RAPORT POWIATOWY Powiat kazimierski

Transkrypt

1 RAPORT POWIATOWY Powiat kazimierski Projekt: Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce Nr postępowania przetargowego: ZPC/64/FIN/2014 Warszawa/Sopot, wrzesień

2 Spis treści 1. WPROWADZENIE UWAGI METODOLOGICZNE PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU I JEGO MIESZKAŃCÓW Sytuacja demograficzna Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Rynek pracy i warunki życia Infrastruktura Podsumowanie ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę PODAŻ OPIEKI Sieć formalnych instytucji opieki Oferta formalnych instytucji opieki DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów PODSUMOWANIE

3 1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu kazimierskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu kazimierskiego: Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają? Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)? W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby? Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki? W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie kazimierskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu kazimierskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu kazimierskiego. 3

4 2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, pełne dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie kazimierskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat kazimierski charakteryzuje się niskim zapotrzebowaniem i jednocześnie niskimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie kazimierskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa 4

5 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy. W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku 0-5 lat, po drugie są to osoby, nad którymi konieczne jest sprawowanie opieki w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo lecznicze, pielęgnacyjno opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów. 5

6 ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA Radni powiatu i gmin: CATI (n=56) Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=7) Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=13) GOSPODARSTWA DOMOWE Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=839) Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=3), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=19), IDI (n=5) DANE ZASTANE Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview). Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki. W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji. 6

7 3. PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU I JEGO MIESZKAŃCÓW 3.1. Sytuacja demograficzna Powiat kazimierski to najdalej na południe wysunięty powiat województwa świętokrzyskiego, powołany do istnienia reformą administracyjną z 1999 roku. Jest dziesiątym najmniejszym powiatem w kraju pod względem liczby ludności - w 2013 r. mieszkały w nim osoby, co stanowi jedynie 2,76% ludności województwa świętokrzyskiego 1. Stolicą powiatu jest miasto Kazimierza Wielka, jest to również siedziba miejsko-wiejskiej gminy o tej samej nazwie. Kazimierza Wielka to jedno z trzech najmniejszych spośród 380 miast powiatowych (stolic lub miast na prawach powiatu) w Polsce. Liczba ludności miasta wynosi 5 748, drugie pod względem liczby ludności miasto powiatu to Skalbmierz W skład powiatu wchodzą dwie gminy wiejsko-miejskie (Kazimierza Wielka i Skalbmierz) oraz trzy gminy wiejskie (Bejsce, Czarnocin i Opatowiec). Od 2004 roku liczba ludności w powiecie spadła o osób. Zmiana stanu ludności powiatu stanowi wypadkową kilku kluczowych czynników w tym przede wszystkim ruchu naturalnego i migracji. W 2013 r. w powiecie urodziło się tylko 6,8 dzieci na 1000 osób przy średniej dla Polski na poziomie 9,6. Najniższy wskaźnik zanotowano w Skalbmierzu (5,3), a najbliższej średniej krajowej była gmina Opatowiec (8,1). Co ciekawe, wskaźnik ten nie jest skorelowany ze wskaźnikiem małżeństw. Na 1000 mieszkańców w powiecie kazimierskim w 2014 r. zawarto 4,5 małżeństw przy średniej dla kraju na poziomie 4,9. Tak więc sam wskaźnik liczby małżeństw nie tłumaczy niskiej dzietności w powiecie kazimierskim, szczególnie w połączeniu z niskim współczynnikiem rozwodów. Tabela 1. Rozwody na 1000 ludności w powiecie kazimierskim w latach POLSKA 1,5 1,8 1,9 1,7 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 ŚWIĘTOKRZYSKIE 0,2 0,7 0,7 0,9 1,0 0,8 1,2 1,0 1,6 1,1 1,5 Powiat kazimierski 0,2 0,4 0,3 0,4 0,5 0,4 0,7 0,9 1,2 0,6 0,9 Źródło: BDL GUS. 1 BDL GUS. Ludność wg grup wieku i płci. Dane wg podziału administracyjnego na dzień 31 XII. 7

8 Tabela 2. Urodzenie żywe na 1000 osób w powiecie kazimierskim w 2013 roku. Jednostka samorządowa Urodzenie żywe na 1000 osób Powiat kazimierski 6,8 Bejsce (2) 5,7 Czarnocin (2) 6,3 Kazimierza Wielka (3) 6,9 Kazimierza Wielka - miasto (4) 7,0 Kazimierza Wielka - obszar wiejski (5) 6,9 Opatowiec (2) 8,1 Skalbmierz (3) 7,0 Skalbmierz - miasto (4) 5,3 Skalbmierz - obszar wiejski (5) 7,4 Źródło: BDL GUS, obliczenia własne. Współczynnik dzietności, który oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, wyniósł 1,198 w roku 2014 w całym podregionie sandomiersko-jędrzejowskim, co nie tylko nie gwarantuje zastępowalności pokoleń, ale jest też istotnie niższe, niż analogiczny wskaźnik dla Polski (1,290) 2. Współczynnik ten jest związany z przyrostem naturalnym. Zarówno w całym województwie świętokrzyskim, jak i w powiecie kazimierskim w 2013 roku przeważały zgony nad urodzeniami i różnica ta była znacząca. Sam ruch naturalny generował spadek liczby ludności o około 0,7% (na 1000 osób przewaga zgonów nad urodzeniami wyniosła 6,7). Jest to znacznie więcej, niż w całym kraju. W 2013 r. przyrost naturalny wyniósł (-0,5) na 1000 mieszkańców, a w roku 2014 liczba zgonów i urodzeń żywych w Polsce wyrównała się. Tak duża różnica w przyroście naturalnym w Polsce i w powiecie kazimierskim wynika nie tylko z niskiej stopy urodzeń, ale też z wysokiego wskaźnika zgonów. Przeciętnie w kraju na 1000 osób rocznie umiera 10 osób, a w powiecie kazimierskim aż 14. Najwyższe wskaźniki zgonów odnotowano w Czarnocinie i Opatowcu (po 16 osób na 1000 mieszkańców) i jedynie w Skalbmierzu osiągnęło wskaźnik niższy niż w Polsce (8 osób na 1000). Tabela 3. Przyrost naturalny na 1000 osób w powiecie kazimierskim w 2013 r. Jednostka samorządowa Przyrost naturalny na 1000 osób Świętokrzyskie -2,7 Powiat kazimierski -6,7 Bejsce (2) -7,6 Czarnocin (2) -9,9 Kazimierza Wielka (3) -5,8 Kazimierza Wielka - miasto (4) -5,0 Kazimierza Wielka - obszar wiejski (5) -6,3 2 Brak danych na poziomie powiatu. Dane dostępne tylko na poziomie NTS-3 (podregiony). 8

9 Opatowiec (2) -7,5 Skalbmierz (3) -6,2 Skalbmierz - miasto (4) -3,0 Skalbmierz - obszar wiejski (5) -7,0 Polska -0,5 Źródło: BDL GUS. Dalsze potwierdzenie ciągłości trendu zmniejszania się liczby ludności powiatu dostarczają dane dotyczące migracji. Dane te należy interpretować z ostrożnością, ponieważ sprawozdają jedynie formalne wymeldowania, a nie całą mobilność przestrzenną mieszkańców. Analiza współczynnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym wykazuje duże zmiany na przestrzeni ostatnich 10 lat. Od 2008 roku współczynnik ten regularnie maleje, co oznacza, że na 10 tys. mieszkańców w tym wieku znacznie więcej osób opuszcza teren powiatu, niż się w nim melduje. Obecnie powiat kazimierski (-27,1) wyludnia się w podobnym stopniu, co całe województwo świętokrzyskie (-30,1). Interesujące są także dane dotyczące płci migrantów na pobyt stały (migracje międzypowiatowe). Choć mężczyzn w wieku produkcyjnym (55%) jest istotnie więcej niż kobiet (45%), to powiat opuszczają częściej kobiety - aż 57% migrantów w wieku produkcyjnym jest płci żeńskiej. Taka struktura ma niebagatelne znaczenie dla dalszego rozwoju demograficznego powiatu, ograniczając możliwość kompensacji migracji poprzez urodzenia. Analizie poddano także kierunki migracji. Mieszkańcy powiatu kazimierskiego, opuszczający ten rejon, przeważnie przenoszą się do miast (60% migrantów). Co może zaskakiwać, niewielu migrantów opuszcza teren kraju w ciągu ostatnich lat było to po kilka osób rocznie. Jedynie w szczytowym 2007 i 2008 po 16 osób opuściło terytorium powiatu przenosząc się za granicę. Wykres 1. Współczynnik salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały osób w wieku produkcyjnym w powiecie kazimierskim na tle województwa i Polski w latach POLSKA ŚWIĘTOKRZYSKIE Powiat kazimierski Źródło: BDL GUS. Zarówno dane, jak i prognozy dotyczące trendów demograficznych w zakresie ruchu naturalnego ludności powiatu i migracji, wydają się potwierdzać tezy o starzeniu się społeczeństwa. Dane umieszczone w poniższych tabelach pozwalają sformułować przypuszczenie o, towarzyszącemu 9

10 depopulacji powiatu, zwiększaniu się w przyszłości zapotrzebowania na dostęp do instytucji i usług w zakresie opieki dla ludzi starszych, a zmniejszaniu zapotrzebowania na różnorodne formy opieki nad dziećmi do lat 5. Wykres 2. Udział ludności według ekonomicznych grup wieku i płci (%) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 63,0 62,6 62,7 62,9 63,1 63,5 64,3 63,1 65,1 61,1 61,2 60,3 18,019,0 17,0 20,4 21,6 22,7 21,8 21,1 21,7 20,8 23,9 15,7 14,4 15,2 15,4 14,0 16,1 15,0 17,7 21,0 19,4 15,5 18,3 21,4 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: BDL GUS. Potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Relacje między poszczególnymi grupami wieku przekładają się na wartość współczynnika obciążenia demograficznego. Wskaźnik ten interpretuje się jako poziom ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym kosztami utrzymania osób w wieku przed- i poprodukcyjnym. W 2013 roku w powiecie kazimierskim na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało około 59,5 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Prognozuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do

11 Wykres 3. Zmiana struktury ludności w wieku 0-5 lat i 70+ w powiecie kazimierskim na tle Polski i województwa w latach % 13% 11% 9% 7% 5% 3% Polska - % os. 70+ świętokrzyskie - % os. 70+ Powiat kazimierski % os. 70+ świętokrzyskie - % os. 0-5 lat Polska - % os. 0-5 lat Powiat kazimierski % os. 0-5 lat Źródło: BDL GUS. Wykres 4. Prognoza demograficzna liczby ludności powiatu kazimierskiego w wieku 0-6 lat i prognoza na rok Powiat kazimierski 0-6 lat Powiat kazimierski 75+ lat Źródło: BDL GUS. W powiecie podczas spisu powszechnego w 2011 roku zamieszkiwało osób niepełnosprawnych, co stanowiło około 9% mieszkańców powiatu, przy czym 61% z tych osób było niepełnosprawnych prawnie (posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Z niepełnosprawnością borykała się przede wszystkim ludność ze starszych kohort wiekowych. Przeważnie były to osoby w wieku poprodukcyjnym (1 786), co wskazuje na możliwość występowania większego 11

12 zapotrzebowania na usługi opiekuńcze jednocześnie skierowane do osób starszych i niepełnosprawnych Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Wielkość i jakość sieci społecznych może mieć istotne konsekwencje dla popytu na usługi opieki dostarczane przez samorząd. W 2011 roku w powiecie kazimierskim żyło 9 971rodzin, z czego 77% (7,6 tys.) stanowiły małżeństwa 3. Część tych małżeństw okazała się nietrwała. Co roku kilkadziesiąt par formalnie kończy wspólne pożycie. W powiecie (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) jest relatywnie niski współczynnik rozwodów (0,9 w porównaniu z 1,5 w województwie i 1,7 w kraju). Niemniej w ciągu ostatnich lat liczba rozwodów w powiecie rośnie. Niski współczynnik rozwodów potwierdza wciąż obecny tradycyjny model rodziny, ale tendencja wzrostowa liczby rozwodów pokazuje, że może on się przeobrażać. Oznacza to w przyszłości mniejszy zasób rodzin mogących i chcących podejmować zadania opiekuńcze wobec starszego pokolenia. Wykres 5. Liczba rozwodów w powiecie kazimierskim w latach Źródło: BDL GUS. Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości oraz wewnętrznej, nieprzymuszonej potrzeby samoorganizacji. Powiatowe służby społeczne w swoich diagnozach zwracają uwagę na niską liczbę i aktywność organizacji pozarządowych jako jedną ze słabych stron gminy (Strategia 2014, s. 36). Strategiczny dokument dotyczący rozwoju pomocy społecznej w powiecie wymienia trzy organizacje: Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Promyk nadziei z Kazimierzy Wielkiej, działający przy Warsztacie Terapii Zajęciowej w Kazimierzy Wielkiej, Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Nie jesteś sam działające przy Domu Pomocy Społecznej w Bejscach oraz Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Oddział Rejonowy w Kazimierzy Wielkiej, jako faktycznie prowadzące działania w obszarze pomocy społecznej. 3 Źródło: GUS, NSP

