prowadzonych poza miastem. W odpowiedzi na rosnące potrzeby ludności w ciągu dwóch lat ma zakończyć się budowa domu pomocy społecznej, jeszcze na ten rok zaplanowano natomiast uruchomienie świetlicy socjoterapeutycznej dla osób niepełnosprawnych. Dyrektorzy instytucji z obszaru opieki rekomendują otwieranie placówek świadczących całodobowe, kompleksowe usługi opiekuńcze sposób budowania narracji sugeruje, że potrzeby ludzi starszych, chorych i niepełnosprawnych postrzegają oni przez pryzmat osób samotnych, mniej aktywnych i operatywnych, dla których pobyt w placówce całodobowej opieki może być jedyną szansą na godziwe życie. Mimo że system ochrony zdrowia jest w Skierniewicach dość zróżnicowany brakuje w nim usług sprofilowanych pod kątem potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych. Władze Skierniewic i dyrektorzy miejscowych instytucji opieki dostrzegają konieczność utworzenia szpitalnego oddziału geriatrycznego, zakładu opiekuńczo-leczniczego oraz hospicjum. Przeszkodą w organizowaniu opieki zdrowotnej przez miasto jest fakt, iż instytucje prowadzące tego typu działalność bezpośrednio mu nie podlegają. Brak realnego wpływu na politykę w obszarze ochrony zdrowia powoduje jej alienację od pozostałych ogniw systemu opieki. Zgodnie z deklaracjami około 8,5 tysiąca mieszkańców Skierniewic (w przybliżeniu 17,5% populacji) wymaga opieki ze względu na wiek lub stan zdrowia. Największą część osób wymagających opieki stanowią dzieci do 5 lat (7,0% całej populacji miasta) i ludność starsza (6,6%). Udział osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych jest mniejszy: niepełnosprawność fizyczna dotyka około 2,1% mieszkańców, choroby somatyczne 2,0%, niepełnosprawność intelektualna 0,5%, a choroby psychiczne 0,2% populacji. Osoby wymagające opieki, a co za tym idzie także potencjalne potrzeby w tym zakresie, występują w dwóch piątych gospodarstw domowych (w przybliżeniu 41%). Udział osób niesamodzielnych prawnie jest w Skierniewicach dwukrotnie mniejszy niż w Olsztynie, drugim uwzględnionym w badaniu mieście na prawach powiatu, podczas gdy odsetek osób obiektywnie niesamodzielnych jest w obu miastach zbliżony. Różnice te mogą wskazywać na duży poziom ukrytych potrzeb, których niesygnalizowanie wynika z negatywnych doświadczeń i przekonania o braku możliwości uzyskania wsparcia od instytucji państwowych. Większość rodzin mających obowiązki opiekuńcze wykonuje je samodzielnie. Opieka zewnętrzna sprawowana jest przede wszystkim przez osoby indywidualne członków rodziny spoza gospodarstwa domowego podopiecznego, czy sąsiadów i w wielu przypadkach ma charakter incydentalny. Zdecydowanie rzadziej podopieczni trafiają pod opiekę formalnych 277

278 instytucji. O realizacji preferowanej formy zajmowania się podopiecznym, a w konsekwencji zaspokojeniu popytu na opiekę można mówić w przypadku dominującej części gospodarstw domowych z małymi dziećmi, osobami starszymi oraz osobami niepełnosprawnymi fizycznie. Potrzeby w tym zakresie nie są zaspokojone w większości rodzin borykających się z przewlekłą chorobą somatyczną, chorobą psychiczną bądź niepełnosprawnością intelektualną domownika. Utrudnieniem w organizowaniu opieki bywa niewielki wybór, a nawet całkowita niedostępność instytucji lub preferowanych form opieki. Mimo że rodziny z małymi dziećmi narzekają na nadmiar obowiązków i zmęczenie ciągłym poczuciem odpowiedzialności za podopiecznego, ewentualne niekorzystanie z pomocy instytucji opieki (szczególnie z placówek opieki przedszkolnej) wynika raczej z osobistych preferencji co do sposobu jej sprawowania, aniżeli z niewydolności lokalnej sieci usług opiekuńczych. Ze względu na częste trudności materialne rodziny oczekiwałyby natomiast dofinansowania opieki domowej świadczonej przez członków rodziny. Osoby wymagające opieki ze względu na wiek, przewlekłą chorobę lub niepełnosprawność rekrutują się w największym stopniu ze starszych kohort wiekowych, w tym, przede wszystkim, z kategorii osób w wieku 70+. Opiekun osoby starszej, chorej lub niepełnosprawnej jest często kobietą, osobą w starszym wieku, w tym emerytem, ma też dość słabe wykształcenie. W strukturze gospodarstw domowych, w których pozostają osoby starsze, chore i niepełnosprawne z potrzebami opiekuńczymi obserwuje się duży udział gospodarstw małych, w tym jednoosobowych. Ze względu na spodziewane pogarszanie się stanu zdrowia podopiecznego (i własnego), a zarazem częsty brak możliwości sięgnięcia po pomoc innych członków rodziny (np. z powodu zamieszkiwania w innym mieście), w przyszłości opiekunowie osób starszych, chorych i niepełnosprawnych poważnie rozważyliby możliwość skorzystania z usług instytucji opieki. Spora część z nich dostrzega jednak bariery zniechęcające do podejmowana starań o wsparcie zewnętrzne badani niejednokrotnie nie wiedzą gdzie należy się po nie zwrócić, uważają też, że pomimo wielu wysiłków można takiej pomocy nie uzyskać. Opiekunowie czują się osamotnieni ze swoimi problemami. Często jedyną deklarowaną formą wsparcia ze strony władz samorządowych jest wypłacanie świadczenia pielęgnacyjnego. Z wypowiedzi respondentów rysuje się też bardzo negatywny obraz państwowego systemu opieki zdrowotnej. Długi czas oczekiwania na wizyty sprawia, że rodziny rezygnują ze specjalistycznego leczenia i rehabilitacji lub opłacają takie usługi we własnym zakresie, pogarszając w ten sposób, zazwyczaj i tak nienajlepszą, sytuację finansową gospodarstwa domowego. 278

279 6. MIASTO OLSZTYN 6.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla m. Olsztyn. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do m. Olsztyna: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w m. Olsztyn. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym 279

280 opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie m. Olsztyn. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla m. Olsztyn UWAGI METODOLOGICZNE Opiekę w Polsce świadczą instytucje funkcjonujące w ramach trzech systemów: pomocy społecznej, oświaty i ochrony zdrowia. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, uzyskanie dostępu do pełnych danych na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, jest utrudnione, a bez tego trudno też poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z podnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w mieście Olsztyn. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też to, by każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Olsztyn charakteryzuje się stosunkowo dużym zapotrzebowaniem i jednocześnie dużymi wydatkami na cele związane z opieką. 280

281 W Olsztynie badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem funkcjonowania jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające Ministerstwu Zdrowia i Ministerstwu Edukacji Narodowej, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. 281

282 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=17) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=2) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=6) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=838) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=4), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=24), IDI (n=14) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby 282

283 miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji. 283

284 6.3. PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA MIASTA OLSZTYN I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Olsztyn jest miastem na prawach powiatu, stolicą województwa warmińsko-mazurskiego oraz jego głównym ośrodkiem kulturalnym, przemysłowym i naukowym. W roku 2013 liczba mieszkańców wynosiła Miasto wyróżnia się atrakcyjnym położeniem wśród lasów i jezior (aż 11 mieści się w jego granicach administracyjnych) oraz relatywnie wysoką jakością życia. Od 2010 roku liczba ludności w Olsztynie spadła o osób. Zmiana stanu ludności miasta stanowi wypadkową kilku kluczowych czynników w tym przede wszystkim ruchu naturalnego i migracji. W 2013 r. w Olsztynie urodziło się 9,3 dzieci na 1000 osób przy średniej dla Polski na poziomie 9,6. Dodatkowo w Olsztynie w 2014 r. zawarto 4,3 małżeństw na mieszkańców przy średniej dla kraju na poziomie 4,9, zaś liczba rozwodów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2014 roku wyniosła 2,2 przy średniej dla kraju na poziomie 1,7. Tak więc zarówno dzietność, jak i wskaźnik liczby małżeństw w mieście są zbliżone do danych krajowych, zaś współczynnik rozwodów jest wyższy dla miasta w porównaniu z współczynnikiem krajowym. Tabela 16. Rozwody na 1000 ludności w Olsztynie w latach POLSKA 1,5 1,8 1,9 1,7 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1,9 2,1 2,4 2,1 2,0 2,0 2,0 2,0 1,9 1,9 1,9 Olsztyn 2,9 2,5 3,6 3,0 2,6 2,7 2,7 2,5 2,5 2,3 2,2 Źródło: BDL GUS. Współczynnik dzietności, który oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, wyniósł 1,283 w roku 2014 w podregionie olsztyńskim i jest nieco mniej niż analogiczny wskaźnik dla Polski (1,290) 150. Współczynnik ten jest związany z przyrostem naturalnym, którego poziom korzystnie wyróżnia Olsztyn na tle kraju w Olsztynie w 2013 roku przeważały urodzenia nad zgonami (na 1000 osób przewaga 149 BDL GUS. Ludność wg grup wieku i płci. Dane wg podziału administracyjnego na dzień 31 XII. 150 Brak danych na poziomie powiatu. Dane dostępne tylko na poziomie NTS-3 (podregiony). 284

285 urodzeń nad zgonami wyniosła 0,8). Jednakże mimo dodatniego przyrostu naturalnego w latach obserwowano spadek wskaźnika urodzeń, zaś wskaźnik zgonów rósł. Przeciętnie w kraju na 1000 osób rocznie umiera 10 osób, a w Olsztynie 9. Dalsze potwierdzenie ciągłości trendu zmniejszania się liczby ludności miasta dostarczają dane dotyczące migracji. Dane te należy interpretować z ostrożnością, ponieważ sprawozdają jedynie formalne wymeldowania, a nie całą mobilność przestrzenną mieszkańców. Analiza współczynnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym wykazuje duże zmiany na przestrzeni ostatnich 10 lat. Od 2008 roku współczynnik ten regularnie rośnie, co oznacza, że na 10 tys. mieszkańców w tym wieku znacznie więcej osób melduje się w Olsztynie niż opuszcza teren miasta. Obecnie Olsztyn (10,3) zaludnia się w odróżnieniu do całego województwa warmińsko-mazurskiego (-34,2). Analizie poddano także kierunki migracji. Mieszkańcy Olsztyna, opuszczający ten rejon, przeważnie przenoszą się na wieś (61% migrantów). W 2014 roku 119 mieszkańców miasta opuściło teren kraju (stanowi to 0,6% wszystkich migrantów meldujących się za granicę). Szczytowym dla emigracji rokiem był rok Wtedy z Olsztyna za granicę wyjechało 328 osób. Wykres 11. Współczynnik salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym w Olsztynie na tle województwa i Polski w latach ,0 0,0-20, ,0-60,0 POLSKA WARMIŃSKO-MAZURSKIE Powiat m.olsztyn Źródło: BDL GUS. Zarówno dane historyczne, jak i prognozy dotyczące trendów demograficznych w zakresie ruchu naturalnego ludności miasta i migracji, wydają się potwierdzać tezy o starzeniu się społeczeństwa mieszkańców Olsztyna. Dane pozwalają sformułować przypuszczenie o, towarzyszącemu depopulacji miasta, zwiększaniu się w przyszłości zapotrzebowania na dostęp do instytucji i usług w zakresie opieki dla ludzi starszych, a zmniejszaniu zapotrzebowania na różnorodne formy opieki nad dziećmi do lat

286 Wykres 12. Struktura ludności Olsztyna według ekonomicznych grup wieku w 2014 roku (%). 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 63,0 64,2 64,0 18,0 19,0 18,8 17,0 16,6 19,4 POLSKA WARMIŃSKO-MAZURSKIE Powiat m.olsztyn w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. W 2013 roku w Olsztynie na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 53,7 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do 75,5. Wykres 13. Zmiana struktury ludności w wieku 0-5 lat i 70+ w Olsztynie na tle Polski i województwa w latach % 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% Polska - % os. 70+ warmińsko-mazurskie - % os. 70+ Olsztyn - % os. 70+ warmińsko-mazurskie - % os. 0-5 lat Polska - % os. 0-5 lat Olsztyn - % os. 0-5 lat Źródło: BDL GUS. 286

287 Wykres 14. Prognoza demograficzna liczby ludności Olsztyna w wieku 0-6 lat i Olsztyn 0-6 lat Olsztyn 75+ lat Źródło: BDL GUS. W Olsztynie w 2011 roku zamieszkiwało osób niepełnosprawnych, co stanowiło około 13% mieszkańców powiatu, przy czym 76% z tych osób było niepełnosprawnych prawnie (posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność ze starszych kohort wiekowych. Przeważnie były to osoby w wieku produkcyjnym (11 747) co wskazuje na możliwość występowania większego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze skierowane do niepełnosprawnych Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. W 2011 roku w Olsztynie żyło rodzin, z czego 69% (33 896) stanowiły małżeństwa 151. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Portal Organizacji Pozarządowych (2015) wskazuje, że w Olsztynie zarejestrowanych jest organizacji pozarządowych. Spośród nich przezwyciężaniem trudnych sytuacji życiowych i działalnością wspierającą zajmuje się 172 organizacje, z kolei ochroną zdrowia 123 organizacje. W Olsztynie na 10 tys. mieszkańców przypada 65 organizacji, zaś wskaźniki dla organizacji zajmujących się pomocą społeczną i opieką zdrowotną wynoszą odpowiednio 10 i 7 organizacji na 10 tys. mieszkańców. 151 Źródło: GUS, NSP

288 Rynek pracy i warunki życia W porównaniu z danymi dla całego województwa warmińsko-mazurskiego, a także w odniesieniu do innych powiatów, Olsztyn wyróżnia się jedną z niższych stop bezrobocia rejestrowanego. Nawet w 2005 roku, gdy wskaźniki bezrobocia w Polsce osiągały swoje apogeum, w Olsztynie nie przekraczało ono 10 procent. Dla województwa warmińskomazurskiego ten wskaźnik wynosił wówczas 27,2 proc. W okresie kolejnej dekady, stopa bezrobocia zmieniała się do 2008 roku obserwowano spadek, zaś w kolejnych latach stopa bezrobocia pozostawała na zbliżonym poziomie. W roku 2013 wynosiła 8,4 proc., bez pracy pozostawało 7,3 tys. osób. Zarówno dynamika spadku stopy bezrobocia w okresie poakcesyjnym, jak i skala jej wzrostu po wybuchu w 2008 roku globalnego kryzysu finansowego, który przyniósł spowolnienie gospodarcze, nie była w powiecie znaczna, zdecydowanie niższa niż dane dla całego województwa. Warto podkreślić, że jest to spowodowane dużym odsetkiem osób zatrudnionych w usługach. W analizowanym okresie zwiększył się natomiast o nieco ponad 13 punktów procentowych udział w strukturze bezrobotnych osób pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 2008 roku wynosił on 18,3 proc., zaś w 2013 roku 31,6 proc. Wykres 15 Stopa bezrobocia rejestrowanego w Olsztynie na tle województwa w latach ,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0, Województwo warmińskomazurskie Olsztyn Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują również lepszą sytuację niż w innych obszarach regionu. Liczba pracujących w Olsztynie wynosi 63,4 tys., a wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców (355) jest zdecydowanie wyższy niż średnia dla województwa (187). Spośród pracujących, nieco ponad 77 proc. zatrudnionych jest w usługach (handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja, działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa 288

289 rynku nieruchomości oraz pozostałe usługi). Jest to o 20 punktów procentowych więcej niż średnia dla całego województwa. Blisko 22 proc. osób pracujących jest zatrudniona w budownictwie, zaś niecały 1 proc. w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie. Pod względem wielkości zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych przeliczonych na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym, widać wyraźną na tle województwa warmińsko-mazurskiego, a szczególnie na tle danych dla całego kraju - dominację podmiotów mniejszych. 96 proc. zarejestrowanych w mieście podmiotów gospodarczych zatrudnia mniej niż 10 osób. Podobnie jak w przypadku danych wojewódzkich i ogólnopolskich, można również zauważyć, że ich liczba wzrosła między 2004 a 2013 rokiem. Tabela 2. Podmioty gospodarcze według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w Olsztynie na tle Polski i województwa w latach ROK Olsztyn Województwo warmińskomazurskie Polska Ogółem 1795,0 1758,7 1865,6 1999, ,6 1666,3 1766,6 1915, ,7 71,0 76,5 65, ,2 18,1 19,3 15,1 250 i więcej 3,5 3,3 3,2 3,3 Ogółem 1201,3 1223,3 1252,0 1306, ,5 1153,7 1181,6 1245, ,8 56,5 57,5 48, ,4 11,6 11,6 10,9 250 i więcej 1,6 1,5 1,4 1,2 Ogółem 1475,6 1501,6 1574,6 1666, ,6 1426,9 1495,6 1593, ,4 61,2 65,1 59, ,7 11,6 12,0 12,1 250 i więcej 2,0 1,9 2,0 1,8 Źródło: BDL GUS. Wedle stanu z dnia 31 grudnia 2014 w Olsztynie zarejestrowanych było podmiotów gospodarczych. Najliczniej (22%) reprezentowane były podmioty z sekcji G (handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle), następnie sekcji M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna; 12%), F - budownictwo i S - pozostała działalność usługowa (w obydwu przypadkach 9%). Olsztyn jako stolica województwa warmińsko-mazurskiego oraz jego główny ośrodek kulturalny, przemysłowy i naukowy jest dobrze skomunikowany z pozostałą częścią województwa i ma istotne znaczenie gospodarcze. Od lat 60. XX wieku, Olsztyn jest ośrodkiem przemysłu oponiarskiego. Największym pracodawcą w Olsztynie (a także na całej Warmii i Mazurach) jest Michelin, obecny w mieście od roku Fabryka opon jest największym tego typu obiektem w Polsce i 289

290 zatrudnia osób. Niedawno koncern zainwestował 10 mln euro w rozbudowę mieszczącego się na terenie Olsztyna (i Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej) Centrum Logistycznego. Michelin odpowiada również za znaczną część produkcji eksportowej miasta i regionu. Drugim z największych pracodawców w mieście (a nawet województwie) jest Uniwersytet Warmińsko-Mazurski (2 800 pracowników w roku 2013), trzecim zaś grupa drobiarska Indykpol (1 300 pracowników). Wśród innych liczących się pracodawców należy wymienić tych z przemysłu drzewnego i meblarskiego (firmy Mazur Comfort, Mebelplast, Mazurskie Meble Trading Sp. z o.o.) oraz spożywczego (w tym zwłaszcza mięsny, mleczarski, młynarski, browarniczy; firmy Polmlek, Browar Kormoran) Infrastruktura Olsztyn jest jednym z najmniejszych (88 km 2 ) terytorialnie powiatów w województwie. Zamieszkuje go największy odsetek (12,1%) ludności województwa. Olsztyn cechuje się większą gęstością zaludnienia niż przeciętnie Polska. Wskaźnik ten dla miasta w 2013 r. wyniósł osób na km2, podczas gdy dla Polski wyniósł w 2013 r. 123 osoby na km2. Olsztyn zajmuje 2 pozycję w województwie jeśli chodzi o odsetek ludności korzystającej z instalacji wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej. W 2013 roku oddano do użytku 68 mieszkań na 10 tysięcy mieszkańców. Średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (438 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 253,4 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. W 2013 r. na 10 tys. ludności przypadało 8 przychodni, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła osoby. Wśród głównych inwestycji miejskich w ostatnim czasie wymienić należy modernizację plaży miejskiej nad jeziorem Ukiel, liczne inwestycje drogowe, a także utworzenie w listopadzie 2013 roku Olsztyńskiego Parku Naukowo-Technologicznego (OPN-T). Trwają przygotowania do dużych inwestycji infrastrukturalnych: budowy obwodnicy miasta (w sierpniu 2015 podpisana została umowa na budowę pierwszego odcinka południowej obwodnicy miasta), uruchomienia komunikacji tramwajowej (zakończenie prac nad główną linią zaplanowano na koniec 2015 roku) oraz przebudowę Dworca Głównego (faza projektowa). Osobno należy wspomnieć o licznych inwestycjach realizowanych przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski: m.in. modernizacji Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego. Na potrzeby niniejszego raportu, zebrano informacje o liczbie 227 podmiotów szeroko rozumianego sektora opieki. Obejmuje on np. jednostki organizacyjne MOPS, organizacje pozarządowe, a także żłobki, przedszkola oraz prywatne przedsiębiorstwa działające w branży opieki. Wykaz obejmuje 131 podmiotów niepublicznych oraz 95 publicznych. W przypadku 95 z nich organem prowadzącym jest miasto. 290