13 Rynek pracy i warunki życia W porównaniu z danymi dla całego województwa świętokrzyskiego, a także w odniesieniu do innych powiatów, powiat kazimierski wyróżnia się relatywnie niską stopą bezrobocia rejestrowanego. Nawet w 2005 roku, gdy wskaźniki bezrobocia w Polsce osiągały swoje apogeum, w powiecie kazimierskim nie przekraczało ono 13 procent. Dla województwa świętokrzyskiego ten wskaźnik wynosił wówczas 20,6 proc., a w niektórych powiatach województwa przekraczał 25, a w dwóch nawet 30 proc. W okresie kolejnej dekady, stopa bezrobocia pozostawała na zbliżonym dość stabilnym poziomie, w roku 2013 wynosiło 13,7 proc. W liczbach bezwzględnych bez pracy pozostawało 2,3 tys. osób. Zarówno dynamika spadku stopy bezrobocia w okresie poakcesyjnym, jak i skala jej wzrostu po wybuchu w 2008 roku globalnego kryzysu finansowego, który przyniósł spowolnienie gospodarcze, nie była w powiecie znaczna, zdecydowanie niższa niż dane dla całego województwa. Warto podkreślić, że jest to spowodowane dużym odsetkiem osób zatrudnionych w rolnictwie. W analizowanym okresie zmniejszył się natomiast o niespełna 8 punktów procentowych udział w strukturze bezrobotnych osób pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 2005 roku wynosił on 56,3 proc., zaś w 2013 roku 43,8 proc. Wykres 6. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie kazimierskim na tle województwa w latach ,0 20,0 15,0 10,0 5,0 Województwo świętokrzyskie Powiat kazimierski 0, Źródło: BDL GUS. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują również lepszą sytuację niż w innych obszarach regionu. Liczba pracujących w powiecie wynosi 13,2 tys., a wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców (377,4) jest zdecydowanie wyższy niż średnia dla województwa (297,7). Poza powiatem buskim jest to najwyższy wskaźnik w województwie, wyższy także niż w stolicy województwa (mieście na prawach powiatu) Kielcach. Spośród pracujących, prawie 80 proc. zatrudnionych jest w rolnictwie, jest to dwukrotnie więcej niż średnia dla całego województwa, niespełna 3 proc. w budownictwie, 17,5 proc w pozostałych formach działalności. 13

14 Pod względem wielkości zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych przeliczonych na 10 tys. mieszkańców, widać wyraźną na tle województwa świętokrzyskiego, a szczególnie na tle danych dla całego kraju - dominację podmiotów mniejszych. 95 proc. zarejestrowanych w powiecie podmiotów gospodarczych zatrudnia mniej niż 10 osób. Przeciwnie niż w przypadku danych wojewódzkich i ogólnopolskich, można również zauważyć, że ich liczba zmalała między 2004 a 2013 rokiem. Tabela 4. Podmioty gospodarcze według klas wielkości na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w powiecie kazimierskim na tle Polski i województwa w latach Powiat kazimierski Województwo świętokrzyskie Polska Źródło: BDL GUS. ROK Ogółem 1181,3 1156,2 1095,0 1130, ,9 1102,0 1038,5 1078, ,7 44,5 47,1 43, ,5 9,4 8,9 8,6 250 i więcej 0,3 0,3 0,5 0,5 Ogółem 1291,9 1327,4 1332,5 1377, ,3 1263,7 1265,3 1314, ,8 52,0 55,3 50, ,1 10,1 10,4 10,6 250 i więcej 1,7 1,6 1,5 1,5 Ogółem 1475,6 1501,6 1574,6 1666, ,6 1426,9 1495,6 1593, ,4 61,2 65,1 59, ,7 11,6 12,0 12,1 250 i więcej 2,0 1,9 2,0 1,8 Wedle danych na koniec 2012 roku w powiecie zarejestrowanych było podmiotów gospodarczych. Brak jest szczegółowych danych o wielkości podmiotów w poszczególnych kategoriach, można jednak zaryzykować stwierdzenie, że w branżach, w których w powiecie kazimierskim jest najwięcej podmiotów gospodarczych (handel i naprawa pojazdów, budownictwo i gospodarka magazynowa oraz przetwórstwo przemysłowe w sumie ponad połowa wszystkich podmiotów pochodzi z tych branż), dominują przedsiębiorstwa zatrudniające niewielu pracowników. Tabela 5. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (10 najliczniejszych branż) w powiecie kazimierskim. OGÓŁEM 1776 Działalność w zakresie Handel, naprawa pojazdów samochodowych 547 Budownictwo 219 Transport i gospodarka magazynowa 108 Przetwórstwo przemysłowe 105 Edukacja 98 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 94 Administracja publiczna, obowiązkowe zabezpieczenie społeczne 88 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 81 14

15 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 80 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 58 Pozostałe 298 Źródło: Powiatowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Kazimierskiego na lata , s Dane za: REGON, stan na dzień Infrastruktura Powiat kazimierski jest jednym z najmniejszych (422 km 2 ) terytorialnie w województwie. Zamieszkuje go najmniejszy odsetek (2,8%) ludności województwa, a gęstość zaludnienia jest umiarkowana i wynosi 83 osoby/km 2. Kazimierski należy do grupy słabo zurbanizowanych powiatów, w którym infrastruktura nie jest w pełni rozwinięta. Powiat zajmuje 13 pozycję w województwie jeśli chodzi o odsetek ludności korzystającej z instalacji wodociągowej i gazowej, a 14 (ostatnią) pozycję pod względem korzystania z instalacji kanalizacyjnej. W 2013 roku oddano do użytku 12 mieszkań na 10 tysięcy mieszkańców. Średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (540 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km 2 przypadało 121 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało 4 z 368 osób, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła osób. W ostatnich latach jedną z najważniejszych inwestycji infrastrukturalnych była modernizacja drogi Kraków - Busko-Zdrój. Na okres nowej perspektywy unijnej zaplanowano również prace związane z budową i modernizacją dróg wojewódzkich. Najważniejszą dla powiatu kazimierskiego inwestycją jest obecnie modernizacja drogi Jędrzejów - Koszyce wraz z budową obwodnicy w Kazimierzy Wielkiej. Droga przebiegać będzie na terenie powiatu - przez gminy Bejsce, Kazimierza Wielka i Skalbmierz, a jej długość będzie wynosiła około 65 km. Znaczna część tej inwestycji została już wykonana. 17 lipca br. Rada Powiatu Kazimierskiego przyjęła uchwałę w sprawie uruchomienia i prowadzenia Regionalnej Placówki Opiekuńczo - Terapeutycznej w Kazimierzy Wielkiej. Placówka docelowo ma przyjąć 45 niepełnosprawnych dzieci, którym zapewni całodobową opiekę medyczną i rehabilitacyjną. Stworzonych, na początkowym etapie, zostanie ok. 40 miejsc pracy dla rehabilitantów, pielęgniarek i personelu pomocniczego. Powiat kazimierski położony jest w południowej części województwa świętokrzyskiego, na Płaskowyżu Proszowickim. Obszary te mogą poszczycić się bogatą i unikalną fauną - części obszaru gminy Opatowiec została wpisana do europejskiej sieci Natura Walory przyrodnicze powiatu, a także zlokalizowane na jego obszarze stanowiska i obiekty archeologiczne oraz liczne zabytki architektoniczne (w tym obiekty sakralne), umożliwiają stworzenie atrakcyjnej oferty dla turystów ze zróżnicowanymi potrzebami. Z danych z 2013 r. wynika jednak, że w powiecie kazimierskim funkcjonował tylko jeden turystyczny obiekt noclegowy. 15

16 Położenie geograficzne powiatu oraz jego dobre skomunikowanie z województwem małopolskim ma również istotne znaczenie gospodarcze. Ze stolicy powiatu jest zdecydowanie bliżej (60 km) do Krakowa, drugiego najludniejszego miasta Polski, doświadczającego dobrej koniunktury gospodarczoinwestycyjnej, niż do Kielc stolicy województwa (83 km). Oddziaływanie gospodarcze krakowskiej aglomeracji na powiat i jego sytuację, szczególnie w odniesieniu do rynku pracy, jest zapewne znaczne, jednak w dostępnych danych statystycznych i analizach, a także opracowywanych przez regionalne służby społeczne analizach nie ma źródeł empirycznych materiałów, które pozwalałyby szerzej rozwinąć tę problematykę. Brak jest np. danych o liczbie mieszkańców powiatu dojeżdżających do pracy w Krakowie i okolicach. Jedną z przyczyn jest zapewne dość sektorowe podejście do prowadzonych, przede wszystkim przez wojewódzkie agendy analiz, które niekoniecznie biorą pod uwagę oddziaływanie sąsiednich regionów na sytuację peryferyjnych obszarów województwa Podsumowanie Z zaprezentowanych danych wyłania się dosyć negatywny obraz zmian zachodzących w powiecie kazimierskim. Ujemny przyrost naturalny, niski współczynnik dzietności oraz emigracja (zwłaszcza wśród kobiet), mogą spowodować poważne problemy w obszarze opieki. Można przypuszczać, że w przyszłości, zwiększy się zapotrzebowanie na opiekę dla osób starszych, a zmniejszy na różnorodne formy opieki nad dziećmi. Potencjał opiekuńczy rodzin będzie się obniżał. Gospodarstwom domowym, coraz trudniej będzie samodzielnie sprawować opiekę nad podopiecznymi. Ich podstawowym zadaniem będzie utrzymanie członków rodziny w wieku przed i poprodukcyjnym. Będzie to wymagało od osób w wieku produkcyjnym wzmożonej aktywności zawodowej. Może to także spowodować wzrost emigracji zarobkowej, zwłaszcza w sytuacji, w której, ze względu na ukryte w rolnictwie bezrobocie, rodzinom zacznie brakować środków finansowych na utrzymanie. Opieki nie będą w stanie przejąć też nieliczne funkcjonujące na terenie powiatu organizacje pozarządowe. 16

17 4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ 4.1. Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie kazimierskim. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie - okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: Faktyczną wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, potrzeby pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia), Subiektywną bazującą na opinii respondenta, Prawną potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego. Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje starszy wiek poprodukcyjny (70-79 lat) i starość sędziwą (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby długowieczne, które ukończyły co najmniej 90 lat. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: - znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II 17

18 grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat). Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Poniższa tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Grupy podopiecznych Kryteria brane pod Osoby Osoby uwagę Dzieci Niepełnosprawni chore starsze wiek 0-5 lat 0-69 lat 0-69 lat 70+ lat orzeczenie o niepełnosprawności NIE NIE TAK obojętne ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności NIE TAK TAK obojętne właściwych dla wieku Ograniczenia w NIE codziennym DOTYCZY funkcjonowaniu Obojętne obojętne TAK Skala faktycznego zapotrzebowania na opiekę w powiecie jest dość wysoka. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest gospodarstw (+/- 348) 4, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 41% wszystkich gospodarstw na terenie powiatu to więcej, niż w większości analizowanych lokalizacji. Jedynie w powiecie wejherowskim i w Skierniewicach skala zapotrzebowania jest tak wysoka. Wśród badanych gospodarstw z powiatu kazimierskiego, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi 4 Błąd szacunku równy 0,

19 22,2% (szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest ich / ), z niepełnosprawnymi fizycznie 7,9% (co stanowi 859 +/ ) oraz z chorymi somatycznie 6,8% (736 +/ ). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki są najczęściej osoby starsze 7,7% (szacuje się, że w powiecie kazimierskim jest takich osób / ), niepełnosprawni fizycznie 2,7% (955 +/ ) oraz chorzy somatycznie 2% (690 +/ ). Rysunek 1. Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Przeprowadzone badania pozwalają też oszacować zakres czasowy opieki potrzebny dla poszczególnych kategorii osób. W przypadku małych dzieci nasuwają się dość oczywiste wnioski. Najmłodsi potrzebują opieki codziennie, w pełnym wymiarze czasu. Nieco inaczej rozkładają się potrzeby pozostałych kategorii podopiecznych. Osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie w większości wymagają stałej opieki, także całodobowej (44%). Dla co czwartego typu podopiecznego z problemami natury umysłowej opieka jest potrzebna nawet przez kilka godzin dziennie (średnio ok. 3h). Pozostali oczekują opieki w wymiarze ok. 4 godzin tygodniowo. 5 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0,010 9 Błąd szacunku równy 0, Błąd szacunku równy 0,006 19