291 Systematyczne dane na temat profilu i skali działalności są dostępne przede wszystkim dla podmiotów publicznych. Według danych uzyskanych z BDL GUS oraz uzupełnionych o dane uzyskane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w Olsztynie w roku 2013 funkcjonowało 11 placówek stacjonarnej opieki społecznej, w tym: 6 Domów Pomocy Społecznej (łączna liczba miejsc: 650), 1 rodzinny dom pomocy, 1 placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej 2 domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, 1 schronisko dla bezdomnych, 5 mieszkań rówieśniczych (przy ul. Kościuszki 14A/2, Kościuszki 14A/3, Kasprowicza 5B/1, Kasprowicza5B/5 i Mickiewicza 16/5), Mieszkanie chronione w Ośrodku Mieszkalno-Rehabilitacyjnym PZN, ul. Paukszty 57, 1 placówka z kategorii "inne" Podsumowanie Prognozy wskazują, że liczba dzieci w wieku 0-6 lat w Olsztynie będzie spadała, zaś w grupie mieszkańców w wieku 70 i więcej lat obserwowany będzie wzrost liczebności. Jest to sygnał, iż społeczeństwo zamieszkujące Olsztyn będzie się starzeć. W związku z czym można przypuszczać, że w przyszłości, zwiększy się zapotrzebowanie na opiekę dla osób starszych, a zmniejszy na różnorodne formy opieki nad dziećmi. Potencjał opiekuńczy rodzin będzie się obniżał. Gospodarstwom domowym coraz trudniej będzie samodzielnie sprawować opiekę nad podopiecznymi. Ich podstawowym zadaniem będzie utrzymanie członków rodziny w wieku przed i poprodukcyjnym. Będzie to wymagało od osób w wieku produkcyjnym wzmożonej aktywności zawodowej. Jednakże Olsztyn korzystnie wyróżnia się na tle województwa jako główny ośrodek gospodarczy regionu oraz miejsce licznych inwestycji. Ponadto na terenie miasta działają liczne organizacje, zajmujące się zagadnieniami związanym z opieką. 291

292 6.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W MIEŚCIE OLSZTYN Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w Olsztynie. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci do 5 roku życia), Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, 292

293 - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Grupy podopiecznych Kryteria brane pod Osoby Osoby uwagę Dzieci Niepełnosprawni chore starsze Wiek 0-5 lat 0-69 lat 0-69 lat 70+ lat orzeczenie o niepełnosprawności NIE NIE TAK obojętne ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności NIE TAK TAK obojętne właściwych dla wieku Ograniczenia w NIE codziennym DOTYCZY funkcjonowaniu obojętne Obojętne TAK W Olsztynie najczęściej występuje niesamodzielność faktyczna, która dotyczy 17,5% osób zamieszkujących powiat (szacunkowo jest to ok mieszkańców). Z kolei blisko 11% mieszkańców uważa siebie za niesamodzielnego lub jest za takiego uważana przez członka 293

294 swojego gospodarstwa domowego. Najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, deklarowaną przez niespełna 10,4% mieszkańców. Dla oceny popytu na opiekę należy zwrócić uwagę także na relacje pomiędzy różnymi typami niesamodzielności. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część osób faktycznie niesamodzielnych jest również niesprawna w opinii przedstawiciela gospodarstwa. Mieszkańcy spełniający wszystkie trzy kryteria niesamodzielności posiadający formalne orzeczenia, napotykający na obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki stanowią 13,4% osób niesamodzielnych. Zbliżony odsetek osób znalazł się również w grupie osób niesamodzielnych w ujęciu faktycznym oraz prawnym, ale już nie uwzględnionych w mierze subiektywnej (12,8%). Ponadto 22,1% niesamodzielnych olsztynian znalazło się w grupie zidentyfikowanej tylko poprzez miary niesamodzielności faktycznej. Tak istotny udział tych osób może być niepokojący, gdyż z jednej strony grupa ta nie ma formalnie potwierdzonego swojego statusu i nie jest widoczna przynajmniej dla części systemu opieki, a jednocześnie grupa ta nie jest też postrzegana jako grupa wymagająca opieki przez swoich najbliższych. Niemal 18% niesamodzielnych prawnie osób nie spełniło również kryterium obiektywnej niesamodzielności i nie jest też postrzegana jako niesamodzielna przez domowników. Rysunek 14 Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców Olsztyna. Infografika przedstawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 294

295 W Olsztynie odnotowano jeden z najmniejszych udziałów gospodarstw z osobami wymagającymi opieki (co trzecie gospodarstwo). Przyglądając się jednak danym z perspektywy mieszkańców, w Olsztynie udział osób niesamodzielnych jest stosunkowo wysoki. Różnice w analizie wynikają z typu gospodarstw domowych zamieszkujących Olsztyn są to przeważnie gospodarstwa małe. Gospodarstwa jedno, dwu lub trzyosobowe stanowią prawie 83%. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w mieście Olsztyn jest gospodarstw (+/2331) 152, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Wśród badanych gospodarstw z Olsztyna, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi 9,0% (szacuje się, że w Olsztynie jest ich / ), z osobami niepełnosprawnymi fizycznie 8,4% (co stanowi / ) oraz z dziećmi między 3. a 5. rokiem życia 7,3% ( / ). Wśród członków badanych gospodarstw wymagającymi opieki 156 najczęściej spotykane są osoby starsze - 4,6% (szacuje się, że w Olsztynie jest takich osób / ), dzieci do lat pięciu - łącznie 5,7% (9957 +/ ) oraz niepełnosprawni fizycznie - 3,9% (6757 +/ ). 152 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Szacuje się, że w mieście Olsztyn jest takich osób (+/- 2970), przy założeniu teoretycznego błędu szacunku równego 0,017, zakładającego losowanie proste. 157 Teoretyczny błąd szacunku równy 0,01 zakłada losowanie proste. 158 Według danych GUS na koniec 2013 roku, w mieście Olsztyn w wieku do 5. roku życia było dzieci. Różnica między szacowaną wartością w dużej mierze wynika z terminu realizacji badania (czerwiec-sierpień) oraz rocznikowej klasyfikacji wieku. 159 Teoretyczny błąd szacunku równy 0,

296 Rysunek 15. Skala zapotrzebowania na opiekę w Olsztynie. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Przeprowadzone badania pozwalają też oszacować zakres czasowy opieki potrzebny dla poszczególnych kategorii osób. Grupami wymagającymi opieki o najwyższej częstotliwości, w większości całodobowej, są dzieci do lat pięciu (łącznie 92,5%). Na opiekę tę składają się wszystkie czynności pielęgnacyjne takie jak kąpanie, karmienie, przebieranie oraz te, które wpływają na rozwój dziecka czyli zabawa, rozmowy. Opieką jest także budowanie relacji bliskości rodzica z dzieckiem. Drugą w kolejności grupą osób wymagających największej opieki są osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie. W przypadku tych osób opieką określa się wszystko co pomaga osobie potrzebującej, za bardzo istotne uznając także wsparcie psychiczne, rozmowy i poczucie bliskości innych osób. Osoby takie najczęściej wymagają opieki codziennej (łącznie 53,1%), najczęściej całodobowej (35,4%), zaś średni czas opieki codziennej lecz nietrwającej całą dobę wynosi blisko 6 godzin dziennie. Opiekunowie osób starszych definiują opiekę jako zapewnienie bezpieczeństwa, pielęgnację oraz pomoc w codziennych czynnościach, które wykraczają poza obowiązki pielęgniarki - przygotowywanie posiłków, robienie zakupów, sprzątanie. W obszar opieki włączają także wsparcie psychiczne. Nieco ponad 40% osób starszych wymaga opieki codziennej. Opieka codzienna lecz nietrwająca całą dobę zajmuje średnio blisko cztery godziny dziennie. Jednocześnie 18,9% osób starszych wymaga opieki całodobowo. W przypadku osób chorych 296

297 somatycznie uznano, że opieka to przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa i poprawa stanu zdrowia osoby podopiecznej, umożliwienie jej jak najlepszego funkcjonowania w przyszłości. Oznacza to przede wszystkim opiekę specjalistyczną sprawowaną przez wykwalifikowanych lekarzy. Rysunek 16. Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w Olsztynie. Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 297

298 Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 6 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (54,0%) nad chłopcami (46,0%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi, wskazującymi na przewagę chłopców, ale różnice, mieszczące się w granicach błędu statystycznego, wynikają m.in. z różnych metodologii liczenia wieku. Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób będących głowami gospodarstwa domowego najlepiej zorientowanych w sytuacji rodziny. W gospodarstwach domowych z dziećmi w Olsztynie są to zazwyczaj kobiety (53,7%) między 30 a 39. rokiem życia (56,0%), z wykształceniem wyższym (52,3%). Osoby te w większości są osobami pracującymi (łącznie 79,4%), głównie w sektorze prywatnym (68,4%), w segmencie usług rynkowych (29,5,6%), zajmując najczęściej stanowiska specjalistyczne (27,7%). 298

299 Rysunek 17. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w Olsztynie. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 299

300 W mieście Olsztyn, badane gospodarstwa domowe z najmłodszymi podopiecznymi (dziećmi do lat 5) w przeważającej większości są gospodarstwami liczącymi trzech (51,9%) lub czterech członków (32,6%), a wysokość ich dochodów w przypadku blisko co piątego nie przekracza zł (21,1%), zaś w przypadku 6,1% sięga zaledwie ustawowej granicy ubóstwa. Może mieć to przełożenie na ocenę własnej sytuacji materialnej, którą na średnim poziomie określa ponad połowa gospodarstw (53,0%), zaś źle bądź bardzo źle 8,9%. 300

301 Rysunek 18. Profil gospodarstwa domowego mającego pod opieką dzieci w wieku 0-5 lat w Olsztynie. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 301

302 Analiza profilu podopiecznych niepełnosprawnych, chorych i starszych wskazuje na zróżnicowanie tej grupy, jak też i na cechy wspólne. Większość tej grupy stanowią osoby powyżej 70 roku życia (41,7%). Konsekwencją struktury wieku podopiecznych jest także udział osób według płci w tej grupie. Teoria demografii wskazuje na wzrost udziału kobiet w ogólnej populacji wraz z wiekiem, co znajduje potwierdzenie również w tych danych. Większość podopiecznych to kobiety (58,8%), emeryci (56,9%). Tylko pojedynczym osobom stan zdrowia, wiek i poziom sprawności pozwalają na pracę. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze z Olsztyna największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. 302

303 Rysunek 19. Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w Olsztynie. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi nieznacznie różni się od profilu głowy gospodarstwa z dziećmi. Wyraźnie częściej niż w przypadku dzieci są to kobiety (66,5%). Są to też najczęściej osoby między 60 a 69. rokiem życia (20,6%) bądź starsze (30,8%), głównie z wykształceniem wyższym (22,8%). Osoby te najczęściej przebywają na emeryturze (46,5%). 303

304 Rysunek 20. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 304

305 To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem. Aż 37% gospodarstw w tej grupie stanowią osoby mieszkające same. Jest to zdecydowanie więcej niż w badanych powiatach ziemskich (20-25%). Wysokość dochodów gospodarstw domowych z Olsztyna w przypadku nieco mniej niż połowy nie przekracza zł (44,4%). Może mieć to wpływ na ocenę własnej sytuacji materialnej, którą na średnim poziomie określa blisko połowa gospodarstw (47,6%), zaś źle bądź bardzo źle 15,1%. 305

306 Rysunek 21. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w Olsztynie.. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 306

307 Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w Olsztynie będzie wzrastać. Jedna piąta respondentów z Olsztyna (25,2%) sądzi, że w perspektywie pięciu lat któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. W Olsztynie chęć powiększenia rodziny przez jednego z członków gospodarstwa domowego wskazywało 16,9% respondentów. Odsetki gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny są większe niż odsetki rodzin aktualnie posiadających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można jednak ocenić w jakim stopniu obie te grupy się pokrywają. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również Olsztyna, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić 17,89% ludności powiatu. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat

308 6.5. PODAŻ OPIEKI W MIEŚCIE OLSZTYN Sieć formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA Do formalnych instytucji opieki nad dziećmi do lat 5. występujących na terenie miasta Olsztyn należą: żłobki, kluby dziecięce, przedszkola. Sieć usług opiekuńczych dla dzieci jest tu najlepiej rozwinięta w porównaniu do pozostałych badanych powiatów. Na sieć instytucji składają się łącznie 84 instytucje publiczne i niepubliczne świadczące opiekę nad dziećmi. Bardziej adekwatny obraz sieci instytucji opieki można uzyskać niwelując różnice w wielkości powiatów, mierzone liczbą ich mieszkańców. W tak przygotowanym zestawieniu, miasto Olsztyn odznacza się na tle innych lokalizacji pod względem rozbudowania sieci usług opieki nad dziećmi do lat 3. (przeciętnie na jedną instytucję opieki nad dziećmi do lat 3. przypada około mieszkańców). Sieć instytucji opieki przedszkolnej w Olsztynie jest również najlepiej rozwinięta spośród wszystkich badanych powiatów (nieco ponad mieszkańców na jedną instytucję). Podkreślić warto, że nie należy traktować liczby mieszkańców powiatu przypadających na jedną instytucję jako współczynnika relacji podaży i popytu, gdyż powyższe zestawienie nie uwzględnia rzeczywistego zapotrzebowania na usługi. Ma ono na celu jedynie uwzględnienie zmiennej kontrolnej, jaką jest wielkość powiatu. Tabela 3. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie Olsztyna. Liczba instytucji Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Żłobek 4 10 klub dziecięcy 0 3 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie oświaty, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy . Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja 308

309 instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne. Liczba instytucji opieki świadczących usługi dla dzieci do lat 6 na terenie Olsztyna sugerować może, iż dostępność żłobków czy przedszkoli jest odpowiednia do potrzeb mieszkańców. Jednak fakt, że żłobki funkcjonują w zdecydowanej większości w formie niepublicznej wskazywać może na utrudniony dostęp do tego typu instytucji. W konsekwencji, cześć rodzin, zwłaszcza tych posiadających niższy status ekonomiczny, może mieć trudności ze skorzystaniem z ich oferty. Przeszkodą o charakterze finansowym może być dla rodziców także skorzystanie z usług niepublicznych przedszkoli, których na terenie miasta zidentyfikowano 41 (tego typu podmiotów publicznych jest 26). Na rozwiązanie tej sytuacji nie mają wpływu istniejące w Olsztynie kluby dziecięce, ponieważ tego typu nowe formy opieki nad dziećmi występują tylko w formie niepublicznej. Mimo, że na tle pozostałych powiatów, Olsztyn prezentuje się dobrze pod względem rozbudowanej siatki instytucji opieki dla najmłodszych i posiada relatywnie najwięcej żłobków publicznych, przedstawiciele samorządu dostrzegają pewne deficyty w tym zakresie. W ich opinii deficytem takim jest właśnie niewystarczająca liczba żłobków. W świetle przewagi niepublicznych instytucji tego typu, które są nieosiągalne dla części mieszkańców, samorząd miejski podjął decyzję o dofinansowywaniu żłobków niepublicznych poprzez takie same dotacje, jakie mają przedszkola. Jednakże taka forma pomocy nie rozwiązała problemu z małą ilością miejsc. Miasto starając się rozwiązać ten problem, pozyskuje zatem środki na rozszerzenie dostępu do tych placówek. U nas żłobki mają 100% obłożenie i żłobki niepubliczne też mają 100% obłożenie. Przychodzi do mnie pani i ona mówi, że od września drugą grupę tworzy, bo ma tyle zapisanych dzieci, 309

310 ona robi to. [APST3_OLS_O_51_ ] Żłobków mamy jeszcze za mało. Dlatego rada miasta zdecydowała się na udzielanie tej dotacji żłobkom niepublicznym. [APST2_OLS_P_24_ ] INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Sieć instytucji opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w Olsztynie jest zróżnicowana, co wiąże się m.in. ze sprofilowaniem instytucji na różne grupy podopiecznych. Dotyczy to zarówno samej liczby instytucji i form świadczonej opieki, jak i oferowanej liczby miejsc. Warto dodać, że na rozbudowanie sieci instytucji na danym terenie, obok prostej zależności wynikającej z wielkości miasta mierzonej liczbą mieszkańców, ma wpływ centralne lub peryferyjne położenie w regionie. W przypadku Olsztyna bez wątpienia wpływ na to ma posiadanie statusu centralnego ośrodka w województwie warmińsko-mazurskim. Mamy tu zatem do czynienia z największą w stosunku do pozostałych lokalizacji podażą różnorodnych instytucji opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi. Spoglądając na różnorodność podaży instytucji opieki w Olsztynie, należy też odnotować, że znacznie bogatsza jest sieć instytucji opieki przynależących do systemu pomocy społecznej niż tych z systemu ochrony zdrowia. Natomiast sieć instytucji świadczących opiekę w systemie ochrony zdrowia zdominowana jest przez instytucje świadczące środowiskową lub długoterminową opiekę pielęgniarską. Dużo gorzej sytuacja wygląda w przypadku zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych i opiekuńczo-leczniczych. W Olsztynie funkcjonują tylko dwie tego typu jednostki (jedna publiczna i jedna niepubliczna). Tabela 4. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonującymi na terenie Olsztyna. Instytucje opieki Instytucje publiczne Liczba instytucji Instytucje niepubliczne zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)/ zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej/hospicja/hospicja domowe pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa dom pomocy społecznej/dziennego pobytu/ Placówki całodobowej opieki prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej

311 środowiskowy dom samopomocy/klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne. Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez MPiPS. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. Podobnie jak w pozostałych badanych lokalizacjach, także w Olsztynie opieka nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w systemie pomocy społecznej zdominowana jest przez sektor publiczny. W mieście tym mamy jednak do czynienia także z kilkoma instytucjami niepublicznymi (głównie środowiskowe domy samopomocy/kluby samopomocy). Natomiast w 311

312 przypadku opieki sprawowanej w ramach systemu ochrony zdrowia, przeważa w Olsztynie sektor niepubliczny. Ponadto w Olsztynie, podobnie jak w innych analizowanych powiatach, nie odnotowano publicznej instytucji wyspecjalizowanej w świadczeniu opieki nad pacjentami w fazie terminalnej (hospicja, oddziały opieki paliatywnej). W przeszłości funkcjonował tu oddział medycyny paliatywnej w jednym ze szpitali, jednak został on zlikwidowany. Ważnym uzupełnieniem obrazu sieci instytucji opieki jest zniwelowanie różnic w wielkości powiatów, mierzone liczbą ich mieszkańców. W tak przygotowanym zestawieniu, Olsztyn posiada najbardziej rozbudowaną w porównaniu do pozostałych badanych powiatów sieć usług opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi w systemie pomocy społecznej. Jest to uwarunkowane po części jego statusem stolicy województwa warmińskomazurskiego. Liczba mieszkańców przypadających na instytucję oscyluje tu wokół osób. Nieco inaczej sytuacja prezentuje się w odniesieniu do sieci instytucji opieki działającej w ramach systemu ochrony zdrowia. Sieć instytucji opieki w systemie ochrony zdrowia jest w Olsztynie relatywnie gorzej rozbudowana (na jedną instytucję przypada niemal mieszkańców). Podsumowując, należy podkreślić, iż Olsztyn zapewnia wsparcie swoim mieszkańcom w zakresie domów pomocy dla osób przewlekle chorych, osób z problemami somatycznymi oraz psychicznie chorych. Ponadto zapewnia dostęp do domów dziennego pobytu i środowiskowych domów samopomocy, których na terenie miasta jest relatywnie dużo. Ponadto, miasto zapewnia mieszkańcom dostęp do usług opiekuńczych i pielęgniarki środowiskowej (ta forma opieki nadzorowana jest przez ośrodek pomocy społecznej). W Olsztynie funkcjonują także mieszkania chronione, jednakże ich liczba jest niewystarczająca. Domy dla osób przewlekle chorych są, z problemami somatycznymi też są, psychicznie chorych są, niepełnosprawnych intelektualnie są, dzieci niepełnosprawnych intelektualnie nie ma, tych DPS-ów też nie. Domy Dziennego Pobytu są i to dość liczne, bo aż dziewięć, środowiskowe domy samopomocy jedenaście. Usługi opiekuńcze i specjalistyczne są, rodzinne domy pomocy są, mieszkania chronione są, asystent osobisty osoby niepełnosprawnej jest, żłobki są, kluby są, dziennego opiekuna nie ma i nie ma też niani, bo nie było takiego zainteresowania. [APST2_OLS_P_24_ ] 312