20 Niepełnosprawni fizycznie są nieco bardziej samodzielni. Tylko co czwarty musi być pod stałym nadzorem opiekuna. Tyle samo osób potrzebuje opieki w wymiarze średnio 4h dziennie. Także co czwarty niepełnosprawny radzi sobie sam i nie potrzebuje pomocy w postaci usług opiekuńczych. Podobny wymiar opieki jest konieczny w przypadku starszych. Choć część z nich radzi sobie sama z codziennymi czynnościami (23,7%), to największą grupę stanowią osoby potrzebujące codziennej opieki całodobowej (15,7%) lub kilkugodzinnej (28,2% - średnio 4h dziennie). Deklaracje respondentów pozwalają twierdzić, że najmniejszy wymiar opieki spośród wyróżnionych grup jest konieczny w przypadku osób przewlekle chorych somatycznie. Należy przy tym zaznaczyć, że przedstawiciele badanych gospodarstw domowych mieli w tym przypadku największy problem z precyzyjnym oszacowaniem czy i w jakim wymiarze opieka jest im potrzeba. Tylko co trzeci chory wymaga codziennej opieki, w tym niewiele ponad 10% badanych twierdzi, że konieczna jest opieka całą dobę. Około 29% osób przewlekle somatycznie chorych nie potrzebuje by pomagać im w codziennych czynnościach. Przy interpretacji tych danych należy pamiętać, że osoby chorujące somatycznie potrzebują nie tyle mniejszego wymiaru opieki, co wsparcia o charakterze specjalistycznym i pielęgniarskim. Duży odsetek wskazań, że osoba podopieczna nie wymaga opieki, może wynikać ze sposobu definiowania opieki przez respondentów. Można przypuszczać, że zdaniem badanych członków gospodarstw domowych podopieczni potrzebują doraźnej pomocy, a nie opieki. Rysunek 2. Wymiar czasu opieki potrzebny podopiecznym w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie 20

21 badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu. W powiecie kazimierskim najczęściej występuje niesamodzielność faktyczna, która dotyczy 16,5% osób zamieszkujących powiat (szacunkowo jest to ok mieszkańców). Z kolei co dziewiąty mieszkaniec powiatu uważa siebie za niesamodzielnego lub jest za takiego uważany przez członka swojego gospodarstwa domowego. Zdecydowanie najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, deklarowaną przez niespełna 8% mieszkańców. Dane te znajdują potwierdzenie w statystykach z Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku, zgodnie z którymi osoby niepełnosprawne prawnie stanowią około 6% populacji mieszkańców powiatu (przy czym dane te nie uwzględniają dzieci wobec których orzeczono potrzebę kształcenia specjalnego). Porównując te statystyki z danymi z pozostałych badanych powiatów widać, że powiat kazimierski nie wyróżnia się na tym tle. Omawiane wyżej wskaźniki niesamodzielności przyjmują wartości bliskie średnim dla powiatów. Dla oceny popytu na opiekę należy zwrócić uwagę także na relacje pomiędzy różnymi typami niesamodzielności. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część osób faktycznie niesamodzielnych nie posiada orzeczenia o niepełnosprawności. Spośród wszystkich osób niesamodzielnych połowę stanowią ci, którzy faktycznie potrzebują pomocy w codziennym funkcjonowaniu, ale nie udokumentowali tego faktu orzeczeniem. Wskazuje to na wyraźną różnicę pomiędzy niesamodzielnością i niepełnosprawnością. Trudno uznać informacje o poziomie niepełnosprawności za miarodajną miarę skali zapotrzebowania na opiekę. Mieszkańcy spełniający wszystkie trzy kryteria niesamodzielności posiadający formalne orzeczenia, napotykający na obiektywne trudności w wykonywaniu codziennych czynności, a przy tym postrzegani jako wymagający opieki stanowią 26,1% osób niesamodzielnych. Dużo osób znalazło się również w grupie osób niesamodzielnych tylko w ujęciu faktycznym (ponad 18%). Tak istotny udział tych osób może być niepokojący, gdyż z jednej strony grupa ta nie ma formalnie potwierdzonego swojego statusu i nie jest widoczna przynajmniej dla części systemu opieki, a jednocześnie grupa ta nie jest też postrzegana jako grupa wymagająca opieki przez swoich najbliższych. Rysunek 3. Współwystępowanie różnych typów niesamodzielności wśród mieszkańców powiatu kazimierskiego. 21

22 faktyczna subiektywna 35,0% 18,3% 2,3% 26,1% 6,8% 0,4% 11,1% prawna Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych Dalsza analiza prowadzi do charakterystyki podopiecznych, a także gospodarstw domowych z jakich pochodzą. Patrząc na pierwszą wyróżnioną kategorię dzieci do lat 5 może zaskakiwać przewaga dziewczynek (52,1%) nad chłopcami (47,9%). Wartości te nie są spójne z danymi demograficznymi (dziewczynki 49,3%, chłopcy 50,7%) i wynikają z błędu oszacowania i różnych metodologii liczenia wieku. Różnice mieszczą się w granicach błędu oszacowania i potwierdzają równy rozkład płci podopiecznych. Wśród dzieci przeważają 4-latki (23%) i 5-latki (19,8%). Niewielki odsetek dzieci najmłodszych wynika ze zmniejszającej się dzietności mieszkanek powiatu kazimierskiego. Według danych GUS w powiecie faktycznie mieszka dzieci w wieku 0-5 lat, w tym 760 w wieku 0-2 lata i 878 w wieku 3-5 lat. Według prognozy demograficznej do 2020 roku ubędzie dzieci. W grupie 0-6 lat 11 z obecnych zostanie tylko co oznacza spadek o 21%. Ważnym aspektem w kontekście rozstrzygania kwestii o skorzystaniu z różnych form opieki jest charakterystyka osób opieki będących głowami gospodarstwa domowego - najlepiej zorientowanych w sytuacji rodziny. W przypadku opieki nad dziećmi to przeważnie mężczyźni podejmują większość 11 GUS prowadzi prognozy demograficzne w grupach wiekowych 0-2 i 3-6 lat. 22

23 decyzji związanych ze sprawowaniem opieki. Podobnie było w innych badanych powiatach, poza Olsztynem. I choć w większości są to osoby pracujące (najemnie bądź w rolnictwie) to powszechne jest także pozostawianie tej decyzji głowie rodziny ze starszego pokolenia w blisko 14% gospodarstw domowych z dziećmi to osoby w wieku emerytalnym podejmują decyzje o sposobie opieki nad dzieckiem. W rodzinach wielopokoleniowych w powiecie kazimierskim często to dziadkowie są najlepiej zorientowani w sytuacji rodziny. Potwierdza to wiek głów gospodarstw domowych co czwarty z nich ma ponad 50 lat. Powiat kazimierski wyróżnia się wyraźnie spośród badanych jednostek. W pozostałych lokalizacjach w nie więcej niż kilkunastu procentach gospodarstw decyzja należała do osoby w wieku 50+, a w Olsztynie nie przekroczyła 10%. Wykształcenie głów gospodarstw także jest pochodną specyfiki powiatu i ich wieku. Większość głów gospodarstw to osoby po szkole zasadniczej (31,3%) lub średniej zawodowej (29,3%). 23

24 Rysunek 4. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi w powiecie kazimierskim. PŁEĆ WIEK 36,5% 63,5% 8,0% 11,0% 1,6% 8,7% 14,4% 10,0% 46,3% do 18 lat od 18 do 29 lat od 30 do 39 lat od 40 do 49 lat od 50 do 59 lat od 60 do 69 lat 70 lat i więcej 3,4% 5,2% 31,3% 29,3% 12,1% 7,5% 11,3% brak podstawowe/ zasadnicze średnie zawodowe liceum ogólnokształcące / profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium wyższe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 40,5% 4,7% 30,0% 4,6% 13,7% 1,3% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym emeryt pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny osoba niezdolna do pracy PRACUJĄCY 0% 20% 40% 60% 26,4% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 25,7% 73,6% publiczna prywatna 0% 20% 40% 60% Pracownicy usług i sprzedawcy Pracownicy biurowi 21,9% 17,4% usługi rynkowe 56,3% Technicy i inny średni personel 15,6% usługi nierynkowe przemysł 12,7% 9,4% Kadra zarządzająca 12,7% rolnictwo, łowiectwo, 9,0% Specjaliści 3,8% inne, wyżej Trudno powiedzieć 3,9% 8,7% Pracownicy wykonujący prace proste 2,9% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Patrząc na kwestię organizacji opieki z perspektywy gospodarstwa domowego potwierdzenie znajdują opisane w rozdziale 3. statystyki. Teren powiatu kazimierskiego ma charakter rolniczy i bazujący na tradycyjnej rodzinie wielopokoleniowej. W ponad połowie gospodarstw, w których są małe dzieci, mieszka 5 osób lub więcej. Członkowie aż 90% gospodarstw regularnie chodzą do 24

25 kościoła (przy czym 77% przynajmniej raz w tygodniu). Co interesujące, w porównaniu do gospodarstw domowych z dziećmi z innych badanych powiatów, mieszkańcy powiatu kazimierskiego charakteryzują się dość wysokim kapitałem społecznym mierzonym poziomem zaufania do innych ludzi, w tym do nieznajomych. Natomiast kapitał kulturowy, mierzony liczbą książek posiadanych w domu, jest niższy niż w pozostałych badanych powiatach. Mieszkańcy kazimierskiego mają znacznie mniej woluminów, niż przeciętnie obywatele z pozostałych pięciu powiatów. W blisko 90% kazimierskich domów jest mniej niż 100 książek. Podobnie małe księgozbiory ma około ¾ mieszkańców pozostałych powiatów. Dochody gospodarstw z małym dzieckiem są w powiecie kazimierskim bardzo niskie. Aż 15% badanych rodzin miesięcznie uzyskuje dochód sytuujący je poniżej granicy ubóstwa 12. Gorzej pod tym względem jest tylko w powiecie nyskim. I choć miara obiektywna dochodów wskazuje na trudną sytuację gospodarstw, to subiektywna ocena jest nieco bardziej pozytywna tylko 9% gospodarstw ocenia ją jako złą. 12 Średniomiesięczne dochody pieniężne netto gospodarstwa domowego w przeliczeniu na jedną osobę nie przekraczają: 542 zł/456 zł. 25

26 Rysunek 5. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie kazimierskim. MIEJSCE ZAMIESZKANIA WYSOKOŚĆ DOCHODÓW 30,4% 15,8% 4,6% Wysokość dochodów 15,8% gospodarstw sięga ustawowej granicy ubóstwa. 79,2% 20,8% 8,4% WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA DOMOWEGO 37,2% 1,5% 2,1% do 1000 zł zł zł zł zł zł zł powyżej zł Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi 0,0% 1,4% OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ 0% 20% 40% 60% 80% 100% 22,9% 22,1% 2,1% 23,4% 65,2% 9,3% 53,7% Bardzo dobrze Dobrze Średnio (ani dobrze, ani źle) Źle Bardzo źle CZĘSTOTLIWOŚĆ CHODZENIA DO KOŚCIOŁA LICZBA KSIĄŻEK W MIESZKANIU 12,8% 3,0% 4,9% 2,1% 14,4% 25,1% 47,4% 7,9% 3,6% 1,5% 77,2% ponad 200 trudno powiedzieć Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu, ale przynajmniej raz w miesiącu Rzadziej niż raz w miesiącu Nigdy Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi ZAUFANIE DO: NA ILE ISTOTNE SĄ KWESTIE: ludzi ogólnie rzecz biorąc 82,9% silne więzi rodzinne 100,0% najbliższej rodziny 100,0% wspólnie spędzany czas wolny z rodziną 97,9% swoich znajomych, przyjaciół 94,8% rozwój, nauka, praca 97,9% osób, z którymi na co dzień pracuję 73,5% religia 93,6% sąsiadów 86,1% nieznajomych, z którymi spotykam się w różnych sytuacjach 47,6% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 26

27 Analiza profilu podopiecznych niepełnosprawnych, chorych i starszych wskazuje na zróżnicowanie tej grupy, jak też i na cechy wspólne. Przede wszystkim na uwagę zasługuje fakt bardzo niskiego poziomu wykształcenia prawie 2/3 podopiecznych nie skończyło żadnej szkoły powyżej gimnazjum. Pozostali mają przeważnie wykształcenie zawodowe (co czwarty). Te dane, w połączeniu z zaawansowanym wiekiem większości tych osób (60% w wieku powyżej 70 lat) wskazują na konieczność prowadzenia polityki informacyjnej w stosunku do tych osób w sposób szczególnie prosty i przystępny. Konsekwencją struktury wieku podopiecznych jest także udział osób według płci w tej grupie. Teoria demografii wskazuje na wzrost udziału kobiet w ogólnej populacji wraz z wiekiem, co znajduje potwierdzenie w danych. Większość podopiecznych to kobiety (58,2%), emeryci (73,4%). Tylko pojedynczym osobom stan zdrowia, wiek i poziom sprawności pozwalają na pracę. Osoby chore, niepełnosprawne i starsze z powiatu kazimierskiego największe trudności mają z przemieszczaniem się zarówno po płaskich powierzchniach, jaki i wchodzeniem po schodach oraz z dotarciem do miejsc poza odległością spaceru. Trudności sprawia też wykonywanie obowiązków domowych zwłaszcza cięższych, takich jak mycie okien, podłóg itp. 75% podopiecznych z powodu problemów zdrowotnych, choroby przewlekłej lub niepełnosprawności ma ograniczoną zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla jego wieku, a stan ten jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy. 27