313 Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA W kategoriach bezwzględnych, w Olsztynie mamy do czynienia z największą, spośród wszystkich analizowanych powiatów, podażą liczby miejsc w instytucjach opieki nad dziećmi do lat 3 (578). Podaż opieki przedszkolnej jest wyraźnie większa. W Olsztynie sięga niemal (w tym niemal miejsc oferowanych w instytucjach niepublicznych). Jednocześnie założyć można, że przedszkola funkcjonujące na terenie Olsztyna w pierwszym półroczu 2015 i w 2014 roku oferowały miejsca 160. Tabela 5. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w Olsztynie. Liczba miejsc Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek/klub dziecięcy (79 miejsc na 1 placówkę) (20 miejsc na 1 placówkę) dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne (117 miejsc na 1 placówkę) 3921 (96 miejsc na 1 placówkę) W Olsztynie badane żłobki i przedszkola oferujące stacjonarną opiekę dzienną dzieciom, rozpoczynają swoją działalność w godzinach od 6:00 do 17:59. Dzieci mają zapewnionych kilka posiłków dziennie, przygotowywanych na miejscu. W opinii dyrektorów wiodącymi w ich ofercie usługami jest pielęgnacja podopiecznych, zapewnienie wyżywienia oraz rozwój i podtrzymywanie umiejętności społecznych. Jednocześnie w opinii dyrektorów najistotniejsze dla podopiecznych/ich rodzin są takie elementy oferty, jak: pielęgnacja podopiecznych, dostęp do kultury i rozrywki oraz wsparcie emocjonalne dla podopiecznych i ich rodzin. Badane instytucje włączają do swojej oferty również nieobligatoryjne elementy, takie jak rytmika, zajęcia z ekologii, języka angielskiego. O udziale dzieci w zajęciach decydują rodzice, 160 Szacunek liczebności przy założeniu, że nasycenie miejscami instytucji, które nie wzięły udziału w badaniu jest proporcjonalne do przeciętnego nasycenia miejscami instytucji objętych badaniem. Wartości mają charakter jedynie orientacyjny, z wykorzystaniem dostępnych danych określenie błędu oszacowania nie jest możliwe. 313

314 ponieważ są to dodatkowo płatne godziny. W placówkach organizowane są również spotkania z przedstawicielami służb porządkowych, w trakcie których dzieci poznają zasady ewakuacji i pracę w różnych zawodach. W ciągu ostatnich lat oferta badanych instytucji nie uległa dużym zmianom. Jak jest dzień dziecka to przecież podjeżdża wóz strażacki. Strażak przynosi hełm opowiada, pokazuje. Prosto, żeby dzieci mogły zrozumieć, chociaż one są tak mądre, że wszystko wiedzą. Ale takich rzeczy dużo się robi. Spotkania z policjantem do wykręcenia 112, czy przejścia przez ulicę, W tych najstarszych grupach najbardziej, mam już takie większe. [FIOP2_O_Z_34] 314

315 Rysunek 22. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi w Olsztynie. Źródło: Badanie FIO-P1. 315

316 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Na podstawie informacji o liczbie oferowanych miejsc przez olsztyńskie instytucje opieki dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych można stwierdzić, iż system opiekuńczy funkcjonujący w tym mieście jest najlepiej rozwinięty w porównaniu do pozostałych badanych powiatów. Próba szacunku liczby oferowanych miejsc została oparta na wynikach badania FIO- P1 z uzupełnieniem danych pochodzących z ogólnodostępnych rejestrów wojewódzkich i innych danych rozproszonych (w tym dostępnych w Internecie sprawozdań z działania instytucji). W porównaniu z innymi powiatami analizowanymi w badaniu, Olsztyn posiada największą liczbę miejsc w instytucjach opieki nad osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi (1 546). W kontekście Olsztyna warto również zwrócić uwagę na wysoką podaż miejsc w domach pomocy społecznej (608) i środowiskowych domach samopomocy (564). Z usług tych ostatnich mogą skorzystać podopieczni ze stwierdzonymi chorobami psychicznymi. Natomiast rodziny osób starszych, niepełnosprawnych, chorych przewlekle i somatycznie mogą powierzyć swoich najbliższych pod opiekę dziennych domów pomocy, zakładów opiekuńczo-leczniczych, domów dziennego pobytu, domów pomocy społecznej i pielęgniarek środowiskowych. Podaż opieki w systemie pomocy społecznej w Olsztynie jest stosunkowo najwyższa w porównaniu do pozostałych powiatów objętych badaniem (na jedno miejsce przypada przeciętnie 115 mieszkańców). Jednak na jedną godzinę oferowanej opieki domowej przypada najwięcej, bo niemal 60 mieszańców. Relatywnie niewielka oferta opieki domowej w Olsztynie może wiązać się z tym, że na terenie tego miasta swoją działalność prowadzą aż 33 pielęgniarki świadczące indywidualne usługi opiekuńcze, które nie zostały ujęte w niniejszym zestawieniu. Tabela 6. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w Olsztynie. Instytucje opieki Liczba miejsc zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalny oddział opieki paliatywnej/ hospicjum dom pomocy społecznej 608 dom dziennego pobytu 335 środowiskowy dom samopomocy/ klub samopomocy Źródło: Opracowanie własne. Podsumowując, oferta usług opiekuńczych nad osobami starszymi, chorymi i

317 niepełnosprawnymi w systemie pomocy społecznej jest w Olsztynie relatywnie najbardziej rozbudowana w stosunku do pozostałych lokalizacji objętych badaniem. Działają tu placówki opieki całodobowej, oferowana jest również zinstytucjonalizowana opieka nad osobami chorymi psychicznie i niepełnosprawnymi intelektualnie w postaci środowiskowych domów samopomocy. W Olsztynie brakuje natomiast publicznej placówki opieki hospicyjnej/paliatywnej w kontekście dobrze rozwiniętego niepublicznego systemu usług społecznych w systemie ochrony zdrowia. Jak wynika z deklaracji dyrektorów instytucji biorących udział w badaniu jakościowym (FIO-NP1) rozwój sektora niepublicznego będzie następował systematycznie w najbliższych latach, w związku ze wzrastającym zapotrzebowaniem i niższymi kosztami opieki dla pacjentów i ich rodzin. Blisko jedna trzecia instytucji świadczących opiekę nad osobami niepełnosprawnymi, chorymi i starszymi objętych badaniem oferuje opiekę całodobową. Żadna z badanych instytucji nie świadczy opieki domowej. Instytucje świadczące opiekę stacjonarną i nieświadczące opieki całodobowej rozpoczynają swoją działalność między 7:00 a 8:59 rano, kończą zaś między 15:00 a 17:59. W opinii dyrektorów placówek najistotniejsze w ich ofercie są usługi: rozwój i podtrzymanie umiejętności społecznych, zapewnienie wyżywienia oraz umożliwienie podopiecznym wypoczynku. Jednocześnie najistotniejsze dla podopiecznych i ich rodzin są z rozwój i podtrzymanie umiejętności społecznych, pomoc w codziennych czynnościach oraz dostęp do kultury i rozrywki. W ofercie dodatkowej kierowanej do podopiecznych najczęściej pojawiają się terapia zajęciowa, organizacja turnusów/wyjazdów i spotkań integracyjnych oraz rehabilitacja. Placówki stacjonarne starają się zapewnić swoim podopiecznym nie tylko usługi podstawowe (bytowe, żywieniowe, pielęgnacyjne), ale także usługi specjalistyczne, związane z fizjoterapią, leczeniem, aktywizacją społeczną. Liczba godzin świadczonych usług różni się w zależności od typu placówki mogą to być usługi całodobowe, dzienne oraz w przypadku usług środowiskowych doraźne. Oferta stacjonarnych placówek może być poszerzana o krótkie wycieczki i inne rodzaje aktywności. Posiłki zapewniane przez stacjonarne instytucje opiekuńcze wydawane są o regularnych porach. Przy czym, wspomnieć warto iż realizacja usług żywieniowych ulega niekiedy rozszerzeniu, stając się formą terapii. Jedna z badanych placówek wykorzystuje trening kulinarny, czyli przygotowywany przez podopiecznych posiłek dla całej placówki, jako formę terapii. Instytucje te oferują również zajęcia rehabilitacyjne, terapię zajęciową i indywidualną, zajęcia artystyczne, oraz fizykoterapię. Ponadto, w jednej z placówek organizowane są wieczorki poetyckie oraz projekcje filmowe. Na szczególną uwagę zasługuje również placówka oferująca opiekę osobom chorym na cukrzycę, w której akcent kładzie się na zbilansowanie i spersonalizowanie diet oraz edukację pensjonariuszy (szkolenia z pielęgniarstwa diabetologicznego i dietetyki, wykłady na temat 317

318 chorób krążenia). CYTATY: Ruch w różnej postaci, mamy tutaj i Nornic Walking, także przy okazji zwiedzamy Olsztyn, chodzi mi nad naszymi jeziorami pięknymi, olsztyńskimi. Poza tym Państwo mają gimnastykę usprawniającą dla niezaawansowanych osób, mniej sprawnych ruchowo. Mamy też ćwiczenia z uwagi na nadwagę, to są takie ćwiczenia fitnessowe, z nastawieniem na spalanie tkanki tłuszczowej, która zalega na biodrach, udach, pośladkach. Po za tym Państwo mają również stretching z elementami jogi. Też myślę, że jeżeli chodzi o ruch to są zabezpieczeni. Oczywiście szeroko pojęta terapia, terapia jest różna, jest 50 osób w zależności od zapotrzebowania, możliwości, chęci Państwa mamy i muzykoterapię i terapię manualną i śpiewoterapię, choreoterapię, różnego typu. [FIOP2_O_DDP_8] Rysunek 23. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnością, chorymi i starszymi. Źródło: 318

319 Badanie FIO-P DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W MIEŚCIE OLSZTYN Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 6 ROKU ŻYCIA Niewiele ponad połowa gospodarstw domowych zadeklarowała, że forma sprawowania opieki nad dziećmi do lat pięciu jest wynikiem wyboru. W gospodarstwach tych, opieka w największym stopniu jest sprawowana przez członków gospodarstwa domowego zazwyczaj przez matki lub ojców. Rodzice zapewniają opiekę dzieciom przeciętnie przez 64,3% wymaganego przez nich czasu opieki. 319

320 Rysunek 11. Organizacja opieki nad dziećmi do 5 lat w Olsztynie. Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wśród gospodarstw, które wskazały, że sposób sprawowanej opieki jest wynikiem konieczności (42,6%), jako przyczyny najczęściej wskazywano brak możliwości finansowych oraz niewielki wybór form opieki, które są najlepsze. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad dziećmi nie są zaspokajane w satysfakcjonującej formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez członków gospodarstwa domowego (średnio w mieście 77,4% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony istniała możliwość organizacji opieki zgodnej z preferencjami, spora część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną bądź indywidualną poza gospodarstwem domowym. Gospodarstwa domowe w optymalnej sytuacji zapewniałyby opiekę średnio przez 64,3% czasu, instytucje niemal przez 7%, a indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa przez ok. 29%. 320

321 Rysunek 12. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE Niemal dwa na trzy gospodarstwa domowe z Olsztyna zadeklarowały, że forma sprawowania opieki nad osobami chorymi somatycznie jest wynikiem wyboru. W gospodarstwach tych, opieka w największym stopniu jest sprawowana przez członków gospodarstwa domowego 63% czasu. Rysunek 13. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w Olsztynie Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 321

322 Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród 18,6% rodzin, których potrzeby opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje indywidualna opieka osób spoza gospodarstwa domowego (średnio w mieście 55,8% czasu). Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z oczekiwaniami zorganizowania opieki, spora jej część zostałaby powierzona instytucjom. W optymalnej sytuacji gospodarstwa domowe zapewniałyby opiekę średnio przez 20,6% czasu, instytucje przez 63,9%, natomiast indywidualni opiekunowie przez 15,4% czasu. Rysunek 14. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. OPIEKA OPTYMALNA nad osobami chorymi somatycznie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami chorymi somatycznie indywidualna poza gospodarstwem domowym 15,4% 55,8% instytucje 11,1% 63,9% członkowie gospodarstwa domowego 20,6% 33,0% 0% 20% 40% 60% 80% Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Niewiele ponad połowa gospodarstw domowych zadeklarowała, że forma sprawowania opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie jest wynikiem wyboru. W gospodarstwach tych, w głównej mierze są podopieczni, którzy sami są w stanie sobie poradzić. Dużą częstotliwość uzyskały również odpowiedzi wskazujące na zaspokajanie popytu przez partnerów (21,2% czasu opieki) bądź opiekunów indywidualnych spoza gospodarstwa (18,9% czasu opieki). 322

323 Rysunek 15. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w Olsztynie. Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wśród 29,9 % rodzin, których potrzeby opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (67,2 % czasu sprawowania opieki). Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki, indywidualna opieka osób spoza gospodarstwa domowego zajmowałaby 11% wymaganego czasu opieki, zaś opieka instytucjonalna 37%. Wciąż jednak dominującą formą pozostałaby opieka sprawowana w ramach gospodarstwa domowego (52% czasu opieki). Rysunek 16. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Sposób organizacji opieki nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną z miasta Olsztyn 323

324 jest najczęściej wynikiem konieczności (54,7%). Niezaspokojony popyt wynika przede wszystkich z braku możliwości finansowych gospodarstw domowych (41,9%). Organizacja opieki będąca wynikiem wyboru (38,8%), nieco częściej świadczona jest przez członków gospodarstwa domowego (57,2% czasu opieki). W gospodarstwach tych opiekę nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną najczęściej sprawują matki (16,9%), choć znaczna grupa takich osób radzi sobie sama (15,0%). Rysunek 17. Organizacja opieki nad osobami chorymi psychicznie lub niepełnosprawnymi intelektualnie w Olsztynie. Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wśród 54,7 % rodzin, których potrzeby opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana wewnątrz gospodarstwa domowego (47,4% czasu opieki). Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki, spora jej część zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną. W optymalnej sytuacji gospodarstwa domowe zapewniałyby opiekę przez 1/3 czasu, instytucje niemal przez 50%, natomiast indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa przez ok. 17% czasu. 324

325 Rysunek 18. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Tylko 43,6% gospodarstw domowych zadeklarowało, że forma sprawowania opieki nad osobami starszymi jest wynikiem wyboru. W tym przypadku, opieka w największym stopniu jest sprawowana przez członków gospodarstwa domowego. Rysunek 19. Organizacja opieki nad osobami starszymi w Olsztynie. Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Dla 36,7% gospodarstw domowych forma opieki jest wynikiem konieczności. Jako najczęściej wskazywaną przyczyną był brak możliwości finansowych. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami starszymi nie są zaspokajane w satysfakcjonującej formie, dominuje opieka sprawowana przez członków gospodarstwa domowego (51,1%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała 325

326 możliwość organizacji opieki zgodnej z preferencjami, spora część opieki zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną lub indywidualną poza gospodarstwem domowym. W optymalnej sytuacji, gospodarstwa domowe zapewniałyby opiekę średnio przez 35% czasu, instytucje przez 52%, natomiast indywidualnie opiekunowie spoza gospodarstwa domowego przez niemal 13%. Rysunek 20. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. OPIEKA OPTYMALNA nad osobami starszymi OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami starszymi indywidualna poza gospodarstwem domowym 12,8% 6,2% instytucje 52,0% 42,7% członkowie gospodarstwa domowego 35,1% 51,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1) Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI Badane żłobki opiekują się dziećmi w wieku od 1 roku do 3 lat, natomiast przedszkola dziećmi od 3 lat do momentu osiągnięcia obowiązku szkolnego. Opieka w klubie dziecięcym jest sprawowana nad dziećmi w wieku od ukończenia 1 roku życia. Badany jakościowo klub dziecięcy powstał ze względu na założenie, że zapotrzebowanie na tego typu placówki będzie duże, ponieważ matki chcą stosunkowo szybko wracać do aktywności zawodowej. Klub otwarty jest dłużej niż przewiduje to regulamin, ze względu na duże potrzeby rodziców w tym zakresie. 326

327 Należy podkreślić, że mimo wszystko umieszczenie dziecka w placówce publicznej jest w opinii respondentów bardziej pożądane, ponieważ część rodziców rezygnuje z usług prywatnej placówki, w momencie otrzymania miejsca w nieodpłatnym żłobku publicznym. Rekrutacja do badanych żłobków i przedszkoli odbywa się w głównie w systemie elektronicznym, w okresie od maja do czerwca. Największą szansę na przyjęcie do żłobka mają dzieci zameldowane w Olsztynie, których rodzice pracują zawodowo lub uczą się. Więcej punktów w trakcie rekrutacji przyznawanych jest również dzieciom wychowującym się z jednym rodzicem lub w rodzinie, w której jeden z rodziców jest niezdolny do samodzielnej egzystencji, a drugi opiekun pracuje zawodowo. Decydująca jest przede wszystkim kolejność zgłoszeń - rodziny, które nie spełniają określonych kryteriów lub zbyt późno podejmą decyzję o zapisaniu dziecka do placówki, wpisywane są na listę rezerwową, która uzupełniana jest przez cały rok. Wówczas alternatywą staje się forma opieki domowej sprawowanej przez innych członków rodziny, nianie, bądź korzystanie z usług prywatnej instytucji. W trzech badanych żłobkach i sześciu badanych przedszkolach podopieczni lub ich bliscy nie mogą wybrać osoby, która będzie świadczyła nad nimi opiekę. W jednym z przebadanych żłobków i dwóch przedszkolach do tej pory nikt nie zgłaszał potrzeby wyboru osoby świadczącej opiekę. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Odbiorcami usług badanych placówek publicznych są głównie osoby niezamożne, ponieważ te lepiej sytuowane decydują się częściej na płatną, prywatną opiekę. Z usług opiekuńczych w Olsztynie korzystają osoby w wieku produkcyjnym (18-26 lat) oraz poprodukcyjnym (powyżej 70 lat), z różnymi urazami i schorzeniami (np. stwardnienie rozsiane, urazy czaszkowo-mózgowe po skokach do wody) które wymagają specjalistycznej pomocy instytucjonalnej stacjonarnej bądź środowiskowej. Podstawowym źródłem utrzymania podopiecznych jest najczęściej emerytura, lub w młodszym wieku renta, z których pobierana jest opłata za otrzymywane usługi opiekuńcze. W przypadku hospicjum działającego przy centrum opieki paliatywnej najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku lat. Rodzinny dom opieki specjalizuje się w towarzyszeniu osobom bez zaburzeń psychicznych. Osoby do hospicjum przyjmowane są na podstawie skierowań lekarskich potwierdzających zaawansowane stadium nowotworu niekwalifikujące się do prób leczenia, natomiast rodzinne domy opieki przyjmują podopiecznych skierowanych przez MOPS lub GOPS. Ośrodek mieszkalno-rehabilitacyjny sprawuje opiekę nad osobami niewidomymi i niedowidzącymi oraz niepełnosprawnymi fizycznie. Środowiskowy dom samopomocy przyjmuje natomiast osoby z przewlekłymi zaburzeniami czynności psychicznych, czego nie należy jednak utożsamiać z chorobami psychicznymi. Na ogół są to osoby niepełnosprawne z orzeczeniem o niepełnosprawności to są wszystkie 327

328 osoby, wszystkie mają te orzeczenia. Wiek jest bardzo rożny. Osoby ze stwardnieniem rozsianym są dużo młodsze, chorują dużo wcześniej. Także, mamy taki przedział wiekowy, że najmłodsza osoba ma ponad 30 lat a najstarsza ponad 90, ale te młodsze to są pojedyncze przypadki. Nie ma nawet 10 takich osób młodszych, a średnia wieku jest tak w granicach 70 lat. [FIOP2_O_DDzP_4] Jeśli chodzi o kontakty pacjentów z rodzinami, to są pacjenci których rodziny odwiedzają bardzo często, nawet codziennie. Są pacjenci, których rodziny odwiedzają raz na miesiąc, albo tylko w weekendy, są pacjenci., których nie odwiedza nikt, mimo, że wiemy, że są te rodziny. [FIOP2_O_ZOZ_39] Przekrój jest naprawdę różny. Bywają osoby, które są zupełnie samotne, nie zaradne życiowo, analfabeci. Mamy jedną taką panią, starszą, analfabetkę, nieczytającą i niepiszącą, średnio migającą. Pomoc takim osobom jest najlepszą pracą, kiedy wiemy, że możemy pomóc takim osobom, które najbardziej tego potrzebują. [FIOP2_O_DPS_15] Relacje podopiecznych z rodzinami określone zostały jako dobre. Rodziny współuczestniczą zarówno w opiece domowej nad chorymi na nowotwory, jak i angażują się w funkcjonowanie placówek. W przypadku każdej z placówek część chorych pozostaje samotna, ze względu na brak bliskich lub ich niski stopień zainteresowania podopiecznym. Ciekawej obserwacji dostarczył przedstawiciel środowiskowego domu samopomocy coraz częściej placówka ta sprawuję opiekę nad obojgiem małżonków, ponieważ na skutek poważnej choroby małżonka, druga osoba nie jest w stanie się nią zająć i popada w depresję. Podstawowe kryteria rekrutacyjne do placówek opiekuńczych wynikają z ustawy o systemie oświaty natomiast dodatkowe, ustalane są przez radę miasta. Tak wygląda z przyjęć, ja mam 77 dzieci nieprzyjęte. [FIOP2_O_Z_37] Tak jak w tym roku, liczba miejsc w żłobkach to 305, a osób, które nie dostały się jest 347. Więc to jest drugie tyle. Bardzo dużo potrzeba. [FIOP2_O_Z_34] W zależności od typu świadczonej opieki i rodzaju instytucji, proces obejmowania opieką podopiecznych może rozpocząć się od skierowania z OPS lub skierowania od lekarza (rodzinnego lub specjalisty). Pierwszy etap obejmuje weryfikację dokumentacji, następnie przeprowadzany jest wywiad środowiskowy z odbiorcami usług opiekuńczych, w trakcie którego określane są oczekiwania i potrzeby związane z opieką nad podopiecznym. Częstym warunkiem uzyskania pomocy publicznej na terenie Olsztyna, jest rzeczywiste zamieszkiwanie na jego terenie. Badane instytucje nie mają wpływu na to jaki podopieczny trafi pod ich opiekę 328

329 decydujące jest spełnianie określonych kryteriów. Należy zauważyć, że kryterium dochodowe nie pełni decydującej roli, ważniejszy jest stan zdrowia podopiecznego. Niezależnie od dochodów, jeżeli ktoś wymaga całodobowej opieki i pracownik to stwierdzi, że jest niezdolny do samodzielnej egzystencji, to ma prawo być w naszym domu. A to, czy ma dochody czy nie, to decyduje o tym jaką będzie ponosił odpłatność, a tak to, my mamy osoby, które nie mają w ogóle dochodów, są zasiłkobiorcami stałymi MOPS-u czyli maja tam niewielkie pieniądze, a są tacy, którzy wypracowali sobie dużą emeryturę. Wszystkich łączy jedno, że wymagają pomocy w codziennym bycie, że nie są w stanie samodzielnie funkcjonować. [FIOP2_O_DPS_19] W jednym środowiskowym domu samopomocy oraz czterech domach pomocy społecznej podopieczni lub ich bliscy nie mogą wybrać osoby, która będzie świadczyła nad nimi opiekę. Inaczej jest w przypadku trzech domów pomocy społecznej, dwóch środowiskowych domów samopomocy oraz dwóch przedszkoli. W nich podopieczni lub ich bliscy mają wpływ na wybór osoby, która będzie opiekowała się podopiecznym Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie Olsztyna zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte na wynikach badania GD1. Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, w Olsztynie jest ok. 3,2 tys. osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niespełna 650 miejsc. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Zdaniem gospodarstw domowych opieka instytucjonalna powinna przede wszystkim koncentrować się na wsparciu rodzin w sprawowaniu opieki oraz, w przypadku podopiecznych z niepełnosprawnością w osiąganiu samodzielności. Jedynymi dostępnymi formami opieki dla dorosłych z niepełnosprawnością, z której korzystają gospodarstwa domowe, są warsztaty terapii zajęciowej oraz rehabilitacja w przyszpitalnej przychodni. W kontekście opieki dla osób starszych zauważane są trudności w dostępie do służby zdrowia i brak opieki geriatrycznej. Opiekunowie podopiecznych wymagających opieki ze względu na starszy wiek korzystający ze 329

330 wsparcia placówki opiekuńczej przyznają, że motywem było zmęczenie psychiczne opieką. Konieczne było jednak skorzystanie z oferty instytucji prywatnej, ponieważ na miejsce w placówce publicznej okres oczekiwania wynosił 2 lata. Ponadto w gospodarstwach domowych, w których seniorzy wymagają opieki, korzysta się z opieki pielęgniarki i opieka ta jest pozytywnie oceniana. Jednocześnie badani przyznają, że wsparcie opiekuńcze, które oferuje MOPS jest nieadekwatne do potrzeb, zaś w przypadku podopiecznych z niepełnosprawnością miejsce mają przypadki, kiedy z opieki m.in. pielęgniarki środowiskowej nie można skorzystać. Inne osoby niekorzystające twierdzą, że dopóki dają sobie radę same, nie ma potrzeby angażowania obcych umieszczenie osoby w placówce opiekuńczej jest za drogie. Popyt i podaż nie są dopasowane także jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci w wieku 0-2 lata. Również w tym przypadku liczba miejsc w placówkach (ok. 570) jest niewystarczająca wobec liczby dzieci w wieku 0-2 lat (ok. 4,9 tys.). W przypadku opieki dla dzieci w wieku 3-5 lat podaż znacząco przewyższa popyt w Olsztynie dzieci w wieku przedszkolnym jest ok. 5,5 tys., zaś miejsc w placówkach wychowania przedszkolnego ok. 6,9 tys. Badania jakościowe prowadzone w Olsztynie potwierdzają niezaspokojenie popytu na opiekę dla najmłodszych dzieci rodzice podkreślają duże problemy z dostępnością miejsc w żłobkach. Dodatkowo akcentowane są bariery finansowe, które uniemożliwiają korzystanie z usług opiekunek. Gospodarstwa domowe, które nie korzystają z opieki dla dzieci w wieku 0-2 lata przyznają, że nie mają takiej potrzeby ich zdaniem najlepszą formą opieki dla najmłodszych jest opieka nieformalna, której sprawowanie ułatwia wsparcie rodziny, dobra sytuacja materialna gospodarstwa domowego oraz możliwość wykonywania obowiązków zawodowych w domu, w elastycznych godzinach pracy. W przypadku opieki przedszkolnej respondenci są zadowoleni z decyzji o posłaniu dzieci do przedszkola opieka sprawowana w tych instytucjach jest oceniana bardzo pozytywnie. Minusem opieki przedszkolnej jest kłopot z uzyskaniem miejsca w placówkach publicznych, które cieszą się większym zaufaniem i są zdecydowanie tańsze w porównaniu z placówkami niepublicznymi. Mankamentem opieki przedszkolnej są zbyt liczne grupy oraz przerwy wakacyjne i świąteczne, w czasie których opieka w placówkach wychowania przedszkolnego nie jest sprawowana. 330

331 DZIECI Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów Pewne braki w zasobach opieki w mieście Olsztyn dostrzec można w kontekście niewystarczającej liczby żłobków. Samorząd miejski podjął decyzję o dofinansowywaniu żłobków niepublicznych poprzez takie same dotacje jakie mają przedszkola, jednakże taka forma pomocy również nie rozwiązała problemu z małą ilością miejsc. Obecnie nie ma żadnych wolnych miejsc dla dzieci w żłobkach, ale miasto stara się rozwiązać niniejszy problem i pozyskuje środki na rozszerzenie dostępu do tych placówek. U nas żłobki mają 100% obłożenie i żłobki niepubliczne też mają 100% obłożenie. Przychodzi do mnie pani i ona mówi, że od września drugą grupę tworzy, bo ma tyle zapisanych dzieci, ona robi to. APST3_OLS_O_51_ Żłobków mamy jeszcze za mało. Dlatego rada miasta zdecydowała się na udzielanie tej dotacji żłobkom niepublicznym. APST2_OLS_P_24_ Ważną kwestią poruszaną przez respondentów jest zapewnienie dostępu do przedszkoli dla dzieci w wieku trzech lat. Obecnie w części badanych gmin istnieje problem z niewystarczającą liczbą miejsc w przedszkolach przeznaczonych dla najmłodszych dzieci. Potrzeby w tym zakresie są wyższe niż zapewniane przez gminę, dlatego należałoby zwiększyć dostęp do form opieki dla tych dzieci. Zarówno oferta instytucji, jak i zakres świadczonych usług wynikają ściśle z ustawy, jednak badane placówki starają się dopasować swoją ofertę do wieku dzieci (młodszym dzieciom dedykowane są inne zajęcia niż starszym grupom) i jednocześnie wymagań rodziców. Dzięki anonimowym ankietom, rodzice mogą zgłaszać swoje obiekcje i proponować zmiany w ofercie placówek. Respondenci przyznają, że nie uwzględniają jednak informacji ze środowiska dziecka, w związku z tym oferta jest raczej standardowa dla wszystkich dzieci, brakuje zindywidualizowania. 331

332 Rysunek 21. Brakujące formy opieki dla dzieci w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu bieruńsko-lędzińskiego. Źródło: Badanie FIO-P1. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Olsztyn jako stolica województwa zapewnia najlepszy dostęp do wsparcia w zakresie pomocy społecznej, ponieważ oferuje możliwość skorzystania z placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz kompleksowego wsparcia instytucjonalnego dla seniorów. W świetle materiału jakościowego stwierdzić można, że w Olsztynie funkcjonuje kilka domów dla seniorów, które proponują różne wsparcie w zakresie terapii rehabilitacyjnej, zarówno dla osób niepełnosprawnych ruchowo, jak i innych chorych. Ważne jest również zapewnianie wsparcia dla osób przewlekle chorych, które jest najbardziej potrzebne. Miasto finansuje ponadto działalność dwóch domów, ale warto wyartykułować, iż wsparcie zapewniają dodatkowo cztery stowarzyszenia prowadzące dzienne domy dla seniorów. Jest to wyjątkowa sytuacja w skali województwa, ponieważ w mniejszych powiatach ta forma prawna podmiotów świadczących wsparcie nie jest tak mocno rozwinięta. W związku z tym należy podkreślić i wyróżnić zaangażowanie organizacji pozarządowych świadczących pomoc w obszarze pomocy społecznej. Mówiłam wcześniej o dziennych domach dla seniorów, ale wśród seniorów mamy też osoby niepełnosprawne i taki dom też jest. One mają różne specjalizacje. Jest dla osób niepełnosprawnych ruchowo, dla osób ze stwardnieniem rozsianym, dla osób reumatycznych, dla osób z cukrzycą, dla kardiologicznych. Jest podział kompetencji po to by prowadzić rehabilitację z każdą osobą i po to by zatrudnić specjalistów z różnych dziedzin. Jeśli chodzi o osoby przewlekle chore, mają one świadczone usługi w miejscu zamieszkania. To robi i finansuje gmina. Prowadzi sama dwie takie jednostki. Zleca czterem innym stowarzyszeniom prowadzenie domów. Prowadzi usługi opiekuńcze i specjalistyczne w miejscu zamieszkania, bo tutaj niepełnosprawność związana jest z za 332

333 burzeniami psychicznymi. Prowadzi jednostki, prowadzi usługi. Gmina jest organem założycielskim dla przychodni specjalistycznej i szpitala. Także obejmuje opieką przewlekle chorych. APST2_OLS_P_24_ Biorąc pod uwagę specyfikę funkcjonowania dziennych domów pomocy społecznej należy podkreślić, iż miasto zapewnia dowóz osobom korzystającym z dziennych placówek. Mają oni również zapewnione wyżywienie i aktywne formy spędzania czasu w ośrodkach. Jest to bardzo ważna forma wsparcia ze względu na pozostawienie osoby w środowisku lokalnym, a jednocześnie udzielenie jej pełniej pomocy w trakcie dnia. Zabezpieczenie w postaci miejsc w domach dziennego pobytu jest wystarczające, ponieważ razem są w stanie zapewnić około 600 miejsc dla osób potrzebujących. Ponadto powiat miejski ma również odpowiednią ilość domów pomocy społecznej, a najważniejsze jest to, iż kolejki osób oczekujących nie są bardzo duże, dzięki czemu osoby potrzebujące mogą szybko otrzymać wsparcie. Zaakcentować w tym miejscu można, iż Olsztyn wypada również dobrze pod względem dostępności i liczebności miejsc dziennego pobytu, skupiając w swoich granicach administracyjnych połowę wszystkich placówek występujących w województwie. To, co jest zadaniem powiatu, czyli tworzenie Domów Pomocy Społecznej dla tej grupy osób, to my to zabezpieczamy. Osoby, które pochodzą z naszego powiatu i chcą się dostać do Domu Pomocy Społecznej, to się dostaną i kolejki nie są już takie długie. To, co wynika z moich zadań ustawowych jest zabezpieczone. APST3_OLS_S_47_ W świetle danych zaczerpniętych z interpretacji wywiadów jakościowych w zakresie identyfikacji i opisu mechanizmów działania instytucji opieki na terenie miasta przez samorządowców, warto wyartykułować, iż Olsztyn zapewnia wsparcie swoim mieszkańcom w zakresie domów pomocy dla osób przewlekle chorych, osób z problemami somatycznymi oraz psychicznie chorych. Ponadto, miasto zapewnia dostęp do domów dziennego pobytu i środowiskowych domów samopomocy. Ważne jest również zabezpieczanie przez miasto usług opiekuńczych i specjalistycznych oraz mieszkań chronionych dla osób potrzebujących. Biorąc pod uwagę wymienione powyżej istniejące na terenie Olsztyna instytucje opieki, można stwierdzić, iż system pomocy społecznej jest mocno rozbudowany oraz zapewniający pełne wsparcie. Domy dla osób przewlekle chorych są, z problemami somatycznymi też są, psychicznie chorych są, niepełnosprawnych intelektualnie są, dzieci niepełnosprawnych intelektualnie nie ma, tych DPS-ów też nie. Domy Dziennego Pobytu są i to dość liczne, bo aż dziewięć, 333

334 środowiskowe domy samopomocy jedenaście. Usługi opiekuńcze i specjalistyczne są, rodzinne domy pomocy są, mieszkania chronione są, asystent osobisty osoby niepełnosprawnej jest, żłobki są, kluby są, dziennego opiekuna nie ma i nie ma też niani, bo nie było takiego zainteresowania. APST2_OLS_P_24_ Pewne braki w zasobach opieki w mieście Olsztyn dostrzec można w kontekście liczby mieszkań chronionych. W przypadku tej formy wsparcia, zapotrzebowanie znacznie przewyższa możliwości zapewnienia pomocy. Ponadto, pomimo posiadania rozbudowanej struktury domów pomocy społecznej, w dalszym ciągu istnieje duże zapotrzebowanie na nowe miejsca. W opinii dyrektorów instytucji w obszarze opieki nad osobami starszymi brakuje pielęgniarki środowiskowej, pielęgniarskiej opieki długoterminowej oraz domu pomocy społecznej. Nieco inne braki są obserwowane w przypadku opieki nad osobami chorymi i z niepełnosprawnością. W przypadku pierwszej z wymienionych grup odbiorców brakuje zakładu pielęgnacyjnoopiekuńczego, pielęgniarki środowiskowej, pielęgniarskiej opieki długoterminowej, domu pomocy społecznej i domu dziennego pobytu. W zakresie opieki nad osobami z niepełnosprawnością w opinii respondentów najbardziej brakuje zakładu pielęgnacyjnoopiekuńczego, pielęgniarskiej opieki środowiskowej oraz mieszkań chronionych dla osób z niepełnosprawnością. Rysunek 22. Brakujące formy opieki dla różnych grup podopiecznych w opinii dyrektorów instytucji opieki z Olsztyna. 334

335 Źródło: Badanie FIO-P1. Pracownicy ds. finansowania opieki, których badano technikami jakościowymi i radni miasta są zgodni w kwestii wystarczalności zasobów opieki na terenie miasta z radnymi. W tej ostatniej grupie respondentów rysuje się wyraźne przekonanie, że na terenie ich jednostki zasoby opieki są wystarczające w stosunku do potrzeb zróżnicowanych grup podopiecznych. Dotyczy to zwłaszcza takich beneficjentów opieki, jak rodziny z dziećmi, osoby chore czy osoby z niepełnosprawnością (odpowiednio 64,7%, 82,4% i 64,7%). Odrobinę gorzej radni ocenili wystarczalność zasobów opieki w kontekście osób w podeszłym wieku (47,1%). 335

336 Rysunek 23. Wystarczalność zasobów opieki na terenie Olsztyna w perspektywie różnych grup podopiecznych (porównanie opinii radnych i dyrektorów instytucji). Źródło: Badanie AP-ST1 i FIO-P PODSUMOWANIE MIASTO OLSZTYN Miasto Olsztyn wyróżnia na tle innych badanych JST jego centralne położenie w regionie. Przekłada się to na formę pracy poszczególnych członków gospodarstw domowych, którzy zatrudnieni są głownie w sektorze prywatnym (branża usług). Olsztyn jako miejscowość silnie 336

337 zurbanizowana może poszczycić się rozbudowaną siecią instytucji opieki, umożliwiając mieszkańcom, którzy na co dzień pracują, powierzenie opieki na podopiecznymi zróżnicowanym placówkom. W związku z tym, mimo dużego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze, istniejące instytucje relatywnie dobrze dają sobie radę z zaspokajaniem popytu. A w przypadku opieki przedszkolnej, mamy nawet do czynienia z nadwyżką podaży w stosunku do popytu. Zauważalne i przewidywane zmiany demograficzne w Olsztynie, tj. zmniejszająca się liczba ludności, migracje, a także tendencja starzenia się mieszkańców miasta mogą w przyszłości spowodować poważne problemy gospodarstwa domowe nie będą w stanie samodzielnie zapewnić opieki w pełnym wymiarze. Tymczasem utrzymująca się aktualnie wysoka dzietność implikuje zapotrzebowanie na opiekę żłobkową. Rodziny, które z różnych względów nie mogą sprawować opieki nad podopiecznymi, mają możliwość skorzystania z pomocy instytucjonalnej. Z kolei rodzinom, które wolą sprawować opiekę samodzielnie miasto oferuje dostęp do form środowiskowych. Zarówno procesy demograficzne, jak i sytuacja społeczno-gospodarcza miały konsekwencje dla działań samorządów w zakresie zapewniania opieki. Miasto Olsztyn słynie z optymalnych rozwiązań w zakresie opieki w skali całego województwa, a istniejące instytucje cieszą się dużym uznaniem w społeczności lokalnej. Zjawiska te powinny być zauważone przez decydentów i wzięte pod uwagę. Sieć usług opiekuńczych dla dzieci jest w Olsztynie najlepiej rozwinięta w porównaniu do pozostałych badanych powiatów. Na sieć tą składają się łącznie 84 instytucje publiczne i niepubliczne świadczące opiekę nad dziećmi. Sieć instytucji opieki przedszkolnej w Olsztynie jest również najlepiej rozwinięta spośród wszystkich badanych powiatów (nieco ponad mieszkańców na jedną instytucję). Publiczne żłobki i przedszkola cieszą się dużym uznaniem i zaufaniem społecznym. Żłobki niepubliczne jeszcze nie zapracowały na tego rodzaju prestiż, chociaż na terenie miasta dostrzega się już zjawisko wzajemnego rekomendowania sobie tych żłobków wśród rodziców. Olsztyńskie przedszkola również są bardzo dobrze oceniane i cieszą się prestiżem. Dodatkowo, przedszkola publiczne uzupełniane są przedszkolami niepublicznymi, które miasto dofinansowuje z budżetu. Samorząd stara się wychodzić naprzeciw w ten sposób mieszkańcom, którzy mogą mieć trudności z opłacaniem opieki przedszkolnej. W zakresie opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi, obserwuje się przejmowanie przez instytucje działające w sferze polityki społecznej wielu zadań związanych z opieką zdrowotną. Jednocześnie na terenie miasta dobrze rozwija się opieka środowiskowa, a samorząd kładzie nacisk na rozwijanie różnych form opieki domowej. Obserwuje się ponadto większe zapotrzebowanie na zakłady opiekuńczo-lecznicze, którym szpitale często przekazują pacjentów w stanie wegetatywnym i terminalnym. Jednocześnie miasto wspiera różne formy aktywnego starzenia się. Ludzi starszych w Olsztynie 337

338 nie trzeba zachęcać do aktywności i rozwijania się. Funkcjonuje tu Uniwersytet Trzeciego Wieku, który odwiedza osób. 338

339 7. POWIAT BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKI 7.1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu bieruńsko-lędzińskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu bieruńsko-lędzińskiego: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie bieruńsko-lędzińskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie 339

340 opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu bieruńsko-lędzińskiego. 340

341 7.2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE). Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie bieruńsko-lędzińskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat bieruńsko-lędziński charakteryzuje się wysokim zapotrzebowaniem i jednocześnie niskimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie bieruńsko-lędzińskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono 341

342 instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi ) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. 342

343 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=65) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=7) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=13) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=834) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=4), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=10), IDI (n=8) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących 343