28 Rysunek 6. Profil podopiecznego - osoby starsze, niepełnosprawne i chore w powiecie kazimierskim. PŁEĆ WIEK OD KIEDY WYMAGA OPIEKI? 58,2% 41,8% 60,0% 5,7% 2,8% 3,8% 4,5% 8,0% 15,2% do 18 lat lat lat lat lat lat 70 lat i więcej 2,0% 8,9% 21,2% 10,6% 0,7% 24,4% 14,1% 18,2% od urodzenia powyżej 10 lat powyżej 5 lat do 10 lat powyżej 2 lat do 5 lat do 2 lat krócej niż miesiąc trudno powiedzieć odmowa odpowiedzi 11,3% 51,4% 17,6% 7,7% 6,6% 0,6% 2,1% brak podstawowe/ wykształcenia gimnazjalne zasadnicze zawodowe średnie zawodowe liceum ogólnokształcące/ profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ OPINIA RESPONDENTA, CZY PODOPIECZNY MA OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZINNYCH CZYNNOŚCI 0% 20% 40% 60% 80% 100% wyższe 74,6% 4,6% 20,8% Tak i ten stan jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy Tak i ten stan jest krótkotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) poniżej 6 miesięcy Nie OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZIENNYCH CZYNNOŚCI WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU WŚRÓD OSÓB STARSZYCH podczas wchodzenia lub schodzenia po schodach podczas kąpieli podczas wstawania łóżka i przemieszczania się na fotel podczas przemieszczania się na płaskich powierzchniach 46,9% 45,8% 45,1% 70,7% okazjonalnych cięższych prac domowych dotarcia do miejsc poza odległością spaceru robienia zakupów (zrobienie zakupów i przyniesienie ich do domu) wykonywania lekkich prac domowych 84,9% 70,5% 65,4% 51,5% przy ubieraniu się lub rozbieraniu 39,2% przygotowywania sobie posiłków 39,1% podczas korzystania z toalety 24,2% dbania o sprawy finansowe, gospodarowania pieniędzmi 34,3% ze względu na brak kontroli wydalania moczu/stolca 18,3% przygotowania i przyjmowania leków 28,9% podczas jedzenia 15,1% korzystania z telefonu (wybierania numeru, rozmowy) 28,7% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1,2% 1,0% 2,9% 1,6% 73,4% 16,1% 2,6% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny emeryt bierny zawodowo Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 28

29 Profil głowy gospodarstwa domowego w kwestiach opieki nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi i chorymi nieznacznie się tylko różni od tych, którzy podejmują decyzję w kwestiach opieki nad dziećmi. Główne różnice wiążą się z płcią głów gospodarstw domowych - przeważnie są to kobiety. Około połowa z nich ma przynajmniej 60 lat. Większość ma wykształcenie poniżej średniego. Osoby te najczęściej są już na emeryturze lub pracują na własny rachunek w gospodarstwie rolnym. Rysunek 7. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, niepełnosprawnymi i chorymi w powiecie kazimierskim PŁEĆ WIEK 28,5% 2,3% 4,0% 6,9% 54,5% 45,5% 19,1% 23,1% 16,0% do 18 lat od 18 do 29 lat od 30 do 39 lat od 40 do 49 lat od 50 do 59 lat od 60 do 69 lat 70 lat i więcej 4,9% 29,9% 29,9% 15,3% 11,2% 2,4% 6,4% brak podstawowe/ zasadnicze średnie zawodowe liceum ogólnokształcące / profilowane pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium wyższe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0,4% 13,5% 2,3% 22,8% 4,7% 1,2% 42,4% 9,0% 3,9% pracujący najemnie pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy Trudno powiedzieć pracujący na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym bezrobotny emeryt bierny zawodowo PRACUJĄCY 0% 20% 40% 60% Technicy i inny średni personel 23,9% 56,3% 43,7% publiczna prywatna Kadra zarządzająca Operatorzy, monterzy i kierowcy Pracownicy wykonujący prace proste 21,1% 13,0% 11,9% 0% 20% 40% 60% Pracownicy biurowi 10,3% usługi rynkowe 35,8% Pracownicy usług i sprzedawcy 9,1% usługi nierynkowe 18,4% Specjaliści 4,8% przemysł 10,7% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 2,4% rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybactwo inne, wyżej niesklasyfikowane 4,8% 30,3% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Odmowa odpowiedzi 1,8% 1,8% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 29

30 To, co odróżnia gospodarstwa mające pod opieką osobę starszą, niepełnosprawną lub chorą od tych, w których opieka sprawowana jest nad dzieckiem, to przede wszystkim liczba członków rodziny zamieszkujących razem. Co piąta osoba mieszka sama, czyli podobnie jak w innych badanych powiatach ziemskich (20-25%). Niższy jest kapitał społeczny mieszkańców takiego gospodarstwa domowego osoby takie są mniej ufne wobec innych. Rysunek 8. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie kazimierskim. MIEJSCE ZAMIESZKANIA WYSOKOŚĆ DOCHODÓW 77,4% 22,6% 32,7% 6,0% 23,3% Wysokość dochodów 12,1% gospodarstw sięga ustawowej granicy ubóstwa. WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA DOMOWEGO 28,3% 2,8% 1,1% 5,6% do 1000 zł zł zł zł zł zł zł powyżej zł Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi 22,5% 22,5% 16,9% 15,3% OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0,2% 0,9% 19,6% 58,7% 17,3% 3,1% 0,1% 22,7% Bardzo dobrze Dobrze Średnio (ani dobrze, ani źle) Źle Bardzo źle Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi CZĘSTOTLIWOŚĆ CHODZENIA DO KOŚCIOŁA LICZBA KSIĄŻEK W MIESZKANIU 2,5% 1,8% 9,1% 1,8%1,6% 19,1% 30,0% 20,3% 34,0% 9,6% 4,5% 1,6% 64,2% ponad 200 trudno powiedzieć Kilka razy w tygodniu Raz w tygodniu Rzadziej niż raz w tygodniu, ale przynajmniej raz w miesiącu Rzadziej niż raz w miesiącu Nigdy Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi ZAUFANIE DO: NA ILE ISTOTNE SĄ KWESTIE: ludzi ogólnie rzecz biorąc 79,9% silne więzi rodzinne 97,7% najbliższej rodziny 96,1% wspólnie spędzany czas wolny z rodziną 96,3% swoich znajomych, przyjaciół 93,3% religia 90,5% osób, z którymi na co dzień pracuję 73,4% rozwój, nauka, praca 86,4% sąsiadów 82,4% nieznajomych, z którymi spotykam się w różnych sytuacjach 40,0% Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 30

31 4.3. Prognozowane zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w powiecie kazimierskim będzie wzrastać. Jedna trzecia respondentów z powiatu kazimierskiego (32,3%) sądzi, że w perspektywie pięciu lat któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. W powiecie kazimierskim chęć powiększenia rodziny zadeklarowała jedna ósma badanych (13,2%, 1436). Odsetki gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny są większe niż odsetki rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można jednak ocenić, w jakim stopniu obie te grupy pokrywają się. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu kazimierskiego, w którym przewiduje się, że w latach liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy (wzrost na poziomie od 3,01 punktu procentowego ). Osoby w wieku 65+ mają stanowić jedną piątą ludności powiatu (20,76%). Jeżeli prognozy potwierdzą się powiat kazimierski będzie się starzeć a za sprawą ujemnego bilansu ruchów migracyjnych i niedużego lub ujemnego przyrostu naturalnego dodatkowo kurczyć. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji lub ograniczenia potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat 5. 31

32 5. PODAŻ OPIEKI 5.1. Sieć formalnych instytucji opieki W powiecie kazimierskim sieć usług opiekuńczych jest raczej niewielka, choć usytuowane są tu zarówno publiczne, jak i niepubliczne instytucje opieki. Przedstawiono je na poniższej mapie. Rysunek 9. Mapa lokalizacji formalnych instytucji opieki w powiecie kazimierskim Źródło: Opracowanie własne. INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 5 ROKU ŻYCIA W powiecie kazimierskim zidentyfikowano 4 instytucje publiczne zapewniające dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, punkty przedszkolne i oddziały przedszkolne) oraz 3 tego rodzaju placówki, mające niepubliczny organ prowadzący (w Kazimierzy Wielkiej, Czarnocinie i Skalbmierzu). Tabela 6. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu kazimierskiego Instytucje opieki Liczba instytucji Instytucje publiczne Instytucje niepubliczne Żłobek 0 0 klub dziecięcy 0 0 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania 4 3 przedszkolnego) Źródło: Opracowanie własne. 32

33 Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy . Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne. Na terenach wiejskich powiatu kazimierskiego dostęp do przedszkoli jest bardzo ograniczony, nie ma też możliwości wyboru spośród kilku placówek. Dostęp do opieki przedszkolnej w powiecie jest bardzo zróżnicowany w zależności od gminy, a także typu obszaru (miejski/wiejski). W gminach, w których nie ma przedszkoli (Opatowiec, Skalbmierz-obszar wiejski), funkcjonują jednak oddziały przedszkolne w ramach szkół podstawowych. Zwraca także uwagę fakt słabego wyposażenia powiatu w instytucje organizujące opiekę nad najmłodszymi dziećmi. W powiecie nie działa ani jeden żłobek. Wg danych BDL, żadna z 27 placówek oferujących opiekę dla dzieci poniżej trzeciego roku życia funkcjonujących w województwie świętokrzyskim, nie była ulokowana w powiecie kazimierskim. W powiecie funkcjonują nieliczne placówki reprezentujące nowe formy wychowania przedszkolnego. W skali województwa w latach liczba zespołów wychowania przedszkolnego wzrosła z jednego do dziesięciu, jednak żaden z nich nie został utworzony w powiecie kazimierskim. Także znaczny przyrost liczby punktów przedszkolnych (z 13 do 116 w latach ) nie znalazł tu odzwierciedlenia. W 2013 r. działały jedynie cztery tego typu placówki, z czego przez jednostki samorządu terytorialnego prowadzony był punkt w Bejscach oraz dwa w Opatowcu, natomiast punkt umiejscowiony w Kazimierzy Wielkiej ma status instytucji niepublicznej. 33

34 Na terenie powiatu ulokowane jest jedno przedszkole specjalne, wchodzące w skład Zespołu Placówek Szkolno-Wychowawczo-Rewalidacyjnych w Cudzynowicach (gmina Kazimierza Wielka). Oferta placówki skierowana jest do dzieci w wieku od 3 do 8 lat z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, a także z niepełnosprawnością sprzężoną. Jedna z matek objętych badaniem potwierdziła jak wielką rolę odgrywa ta placówka. Szczególnie cenna jest możliwość zapewnienia dowozu dla dziecka niepełnosprawnego i możliwość codziennej rehabilitacji. Należy wspomnieć, że staraniem samorządu w Kazimierzy Wielkiej powstanie Regionalna Placówka Opiekuńczo-Terapeutyczna. Będzie to pierwsza tego rodzaju instytucja w województwie świętokrzyskim i czwarta w Polsce. Do placówki będą przyjmowane dzieci wymagające szczególnej opieki, które ze względu na stan zdrowia, wymagający stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji, nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo wychowawczej. Rolą placówki będzie też zapewnienie specjalistycznej opieki medycznej i rehabilitacji 30 dzieciom umieszczonym w placówce. 13 CYTAT: ( ) Rozbudowę w dalszym ciągu DPS-u, oraz to, co powiedziałem i to mi zaspokoi całkowicie, ta regionalna placówka opiekuńczo terapeutyczna, którą w tej chwili tworzę. [APST2_KAZ_S_9_ ] INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Wśród stacjonarnych instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie kazimierskim można wyróżnić dom pomocy społecznej, dom opieki dla osób starszych, zakład opiekuńczo-leczniczy, a także środowiskowy dom samopomocy. Usługi środowiskowe świadczone są przez MGOPS w Kazimierzy Wielkiej, publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, hospicjum domowe, a także firmę prywatną. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w poniższej tabeli. Tabela 7. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonujących na terenie powiatu kazimierskiego Instytucje opieki Instytucje publiczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa Liczba instytucji Instytucje niepubliczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) Uchwała nr XII/185/15 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 10 lipca 2015 r. w sprawie powierzenia Powiatowi Kazimierskiemu zadania publicznego w zakresie utworzenia i prowadzenia Regionalnej Placówki Opiekuńczo-Terapeutycznej w Kazimierzy Wielkiej. 34

35 szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne. 14 W powiecie kazimierskim funkcjonuje hospicjum domowe świadczące środowiskowe usługi opiekuńcze w domach podopiecznych. 35

36 W systemie opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi szczególną rolę odgrywają placówki stacjonarnej opieki. W samym powiecie znajdują się trzy całodobowe placówki świadczące opiekę osobom potrzebującym, jedną z nich jest dom pomocy społecznej w Bejscach, drugą jest placówka niepubliczna - Dom Opieki dla Osób Starszych w Morawianach (gmina Bejsce). Trzecią stanowi Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w SPZOZ w Kazimierzy Wielkiej. Wspomniany DPS, istniejący od lat 40-tych XX wieku, kieruje ofertę do kobiet i mężczyzn niepełnosprawnych intelektualnie, w różnym wieku. W DPS jest 75 miejsc. Ośrodek w Morawianach funkcjonuje w strukturach Caritas Diecezji Kieleckiej. Docelowo będzie mogło w nim przebywać blisko pół setki pensjonariuszy 15. Placówka została utworzona w 2008 roku w budynku nieczynnej szkoły podstawowej w Morawianach. Obiekt użyczyła nieodpłatnie Rada Gminy Bejsce. W maju 2015 r. budynek został sprzedany bezprzetargowo na cele charytatywne na rzecz Caritas Diecezji Kieleckiej. CYTAT: Bodajże 2008, udało nam się pozyskać partnera do rozmów i udostępniliśmy obiekt szkolny z ręki do ręki, bez żadnych przerw, dla kieleckiego Caritasu. Tam, na chwilę obecną Caritas pozyskał ogromne pieniądze, ponad 2 mln zł według szacunków, zaadoptował go i w tej chwili mamy dodatkowe łóżka powyżej 45. Pracuje 12 osób. [APST2_BEJ_W_7_ ] ZOL w Kazimierzy Wielkiej działa od 1988 roku. Jest zakładem stacjonarnym udzielającym całodobowych świadczeń zdrowotnych, pielęgnacyjnych i terapię zajęciową oraz rehabilitację. W placówce świadczone są także usługi bytowe. Administracja samorządowa wskazuje na dużą rolę Caritasu w organizowaniu i finansowaniu opieki nad osobami niesamodzielnymi, szczególnie, że uzupełnieniem oferty całodobowej jest stacja opieki Caritas w Cudzynowicach, w której są realizowane zadania skierowane do osób przewlekle chorych: usługi pielęgnacyjne, opiekuńcze, a często nawet socjalno-bytowe. Pracownicy stacji świadczą pomoc w domach chorych, udzielając świadczeń pielęgniarki opieki środowiskowej. Pielęgniarki i opiekunki nawet po kilka razy dziennie docierają do osób starszych, samotnych, przewlekle chorych 16. Stacja opieki Caritas została otwarta w 2009 roku. W jednej z badanych gmin funkcjonuje koło emerytów, które wspiera osoby w spędzaniu wolnego czasu i zapewnia im tak zwaną pomoc w formie domu dziennego pobytu. Jednakże działania prowadzone przez tę organizację są skierowane do osób o dużej samodzielności. Ważna jest jednak działalność takiej organizacji, gdyż mieszkańcy dzięki temu mogą liczyć na wsparcie psychologiczne oraz pomoc w organizacji czasu, co sprzyja utrzymaniu zdrowia

37 CYTAT: Powstało u nas koło emerytów i rencistów. Nie wiem czy 3-4 lata działa. Bardzo dobrze funkcjonuje. Czasami jest tak, że człowiek sam zazdrości im tego, co oni robią. Naprawdę bardzo prężnie organizują sobie różnego typu wyjazdy, spotkania, odczyty, wieczorki taneczne i w innej formie. Założyli z tego tytułu chór. Nie wszyscy emeryci wchodzą w skład chóru, ale mają swój własny chór. Śpiewają, wręcz chcą się pokazać na wszystkich imprezach okolicznościowych na terenie gminy i nawet poza gminą. [APST2_CZA_W_8_ ] W powiecie istnieją również placówki środowiskowe przeznaczone dla osób z zaburzeniami psychicznymi, a także warsztaty terapii zajęciowej dla osób niepełnosprawnych. Ponadto ważną rolę odgrywają świetlice środowiskowe i domy dziennego pobytu, w których osoby korzystają z pomocy w ciągu całego dnia, a później odwożone są do domów. Ten model zapewniania pomocy jest odpowiedni w stosunku do potrzeb osób starszych, gdyż zapewnia im możliwość mieszkania w domu, a jednocześnie korzystania z aktywności i wsparcia udzielanego przez instytucje. Wsparcie środowiskowe jest bardzo ważnym aspektem opieki, jednakże do zapewnienia kompleksowego wspomagania potrzebne są również ZOL-e, w którym jedna z gmin posiada 30 miejsc oraz domy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Można zaobserwować, iż w badanych gminach brakuje pomocy opiekuńczej świadczonej w domu podopiecznego. CYTAT: Środowiskowy dom samopomocy to są starsi, ale to tylko pobyt dzienny zapewniają. Mamy uczestników. My ich zwozimy codziennie i rozwozimy po południu. I to są osoby starsze. Ale czy mają limit wiekowy? Dom pomocy społecznej to jest dla osób starszych, przewlekle chorych. My mamy na terenie powiatu, specjalizujemy się w kobietach z zburzeniami psychicznymi. Mężczyzn mamy, ale to jest dla osób starszych. Mężczyzn w większości kierujemy do innych powiatów. I mamy ZOL, z 30 łóżkami dla osób przewlekle chorych i tam są osoby leżące. [APST2_KAZ_S_9_ ] 5.2. Oferta formalnych instytucji opieki INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD DZIEĆMI DO 5 ROKU ŻYCIA Przedszkola w powiecie kazimierskim oferują 488 miejsc, zaś w punktach przedszkolnych może przebywać 72 dzieci, przy czym ogólna liczba oferowanych przez nie miejsc spadła ze 115 w roku 2010 do 72 w roku Łącznie w ramach powiatu zapewnione jest miejsce dla 560 dzieci wobec całej populacji 878 dzieci w wieku 3-5 lat. Uzupełnieniem dla publicznych placówek są trzy przedszkola niepubliczne po jednym w Kazimierzy Wielkiej (na ok. 40 dzieci), Czarnocinie (28 dzieci) i Skalbmierzu (40) oferujące łącznie nieco ponad 100 miejsc. 37

38 Tabela 8. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie kazimierskim Instytucje opieki Instytucje publiczne Liczba miejsc Instytucje niepubliczne żłobek 0 0 klub dziecięcy 0 0 dzienny opiekun 0 0 przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego) W powiecie kazimierskim brak żłóbków, klubów dziecięcych i dziennych opiekunów. Źródło: Opracowanie własne Aktualnie w powiecie jest 1,65 dzieci w wieku 3-5 lat przypadających na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego 17. Wykres 7. Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w powiecie kazimierskim % 55% 50% 45% % % 21% 23% % 13% liczba dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym % dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Źródło: GUS BDL. Mimo zahamowanego rozwoju miejsc opieki nad dziećmi w ciągu ostatnich 10 lat wzrósł odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Pod znakiem zapytania jest potrzeba dalszego rozwoju tych usług w kontekście zmniejszającej się liczby mieszkańców powiatu, szczególnie tych z najmłodszej kategorii wiekowej. Z tego też powodu przedstawiciele jednej z badanych placówek opieki nad dziećmi nie potrafili wskazać czy brakuje form opieki nad dziećmi. Z ich deklaracji wynikało także, że nie ma dzieci oczekujących na przyjęcie do przedszkola, dla których zabrakło miejsca w placówkach. Badana w próbie FIO-P2 instytucja opieki nad dziećmi funkcjonowała początkowo jako ośrodek wspierania rozwoju dziecka, który uchwałą rady gminy przekształcono w jednooddziałowy punkt przedszkolny, realizujący cele i zadania określone w ustawie o systemie oświaty oraz wydanych na jej podstawie aktów wykonawczych. Placówka funkcjonuje w godzinach 8:00-15:00, we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając okres wakacyjny. Godziny pracy punktu uległy wydłużeniu, na wniosek rodziców, spełniając tym samym ich oczekiwania i potrzeby w zakresie 17 Obliczenia własne na podstawie danych BDL. 38

39 opieki nad dziećmi. Placówka dysponuje 15 miejscami, lecz z usług instytucji korzysta nierzadko więcej dzieci. Niepubliczne przedszkola działające na terenie powiatu działają w różnych godzinach, choć każde jest otwarte od poniedziałku do piątku: Przedszkole A: 7:00-17:00 Przedszkole B: 7:00-16:00 Przedszkole C: 7:30-15:30 Oferta instytucji opieki wynika z uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. W przypadku badanej placówki dla dzieci do lat 5 czynniki determinujące kształt oferty to: zadania określane przez ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, poziom dofinansowania placówek, wynikający w dużej mierze z sytuacji finansowej organu prowadzącego. warunki lokalowe instytucji, inwencja nauczycieli. Dzieciom zapewnia się kilka posiłków dziennie, przygotowywanych na miejscu. Od godziny 8:00 do 13:00 realizowana jest bezpłatna podstawa programowa, wzbogacana o wyjścia związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym (np. wycieczki do zoo). W ciągu dnia przewidziany jest również czas na zabawę, zabawy dowolne według zainteresowań dzieci oraz rekreację na świeżym powietrzu. W przedszkolu prócz podstawy programowej prowadzone są lekcje języka angielskiego oraz zajęcia z logopedą i psychologiem. Realizacja nieobligatoryjnych elementów oferty instytucji ograniczana jest najczęściej niewystarczającymi środkami finansowymi. Dodatkowe, odpłatne zajęcia mogą być organizowane na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) lub za pisemną ich zgodą, lecz nie wszystkie przedszkola na tym terenie oferują zajęcia dodatkowe, na których bardzo zależy rodzicom. Bardzo ważna jest dla nich wykwalifikowana kadra oraz niski koszt opieki przedszkolnej. Badane przedszkole nie sprawdziło się jednak w przypadku dziecka chorego na astmę, ponieważ nie zapewniło mu odpowiednich warunków pobytu, co przemawia za pozostawianiem dziecka w domu z matką. W przeciwieństwie do placówek publicznych, wszystkie przedszkola prywatne prowadzą zajęcia dodatkowe, wśród których można wyróżnić zajęcia pobudzające wyobraźnię i rozwój poznawczy, rytmikę i zajęcia muzyczne, zajęcia językowe (angielski), pracę z logopedą oraz gimnastykę korekcyjną. 39

40 Rysunek 10. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi w powiecie kazimierskim Źródło: Badanie FIO-P1. INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI W powiecie kazimierskim osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą skorzystać zarówno z usług stacjonarnych, jak również środowiskowych form opieki. Według szacunków, publiczne instytucje 40

41 stacjonarne dysponują 59 miejscami, zaś uzupełnienie stanowi prywatny dom opieki, oferujący wsparcie dla 45 osób. Większą trudność stanowi natomiast oszacowanie liczby pacjentów korzystających z usług pielęgniarskich oraz opiekunów środowiskowych, ponieważ zmiany liczby podopiecznych są bardzo płynne. Tabela 8. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie kazimierskim Instytucje opieki Opieka stacjonarna Instytucje publiczne Opieka środowiskowa Liczba miejsc Opieka stacjonarna Instytucje niepubliczne Opieka środowiskowa zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL) zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO) szpitalne oddziały opieki paliatywnej hospicja pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa 0 bd 19 0 bd 20 dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu środowiskowy dom samopomocy klub samopomocy usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Źródło: Opracowanie własne. Przedstawiciele instytucji opieki przewidują rosnące zapotrzebowanie na swoje usługi, związane ze zmianami demograficznymi i rosnącymi zaniedbaniami względem osób potrzebujących. Dodatkowo, administracja samorządowa zwraca uwagę na niedostateczną liczbę miejsc w placówkach stacjonarnych - brakuje przed wszystkim miejsc, w których może być sprawowana opieka specjalistyczna związana z wielochorobowością. 18 Na podstawie badania AP-ST2. 19 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 20 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych. 21 Według danych z protokołu kontroli domu z 2010 r. placówka oferuje 40 miejsc dla podopiecznych. Według badania APST2 - powyżej 45 miejsc. 22 Na podstawie badania FIO-P2. 23 Według danych z protokołu z kontroli kompleksowej przeprowadzonej w MGOPS w Kazimierzy Wielkiej, wynika, że od stycznia do czerwca 2013 roku opieką objęto 16 osób. Według danych z protokołu z kontroli problemowej przeprowadzonej w Miejsko - Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Skalbmierzu wynika, że od stycznia do czerwca 2012 roku, opieką objęto 6 osób. 41