344 podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU BIERUNSKO- LĘDZIŃSKIEGO I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Ziemski powiat bieruńsko-lędziński położony jest w południowo-wschodniej części województwa śląskiego. Jest on najmniejszym powiatem w województwie śląskim pod względem liczby ludności i powierzchni - w 2013 r. mieszkały w nim osób, co stanowi jedynie 1,27% ludności województwa śląskiego 161. Powiat graniczy z następującymi miastami na prawach powiatu: Katowice, Tychy, Mysłowice, Jaworzno, z miastem i siedzibą powiatu ziemskiego Pszczyną oraz z powiatami w województwie małopolskim: chrzanowskim (w tym z miastem Chełmek) i oświęcimskim. Powiat bieruńsko-lędziński składa się z pięciu gmin w tym trzech małych miast: Bierunia, Lędzin i Imielina oraz dwóch gmin wiejskich: Bojszowy i Chełm Śląski. Od 2004 roku liczba ludności w powiecie utrzymuje się na zbliżonym poziomie i oscyluje wokół wartości 55,8 tys. Liczba ludności powiatu stanowi wypadkową kilku kluczowych czynników w tym przede wszystkim ruchu naturalnego i migracji. W 2013 r. w powiecie urodziło się tylko 11,4 dzieci na 1000 osób przy średniej dla Polski na poziomie 9,6. Najwyższy wskaźnik zanotowano w Bojszowach (15,0), a najniższy w Chełmie Śląskim (8,5). Co ciekawe, wskaźnik ten jest skorelowany ze wskaźnikiem małżeństw. Na 1000 mieszkańców w powiecie bieruńsko-lędzińskim w 2014 r. zawarto 5,3 małżeństwa przy średniej dla kraju na poziomie 4,9. Tak więc zarówno wskaźnik liczby małżeństw, jak i niski współczynnik rozwodów tłumaczy wysoką dzietności w powiecie bieruńsko-lędzińskim. Tabela 17. Rozwody na 1000 ludności w powiecie bieruńsko-lędzińskim w latach POLSKA 1,5 1,8 1,9 1,7 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 ŚLĄSKIE 1,7 2,0 2,3 2,0 2,1 1,9 1,8 1,8 1,8 1,9 1,8 Powiat bieruńsko-lędziński 0,8 1,1 1,3 1,2 1,2 1,2 1,3 1,1 1,1 1,3 1,1 Źródło: BDL GUS. 161 BDL GUS. Ludność wg grup wieku i płci. Dane wg podziału administracyjnego na dzień 31 XII. 344

345 Tabela 18. Urodzenie żywe na 1000 osób w powiecie bieruńsko-lędzińskim w 2013 roku. Jednostka samorządowa Urodzenie żywe na 1000 osób Powiat bieruńsko-lędziński 11,4 Bieruń (1) 10,9 Imielin (1) 9,4 Lędziny (1) 12,3 Bojszowy (2) 15,0 Chełm Śląski (2) 8,5 Źródło: BDL GUS, obliczenia własne. Współczynnik dzietności, który oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, wyniósł 1,420 w roku 2014 w całym podregionie tyskim, co nie tylko gwarantuje zastępowalności pokoleń, ale jest też istotnie wyższe, niż analogiczny wskaźnik dla Polski (1,290) 162. Współczynnik ten jest związany z przyrostem naturalnym. W powiecie bieruńsko-lędzińskim w 2014 roku przeważały urodzenia nad zgonami i różnica ta była znacząca (na 1000 osób przewaga urodzeń nad zgonami wyniosła 4,1). Jest to bardziej korzystna proporcja niż w całym województwie i kraju. W województwie śląskim w 2014 r. przyrost naturalny wyniósł (-1,1) na 1000 mieszkańców, zaś w kraju liczba zgonów i urodzeń żywych wyrównała się. Tak duża różnica w przyroście naturalnym w województwie, Polsce i w powiecie bieruńsko-lędzińskim wynika nie tylko z wyższej stopy urodzeń w powiecie, ale też z niższego wskaźnika zgonów. Przeciętnie w kraju na 1000 osób rocznie umiera 10 osób, a w powiecie bieruńsko-lędzińskim aż 8. Tabela 19. Przyrost naturalny na 1000 osób w powiecie bieruńsko-lędzińskim w 2014 r. Jednostka samorządowa Przyrost naturalny na 1000 osób Śląskie -1,1 Powiat bieruńsko-lędziński 4,1 Bieruń (1) 4,8 Imielin (1) 1,4 162 Brak danych na poziomie powiatu. Dane dostępne tylko na poziomie NTS-3 (podregiony). 345

346 Lędziny (1) 3,9 Bojszowy (2) 5,1 Chełm Śląski (2) 5,0 Polska -1,1 Źródło: BDL GUS. Dalsze potwierdzenie ciągłości trendu kształtowania się liczby ludności powiatu dostarczają dane dotyczące migracji. Dane te należy interpretować z ostrożnością, ponieważ sprawozdają jedynie formalne wymeldowania, a nie całą mobilność przestrzenną mieszkańców. Analiza współczynnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym wykazuje duże zmiany na przestrzeni ostatnich 10 lat. Najwyższy współczynnik salda migracji w powiecie odnotowano w 2007 roku i wynosił on 36,9, zaś najniższy odnotowano w 2013 roku i wynosił on (-0,3). Obecnie powiat bieruńsko-lędziński zaludnia się (4,9), co oznacza, że na 10 tys. mieszkańców w tym wieku znacznie więcej osób meldowało się na terenie powiatu, niż go opuszczało. Jest to zjawisko odmienne w porównaniu do danych dla województwa śląskiego i kraju, gdzie zanotowano ujemne współczynniki salda migracji osób w wieku produkcyjnym (odpowiednio -19,6 i -6,0). Analizie poddano także kierunki migracji. Napływ ludności z miast jest ponad pięciokrotnie większy niż z obszarów wiejskich, co świadczy o atrakcyjności osiedleńczej powiatu. W 2014 roku odsetek osób osiedlających się na terenie powiatu z innych miast wynosił 84%. Wykres 16. Współczynnik salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym w powiecie bieruńsko-lędzińskim na tle województwa i Polski w latach ,0 40,0 20,0 0,0-20,0-40, POLSKA ŚLĄSKIE Powiat bieruńsko-lędziński Źródło: BDL GUS. Zarówno dane, jak i prognozy dotyczące trendów demograficznych w zakresie ruchu naturalnego ludności powiatu i migracji, wydają się potwierdzać tezy o starzeniu się społeczeństwa. Dane umieszczone na poniższych wykresach pozwalają sformułować przypuszczenie o zwiększaniu się w przyszłości zapotrzebowania na dostęp do instytucji i usług w zakresie opieki dla ludzi starszych, a ustabilizowaniu się zapotrzebowania na różnorodne formy opieki nad dziećmi do lat

347 347

348 Wykres 17. Udział ludności według ekonomicznych grup wieku i płci (%) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 63% 63% 65% 67% 63% 66% 64% 63% 18% 19% 17% 20% 19% 18% 20% 19% 21% 16% 14% 18% 15% 15% 18% 18% w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym ogółem Źródło: BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Relacje między poszczególnymi grupami wieku przekładają się na wartość współczynnika obciążenia demograficznego. Wskaźnik ten interpretuje się jako poziom ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym kosztami utrzymania osób w wieku przed- i poprodukcyjnym. W 2013 roku w powiecie bieruńsko-lędzińskim na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 52 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do

349 Wykres 18. Zmiana struktury ludności w wieku 0-5 lat i 70+ w powiecie bieruńsko-lędzińskim na tle Polski i województwa w latach ,0% 11,0% 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% Polska - % os. 70+ śląskie - % os. 70+ Powiat bieruńsko-lędziński - % os. 70+ śląskie - % os. 0-5 lat Polska - % os. 0-5 lat Powiat bieruńsko-lędziński - % os. 0-5 lat Źródło: BDL GUS. Wykres 19. Prognoza demograficzna liczby ludności powiatu bieruńsko-lędzińskiego w wieku 0-6 lat i Powiat bieruńsko-lędziński 0-6 lat Powiat bieruńsko-lędziński 75+ lat Źródło: BDL GUS. W powiecie podczas spisu powszechnego w 2011 roku zamieszkiwało osób niepełnosprawnych, co stanowiło około 8% mieszkańców powiatu, przy czym 58% z tych osób 349

350 było niepełnosprawnych prawnie (posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność w wieku produkcyjnym (2 315) i poprodukcyjnym (2 058), co wskazuje na możliwość występowania większego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze zarówno skierowane do osób z niepełnosprawnością, jak i jednocześnie skierowane do osób starszych i niepełnosprawnych Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. W 2011 roku w powiecie bieruńsko-lędzińskim żyło rodzin, z czego 82% (13,4 tys.) stanowiły małżeństwa 163. Część tych małżeństw okazała się nietrwała. Co roku kilkadziesiąt par formalnie kończy wspólne pożycie. W powiecie (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) jest relatywnie niski współczynnik rozwodów (1,1 w porównaniu z 1,8 w województwie i 1,7 w kraju). Ponadto w ciągu ostatnich lat liczba rozwodów w powiecie utrzymuje się na zbliżonym poziomie. Oznacza to w przyszłości ustabilizowany zasób rodzin mogących i chcących podejmować zadania opiekuńcze wobec starszego pokolenia. Wykres 20. Liczba rozwodów w powiecie bieruńsko-lędzińskim latach Źródło: BDL GUS. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Dokument Strategia rozwoju powiatu bieruńsko-lędzińskiego na lata szeroko opisuje słabe i mocne strony powiatu oraz szanse i zagrożenia. W obszarze dotyczącym społeczności lokalnej i usług społecznych autorzy Strategii (2014) dostrzegają, iż słabą stroną powiatu jest utrudniony dostęp mieszkańców do lecznictwa zamkniętego i specjalistycznego oraz do placówek zapewniających opiekę dzieciom do 3 roku życia. Ponadto dostrzegany jest brak niektórych instytucji o randze powiatowej, w tym m.in. domów opieki i 163 Źródło: GUS, NSP

351 centrum usług społecznych, a także brak placówek pomocy społecznej domu pomocy społecznej, dziennego domu pomocy społecznej. Wśród propozycji strategicznych projektów powiatu związanych z inwestowaniem w usługi społeczne i instytucje o randze powiatowej pojawiły się m.in. plany dotyczące budowy Centrum Usług Społecznych pełniących funkcję placówki opiekuńczo-wychowawczej i mieszkań chronionych, Domu Pomocy Społecznej (dziennego i całodobowego) oraz Powiatowego Centrum Lecznictwa Zamkniętego i Ambulatoryjnego. Zgodnie z informacją zawartą w Powiatowej Strategii Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Bieruńsko-Lędzińskiego na lata (2011) do zasobów instytucjonalnych pomocy społecznej na obszarze powiatu należą: Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Ośrodki Pomocy Społecznej (5 placówek), Świetlica środowiskowa wraz z filami (razem 4 placówki), Klub Młodzieżowy, Klub Integracji Społecznej, Gminne Centrum Profilaktyki Uzależnień w Bieruniu, Świetlica profilaktyczno-wychowawcza (2), Świetlica Socjoterapeutyczna (2), Dom Dziennego Pobytu Seniora oraz Schronisko dla bezdomnych. 351

352 Rynek pracy i warunki życia W porównaniu z danymi dla całego województwa śląskiego, a także w odniesieniu do innych badanych powiatów, powiat bieruńsko-lędziński wyróżnia się najniższą stopą bezrobocia rejestrowanego. Nawet w 2005 roku, gdy wskaźniki bezrobocia w Polsce osiągały swoje apogeum, w powiecie bieruńsko-lędzińskim nie przekraczało ono 10 procent. Dla województwa śląskiego ten wskaźnik wynosił wówczas 15,5 proc., w niektórych powiatach województwa przekraczał 20, a w jednym 25 proc. W ciągu kolejnej dekady, stopa bezrobocia pozostawała na zbliżonym dość stabilnym poziomie, w roku 2014 wynosiła 4,7 proc. W liczbach bezwzględnych bez pracy pozostawało osób. Zarówno dynamika zmiany stopy bezrobocia w okresie poakcesyjnym, jak i po 2008 roku (rozpoczęciu globalnego kryzysu finansowego), który przyniósł spowolnienie gospodarcze, nie była w powiecie znaczna, zdecydowanie niższa niż dane dla całego województwa. Warto podkreślić, że jest to spowodowane w znacznym stopniu specyfiką regionu (tereny przemysłowe, część Metropolii Górnośląskiej) oraz dużym odsetkiem osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie. W analizowanym okresie zmniejszył się o niespełna 17 punktów procentowych udział w strukturze bezrobotnych osób pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 2005 roku wynosił on 45,4 proc., zaś w 2014 roku 28,5 proc. Wykres 6. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie bieruńsko-lędzińskim na tle województwa w latach ,0 15,0 10,0 5,0 Województwo śląskie Powiat bieruńsko-lędziński 0, Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące zatrudnienia we wszystkich powiatach województwa śląskiego wskazują na lepszą sytuację mieszkańców powiatu bieruńsko-lędzińskiego niż w innych obszarach regionu. Liczba pracujących w powiecie wynosi 20,8 tys., a wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców (339) jest zdecydowanie wyższy niż średnia dla województwa (257). Spośród pracujących, prawie 71 proc. zatrudnionych jest w przemyśle i budownictwie, jest to prawie dwukrotnie więcej niż średnia dla całego województwa, nieco ponad 24 proc. osób pracujących jest zatrudnionych w usługach, zaś 4,6 proc. w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie. Pod względem wielkości zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych 352

353 przeliczonych na 10 tys. mieszkańców, widać wyraźną dominację podmiotów mniejszych. 95 proc. zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych zatrudnia mniej niż 10 osób. Przeciwnie niż w przypadku danych wojewódzkich i ogólnopolskich, można również zauważyć, że ich liczba zmalała między 2004 a 2013 rokiem. Tabela 4. Podmioty gospodarcze według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w powiecie bieruńsko-lędzińskim na tle Polski i województwa w latach ROK Powiat bieruńsko-lędziński Województwo śląskie Polska Źródło: BDL GUS. Ogółem 1181,3 1156,2 1095,0 1130, ,9 1102,0 1038,5 1078, ,7 44,5 47,1 43, ,5 9,4 8,9 8,6 250 i więcej 0,3 0,3 0,5 0,5 Ogółem 1403,4 1400,6 1494,9 1568, ,8 1320,9 1408,8 1489, ,1 66,4 72,2 65, ,5 11,3 12,0 12,6 250 i więcej 2,1 1,9 2,0 2,0 Ogółem 1475,6 1501,6 1574,6 1666, ,6 1426,9 1495,6 1593, ,4 61,2 65,1 59, ,7 11,6 12,0 12,1 250 i więcej 2,0 1,9 2,0 1,8 W 2014 powiecie zarejestrowanych było w rejestrze REGON ponad 4,5 tys. podmiotów gospodarczych. Spośród owych podmiotów ponad 97%, podobnie jak w Polsce, należało do sektora prywatnego. Tabela 5. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (10 najliczniejszych sekcji PKD) w powiecie bieruńskolędzińskim w 2014 roku OGÓŁEM 5056 Sekcja PKD Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Budownictwo 515 Przetwórstwo przemysłowe 481 Pozostała działalność usługowa; gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, 396 gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 362 Transport i gospodarka magazynowa 314 Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 217 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 204 Edukacja 132 Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi

354 Źródło: BDL GUS Infrastruktura Pozostałe 531 Powiat bieruńsko-lędziński jest jednym z mniejszych (158 km 2 ) terytorialnie w województwie. Zamieszkuje go najmniejszy odsetek (1,3%) ludności województwa, a gęstość zaludnienia jest stosunkowo duża i wynosi 372 osoby/km 2. Bieruńsko-lędziński należy do grupy zurbanizowanych powiatów, w którym infrastruktura jest w dobrze rozwinięta. Powiat zajmuje 14 pozycję w województwie jeśli chodzi o odsetek ludności korzystającej z instalacji wodociągowej, 20 pozycję pod względem korzystania z kanalizacji, zaś 25 pozycję pod względem korzystania z instalacji gazowej. W 2013 roku oddano do użytku 42 mieszkań na 10 tysięcy mieszkańców. Średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (503 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 229,6 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało 2 170, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła osób. Powiat bieruńsko-lędziński należy do obszaru funkcjonalnego Metropolii Górnośląskiej, w tym miasto Bieruń wchodzi w skład Metropolii Górnośląskiej. Do głównych funkcji powiatu bieruńsko-lędzińskiego należy funkcja przemysłowa a uzupełniającą jest funkcją usługowa. Funkcja rolnicza jest prawie nieobecna na obszarze powiatu. Spośród sektorów przemysłowych najważniejszymi są wydobywczy, samochodowy i chemiczny. Zgodnie z zapisami Strategii Rozwoju Powiatu Bieruńsko-lędzińskiego na lata (2014) wśród priorytetów strategicznych wymienione zostały zwiększenie konkurencyjności małych i średnich firm na rynku ponadlokalnym, przyciągnięcie nowych inwestorów wzbogacających lokalną gospodarkę oraz zredukowanie emisji zanieczyszczeń poprzez m.in. wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Powiat bieruńsko-lędziński należy do dobrze wyposażonych w infrastrukturę drogową. Przez powiat przebiega droga krajowa nr 44 w kierunku Tychów oraz Oświęcimia i dalej Krakowa, fragment drogi krajowej S1, będącą obwodnicą Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz drogi wojewódzkie: nr 934 w kierunku Mysłowic, nr 932 w kierunku Pszczyny i nr 780 w kierunku Chełmka. Przez powiat przebiega ważna międzynarodowa linia kolejowa C65/2 w kierunku południkowym służąca przewozom towarowym. Nie istnieje pasażerskie połączenie kolejowe z Bierunia i Lędzin, natomiast Imielin posiada takie połączenie realizowane przez Koleje Śląskie; odległość do Katowic wynosi 21 km (czas przejazdu wynosi ok. 35 minut) a do Oświęcimia 12 km (24 minuty). Organizatorem komunikacji miejskiej na terenie powiatu jest Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (KZK GOP 2015) oraz Miejski Zarząd Komunikacji w Tychach (MZK Tychy 2015). Obsługą pasażerów w powiecie jak i w relacjach 354

355 między powiatowych zajmuje się PKS w Pszczynie. Oddziaływanie gospodarcze obszaru funkcjonalnego Metropolii Górnośląskiej, a także Metropolii Górnośląskiej na powiat i jego sytuację, szczególnie w odniesieniu do rynku pracy, jest znaczne i korzystnie wpływa na sytuację mieszkańców powiatu. 3.5 Podsumowanie Powiat bieruńsko-lędziński jest powiatem zurbanizowanym, pełniącym przede wszystkim funkcję przemysłową. Zgodnie z danymi dotyczącymi migracji oraz ruchu naturalnego stwierdzić można, iż wypada on korzystnie na tle kraju. Ponadto jest to region zasobny ekonomicznie i atrakcyjny rezydencyjnie. Jednakże z punktu widzenia opieki sytuacja mieszkańców powiatu jest niekorzystana. Strategia Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata dostarcza informacji na temat dyskomfortu mieszkańców powiatu odczuwanego w związku z utrudnionym dostępem do podstawowej i specjalistycznej opieki medycznej, brakiem szpitala powiatowego, trudnościami w egzystencji osób niepełnosprawnych oraz ograniczonym dostępem do opieki dla dzieci w wieku 0-5 lat. W 2013 roku dla mieszkańców dostępny był jedynie jeden klub dziecięcy, oferujący już tylko 12 miejsc. Bardziej korzystna sytuacja przedstawia się, jeśli wziąć pod uwagę przedszkola. Liczba przedszkoli wzrosła z 8 w roku 2004 do 9 w roku 2013, natomiast liczba miejsc zwiększyła się w tym okresie znacząco z 1241 do

356 7.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ W POWIECIE BIERUŃSKO- LĘDZIŃSKIM Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie bieruńsko-lędzińskim. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci do 5 roku życia), Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I 356

357 grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Grupy podopiecznych Kryteria brane pod Osoby Osoby uwagę Dzieci Niepełnosprawni chore starsze Wiek 0-5 lat 0-69 lat 0-69 lat 70+ lat orzeczenie o niepełnosprawności NIE NIE TAK obojętne ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności NIE TAK TAK obojętne właściwych dla wieku Ograniczenia w NIE codziennym DOTYCZY funkcjonowaniu Obojętne Obojętne TAK W powiecie bieruńsko-lędzińskim najczęściej występuje niesamodzielność faktyczna, która 357