42 CYTAT: Nasz DPS funkcjonuje miejscami, ale to o odpowiednich schorzeniach. Jeszcze jest jeden dom Caritasu. Nie pamiętam jak się nazywa, ale na zasadzie domu opieki społecznej działa. Także są 2 całodobowe. Jednak tych miejsc jest potrzeba. Zawsze jeżeli chcemy umieścić gdzieś osobę starszą w DPS-ie, a już całkowicie jak musi być specjalistyczna z tytułu schorzeń, itd., więc to jest problem, trzeba szukać. [APST2_CZA_W_8_ ] Jedna z badanych instytucji stacjonarnych oferuje swoje usługi dla osób chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo przez 8 godzin w ciągu dnia. W sytuacji niedopasowania do potrzeb podopiecznego lub jego rodziny, godziny pracy opiekunów są ustalane indywidualnie. Usługi stacjonarne tej placówki koncentrują się głównie wokół aktywizacji i motywowania do samodzielnej egzystencji podopiecznych. Głównym celem jest przywrócenie do funkcjonowania w społeczności, dzięki nabywaniu nowych umiejętności, rehabilitacji i wsparciu psychologicznemu. Zajęcia organizowane są głównie w budynku placówki, natomiast oferta wynikająca z przepisów prawa jest poszerzana o dodatkowe aktywności podopiecznych, do których należą wyjazdy integracyjne lub zawody organizowane na okolicznych boiskach sportowych i basenach. Respondenci deklarują dopasowanie swojej oferty do możliwości podopiecznych i ich sprawności intelektualnej. CYTAT: Tu jako ciekawostkę mieliśmy ostatnio w ubiegłym tygodniu gości z Tajlandii. Pani pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi i pokazywała nam, w jaki sposób. Były ćwiczenia, które u nas też są wykonywane, natomiast my z nich nie korzystamy, spodobały mi się, myślę, że zostaną włączone do oferty. Korzystamy, więc z pomysłów innych i tych lokalnych i tych odległych. [FIOP2_K_ŚDS_5] Oferta opieki środowiskowej wynika ściśle z ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Z relacji respondentów wynika jednak, że przykładane są duże starania do zindywidualizowania wsparcia kierowanego do podopiecznych zakres świadczeń ustalany jest najczęściej z członkami ich rodzin (np. objęcie osoby niepełnosprawnej intelektualnie specjalistycznymi usługami dotowanymi z funduszy wojewody). Usługi środowiskowe prowadzone są w znacznie mniejszym wymiarze czasowym od 1 do 4 godzin, w zależności od stanu zdrowia podopiecznego oraz oczekiwań rodziny. Ważnym aspektem opieki środowiskowej jest pozostawienie osoby w jej naturalnym środowisku, z którym czuje się ona związana emocjonalnie. Do zadań opiekunów środowiskowych, a tym samym zakresu usług środowiskowych należy zatem niesienie pomocy w odniesieniu do osób przewlekle chorych, samotnych i niesamodzielnych, które nie mają dostatecznego wsparcia ze strony rodziny lub innych osób otoczenia. Opiekunowie towarzyszą im w trakcie zakupów, wizyt w urzędach, aptekach i placówkach medycznych. O konkretnym zakresie oferty, w tym rodzajach prowadzonych zajęć dla podopiecznych decydują opiekunowie, uwzględniając ich możliwości i stan zdrowia. Każdy z podopiecznych ma ustalony swój indywidualny zakres czynności, który jest przygotowany na podstawie wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego. 42

43 Rysunek 11. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi w powiecie kazimierskim OFERTA INSTYTUCJI ŚWIIADCZĄCYCH OPIEKĘ NAD OSOBAMI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI, CHORYMI I STARSZYMI* Kategorie Instytucji objętych badaniem domy pomocy społecznej/domy dziennego pobytu środowiskowe domy samopomocy/kluby samopomocy usługi opiekuńcze świadczone przez Ośrodki Pomocy Społecznej Oferowane formy opieki Opieka stacjonarna 89,4% N=12 N= 12 Opieka świadczona w domu podopiecznego Czy instytucja świadczy opiekę 0% 20% 40% 60% 80% 100% całodobową? Tak Nie 63,0% 37,0% 21,3% Godziny otwarcia: opieka 7:00-8:59 opieka 8:00-8:59 Godziny zamknięcia: 12:00-16:59 12:00-14:59 Zapewnianie noclegu Zapewnienie wyżywienia Umożliwienie podopiecznym odpoczynku Rozwój i podtrzymanie umiejętności społecznych Podtrzymanie i podnoszenie sprawności fizycznej Pielęgnacja podopiecznych FORMY ŚWIADCZONEJ OPIEKI Pomoc w zachowaniu higieny osobistej przez podopiecznych Pomoc w wykonywaniu czynności życia codziennego Wsparcie emocjonalne dla podopiecznych i ich rodzin Przygotowanie do samodzielności Umożliwienie podopiecznym dostępu do opieki duszpasterskiej Umożliwienie podopiecznym dostępu do kultury i rozrywki Które usługi, zdaniem dyrektorów, są najistotniejsze w ofercie instytucji? Zapewnienie noclegu Zapewnienie wyżywienia Umożliwienie podopiecznym wypoczynku Które usługi, zdaniem dyrektorów, są najistotniejsze dla podopiecznych/ich rodzin? Zapewnienie wyżywienia Zapewnienie noclegu Pielęgnacja podopiecznych Najczęstsza dodatkowa oferta kierowana do podopiecznych Zapewnienie dostępu do opieki medycznej Zapewnienie pomocy psychologicznej Umożliwienie podopiecznym dostępu do opieki duszpasterskiej * W analizie uwzględniono instytucje z terenu pwiatu oraz instytucje zlokalizowane poza nim, których dyrektorzy zadeklarowali, że mieszkańcy omawianego powiatu stanowia istotną częśc ich podopiecznych. Źródło: Badanie FIO-P1. 43

44 Większość badanych jednostek samorządu terytorialnego, stara się realizować usługi opiekuńcze samodzielnie, unikając zlecania zadań własnych podmiotom niepublicznym. W momencie zaistnienia takiej konieczności przyznają jednak, że zlecanie zadań publicznych nie byłoby możliwe ze względu na znikomą obecność i aktywność instytucji niepublicznych (w tym organizacji pozarządowych). Wedle deklaracji respondentów, skala przekazywania zadań samorządu jest w powiecie kazimierskim niewielka i dotyczy głównie organizowania dowozu dzieci niepełnosprawnych do szkół i placówek rehabilitacyjnych. Beneficjentem zadań zlecanych są również kategorie podopiecznych, których sytuacja nie leży w obszarze zainteresowań badawczych projektu (np. dzieci z rodzin patologicznych, którym Caritas organizuje czas wolny). CYTATY: B: Czy samorząd zleca realizację jakichś zadań publicznych związanych z opieką organizacjom pozarządowym albo jakimś innym podmiotom? O: Nie. Póki co wszystko ląduje do nas. Karta dużej rodziny do nas, świadczenia rodzinne do nas, opieka nad dziećmi do lat 3 do nas, jakieś żłobki, nie żłobki do nas. Wszystko jest do nas. My wszystko przyjmujemy, bo co? Ktoś musi zrobić. Pracować trzeba. [APST3_KAZ_O_18_ ] B: A nie widzi Pani takiej potrzeby na przykład? Żeby no starać się zlecać w zakresie tej opieki na przykład jakieś zadania organizacjom? Czy po prostu O: Chyba nie ma takiej potrzeby akurat u nas, żeby coś takiego robić. Oni robią sobie swoje, oczywiście w kontakcie z nami, jak najbardziej, bo akurat z tymi trzema organizacjami, tylko tyle. Ja mówię, no to trudno im zlecać, jeżeli na przykład jedna organizacja to jest też praktycznie osoby starsze, emeryci, inwalidzi, renciści. [APST3_KAZ_O_19_ ] 6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży Organizacja opieki nad podopiecznymi z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane 44

45 w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA W pierwszych latach życia dziecka, rodzice niechętnie powierzają dziecko opiece żłobkom lub klubom dziecięcym, jeżeli nie ma takiej konieczności, częściej decydują się by opieka była sprawowana przez członków rodziny. W późniejszych latach życia dziecka (3-5 lat) rośnie liczba rodzin, które korzystają z instytucjonalnych form opieki (23,6 proc.). Jak wynika z badań jakościowych zgoda na przejęcie obowiązków przez przedszkola i punkty przedszkolne wynika z trzech powodów. Po pierwsze z większej aprobaty dla tej formy opieki nad starszymi dziećmi, ze zdefiniowanych przez rodziców korzyści z posłania malucha do placówki opiekuńczo-wychowawczej, oraz w przeważającej mierze, wprost z przymusu zarobkowego rodziców. Przyglądając się opiece nad małymi dziećmi organizowanej w powiecie kazimierskim, można zauważyć, że w 4/5 gospodarstw domowych z małymi dziećmi udało się zaspokoić popyt na opiekę nad nimi, gdyż forma sprawowanej opieki była zgodna z ich wyborem. Głównie dzięki temu, że dziećmi mogą się zająć rodzice przeważnie matki (46%). Za zaspokojenie zapotrzebowania dużo rzadziej odpowiadają instytucje, co tłumaczy choćby brak publicznego żłobka na terenie powiatu. Ci, którym nie udaje się zapewnić potrzebnej opieki nad dziećmi zgodnej z preferencjami przeważnie tłumaczą to brakiem możliwości finansowych. Opłacenie opiekunki lub kosztów prywatnego przedszkola jest poza zasięgiem ich budżetów domowych. Poziom zaspokojenia potrzeb opieki nad dziećmi jest stosunkowo wysoki w zestawieniu z danymi z pozostałych badanych powiatów. Wynika to głównie z modelu tradycyjnej, wielopokoleniowej rodziny i rolniczego charakteru gmin. W gospodarstwie domowym zwykle znajduje się osoba, mogąca zaopiekować się dziećmi. Rysunek 12. Organizacja opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). 45

46 Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród dwudziestoprocentowego odsetka rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (96,4%). Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad dziećmi, indywidualną opiekę osób spoza gospodarstwa domowego wybrałoby ok. 17%, zaś opiekę instytucjonalną zaledwie 1,6% gospodarstw. Wciąż jednak dominującą formą pozostałaby opieka w ramach gospodarstwa domowego. Rysunek 13. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku osób starszych, chorych i niepełnosprawnych, mieszkańcy częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i pół-instytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Zaspokojenie popytu na usługi opieki nad osobami chorymi somatycznie nie stanowi problemu w powiecie kazimierskim. Porównując wyniki z danymi z pozostałych badanych jednostek samorządowych można mówić o satysfakcjonującym poziomie zaspokojenia potrzeb opiekuńczych wobec osób przewlekle chorych. Trzeba przy tym pamiętać, że w dużej mierze wynika to z poziomu 46

47 samodzielności osób zakwalifikowanych do tej grupy. Część z nich, mimo ograniczonej sprawności i potrzeby opieki, w wielu sytuacjach radzi sobie sama. Podobnie jak w przypadku opieki nad dziećmi, głównym czynnikiem odpowiedzialnym za problemy z zaspokojeniem popytu są trudności w sfinansowaniu odpowiednich usług opiekuńczych. Na uwagę zasługuje także fakt, że w niewielkim stopniu popyt zaspokajają instytucje. Rysunek 14. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Wśród rodzin, których potrzeby opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (69,8 proc.). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, wiele osób chciałoby sprawować opiekę nad chorym w domu (73,9 proc.), ale istotnie wzrósłby odsetek gospodarstw domowych korzystających z indywidualnej opieki osób spoza gospodarstwa domowego (16,9 proc.),zaś opiekę instytucjonalną wybrałoby niecałe 10 proc. z tych gospodarstw. Badania jakościowe pokazują, że brakuje głównie form opieki środowiskowej, a także warsztatów terapii zajęciowej i pomocy w codziennych czynnościach sprawowanych przy osobach o ciężkim stopniu upośledzenia. Niewielu badanych znało pozostałe formy wsparcia jak np. mieszkania wspomagane/chronione, które są alternatywą dla opieki organizowanej w ramach gospodarstwa domowego, uczącą osoby zależne samodzielnego życia. Na uwagę zasługuje fakt, że niemal wszyscy opiekunowie wskazywali na konieczność organizowania form wsparcia osób, które na co dzień zajmują się podopiecznymi. Wskazywano wówczas na kluby, zrzeszenia, czy szkolenia co również na mapie obecnych usług jest określane jako deficytowe. 47

48 Rysunek 15. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Znacznie trudniej jest zapewnić odpowiednią opiekę osobom niepełnosprawnym fizycznie i intelektualnie oraz chorym psychicznie. Szacunki wskazują na ok. 70-procentowy poziom zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych z tymi grupami podopiecznych. Podobnie jak w przypadku dzieci, niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie przeważnie opiekują się rodzice lub inni bliscy, ponieważ osoby te wymagają stałego nadzoru. W przypadku osób niepełnosprawnych ruchowo opieka jest podzielona pomiędzy bliskich przeważnie rodziców, dzieci, partnerów. W przeciwieństwie do osób z zaburzeniami umysłowymi, niepełnosprawni ruchowo częściej są samodzielni przy wykonywaniu codziennych czynności i nie potrzebują stałej opieki. We wszystkich omawianych grupach podopiecznych opiekunowie zgłaszają potrzebę odciążenia ich z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Jak wskazują badani, w opiece nad osobami zależnymi chętnie wsparliby się usługami specjalistycznych instytucji oraz pomocą opiekunów indywidualnych. Obecnie główną przeszkodą w realizowaniu opieki zgodnie z preferencjami są problemy finansowe gospodarstw domowych, a także (w mniejszym stopniu) niewielki wybór form odpowiedniej opieki. 48

49 Rysunek 16. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 17. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 49

50 Rysunek 18. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w powiecie kazimierskim. Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 19. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. 50

51 Sytuacja osób starszych, wymagających opieki, także nie jest jednoznaczna. Z jednej strony popyt jest w dużej mierze zaspokojony, ale wielu seniorów nie może sobie pozwolić na opłacanie usług opiekuńczych. Opieka indywidualna w ogóle nie jest świadczona. Obecnie wiele osób starszych wybiera samodzielne funkcjonowanie lub korzysta z opieki rodziny (89%). W sytuacji gdy opieka taka nie jest wyborem a koniecznością (15,7%) mieszkańcy kaźmierskiego oczekiwaliby większej pomocy ze strony instytucji i indywidualnych opiekunów, tak by nawet o połowę uszczuplić domową organizację opieki. Rysunek 20. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie kazimierskim Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 21. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach 51

52 Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru. Wnioski z analiz ilościowych potwierdziły wywiady pogłębione (badanie AP-ST2). Kazimierskie społeczeństwo posiada ograniczone środki finansowe, a znaczna część osób utrzymuje się z zasiłków albo emerytury i renty. Ma to konsekwencje także dla sposobu sprawowania opieki. Osoby potrzebujące pomocy przeważnie otrzymują ją w domach, ponieważ rodziny starają się same utrzymywać i sprawować opiekę nad członkami swoich rodzin. Ponadto w domostwach istnieją pewne tradycje związane z przechodzeniem gospodarstwa (głównie na wsi) z pokolenia na pokolenie Wiele osób wykazuje przekonanie, iż nie można członków rodziny oddać pod opiekę instytucjonalną. CYTAT: Pozytywne jest to, że w dużej mierze gospodarstwa rolne są prowadzone z pokolenia na pokolenie i faktycznie większość osób, które już wymagają opieki jednak zamieszkuje w rodzinach. To jest pozytywne gospodarstwa, rodziny wielopokoleniowe. Osoby, które już są niezdolne do pracy i potrzebują pomocy w dużej mierze zamieszkują z rodziną, która tej pomocy bezpośrednio udziela [APST2_CZA_W_8_ ] 6.2. Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Z usług opiekuńczych badanych instytucji opieki przedszkolnej korzystają dzieci w wieku od 3 do 5 lat, pochodzące z rodzin zarówno lepiej sytuowanych pod względem finansowym, jak również tych, z uboższych środowisk. Dzieci uczęszczające do przedszkoli prywatnych, jak i ich rodziny, niewiele różnią się od podopiecznych z przedszkoli samorządowych - dominują w nich osoby średniozamożne i pracujące (przy czym częściej zdarzają się także osoby lepiej sytuowane). Podstawowe kryteria rekrutacyjne do przedszkoli wynikają z ustawy o systemie oświaty natomiast dodatkowe, ustalane są przez organ prowadzący. Największą szansę na przyjęcie do placówki mają dzieci, które w momencie rozpoczęcia zajęć w punkcie miały skończone 3 lata, a jednocześnie nie ukończyły 5 lat. Więcej punktów w trakcie rekrutacji przyznawanych jest również dzieciom z uboższych środowisk, oraz tym, których rodzeństwo już uczęszcza do placówki. Z relacji respondenta wynika, że do przedszkola przyjmowane są wszystkie dzieci, nawet z terenu innego województwa. 52

53 Mimo zahamowanego rozwoju miejsc opieki nad dziećmi w ciągu ostatnich 10 lat wzrósł odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Pod znakiem zapytania jest potrzeba dalszego rozwoju tych usług w kontekście zmniejszającej się liczby mieszkańców powiatu, szczególnie tych z najmłodszej kategorii wiekowej. Z tego też powodu przedstawiciele badanej placówki opieki nad dziećmi nie potrafili wskazać czy brakuje form opieki nad dziećmi. Z ich deklaracji wynikało także, że nie ma dzieci oczekujących na przyjęcie do przedszkola, dla których zabrakło miejsca w placówkach ale nie ma też wolnych miejsc umożliwiających przyjęcie większej liczby podopiecznych. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Z usług Środowiskowego Domu Samopomocy korzystają osoby w wieku od 18 do 90 roku życia z zaburzeniami psychicznymi (schizofrenia, otępienie starcze, depresja łącznie 11 osób) i upośledzeniem umysłowym (21 osób), zarówno w stopniu lekkim, jak i głębokim. Przebywało tam 14 kobiet i 18 mężczyzn. Podopieczni pochodzą z bardzo różnych środowisk, ale z obserwacji badanych wynika, że osoby te zazwyczaj mogą liczyć na wsparcie najbliższego otoczenia. Opiekunowie środowiskowi sprawują najczęściej pieczę nad osobami starszymi, często z pewnym rodzajem niepełnoprawności fizycznej. W jednostkowych przypadkach, opieki wymagają osoby młode z głębokim upośledzeniem umysłowym. Jak potwierdziły badania jakościowe, przeważnie podopieczni nie są osobami zamożnymi, a ich dochód często nie przekracza minimum określonego w ustawie o pomocy społecznej. Z tego też powodu duża część podopiecznych jest zwolniona z odpłatności za korzystanie z usług opiekuńczych. CYTATY: Generalnie Ci, którzy są w stanie dotrzeć, docierają sami. Mamy transport, ponieważ mamy osobę na wózku, ewentualnie mamy osoby ze stopniem upośledzenia, czy z zaburzeniami na tyle poważnymi, że nie byłyby same w stanie samodzielnie dotrzeć, więc dla tych osób jest dowóz. Jeżeli mamy osoby sprawne, ale są na trasie dowozu, mieszkają, no to je też dowozimy, wszystkie pozostałe docierają same. W piątki nie mamy dowozu, oszczędnościowo. Mamy wtedy niższą frekwencję i wtedy rodziny muszą ponieść ten trud, żeby dowieźć, no jest to 4 razy w miesiącu, więc to jakoś tam udaje się organizować. [FIOP2_K_ŚDS_5] Są to osoby, których sprawność nie jest tak dobra żeby w pełni się w środowisku poruszały, ale nie jest na tyle zła, żeby np. wymagały zakładu opiekuńczo-leczniczego. Są to takie stany pośrednie. [FIOP2_K_OPS_26] Dom Opieki dla Osób Starszych to placówka przeznaczona dla tych osób, które nie były przewlekle chore, niepełnosprawne fizycznie, wymagające specjalistycznej opieki całodobowej i umieszczenia w domu pomocy społecznej lub placówce zapewniającej całodobową opiekę. Kontrola 53

54 przeprowadzona w placówce w 2010 roku potwierdziła, że dniu kontroli nie było osób leżących ani wymagających specjalistycznej opieki całodobowej. Dom Opieki zamieszkiwało 29 osób w wieku od 52 do 92 lat, w tym 22 umieszczone przez rodziny i 7, których pobyt współfinansowany jest przez ośrodki pomocy społecznej, także spoza terenu powiatu (OPS Koniusza, OPS Busko-Zdrój, OPS Bolesław, OPS Wiślica oraz OPS Strawczyn). Osoby starsze, mimo podeszłego wieku, nie wymagały opieki osób drugich 24. Ponadto zarówno podopieczni, jak i ich rodzinni opiekunowie podpisują się pod oświadczeniami, w których deklarują, iż na wypadek pogorszenia stanu zdrowia podopiecznego, zobowiązują się do przeniesienia tej osoby do placówki świadczącej całodobowe usługi pielęgnacyjno lecznicze. Do zakładu opiekuńczo-leczniczego przyjmowani są pacjenci którzy przebyli ostrą fazę leczenia szpitalnego, mają ukończony proces diagnozowania, leczenie operacyjne lub intensywne leczenie zachowawcze, nie wymagają już dalszej hospitalizacji, jednak ze względu na stan zdrowia i stopień niepełnosprawności oraz brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w środowisku kierowani są do placówki świadczącej usługi całodobowe. Pacjenci ci są sklasyfikowani wg skali Bartel na poziomie od 0 do 40 punktów czyli wymagający stałej opieki długoterminowej 25. Do ZOL nie są przyjmowani pacjenci w ostrej fazie choroby psychicznej oraz w schyłkowym okresie życia choroby nowotworowej (dla tych ostatnich przeznaczone jest hospicjum domowe). W DPS w 2014 roku mieszkało 76 osób, w tym 5 osób umieszczonych na mocy postanowienia sądu. Spośród mieszkańców Domu 17 osób było ubezwłasnowolnionych, z tego 16 całkowicie. Opiekunami prawnymi tych mieszkańców są: rodzina - dla 7 osób, pracownicy Domu - dla 10 osób. W DPS przebywało 15 mieszkańców niepełnosprawnych ruchowo, z tego leżących i wymagających wszystkich czynności samoobsługowych i opiekuńczych było 5 osób. Trzy osoby poruszały się na wózkach inwalidzkich, a 5 z balkonikiem. Po jednym podopiecznym poruszało się o kulach i przy pomocy trójnogu. DPS od 2010 r. nie przyjmuje osób przewlekle somatycznie chorych i praktycznie w DPS przebywała 1 taka osoba w 2014 r., pozostali mieszkańcy to osoby niepełnosprawne intelektualnie, mimo iż przeznaczono 25 miejsc dla osób przewlekle somatycznie chorych. W związku z tym DPS będzie przekształcany na placówkę obsługującą wyłącznie osoby niepełnosprawne intelektualnie 26. Proces przyjmowania podopiecznych do placówki stacjonarnej (ŚDS) przebiega zgodnie z ustawą o pomocy społecznej oraz Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2010 r. w sprawie środowiskowych domów samopomocy. Podstawą przyjęcia podopiecznych do placówki jest wniosek składany w lokalnym ośrodku pomocy społecznej, wraz z zaświadczeniami od lekarza 24 Wystąpienie pokontrolne PS.I /8/ Kontrola problemowa w Domu Pomocy Społecznej w Bejscach, w zakresie standardu świadczonych usług oraz realizacji zaleceń pokontrolnych. Podmiot kontrolujący: Wydział Polityki Społecznej, Data kontroli: Kontrola miała na celu sprawdzenie jakości standardu usług w zakresie potrzeb opiekuńczych i wspomagających oraz realizacji zaleceń pokontrolnych. 54

55 rodzinnego i psychiatry. Pierwsza decyzja o przyznaniu pobytu w placówce jest wydawana na 2 miesiące, a następnie, w miarę konieczności, może być przedłużona przez PCPR. Respondenci zauważają dość dużą rotację, związaną z usamodzielnianiem się podopiecznych, przechodzeniem do domów pomocy społecznej (podopieczni wymagający więcej opieki) lub zmiana miejsca zamieszkania. Pod opiekę środowiskową przyjmowane są osoby spełniające standardy określone w ustawie o pomocy społecznej. Pierwszy etap obejmuje weryfikację dokumentacji, m.in. zaświadczenia lekarza rodzinnego, następnie przeprowadzany jest wywiad środowiskowy z odbiorcami usług opiekuńczych, w trakcie którego określane są oczekiwania i potrzeby związane z opieką nad podopiecznym. Analizie poddawana jest również sytuacja rodzinna podopiecznego. Rezygnacja z usług opiekuńczych jest rzadkością. Jest to najczęściej wynikiem zmiany miejsca zamieszkania, przejęcia opieki przez najbliższych lub pogorszenia stanu zdrowia podopiecznego, wymagającego innej formy opieki. Choć formalnie instytucje opieki nie rejestrują długich kolejek po swoje usługi (średnio na 1 miejsce oczekuje 1 osoba przez miesiąc), to w instytucjach publicznych nie występują powszechnie nadwyżki miejsc do różnych form opieki na terenie JST w stosunku do potrzeb wyodrębnionych kategorii podopiecznych. W przypadku jednej z badanych instytucji niepublicznych, zaobserwowano odmienną sytuację, w której placówka dysponuje jeszcze kilkoma wolnymi miejscami na 40 dostępnych miejsc wykorzystanych jest Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu kazimierskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte o dane z BDL, uzupełnione o wyniki badania GD1 (w przypadku osób chorych, starszych, niepełnosprawnych). Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, zaprezentowane w podrozdziale 4.1. w powiecie kazimierskim jest ok osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 100 miejsc. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, dopóki nie ma wyraźnej potrzeby, gospodarstwa domowe nie korzystają z formalnej pomocy zewnętrznej. Rodziny z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób 55