358 dotyczy 15,1% osób zamieszkujących powiat (szacunkowo jest to ok mieszkańców). Z kolei blisko co dziesiąty mieszkaniec powiatu uważa siebie za niesamodzielnego lub jest za takiego uważany przez członka swojego gospodarstwa domowego. Najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, deklarowaną przez niespełna 7% mieszkańców. Porównując te statystyki z danymi z pozostałych badanych powiatów widać, że w powiecie bieruńskolędzińskim są one na nieco niższym poziomie. Dla oceny popytu na opiekę należy zwrócić uwagę także na relacje pomiędzy różnymi typami niesamodzielności. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część osób faktycznie niesamodzielnych jest również niesprawna w opinii przedstawiciela gospodarstwa. Mieszkańcy spełniający wszystkie trzy kryteria niesamodzielności posiadający formalne orzeczenia, napotykający na obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki stanowią 19,2% osób niesamodzielnych. Co czwarta osoba znalazła się również w grupie osób niesamodzielnych tylko w ujęciu faktycznym. Tak istotny udział tych osób może być niepokojący, gdyż z jednej strony grupa ta nie ma formalnie potwierdzonego swojego statusu i nie jest widoczna przynajmniej dla części systemu opieki, a jednocześnie grupa ta nie jest też postrzegana jako grupa wymagająca opieki przez swoich najbliższych. Rysunek 24. Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców powiatu bieruńsko-lędzińskiego Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze 358

359 sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie bieruńsko-lędzińskim jest 6465 gospodarstw (+/-554) 164, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 37% wszystkich gospodarstw na terenie powiatu. Wśród badanych gospodarstw z powiatu bieruńsko-lędzińskiego znalazło się 12,7% gospodarstw z osobami starszymi wymagającymi opieki (szacuje się, że w powiecie jest ich / ), z dziećmi między 3 a 5. rokiem życia 10,7% (co stanowi 1847 gospodarstw +/ ) oraz z dziećmi do dwóch lat 7% (1209 gospodarstw +/ ). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki 168 są najczęściej osoby starsze - 5,2% (szacuje się, że w powiecie bieruńsko-lędzińskim jest takich osób (+/ ) oraz dzieci do lat pięciu łącznie 5,6% (3291 +/-529 dzieci 170 ). Wśród badanych nie znalazły się osoby chore psychicznie. 164 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Szacuje się, że w powiecie bieruńsko-lędzińskim jest takich osób 8894 (+/- 823), przy założeniu teoretycznego błędu szacunku równego 0,014, zakładającego losowanie proste. 169 Teoretyczny błąd szacunku równy 0,014 zakłada losowanie proste. 170 Według danych GUS na koniec 2013 roku, w powiecie bieruńsko-lędzińskim w wieku do 5. roku życia było 4091 dzieci. Różnica między szacowaną wartością w dużej mierze wynika z terminu realizacji badania (czerwiec-sierpień) oraz rocznikowej klasyfikacji wieku. 359

360 Rysunek 25. Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Przeprowadzone badania pozwalają też oszacować zakres czasowy opieki potrzebny dla poszczególnych kategorii osób. Grupą wymagającą opieki o najwyższej częstotliwości, w większości całodobowej (85,5%), są osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Drugą z kolej grupą wymagającą największego zaangażowania opiekunów są dzieci do lat pięciu. Według respondentów grupa ta wymaga opieki codziennie (łącznie 93,7%). Zdaniem badanych na opiekę nad dziećmi składają się wszystkie czynności pielęgnacyjne, karmienie, przebieranie, przygotowywanie posiłków oraz organizowanie aktywności, które mają rozwijać dzieci. Celem opieki jest w pierwszej kolejności zapewnienie bezpieczeństwa, następnie edukowanie i rozwój społeczny. Trzecią z kolei grupą, która według respondentów wymaga największej częstotliwości opieki są osoby niepełnosprawne fizycznie. Według sześciu na dziesięciu pytanych osoby te wymagają opieki codziennie 27,1% pytanych wskazało na opiekę całodobową oraz blisko co trzecia osoba wskazała na opiekę w wymiarze średnio 2,6 godzin dziennie. W przypadku pełnej niepełnosprawności fizycznej opieka oznacza właściwie całodobowe czuwanie i wykonywanie wszystkich czynności pielęgnacyjnych w dzień i w nocy, często bardzo obciążających także fizycznie, ze względu na ciężar ciała chorego. W takich sytuacjach nie są możliwe jakiekolwiek wyjazdy, nawet na spotkania rodzinne, czy spacery. W przypadku osób starszych działania opiekuńcze to przede wszystkim obecność i rodzaj czuwania przy osobie potrzebującej, przypominanie jej o koniecznych czynnościach, dbanie żeby była w jak najlepszej kondycji obecnie i w przyszłości. W opiece kierują się głównie 360

361 poczuciem obowiązku i miłością. Około 44% osób starszych wymaga opieki codziennie 23,1% całodobowo oraz 21,3% osób średnio przez 4,6 godzin dziennie. W przypadku osób chorych somatycznie opieką jest głównie dbanie o regularne wizyty lekarskie, szukanie specjalistów, dawkowanie lekarstw, mobilizowanie do aktywności, przypominanie co osoba podopieczna powinna zrobić o określonej porze dnia. Blisko czterech na dziesięciu badanych wskazało, że osoby chore somatycznie z ich gospodarstwa wymagają opieki codziennie. Około 17% wskazało, że osoby te wymagają opieki minimum raz w tygodniu. Rysunek 26. Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 5 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (52,8%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi, wskazującymi na przewagę chłopców. Różnice, mieszczące się w granicach błędu statystycznego, wynikają m.in. z różnych metodologii liczenia wieku. 361

362 Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób będących głowami gospodarstwa domowego najlepiej zorientowanych w sytuacji rodziny. W gospodarstwach domowych z dziećmi w powiecie bieruńsko-lędzińskim znacznie przeważają mężczyźni (83%) między 30 a 39. rokiem życia, z wykształceniem średnim (35,6%), zawodowym (27,9%) lub wyższym (23,6%). Osoby te w większości są osobami pracującymi (łącznie 84,7%), głównie w sektorze prywatnym (67,4%), w segmencie usług rynkowych (46,8%) lub przemyśle (46%), zajmując najczęściej stanowisko robotnika przemysłowego bądź rzemieślnika (32,1%). Rysunek 5. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w powiecie bieruńsko-lędzińskim 362

363 Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wśród gospodarstw z dziećmi do lat pięciu, powiat bieruńsko-lędziński posiada dość wysoki wskaźnik kapitału społecznego mierzonego poziomem zaufania do innych ludzi, w tym nieznajomych. Natomiast kapitał kulturowy, mierzony liczbą książek posiadanych w domu, jest 363

364 na umiarkowanym poziomie w porównaniu do pozostałych badanych powiatów. W powiecie bieruńsko-lędzińskim badane gospodarstwa domowe z najmłodszymi podopiecznymi (dziećmi do lat 5) w przeważającej większości zamieszkują tereny miejskie (84,1%). Jest to bezpośrednio związane z wysokim wskaźnikiem urbanizacji powiatu. Najczęściej badane były gospodarstwa czteroosobowe (38,2%) oraz trzyosobowe (32,4%). Wysokość dochodów w przypadku blisko co trzeciego badanego gospodarstwa z dziećmi do lat pięciu nie przekracza 3000 zł miesięcznie (30,8%). W przypadku 11,3% sięga ona ustawowej granicy ubóstwa. Może mieć to przełożenie na ocenę własnej sytuacji materialnej, którą na średnim poziomie określa ponad połowa gospodarstw (52,4%), zaś źle bądź bardzo źle blisko co dziewiąte gospodarstwo. 364

365 Rysunek 6. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 365

366 Analiza profilu podopiecznych niepełnosprawnych, chorych i starszych wskazuje na zróżnicowanie tej grupy, jak też i na cechy wspólne. Rozkład procentowy w poszczególnych grupach wiekowych wskazuje na najliczniejszy udział osób w wieku 70 i więcej lat (54,4%). Konsekwencją struktury wieku podopiecznych jest także udział osób według płci w tej grupie. Teoria demografii wskazuje na wzrost udziału kobiet w ogólnej populacji wraz z wiekiem, co znajduje potwierdzenie w danych. Większość podopiecznych to kobiety (61,1%). W większości są to osoby o wykształceniu podstawowym lub gimnazjalnym (34,4%) bądź zasadniczym zawodowym (30,5%). Około dwóch na trzech podopiecznych jest na emeryturze. Jest to ściśle związane z wiekiem osób będących w tej grupie badanych. Tylko pojedynczym osobom stan zdrowia, wiek i poziom sprawności pozwalają na pracę. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze z powiatu bieruńsko-lędzińskiego największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. Rysunek 27. Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 366

367 Wśród osób będących głowami gospodarstw domowych z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi, więcej stanowią mężczyźni (58,0%). Są to najczęściej osoby w wieku 70 lat lub więcej (40%), głównie z wykształceniem zasadniczym zawodowym (40,4%) bądź średnim (20,5%). Osoby te najczęściej przebywają na emeryturze (67,1%). Wśród 23% pracujących, ponad połowa pracuje w przemyśle oraz zajmuje stanowisko robotnika przemysłowego bądź rzemieślnika (26,4%). 367

368 Rysunek 8. Charakterystyka opiekunów osób chorych, niepełnosprawnych i starszych w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 368

369 To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem. Co piąta osoba mieszka sama, czyli podobnie jak w innych badanych powiatach ziemskich (20-25%). 369

370 Rysunek 28. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 370

371 Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w powiecie bieruńsko-lędzińskim będzie wzrastać. Jedna piąta respondentów sądzi, że w perspektywie pięciu lat któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. W powiecie bieruńsko-lędzińskim chęć powiększenia rodziny zadeklarowało 18,1% gospodarstw. Odsetki gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny są większe niż odsetki rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można jednak ocenić w jakim stopniu obie te grupy się pokrywają. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Wzrost zapotrzebowania na opiekę potwierdza analiza danych Głównego Urzędu Statystycznego. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej do roku 2050 roku, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu bieruńsko-lędzińskiego, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić około 15,1% ludności powiatu, natomiast dzieci w wieku 0-2 lata oraz 3-6 lat stanowić będzie odpowiednio 3,0% i 4,4%. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na opiekę. W nadchodzących latach w powiecie bieruńsko-lędzińskim należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji w zakresie opieki nad dziećmi. 371

372 7.5. PODAŻ OPIEKI W POWIECIE BIERUŃSKO-LĘDZIŃSKIM Sieć formalnych instytucji opieki W powiecie bieruńsko-lędzińskim sieć usług opiekuńczych jest raczej niewielka, choć usytuowane są tu zarówno publiczne, jak i niepubliczne instytucje opieki. Przedstawiono je na poniższej mapie. Rysunek 10. Mapa lokalizacji zidentyfikowanych formalnych instytucji opieki w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Opracowanie własne. INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA W powiecie bieruńsko-lędzińskim zidentyfikowano 8 instytucji publicznych zapewniających dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, punkty przedszkolne i oddziały przedszkolne) oraz 1 tego rodzaju placówkę, mającą niepubliczny organ prowadzący. Zidentyfikowano również 1 niepubliczny klub dziecięcy. 372

373 Tabela 6. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu bieruńskolędzińskiego Instytucje opieki Liczba instytucji Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek 0 0 klub dziecięcy 0 1 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. 8 1 Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e- mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne. 373

374 Biorąc pod uwagę liczbę mieszkańców powiatu bieruńsko-lędzińskiego sieć instytucji opieki nad dziećmi jest relatywnie słabo rozwinięta. Z najgorszą sytuacją mamy do czynienia w przypadku instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. Zgodnie z danymi MPiPS (dane na dzień ) oraz danymi GUS za 2014 roku, na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego funkcjonuje tylko jedna instytucja świadcząca opiekę nad dziećmi w tej grupie wiekowej i jest to klub dziecięcy w Imielinie (Baby House). Niemniej jednak, zgodnie z doniesieniami prasowymi 171, swoją działalność w Bieruniu Nowym rozpoczął niepubliczny żłobek Akuku (oferujący 30 miejsc 172 ). Jest on powiązany z działającymi od dłuższego czasu placówkami o tej samej nazwie w Tychach. Niemniej jednak, ze względu na fakt, że dane prezentowane w niniejszym raporcie odnoszą się do roku 2014 oraz biorąc pod uwagę fakt, że placówka ta nie została odnotowana w rejestrze MPiPS, nie jest ona brana pod uwagę w niniejszym zestawieniu. Wskazuje jednak, że bardzo trudna sytuacja w zakresie dostępności opieki nad najmłodszymi dziećmi w powiecie bieruńsko-lędzińskim nieznacznie się poprawia, choć trudno uważać ten postęp za wystarczający. Należy wyraźnie wskazać, ze liczba instytucji oferujących opiekę nad najmłodszymi dziećmi jest w badanym powiecie dalece niewystarczająca, a jej dostępność dla rodzin (również ze względu na podwyższone koszty opieki w instytucjach niepublicznych w porównaniu do placówek publicznych) wyraźnie ograniczona. Nieco lepiej wygląda sieć instytucji opieki nad dziećmi wieku przedszkolnym. Z odnotowanych dziewięciu placówek, osiem stanowi własność publiczną. Tym samym na jedną instytucję opieki przedszkolnej przypada ponad mieszkańców, co sytuuje powiat bieruńskolędziński w grupie powiatów o ograniczonej dostępności instytucji w porównaniu do innych jednostek samorządowych objętych niniejszym badaniem (przykładowo w powiecie nyskim na jedną instytucję opieki przypada około mieszkańców). Należy odnotować jednak fakt, że przedszkola, w szczególności publiczne, zlokalizowane na terenie powiatu oferują znaczną liczbę miejsc, a ich struktura jest często rozbudowywana. Na ten fakt wskazywali przedstawiciele samorządu terytorialnego w czasie wywiadów. To są dwa przedszkola, one mają 2 głównie budynki i tak to pierwsze przedszkole ( ) ma jeszcze dodatkowo 2 budynki, czyli jest jeden główny i dwa dodatkowe jakby oddziały, a [drugie przyp.red.] przedszkole ( ) ma jeden budynek i dodatkowo 3 oddziały jeszcze [APST2_CHE_W_4_ ]

375 INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI W powiecie bieruńsko-lędzińskim notuje się relatywnie słabo rozbudowaną i zróżnicowaną sieć instytucji opieki zarówno w przypadku systemu pomocy społecznej jak i (szczególnie) w ramach sytemu ochrony zdrowia. W powiecie nie odnotowano żadnej placówki stacjonarnej opieki całodobowej w systemie ochrony zdrowia i tylko jedną taką placówkę (niepubliczna) zaspokajającą potrzeby w ramach systemu pomocy społecznej. Nieco lepiej rozwinięta jest natomiast sieć instytucji opieki nie całodobowej, w szczególności świadczonej w domach beneficjentów. Odnotowano łącznie sześć instytucji świadczących pielęgniarską opieką środowiskową lub długoterminową (w zestawieniu nie uwzględnia się indywidualnych praktyk pielęgniarskich) oraz dwa ośrodki pomocy społecznej, które bezpośrednio świadczą środowiskowe usługi opiekuńcze. W powiecie zlokalizowany jest ponadto jeden środowiskowy dom samopomocy świadczący dzienną opiekę nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie. Tabela 7. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonującymi na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego Instytucje opieki zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)/ zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalny oddział opieki paliatywnej/ hospicjum/ hospicjum domowe pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa dom pomocy społecznej/ domy dziennego pobytu/ placówka całodobowej opieki prowadzona w ramach działalności gospodarczej lub statutowej środowiskowy dom samopomocy/ klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne Liczba instytucji Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy 375

376 (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. Wśród instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi oraz niepełnosprawnymi, które są samodzielne warto wymienić również Uniwersytety Trzeciego Wieku, świetlice środowiskowe oraz stowarzyszenia. Te ostatnie działają wspierają wszystkie osoby niepełnosprawne, również poprzez realizację zadań zleconych. W powiecie działalność tego typu NGO jest bardzo aktywna, dostrzegana i ceniona przez przedstawicieli władz. Warto zwrócić uwagę, że poza OPS i PCPR na terenie powiatu nie działają instytucje świadczące opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie. Na podstawie analizy materiału można jednak stwierdzić, że stowarzyszenia dobrze wypełniają tę lukę instytucjonalną. Oprócz komercyjnego domu opieki, alternatywą dla mieszkańców są placówki zlokalizowane w sąsiednich powiatach. Miasto planuje wybudowanie domu opieki społecznej, powstaje również dom opieki przy klasztorze w Chełmie Śląskim, jednak dedykowany on jest głównie rodzinom sióstr i księży, zatem na chwilę obecną jedyną przystępną finansowo oraz powszechnie dostępną ofertę stanowią dzienne formy opieki. Mimo zróżnicowania instytucji istniejąca sieć nie zaspokaja całkowicie potrzeb mieszkańców. 376

377 W opinii badanych przedstawicieli samorządu terytorialnego brakuje domu opieki dla osób starszych oraz domów dziennego pobytu dla mieszkańców spoza terenów miejskich. Zdaniem jednego z badanych umożliwiłoby to opiekunom powrót do pracy oraz w pewnym zakresie odciążyło ich w realizowaniu obowiązków opiekuńczych: Nawet nie chodzi o takie kilkudniowe takie czy całodniowy żeby pobyt był, ale np. l udzie pracują i opiekują się ( ) i w tym momencie to się wiąże z tym, że ( ) jedna osoba musi zrezygnować z pracy, bo albo zatrudnić kogoś do opieki nad niepełnosprawnymi rodzicami. I taki właśnie dom dziennego pobytu gdzie można by ( ) osoby starsze czy niepełnosprawne, oddać pod opiekę to by było bardzo dobre [APST2_CHE_W_4_ ]. Mieszkańcy powiatu w największym stopniu korzystają z zasobów innych samorządów w zakresie opieki udzielanej przez DPS oraz w zakresie opieki zdrowotnej. System usług w obszarze ochrony zdrowia terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego nie jest bowiem rozbudowany. Usługi lekarzy specjalistów dostępne są jedynie w ZOZ zlokalizowanych w ośrodkach miejskich, na terenie powiatu brak szpitala. Według opinii badanych istotnym brakiem w ofercie opieki zdrowotnej jest brak możliwości skorzystania z usług psychologów oraz psychiatrów. Na terenie powiatu nie znajduje się również żadna instytucja, która świadczyłaby usługi rehabilitacyjne. Aby skorzystać z wyżej wymienionych niedostępnych usług mieszkańcy udają się poza teren powiatu. Nie zawsze jest to jednak konieczność niektórzy mieszkańcy wolą wyjechać do innej miejscowości na konsultacje z psychologiem: Korzystanie jeszcze z takiej formy pomocy nie do wszystkich jest to rzeczą naturalna. Korzystanie z psychiatry może być wstydliwe [AP-ST3_LED_0_10_ ]. 377

378 Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 6 ROKU ŻYCIA Zgodnie z danymi GUS za rok 2014 przedszkola zlokalizowane na terenie badanego powiatu oferowały łącznie 2071 miejsc, z czego aż 2019 przypadało na placówki publiczne. tym samym na jedną placówkę publiczną przypadało przeciętnie 252 podopiecznych. Mamy wiec do czynienia z dużą koncentracją miejsc w placówkach, choć pod uwagę należy wziąć wspomniany fakt, że część przedszkoli realizuje swoje zadania w kilku punktach stanowiących ich formalne bądź nieformalne filie. Jedyne odnotowane przedszkole niepubliczne, zgodnie z tymi samymi danymi, oferowało w analizowanym czasie 52 miejsca. Podaż miejsc opieki nad dziećmi do lat 3 jest w badanym powiecie bardzo niewielka, uwzględniając jedynie placówki istniejące w roku 2014, było ich zaledwie 12. W powiecie nie odnotowano również prowadzenia nowej formy zinstytucjonalizowanej opieki nad dziećmi jaką jest dzienny opiekun (wyłoniona w trybie konkursu osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje, która sprawuje bezpośrednia opiekę nad maksymalnie pięcioma dziećmi w warunkach zbliżonych do domowych). 378