56 chorych, starszych i niepełnosprawnych godzą się na przejmowanie opieki nad najbliższymi osobami, ponieważ traktują ją jako swój obowiązek, jednocześnie postrzegając całodobową opiekę instytucjonalną jako pozbycie się problemu. Zaspokojeniu potrzeb sprzyja również specyfika powiatu kazimierskiego - utrzymywanie się części rodzin z gospodarstw rolnych czy niewielka odległość do miejsca zamieszkania członków dalszej rodziny. Popyt i podaż nie są dopasowane także jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci. Również w tym przypadku liczba miejsc w placówkach (668) jest niewystarczająca wobec liczby dzieci w wieku 3-5 lat (878). Ponadto popyt nie jest zaspokojony w grupie dzieci od 0 do 2 lat - brak żłobków utrudnia zapewnienie pełnowymiarowej opieki nad najmłodszymi. Badania jakościowe prowadzone w powiecie kazimierskim pokazują jednak, że dla większości rodziców najlepszą formą opieki jest opieka nieformalna ze względu na zaufanie do najbliższych osób i miejsce jej świadczenia dom, w którym dziecko czuje się bezpiecznie Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Decyzje dotyczące opieki wynikają z kondycji finansowej rodziny, warunków życia oraz z potrzeb samego dziecka. W gospodarstwie domowym, w którym zamieszkują wspólnie trzy pokolenia, rodzice mają mniejsze problemy z zapewnieniem opieki dziecku pod ich nieobecność, ponieważ mogą liczyć na pomoc dziadków. Sytuacja jest trudniejsza w przypadku rodziny, w której dziadkowie mieszkają osobno i prowadzą własne gospodarstwo rolne. Nie chcą oni obarczać ich dodatkowymi obowiązkami i starają się radzić sobie sami. Korzystają z ich pomocy tylko gdy są do tego zmuszeni przez okoliczności. Opieka dziadków jest oceniana jako najlepsza, dająca spokój i pewność rodzicom, że dziecko jest w dobrych rękach. Z tego też powodu jakości opieki oraz jej kosztów - nie korzystają z pomocy opiekunki. Uważają, że najlepszą opiekę mogą zapewnić tylko rodzice lub dziadkowie. Badania jakościowe potwierdzają, że bardzo korzystne byłaby dla rodziców możliwość posłania dziecka do żłobka, ponieważ rozwiązałoby to problem opieki, gdy matka wróci do pracy. Brak żłobka odczuwają najbardziej rodziny, na co dzień borykające się z problemem zapewnienia opieki dla najmłodszych. Respondenci pozytywnie oceniają wpływ przedszkola na rozwój dziecka, przede wszystkim ze względu na obecność innych dzieci, zabawę, naukę, dyscyplinę. Ważne są dla nich także regularne posiłki jakie dziecko otrzymuje w przedszkolu oraz zapewnienie mu bezpieczeństwa. Mają zaufanie do opiekunek w przedszkolu tylko wtedy, gdy są to znane im osoby. Przedstawiciele instytucji opieki nie potrafili wskazać brakujących form opieki nad dziećmi, co może być związane ze wspomnianym we wcześniejszym podrozdziale dość wysokim stopniem zaspokojonego popytu na tego rodzaju usługi. Ponadto badane przedszkola zgodnie przewidują 56

57 zmniejszenie zainteresowania swoimi usługami wynikające ze zmian demograficznych (mniejszej liczby urodzeń, niższego współczynnika dzietności, migracji zagranicznych). Dla przedstawicieli samorządu najważniejsze jest utrzymanie istniejącej sieci przedszkoli nawet pomimo obserwowanej i prognozowanej zmniejszającej się liczby dzieci. Zależy im na tym, żeby sieć placówek na terenie poszczególnych gmin była na tyle gęsta, żeby rodzice nie byli zmuszeni do posłania dziecka do placówki zlokalizowanej na terenie innej gminy. Dokonanie przez rodziców takiego wyboru na etapie przedszkolnym może w konsekwencji doprowadzić do wyboru szkoły podstawowej również spoza terenu gminy. To spowodowałoby z kolei zmniejszenie subwencji oświatowej i problem z utrzymaniem szkół przez poszczególne gminy. W powiecie kazimierskim rozważa się powołanie żłobków, ale samorządowcy nie mają wystarczającej wiedzy na temat rzeczywistego zapotrzebowania na tę formę opieki. Obawiają się, że utrzymywanie placówek będzie zbyt obciążające dla budżetu (mimo dofinansowania, które mogą otrzymać na utworzenie placówek od wojewody). Badani radni są podzieleni w kwestii oceny dopasowania zasobów opieki do potrzeb rodzin z dziećmi do lat 5. Odpowiedzi rozkładają się niemal po połowie. Najbardziej brakuje placówek opieki dla młodszych dzieci do 2 lat, a więc żłobków i klubów dziecięcych. Potrzebę utworzenia żłobków wyraziło 71% badanych radnych, a klubów 54%. Radni lepiej ocenili natomiast zaspokojenie potrzeb przez przedszkola. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Z relacji badanych przedstawicieli gospodarstw domowych wynika, że z pomocy formalnej nie korzysta się ze względu na ograniczoną dostępność sieć publicznych instytucji opieki nie jest gęsta, trudnodostępna jest również bezpłatna opieka środowiskowa, a korzystanie z opieki prywatnej wiązałoby się z ponoszeniem dużych nakładów. Jednocześnie, co warto ponownie podkreślić, dopóki nie zachodzi wyraźna potrzeba, a opieka nie wiąże się z wykonywaniem skomplikowanych czynności medycznych, nie korzysta się z pomocy z zewnątrz. Opieka postrzegana jest przez członków rodzin w kategoriach obowiązku. Z analizy materiału badawczego wynika też, że rodziny nie otrzymują wyczerpującej informacji na temat istniejących form i możliwości otrzymania wsparcia. W opiece nad chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi chodzi o to, żeby przedłużać na tyle, na ile to możliwe samodzielność podopiecznych lub doprowadzać do ich usamodzielnienia. Bez szybkiego reagowania krótkiego czasu na otrzymanie pomocy, nie jest to możliwe. Zadaniem państwa powinno być przede wszystkim zapewnienie form opieki zarówno instytucjonalnych, jak i środowiskowych, tak żeby zaspokoić zróżnicowane potrzeby wszystkich podopiecznych i ich rodzin. Te zadania są tym ważniejsze, że zdaniem badanych zapotrzebowanie na opiekę będzie wzrastać wydłuża się długość ludzkiego życia, młodsze pokolenia nie chcą lub nie mogą przyjmować na siebie wszystkich obowiązków opiekuńczych. 57

58 Przedstawiciele samorządu z terenu powiatu kazimierskiego wskazują na niewystarczającą liczbę miejsc w ZOL-ach, co w perspektywie rosnącej liczby osób wymagających specjalistycznej opieki medycznej, jest zjawiskiem niepokojącym. Choć działa w Kazimierzy Wielkiej hospicjum domowe, finansowane od 1 lipca 2014 roku poprzez umowę z NFZ 27, jest to placówka prywatna, która dodatkowo nie gwarantuje zabezpieczenia potrzeb wszystkich osób wymagających opieki paliatywnej. Dostrzegana jest też potrzeba tworzenia środowiskowej opieki sprawowanej w domach pacjentów. Ta forma opieki jest postrzegana zarówno jako korzystna dla dobrostanu pacjenta, jak i tańsza w utrzymaniu z punktu widzenia samorządu. Opieka środowiskowa zapewnia bardzo wysoki komfort psychiczny podopiecznemu, który otrzymuje wsparcie w swoim środowisku i czuje się dowartościowany. Zapotrzebowanie na taką pomoc systematycznie wzrasta, jednakże brakuje odpowiednich środków na pełną realizację oczekiwań mieszkańców. CYTATY: Mamy takie ośrodki. ZOL, chcę powiedzieć, że ciągle trzeba by rozbudowywać. Takie jest zapotrzebowanie i wzrasta. Boli, że niestety wzrasta. To osoby leżące, wymagające opieki takiej bytowej. ( )Dla państwa jest łatwiej, żeby to było w domu. Ten człowiek się czuje dowartościowany. Ten człowiek się czuje u siebie. Psychicznie i bytowo to jest najbardziej forma taka. Nie chcą, się bronią, kierowaniem bardzo. Rozstanie się z tymi warunkami domowymi. Ale kwestia, to dla mnie oczywiście byłoby taniej i lepiej, gdyby to było gdzieś w domu. [APST2_KAZ_S_9_ ] Zakład opiekuńczo-leczniczy mamy. Więcej miejsc też by się może troszkę przydało. Pielęgnacyjnoopiekuńczy, no podobnie jak tu. Opieka paliatywna. Może by mogła być w szpitalu. Hospicjum stacjonarne to funkcjonuje. Bo są te hospicja, tak, tak jest. Hospicjum domowe. Opieka długoterminowa to to mają, to ośrodki mają i wiem, że to stacjonarne takie hospicjum domowe też jest takie, że dojeżdżają tu jacyś lekarze. I że jest coś takiego. [APST3_KAZ_O_19_ ] Perspektywę samorządowców potwierdzają i uzupełniają opinie przedstawicieli instytucji opieki. W niektórych placówkach np. świadczących pomoc dzienną dla osób chorujących psychicznie i niepełnosprawnych umysłowo miejsc jest za mało, a zapotrzebowanie będzie wzrastać. CYTAT: Co roku piszemy o zwiększenie liczby miejsc [FIOP2_K_ŚDS_5] Dodatkowo respondenci wskazali potrzebę uruchomienia rodzinnego domu pomocy, uznawanego za najbardziej naturalne środowisko podopiecznego, zbliżone do przebywania w warunkach domowych

59 Rysunek 22. Brakujące formy opieki dla osób chorych (po lewej) i starszych (po prawej) w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu kazimierskiego Źródło: Badanie FIO-P1. Biorąc pod uwagę wysoki poziom kapitału społecznego na terenie powiatu kazimierskiego, badani przedstawiciele instytucji opieki dostrzegają potrzebę i możliwość uruchomienia zinstytucjonalizowanej pomocy sąsiedzkiej. Dodatkowo, rekomendowane jest stworzenie domu dziennego pobytu, na mocy programu Senior-WIGOR, przeznaczonego dla aktywnej grupy osób starszych. CYTAT: Ja myślę, że gdyby wymyślono jakiś fajny sposób finansowania pomocy sąsiedzkiej, to rola mogłaby być duża. Sąsiadka jest w wieku emerytalnym, ale jest sprawna fizycznie i mogłaby się starszą sąsiadką zaopiekować, czy młoda bezrobotna. Jakieś rozwiązanie systemowe, myślę, że sprawdziłoby się. Nawet najlepiej, bo blisko, po sąsiedzku, zazwyczaj to są osoby, które się lubią i znają, także, jak najbardziej. [FIOP2_K_OPS_26] Powyższe analizy zapotrzebowania znajdują także odzwierciedlenie w opiniach radnych. W opiece skierowanej do osób niepełnosprawnych dostrzegają oni największe braki - szczególnie w usługach opiekuńczych oraz w zakładach opiekuńczo-leczniczych. Podobnie, w przypadku opieki kierowanej do osób chorych: im także brakuje ZOL-i, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz usług opiekuńczych. Dodatkowo, zdaniem radnych z powiatu kazimierskiego, osobom w podeszłym wieku brakuje opieki środowiskowej i długoterminowej. 59

60 Rysunek 23. Wystarczalność zasobów opieki na terenie powiatu kazimierskiego z perspektywy różnych grup podopiecznych w opinii radnych i dyrektorów formalnych instytucji opieki Źródło: Badanie AP-ST1 i FIO-P1. 7. PODSUMOWANIE Powiat kazimierski wyróżnia się na tle innych badanych JST. Rolniczy charakter tego powiatu przekłada się w szczególności na formę pracy poszczególnych członków gospodarstw domowych, umożliwiającą utrzymanie bliskich relacji pomiędzy nimi i pozwalającą na samodzielną organizację opieki. W związku z tym, mimo nierozbudowanej sieci usług opiekuńczych, popyt na opiekę jest zaspokajany w dużej mierze przez gospodarstwa domowe. Zauważalne i przewidywane zmiany demograficzne w powiecie, tj. ujemny przyrost naturalny, niski współczynnik dzietności oraz emigracja (zwłaszcza wśród kobiet), mogą w przyszłości spowodować poważne problemy gospodarstwa domowe nie będą w stanie samodzielnie zapewnić opieki w pełnym wymiarze. 60