379 Tabela 8. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie bieruńskolędzińskim Liczba miejsc Instytucje opieki Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne żłobek/klub dziecięcy 0 12 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. Podstawowy zakres działalności przedszkoli i ich oferty reguluje przede wszystkim Ustawa o systemie oświaty. Badani dyrektorzy wypełniając swoje ustawowe zadania, starają się dodatkowo poszerzać zakres oferowanych usług o edukację ekologiczną, regionalną i zdrowotną. Przy konstrukcji dodatkowej oferty, brane są przede wszystkim pod uwagę, wykwalifikowana kadra, bogata baza dydaktyczna i przyjazna atmosfera panująca w placówkach. Dodatkowo, w proces tworzenia oferty nieobligatoryjnej włączani są rodzice, z którymi w trakcie indywidualnych rozmów konsultowana jest potrzeba objęcia dziecka dodatkową opieką, zmiana jadłospisów lub uruchomienie zajęć dodatkowych. CYTATY: Gmina poszła mi na rękę, bo teraz jest tak, że zajęcia dodatkowe nie mogą być opłacane przez rodziców, ponieważ rodzice wnoszą tzw. 1zł za każdą godzinę ponad podstawę programową. W tej 1 zł nie mogą być żadne dodatkowe opłaty. Wymyśliłam sobie oczywiście razem z całym zespołem nauczycieli, że oni też przyłączą się do zajęć dodatkowych, że wykorzystam ich potencjał. Przez tyle lat już poznałam możliwości, pasje nauczycieli. Są osoby, które naprawdę są bardzo utalentowane plastycznie, muzycznie, ruchowo, fizycznie. [ ] Natomiast nauczyciele prowadzą zajęcia we własnym zakresie: aerobic, różnego rodzaju kółka plastyczne, muzyczne, rytmiczne. Wszystko jest. [FIOP2_B_P_155] Badane przedszkola dostrzegają potrzebę uruchamiania większej liczby zajęć sportowych (problemem jest finasowanie zajęć - nie wszystkie instytucje chcą udostępniać swoje obiekty sportowe za darmo) oraz lekcji języka obcego. W jednej z badanych placówek udało się uruchomić zajęcia z języka z angielskiego i francuskiego, zanim nauczanie języków obcych weszło w zakres nowej podstawy programowej. Dodatkowe elementy oferty są również pochodną projektów unijnych i systemowych realizowanych przez przedszkola. Dzięki temu w jednej z placówek zorganizowano szkolenia nauczycieli z pedagogiki cyrku a następnie wdrożono zajęcia z tego zakresu. 379

380 Badane w sposób jakościowy instytucje opiekujące się dziećmi do 5 roku życia, funkcjonują we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając okres wakacyjny w godzinach od 6:30 do 16:30. Godziny pracy instytucji nie spełniają jednak potrzeb wszystkich rodziców, dlatego w dość nielicznych przypadkach możliwe jest wydłużenie pracy przedszkola wcześniejsze powierzenie dziecka pod opiekę, lub późniejsze godziny odbioru dziecka do domu. Określając zapotrzebowanie na swoje usługi, respondenci analizują trendy demograficzne, dotyczące powiatu i województwa. Przedszkola w powiecie bieruńsko-lędzińskim dysponują dużą liczbą oddziałów od 11 do 15 (w tym kilka oddziałów integracyjnych dla dzieci z orzeczoną niepełnosprawnością, ze wspomaganiem rozwoju i o potrzebie kształcenia specjalnego), a tym samym dużą liczba miejsc w przedszkolach około 300 dzieci na jedną placówkę. Mimo tego, zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze wciąż przewyższa możliwości samorządów, które szukają dodatkowych lokali, umożliwiających prowadzenie placówek opiekuńczo-edukacyjnych. W powiecie tworzone są przyzakładowe oddziały żłobkowe, a także oddziały przedszkolne na różnych poziomach edukacji w szkołach podstawowych i w gimnazjach, a nawet przy powiatowym zespole szkół. Ukończenie budowy żłobka i przedszkola z oddziałami żłobkowymi powinno w najbliższej perspektywie ustabilizować panującą obecnie sytuację. Dużym odciążeniem żłobków na terenie badanego powiatu, jest zdaniem respondentów wydłużenie urlopów macierzyńskich do 1 roku. Wśród publicznych instytucji opieki nad dziećmi, które wzięły udział badaniu ilościowym, znalazły się również placówki mające swoją siedzibę poza jego terenem, w których liczba podopiecznych z powiatu bieruńsko-lędzińskiego jest znacząca. Badane instytucje świadczą opiekę stacjonarną (w siedzibie instytucji) od wczesnych godzin porannych do późnego popołudnia. Dyrektorzy badanych instytucji, jako wiodące elementy ich działania, na pierwszym miejscu wskazują wsparcie emocjonalne dla podopiecznych i ich rodzin, zgodnie z ich przekonaniem jest to jednocześnie potrzeba, której zaspokojenie jest najistotniejsze dla beneficjentów opieki. Na kolejnym miejscu pod względem istotności znalazło się zapewnienie wyżywienia podopiecznym, na trzecim miejscu jako priorytet działania instytucji znalazło się wsparcie i podtrzymanie umiejętności społecznych dzieci. Zdaniem dyrektorów badanych placówek z perspektywy podopiecznych i ich rodzin trzecim priorytetowym zadaniem jest natomiast zapewnienie dostępu do kultury i rozrywki. Jako elementy usług opiekuńczych poszerzające standardową ofertę najczęściej pojawiały się dodatkowe zajęcia edukacyjne takie jak rytmika czy nauka języków, specjalistyczne wspomaganie rozwoju (np. wsparcie logopedyczne) oraz zapewnienie pomocy psychologicznej. 380

381 Rysunek 10. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie FIO-P1. 381

382 Współpraca podejmowana z innymi placówkami opiekuńczymi i oświatowymi najczęściej dotyczy wymiany informacji, wspólnej organizacji uroczystości oraz wycieczek. W tym obszarze współpracy pojawiają się najczęściej relacje wzajemności: CYTATY: Z przedszkolem nr XXX wszystkie programy, które były realizowane realizowaliśmy wspólnie. Poprzez różne spotkania, olimpiady sportowe, realizujemy razem jakieś wyjścia, wyjazdy na wycieczki. Cały program unijny, który był realizowany to wszystko było robione wspólnie. Także zapraszamy się nawzajem na jakieś pokazy, prezentacje swoich umiejętności artystycznych. [FIOP2_B_P_155] INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Instytucje świadczące usługi opiekuńcze w domu podopiecznego w pierwszym półroczu 2015 oferowały łącznie 191 godzin opieki w typowym tygodniu, natomiast w 2014 roku było to łącznie 181 godzin. Instytucje świadczące usługi opiekuńcze w domu podopiecznego świadczyły w pierwszym półroczu 2015 roku 491 godzin opieki w tygodniu, w 2014 roku 481 godzin. 173 Z usług instytucji opieki nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi lub starszymi korzystało 51,7 podopiecznych (wyniki średnie dla instytucji). W przypadku instytucji opieki nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi lub starszymi znacznie częściej trudność sprawiało określenie liczby podopiecznych w mijającym półroczu, dyrektor tylko jednej z nich był w stanie udzielić takiej odpowiedzi (usługi opiekuńcze przy OPS) i wskazał na 8 osób korzystających z oferowanej opieki. 173 Szacunek liczebności przy założeniu, że nasycenie miejscami instytucji, które nie wzięły udziału w badaniu jest proporcjonalne do przeciętnego nasycenia miejscami instytucji objętych badaniem. Wartości mają charakter jedynie orientacyjny, z wykorzystaniem dostępnych danych określenie błędu oszacowania nie jest możliwe. 382

383 Tabela 9. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie bieruńsko-lędzińskim Instytucje opieki Liczba miejsc zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)/ zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalny oddział opieki paliatywnej/ hospicjum dom pomocy społecznej dom dziennego pobytu 30 środowiskowy dom samopomocy/ klub samopomocy 35 Źródło: Opracowanie własne. Z oferty objętych badaniem jakościowym instytucji stacjonarnych, które obejmują opieką osoby dorosłe w powiecie bieruńsko-lędzińskim, korzystają osoby już od 18 roku życia, lecz największą grupę podopiecznych stanowią osoby powyżej 80 lat. Ta grupa dominuje również jeśli chodzi o opiekę środowiskową świadczoną na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego. Podopieczni wymagają najczęściej intensywnej opieki pielęgniarskiej oraz pomocy w zaspokajaniu podstawowych fizjologicznych potrzeb. Osoby będące pod opieką instytucji nie otrzymują często wsparcia w rodzinie ze względu na brak ich odpowiedniego przygotowania medycznego. CYTATY: Bierzemy pacjentów po OIOM, po skoku do wody, z tetraparezą. Ale większość osób, to są osoby po 80-tym roku życia. Są osoby od zera, czyli całkowicie zależne. Samodzielne nie wykonują nic. Do 40 punktów, to może być osoba, która porusza się samodzielnie, bądź z pomocą. I wymaga jednak całodobowej opieki i rehabilitacji ze względu na przewlekłą chorobę, czy stan psychiczny. Trudno scharakteryzować, bo to duży rozstrzał. Część pacjentów wymaga intensywnej opieki medycznej, bo większość tych pacjentów, to są pacjenci do 5 punktów w skali Barthel, to jest 70% pacjentów. My prowadzimy kategoryzację pacjentów i to są kategorie opieki. Większość naszych pacjentów mieści się w tej kategorii opieki najniższej, tak? Czyli wymagają dużego zaangażowania w pracę personelu. [FIOP2_B_ZPO_18] To jest tak, że zazwyczaj pacjent trafia nawet nie z takimi chorobami przewlekłymi, który oczekuje na miejsce, tylko to jest pacjent po takim zdarzeniu nagłym. Do tej pory funkcjonował samodzielnie w domu i nagle złamał rękę, nogę, dostał udaru i sytuacja zmienia się 383

384 diametralnie. Wtedy zaczyna się poszukiwanie. [FIOP2_B_ZPO_18] O1: To znaczy ten podopieczny jest w domu. No czę Znaczy są różne. Zależy w jakim stanie. Są osoby, które są zupełnie leżące. Są takie, które się tam w miarę poruszają no i niekiedy jest sytuacja, że drugi raz wchodzi opiekunka. Są osoby, które na przykład co drugi dzień mają te świadczone usługi. [FIOP2_B_OPS_25] Zdaniem dyrektorów objętych badaniem jakościowym instytucji stacjonarnych sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w badanym powiecie oferta w tym zakresie jest niewystarczająca. Alternatywą dla mieszkańców powiatu bieruńskolędzińskiego są placówki zlokalizowane w sąsiednich powiatach, które zgodnie z założeniami projektu zostały uwzględnione w badaniu. Badane placówki stacjonarne funkcjonują w ramach kontraktu z Narodowym Funduszem Zdrowia, świadcząc również usługi na zasadach komercyjnych. Placówka zapewnia całodobową opiekę pielęgniarską oraz dzienną rehabilitację, a jako cel stawiają sobie przywrócenie pacjenta do normalnego funkcjonowania w środowisku po rekonwalescencji. Placówki dysponują wolnymi miejscami przeznaczonymi jedynie dla pacjentów komercyjnych. CYTATY: Ta działalność komercyjna pokazuje, że zapotrzebowanie nawet na usługi odpłatne jest. Na pewno dużym problemem i to coraz większym będzie grupa pacjentów całkowicie pozbawiona rodziny, albo ta rodzina nie interesuje się kompletnie losami tej osoby. I tu będzie bardzo potrzebna rola pomocy społecznej, a z tym czasami jest trudno. Szczególnie w małych jednostkach samorządu. W małych powiatach. Duże miasta zwykle mają duże ośrodki, które zwykle sprawnie działają, ale też różnie z tym bywa. [FIOP2_B_ZPO_18] Na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego jest natomiast dość dobrze rozwinięta opieka środowiskowa, którą sprawują ośrodki pomocy społecznej i zakłady opieki zdrowotnej. Placówki te świadczą kilkugodzinną opiekę nad osobami jej potrzebującymi. W porównaniu do pozostałych powiatów, respondenci nie odczuwają tak dużego zapotrzebowania na opiekę dla osób starszych chorych i niepełnosprawnych, ze względu na liczne występowanie rodzin pokoleniowych, wspierających swoich bliskich. W sytuacji nagłego wzrostu zapotrzebowania, liczba opiekunów środowiskowych może być zwiększona. Znaczna część gmin z terenu powiatu decyduje się na przekazanie zadań w zakresie sprawowania opieki środowiskowej organizacjom pozarządowym lub wyłonionym w konkursie przedsiębiorstwom. Co istotne, w niemal wszystkich badanych instytucjach zapewniających opiekę nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi i w podeszłym wieku, podopieczni lub ich rodziny mają możliwość wyboru, kto będzie sprawował nad nimi opiekę. Z inną sytuacją mamy do czynienia tylko w jednej instytucji. Oferta środowiskowa z zakresu pomocy społecznej wynika ściśle z ustawy i rozporządzeń jej 384

385 towarzyszącym, natomiast pielęgniarki środowiskowe działają na podstawie kontaktów z NFZ. Z relacji respondentów wynika jednak, że przykładane są duże starania do zindywidualizowania wsparcia kierowanego do podopiecznych. Oprócz typowych obowiązków, opiekunowie towarzyszą podopiecznym w trakcie zakupów, wizyt w urzędach, aptekach i placówkach medycznych. O konkretnym zakresie oferty, w tym rodzajach prowadzonych zajęć dla podopiecznych decydują opiekunowie, uwzględniając ich możliwości i stan zdrowia. CYTATY: Niemniej jednak najważniejszy jest pacjent, my też nie możemy pacjenta zostawić i powiedzieć, że nie mamy pieniędzy i pielęgniarka nie przyjedzie i nie zrobi panu pomiaru ciśnienia. To nie może tak być. To, co my mamy w zakresie naszych obowiązków musimy to wykonać. Pacjent nie może zostać bez opieki, jeżeli to jest długoterminowe, wtedy podajemy adresy, telefony. [FIOP2_B_ZOZ_31] W przypadku badania ilościowego, którym objęty został szerszy wachlarz instytucji, włączając w to domy pomocy społecznej i środowiskowe domy samopomocy mające siedzibę poza badanymi powiatami, niemal wszystkie instytucje prowadzą swoją działalność w formie opieki stacjonarnej. Ponadto niemal połowa z badanych instytucji świadczy opiekę zarówno w formie stacjonarnej jak i w środowiskowej lub jedynie środowiskowej. Tylko co piąta instytucja oferuje usługi całodobowe. Dyrektorzy badanych instytucji jako wiodące elementy oferty wskazują zapewnienie noclegu i wyżywienia. Są to jednocześnie ich zdaniem formy wsparcia najbardziej oczekiwane przez podopiecznych. Kolejnym priorytetem działania instytucji jest pielęgnacja podopiecznych. Natomiast z perspektywy podopiecznych i ich rodzin trzecim priorytetowym jest umożliwienie podopiecznym wypoczynku. Jako elementy usług opiekuńczych poszerzające standardową ofertę najczęściej pojawiały się wsparcie psychologiczne, zapewnienie dostępu do opieki medycznej i rehabilitacja. 385

386 Rysunek 11. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi w powiecie bieruńsko-lędzińskim 386

387 Źródło: Badanie FIO-P1. Z uwagi na fakt, że w powiecie bieruńsko-lędzińskim funkcjonuje niewiele placówek stacjonarnych świadczących usługi opiekuńcze, sieć współpracy instytucjonalnej nie jest rozbudowana. Dążeniem badanych zakładów opiekuńczo-leczniczych zlokalizowanych poza powiatem, jest intensyfikacja relacji z ośrodkami pomocy społecznej i wspólna ewidencja pacjentów kierowanych do ich placówek. Współpraca polegająca na doraźnym kontakcie OPS-ów z ZOL-ami polegająca na przekazywaniu informacji dotyczących podopiecznych i kierowaniu ich do zakładów stacjonarnych została oceniona jako niewystarczająca. Zdaniem respondentów istnieje potrzeba stworzenia spójnego, przejrzystego systemu komunikacji między powiatami, w ramach województwa. CYTATY: My widzimy tylko tych pacjentów, którzy trafią do nas. My nie wiemy, co się dzieje z innymi. Pracownik pomocy społecznej pewnie bierze telefon i obdzwania ileś ośrodków. I tam, gdzie jest najkrótszy okres oczekiwania, tam pacjent jest kierowany. Jeżeli to będzie akurat nasz zakład, to trafi do nas. Jeżeli gdzie indziej, to: my tego pacjenta w ogóle nie widzimy. Nie wiemy, co się z nim dalej podziało. FIOP2_B_ZPO_18] Znacznie lepiej kształtują się relacje pomiędzy instytucjami świadczącymi podopiecznym usługi środowiskowe na terenie powiatu. Lokalne OPS-y współpracują najczęściej z ośrodkami zdrowia, z którymi konsultują zakres i rodzaj opieki, jaką powinna być objęta osoba potrzebująca. Tę samą zależność dostrzegli również przedstawiciele badanych zakładów opieki zdrowotnej, co świadczy o stałej i dobrze zakorzenionej współpracy. Wśród innych partnerów współpracy respondenci wymienili również organizacje pozarządowe ( Fundacja Brata Alberta, Lędzińskie stowarzyszenie na rzecz osób niepełnosprawnych ) oraz rodziny podopiecznych. Współpraca charakteryzowana była najczęściej jako nieregularna, nawiązywana w zależności od okoliczności, z która nie wiążą się przepływy finansowe. 387

388 7.6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY W POWIECIE BIERUŃSKO- LĘDZIŃSKIM Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego DZIECI W WIEKU 0-5 LAT W pierwszych latach życia dziecka, rodzice niechętnie powierzają dziecko opiece żłobkom lub klubom dziecięcym, jeżeli nie ma takiej konieczności, częściej decydują się by opieka była sprawowana przez członków rodziny. W późniejszym okresie życia dziecka (3-5 lat) rośnie liczba rodzin, które korzystają z instytucjonalnych form opieki. Przechodząc do omawiania dalszych wyników badań konieczne jest przypomnienie znaczeń stosowanych w nim pojęć i doprecyzowanie zakresu przebadanych grup respondentów. W badaniu dążono do określenia jaka część gospodarstw domowych sprawuje opiekę na podopiecznymi w najbardziej dla siebie dogodny sposób, a wiec w wyniku wyboru (popyt zaspokojony), a dla jakiej części gospodarstw organizacja opieki sprawia niedogodność i gdyby istniała tak możliwość (której jednak w momencie badania zdaniem respondentów nie było) byłaby ona organizowana w inny sposób (popyt niezaspokojony). Należy zwrócić uwagę na fakt, że potrzeba na sprawowanie opieki oparta była na stanie faktycznym podopiecznych (a nie prawnym, czy subiektywnym), a respondentami były głowy gospodarstw domowych i to ich perspektywa jest prezentowana. W powiecie bieruńsko-lędzińskim, decyzja o sposobie sprawowania opieki nad dziećmi była najczęściej wynikiem wyboru. Wskazało tak czterech na pięciu pytanych. Opieka nad tymi dziećmi w zdecydowanej większości jest sprawowana w ramach gospodarstwa domowego (78,1% czasu), zaś opiekunem najczęściej jest matka bądź ojciec podopiecznego (kolejno 42,7% i 29,9%). W powiecie bieruńsko-lędzińskim rodzice zapewniają opiekę dzieciom przeciętnie przez ok. 81% wymaganego przez nich czasu opieki. 388

389 Rysunek 12. Organizacja opieki nad dziećmi do 5 lat w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Jednocześnie decyzja o sposobie sprawowania opieki nad dziećmi w blisko jednym na pięć przypadków jest wynikiem konieczności. Najczęstszą tego przyczyną są bariery finansowe. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (88,2% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony istniała możliwość organizacji opieki zgodnej z preferencjami, spora część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką indywidualną poza gospodarstwem domowym bądź opieką instytucjonalną. Respondenci z tych gospodarstw domowych, gdyby mieli możliwość wyboru ograniczyliby zakres opieki sprawowanej wewnątrz gospodarstwa, a w większym stopniu korzystaliby z opieki sprawowanej przez indywidualne niania spoza gospodarstwa domowego lub instytucie opieki nad dziećmi. 389

390 Rysunek 13. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad dziećmi w wieku 0-5 lat. OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad dziećmi w wieku 0-5 lat. indywidualna poza gospodarstwem domowym 14,7% 10,5% instytucje 10,8% 8,3% członkowie gospodarstwa domowego 74,5% 81,2% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE Sposób sprawowania opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiecie bieruńskolędzińskim jest najczęściej wynikiem wyboru gospodarstwa. Wskazało tak blisko 69% pytanych. Opieka ta jest najczęściej zapewniana w ramach gospodarstwa sprawowana przez członków gospodarstw domowych wypełnia ok. 83% całego zapotrzebowania na nią. 390

391 Rysunek 14. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. W przypadku nieco ponad jednej czwartej osób chorych somatycznie, sposób organizacji opieki jest wynikiem konieczności (25,8%), a jako przyczynę wskazuje się najczęściej fakt, że gospodarstw nie stać na preferowany sposób organizacji opieki. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (82,4%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, znaczna część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną. Optymalną sytuacją dla gospodarstw domowych byłoby zapewnianie opieki we własnym zakresie przez ok. 35% czasu, zaś ok. 65% powierzyłyby instytucjom. 391

392 Rysunek 15. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami chorymi somatycznie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami chorymi somatycznie indywidualna poza gospodarstwem domowym instytucje 17,6% 65,4% członkowie gospodarstwa domowego 34,6% 82,4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie zgodnie z preferencjami dotyczy już nieco ponad połowy (50,3%). Organizacja opieki będąca wynikiem wyboru, świadczona jest w zdecydowanej większości przez członków takich gospodarstw. Zajmuje ona ok. 77% wymaganego czasu opieki, zaś najczęściej sprawowana jest przez małżonków lub partnerów podopiecznych (34,5% czasu). Rysunek 16. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. 392

393 Opieka nad blisko 48% osób z niepełnosprawnością fizyczną jest organizowana w sposób inni niż taki, jaki zdaniem pytanych byłby najlepszy. Spowodowane jest to głównie barierami finansowymi, jak również ubogą ofertą form opieki, z których skłonni byłyby skorzystać. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (77,6%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z preferencjami, spora część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną bądź indywidualną poza gospodarstwem domowym. Optymalnym rozwiązaniem dla gospodarstw domowych byłoby sprawowanie opieki we własnym zakresie przez ok. 54% wymaganego czasu opieki, zaś w blisko 28% powierzenie jej instytucjom a w ok. 18% indywidualnej opiece poza gospodarstwem domowym. Rysunek 17. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie indywidualna poza gospodarstwem domowym 2,6% 18,1% instytucje 27,8% 20,7% członkowie gospodarstwa domowego 54,1% 76,6% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Sposób organizacji opieki nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną z powiatu bieruńsko-lędzińskiego jest najczęściej wynikiem wyboru (58,4%), w przeważającej części świadczonej przez członków gospodarstwa domowego (91,3%). W gospodarstwach tych opiekę nad osobami z niepełnosprawnością intelektualną najczęściej sprawują matki oraz ojcowie (odpowiednio 43,3% i 35,3% czasu opieki). 393

394 Rysunek 18. Organizacja opieki nad osobami chorymi psychicznie lub niepełnosprawnymi intelektualnie w powiecie bieruńskolędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Jednocześnie, sposób organizowania opieki dla 41,6% gospodarstw z osobami chorymi psychicznie bądź niepełnosprawnymi intelektualnie jest wynikiem konieczności. Wynika to przede wszystkich z braku możliwości finansowych gospodarstw domowych z takimi osobami, lecz również deficytu preferowanych form opieki. W gospodarstwach, w których potrzeby opieki nad osobami chorymi psychicznie bądź niepełnosprawnymi intelektualnie nie są sprawowane w najdogodniejszy sposób, opieka indywidualna sprawowana jest przez członków rodziny (100% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach tych istniała możliwość zorganizowania opieki zgodnej z potrzebami, jej część sprawowana przez członków gospodarstwa zostałaby w dużej mierze zastąpiona opieką indywidualną poza gospodarstwem domowym. Gospodarstwa domowe w optymalnej sytuacji zapewniałyby opiekę średnio przez ok. 65% czasu, indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa przez 34%, zaś instytucje przez ok. 1%. 394

395 Rysunek 19. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami chorymi psychicznie i niepełnosprawnymi intelektualnie OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami chorymi psychicznie i niepełnosprawnymi intelektualnie indywidualna poza gospodarstwem domowym 34,0% instytucje 1,3% członkowie gospodarstwa domowego 64,7% 100,0% 0% 50% 100% 150% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1) Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Sposób sprawowania opieki nad osobami starszymi w powiecie bieruńsko-lędzińskim jest najczęściej wynikiem wyboru. Wskazało tak trzech na czterech pytanych. Opieka nad osobami starszymi jest wówczas najczęściej sprawowana w ramach gospodarstwa najczęściej osoby starsze radzą sobie same (34,9% czasu opieki). Opieka organizowana na zewnątrz gospodarstwa w największym wymiarze sprawowana jest przez opiekunów indywidualnych (24,7% wymaganego czasu opieki). Rysunek 20. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie bieruńsko-lędzińskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 395

396 Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Blisko 18% gospodarstw domowych z osobami starszymi opiekę organizuje w sposób wynikający z konieczności. Przyczyną tego są przede wszystkim ograniczenia finansowe. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami starszymi są wynikiem konieczności, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez członków gospodarstwa (62,5% czasu opieki). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość organizacji opieki zgodnej z oczekiwaniami, duża część opieki sprawowanej przez członków gospodarstwa zostałaby zastąpiona opieką instytucjonalną, jak również indywidualna poza gospodarstwem domowym. Optymalnie, gospodarstwa chciałyby we własnym zakresie zaspokajać opiekę w 44% czasu, w ok. 42% powierzyć ją instytucjom opieki, zaś w ok. 14% indywidualnym opiekunom spoza gospodarstwa. Rysunek 21. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach OPIEKA OPTYMALNA nad osobami starszymi OPIEKA OBECNIE SPRAWOWANA nad osobami starszymi indywidualna poza gospodarstwem domowym 14,4% instytucje 41,5% 37,5% członkowie gospodarstwa domowego 44,0% 62,5% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 396

397 Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI Przedszkola świadczą opiekę nad dziećmi w wieku 3-5 lat pozostającymi w normie rozwojowej, a część z nich również nad dziećmi chorymi somatycznie i niepełnosprawnymi intelektualnie. Jak wynika z badania jakościowego odbiorcami działalności opiekuńczych objętych są dzieci w wieku od 2,5 lat do 6 lat oraz ich rodzice. Podopiecznych w wieku 6 lat jest jednak coraz mniej, co związane jest z powolnym przechodzeniem dzieci w tym wieku do szkół podstawowych. Ze względu na obowiązek szkolny od 2017 r. grupa 6-latków zupełnie zniknie z przedszkoli. Z usług opiekuńczych badanych placówek korzystają najczęściej rodziny zamieszkujące w powiecie bieruńsko-lędzińskim, średnio lub niżej sytuowane pod względem ekonomicznym, w których oboje rodziców jest aktywnych zawodowo. W trakcie rekrutacji do przedszkola, weryfikowane są kryteria ustawowe, umożliwiające w pierwszej kolejności przyjęcie do przedszkola dzieci zamieszkałych na terenie danej gminy/miasta, wychowujących się z jednym rodzicem lub w wielodzietnej rodzinie oraz takich, które posiadają orzeczenia lub są objęte pomocą specjalistyczną (np. poradni psychologicznopedagogicznej, bądź PCPR). W dalszej kolejności, weryfikowane są kryteria z uchwały urzędu gminy/miasta: pierwszeństwo w ubieganiu się o miejsce w przedszkolu mają dzieci kontynuujące edukację przedszkolną oraz dzieci obydwojga pracujących rodziców, składających zeznania podatkowe na terenie gminy/miasta. Dzieci objęte pomocą społeczną są również traktowane priorytetowo. Podstawą formalną rekrutacji są składane przez rodziców wnioski, do których dołączane są dokumenty, np. opinie o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenia o niepełnosprawności. Rekrutacja rozpoczyna się w marcu, a dzieci, które nie zostają przyjęte do przedszkola w pierwszej kolejności trafiają na listę rezerwową lub mogą starać się o przyjęcie do niepublicznej placówki. Najczęstszym powodem rezygnacji z usług przedszkola jest przeprowadzka, w dalszej kolejności częste choroby dziecka lub brak emocjonalnego przygotowania dziecka, niedojrzałość. Dodatkowo w badaniu ilościowym, wszyscy dyrektorzy wskazali, że w praktyce prowadzonych przez nich instytucji rodzice nie maja wpływu na to, który opiekun będzie zajmował się dziećmi. 397

398 CYTATY: B: A jak się ma do tego kryterium, że oboje rodziców pracują? O: Więc przychodzi mama, ojciec rozżaleni: No to co, to lepiej jak ja tu, bądź jestem taka, bo wtedy mam pewność, że dziecko mi się dostanie do przedszkola. Wiem, że to punkt spojrzenia od miejsca siedzenia. Nie zawsze to jest sprawiedliwe. Ale tym rodzinom nie pełnym trzeba w jakiś sposób pomagać. Dla mnie jest ważne, że mogę tej mamie, która już ma problem. [FIOP2_B_P157] OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE Z opieki ośrodków stacjonarnych korzystają osoby już od 18 roku życia, lecz największą grupę podopiecznych stanowią osoby powyżej 80 lat. Ta grupa dominuje również jeśli chodzi o opiekę środowiskową świadczoną na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego. Podopieczni wymagają najczęściej intensywnej opieki pielęgniarskiej oraz pomocy w zaspokajaniu podstawowych fizjologicznych potrzeb. Osoby będące pod opieką instytucji nie otrzymują często wsparcia w rodzinie ze względu na brak ich odpowiedniego przygotowania medycznego. CYTATY: Bierzemy pacjentów po OIOM, po skoku do wody, z tetraparezą. Ale większość osób, to są osoby po 80-tym roku życia. Są osoby od zera, czyli całkowicie zależne. Samodzielne nie wykonują nic. Do 40 punktów, to może być osoba, która porusza się samodzielnie, bądź z pomocą. I wymaga jednak całodobowej opieki i rehabilitacji ze względu na przewlekłą chorobę, czy stan psychiczny. Trudno scharakteryzować, bo to duży rozstrzał. Część pacjentów wymaga intensywnej opieki medycznej, bo większość tych pacjentów, to są pacjenci do 5 punktów w skali Barthel, to jest 70% pacjentów. My prowadzimy kategoryzację pacjentów i to są kategorie opieki. Większość naszych pacjentów mieści się w tej kategorii opieki najniższej, tak? Czyli wymagają dużego zaangażowania w pracę personelu. [FIOP2_B_ZPO_18] To jest tak, że zazwyczaj pacjent trafia nawet nie z takimi chorobami przewlekłymi, który oczekuje na miejsce, tylko to jest pacjent po takim zdarzeniu nagłym. Do tej pory funkcjonował samodzielnie w domu i nagle złamał rękę, nogę, dostał udaru i sytuacja zmienia się diametralnie. Wtedy zaczyna się poszukiwanie. [FIOP2_B_ZPO_18] O1: To znaczy ten podopieczny jest w domu. No czę Znaczy są różne. Zależy w jakim stanie. Są osoby, które są zupełnie leżące. Są takie, które się tam w miarę poruszają no i niekiedy jest sytuacja, że drugi raz wchodzi opiekunka. Są osoby, które na przykład co drugi dzień mają te świadczone usługi. [FIOP2_B_OPS_25] 398

399 Z usług badanego Domu Pomocy Społecznej korzystają osoby starsze po 70 roku życia, które nie mają schorzeń wymagających specjalistycznego leczenia oraz takie, które nie stanowią zagrożenia dla innych podopiecznych. Osoby najczęściej mają rodziny, które angażują się w opiekę i zabierają niekiedy podopiecznego do domu. W Środowiskowym Domu Samopomocy znajdują się osoby niepełnosprawne, w różnym wieku, od 20 do 67 lat, których status materialny w około ¾ przypadków jest bardzo niski. Pod opieką pielęgniarek środowiskowych z NZOZ znajdują się przede wszystkim osoby starsze (po 60 roku życia), schorowane, na przykład po udarach. Podstawą przyjęcia pod opiekę instytucji stacjonarnej z obszaru ochrony zdrowia jest skierowanie od lekarza, zgodnie z zaleceniami NFZ. Ważnym elementem diagnozy stanu zdrowia pacjenta jest wywiad środowiskowy przeprowadzany z podopiecznym i jego rodziną, w wyniku którego dostosowany zostaje zakres świadczeń przysługujący danej osobie. W przypadku usług środowiskowych świadczonych przez zakłady opieki zdrowotnej, pacjenci przyjmowani są pod opiekę na podstawie deklaracji. CYTATY: O: Zgłaszamy to wszystko do funduszu. Pacjent składa, my możemy podpowiedzieć czy coś doradzić pacjentowi, ale pacjent sam świadomie musi wybrać daną pielęgniarkę. Przychodzi na przykład pacjent, przeprowadził się i chciałby iść do lekarza rodzinnego, musi pan złożyć deklarację, no to bardzo proszę czy pan już ma swojego lekarza. [FIOP2_B_ZOZ_29] Również proces obejmowania podopiecznych wsparciem środowiskowym z pomocy społecznej rozpoczyna zalecenie lekarza, w którym określa się zakres usług i liczbę godzin opieki, której wymaga pacjent. Kolejnym krokiem jest wywiad środowiskowy przeprowadzany przez pracownika socjalnego, na podstawie którego wydawana jest decyzja administracyjna, będąca podstawą do udzielania świadczeń Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc / godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte na wynikach badania GD1. Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, w powiecie bieruńsko-lędzińskim jest ok osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej nie ma zapewnionych żadnych miejsc. 399

400 Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, gospodarstwa domowe, których członkowie wymagają opieki ze względu na niepełnosprawność, korzystają przede wszystkim z opieki środowiskowej świadczonej przez pielęgniarki opieki długoterminowej i środowiskowej oraz rehabilitanta. Jednocześnie w kontekście opieki nad osobami starszymi, gospodarstwa domowe są zdania, iż opieka nad osobą starszą to głównie zadanie dla rodziny, o ile opieka nie wykracza poza pomoc w codziennym funkcjonowaniu. Część badanych korzysta ze wsparcia zewnętrznego - najczęściej była to krótkookresowa pomoc rehabilitanta i pielęgniarki środowiskowej. Głównymi powodami niekorzystania z pomocy instytucji zewnętrznych są bariery finansowe oraz ograniczony dostęp do opieki dla osób dorosłych z niepełnosprawnością. Ponadto badani akcentują, iż brak jest informacji o dostępnych formach opieki oraz uzyskaniu pomocy towarzyszą skomplikowane procedury. Jednocześnie w gospodarstwach zwracano uwagę na fakt, iż brakuje systemowych rozwiązań z zakresu zaspokajania potrzeb opiekuńczych, szczególnie osób starszych. Bliscy potencjalnych podopiecznych nie chcą korzystać z opieki zewnętrznych instytucji stacjonarnych, ponieważ ich zdaniem oferowana opieka jest na bardzo niskim poziomie a podopieczni są zaniedbywani. Popyt i podaż nie są dopasowane także jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci. Również w tym przypadku liczba miejsc w placówkach (12) jest niewystarczająca wobec liczby dzieci w wieku 0-2 lat (1 964). Bliższy zaspokojeniu jest popyt na opiekę przedszkolną dla dzieci od 3 do 5 lat w powiecie dzieci w wieku przedszkolnym jest 2 138, zaś miejsc w placówkach wychowania przedszkolnego niespełna Badania jakościowe prowadzone w powiecie bieruńsko-lędzińskim pokazują, iż rodzicie dzieci w wieki 0-2 lata nie rozważają skorzystania z opieki w żłobkach czy oferowanych przez opiekunki. Wynika to przede wszystkim z barier finansowych i braku zaufania do zewnętrznych instytucji opieki dla najmłodszych dzieci. Jednakże gospodarstwa domowe pozytywnie wypowiadają się o opiece przedszkolnej zdaniem rodziców przedszkole jest dobrym rozwiązaniem, szczególnie w kontekście rozwoju społecznego dziecka. Prawie wszystkie badane rodziny posłały dzieci do przedszkola, jednak o tym, do jakiego przedszkola trafi dziecko decyduje rejon. 400

401 Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów DZIECI Zdaniem przedstawicieli organów samorządu w związku z brakiem publicznych żłobków, na podstawie materiału nie można ocenić oferty istniejących instytucji, nie jest również jasna ocena zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Wydaje się, że w gminach, w których dostrzeżono zapotrzebowanie i tworzone są tego typu instytucje potrzeby nie są jeszcze zaspokojone instytucje publiczne nie powstały, natomiast skorzystanie z instytucji prywatnej nie jest dostępne dla każdego (brak środków finansowych). Na niezaspokojenie potrzeb wskazują również sporadyczne przypadki, gdy mieszkańcy zmuszeni są korzystać z zasobów innych samorządów w zakresie opieki żłobkowej. Opinie przedstawicieli przedszkoli objętych badaniem są wyraźnie podzielone jeżeli chodzi o wystarczalność zasobów opieki w stosunku do potrzeb rodzin z dziećmi do lat 6. Zdaniem przedstawiciela jednej z instytucji są one zdecydowanie zbyt małe, w opinii dyrektora drugiej badanej instytucji są one w pełni wystarczające. W przypadku opieki nad dziećmi zdanie badanych dyrektorów jest spójne z opiniami wyrażanymi przez przedstawicieli samorządów terytorialnych, instytucje których najbardziej brakuje na terenie badanego powiatu to żłobki. Rysunek 22. Brakujące formy opieki dla dzieci w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu bieruńsko-lędzińskiego Źródło: Badanie FIO-P1. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE We wszystkich badanych instytucjach oferujących opiekę dla osób z niepełnosprawnością, chorych i starszych, których dyrektorzy wyrazili pogląd mówiący o tym, że zasoby są wystarczające w stosunku do potrzeb odbiorców wspomnianych usług, nie istnieją formy 401

402 opieki, których byłoby w nadmiarze w stosunku do potrzeb podopiecznych. W opinii pracowników organów administracji samorządowej zajmujących się finansowaniem opieki oferta istniejących instytucji pomocy społecznej jest wystarczająca i zaspokaja potrzeby mieszkańców, przynajmniej w podstawowym zakresie. Ponieważ większość placówek ma charakter publiczny, jest ona w opinii badanych dostępna dla wszystkich, którzy potrzebują opieki. Biorąc jednak pod uwagę zwiększającą się liczbę osób starszych w powiecie wydaje się, że zasoby opieki zdrowotnej mogą nie być wystarczające. Warto zwrócić uwagę, że ochrona zdrowia psychicznego nie jest rozbudowana, specjaliści z tego zakresu zlokalizowani są jedynie w miastach. Jest to o tyle ważna kwestia, że według jednego z respondentów zauważalny jest wzrost diagnozowania chorób psychicznych. W obszarze opieki nad osobami starszymi brakuje domu dziennego pobytu. Ta sama instytucja powtarza się również w odniesieniu do pozostałych grup podopiecznych, jednak w przypadku opieki nad osobami chorymi, jako najważniejsze w stosunku do zapotrzebowania Rysunek 23. Brakujące formy opieki dla osób chorych (po lewej) i starszych (po prawej) w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu bieruńsko-lędzińskiego wskazywane są zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze i opiekuńczo-lecznicze, ponadto hospicjum domowe oraz opieka środowiskowa i klub samopomocy. W przypadku zapotrzebowania na instytucje opieki nad osobami z niepełnosprawnościami najczęściej wskazywane przez respondentów były środowiskowe domy samopomocy, asystenci osób niepełnosprawnych, mieszkania chronione, oraz domy dziennego pobytu i kluby samopomocy. 402

403 Odnosząc się do adekwatności zasobów opieki do potrzeb, radni z powiatu bieruńsko-lędzińskiego zapytani w badaniu ilościowym o wystarczalność zasobów opieki w perspektywie różnych grup podopiecznych, odpowiedzieli, że zasoby opieki na terenie ich powiatu skierowane do rodzin z dziećmi są raczej wystarczające (52,2%). Z kolei 16,9% badanych określiła je, jako zdecydowanie wystarczające. Zasoby opieki dla osób chorych ocenione natomiast zostały, jako wystarczające przez 56,9% radnych z powiatu bieruńsko-lędzińskiego (49,2% - raczej tak; 7,7% - zdecydowanie tak). Podczas gdy osoby w podeszłym wieku nie mają zapewnionych wystarczających zasobów opieki (50,8%). Z kolei niespełna dwie trzecie badanych radnych (64,6%) uznała zasoby opieki dla osób niepełnosprawnych na terenie powiatu jako wystarczające (56,9% - raczej tak; 7,7% - zdecydowanie tak). 403

404 Rysunek 24. Wystarczalność zasobów opieki na terenie powiatu bieruńsko-lędzińskiego z perspektywy różnych grup podopiecznych w opinii radnych i dyrektorów formalnych instytucji opieki Źródło: Badanie AP-ST1 i FIO-P1. W opinii zdecydowanej większości radnych z powiatu bieruńsko-lędzińskiego (94,4%) najbardziej w powiecie brakuje żłobków. Braki w opiece kierowanej do potrzeb osób chorych to przede wszystkim deficyt zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych (78,6%), a także hospicjów (67,9%). Zdaniem radnych z powiatu bieruńsko-lędzińskiego osobom w podeszłym wieku najbardziej brakuje: zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych (66,7% wskazań), a także domów pomocy społecznej (54,5%) oraz usług opiekuńczych (54,5%). W opiece skierowanej do osób niepełnosprawnych dwie trzecie radnych dostrzega największe braki w dostępności asystentów osobistych oraz zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych 404