ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTWA I RODZIN W PERSPEKTYWIE FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ. Gender Studies. pod redakcją Krystyny Slany ISUJ

Transkrypt

1 Gender Studies ISUJ ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTWA I RODZIN W PERSPEKTYWIE FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ pod redakcją Krystyny Slany Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2 ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTWA I RODZIN W PERSPEKTYWIE FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ

3 Gender Studies ISUJ Seria powstała w ramach istniejącego już ponad dekadę programu gender studies w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i stanowi odbicie dynamicznie rozwijających się studiów nad społeczno-kulturową tożsamością płci, prezentując najnowsze dokonania zarówno krakowskiego środowiska naukowego, jak i badaczek z innych ośrodków w Polsce. Redaktor serii prof. dr hab. Krystyna Slany Ukazały się: Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie Homoseksualizm. Perspektywa interdyscyplinarna Migracje kobiet. Perspektywa wielowymiarowa Kalejdoskop genderowy. W drodze do poznania płci społeczno-kulturowej w Polsce Women in New Migrations. Current Debates in European Societies Gender w społeczeństwie polskim

4 ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTWA I RODZIN W PERSPEKTYWIE FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ pod redakcją Krystyny Slany Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

5 Seria: Gender Studies ISUJ Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Socjologii RECENZENT dr hab. Urszula Swadźba, prof. UŚ PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek Copyright by Krystyna Slany & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , tel./fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

6 spis treści Krystyna Slany, W mozaice zagadnień życia małżeńsko-rodzinnego: wprowadzenie... 7 I. W STRONĘ ZŁOŻONOŚCI RODZIN Anna Titkow, Płeć kulturowa (gender) potencjalny kapitał niwelowania nierówności płci Krystyna Slany, Ponowoczesne rodziny konstruowanie więzi i pokrewieństwa Anna Kasten, Dyskurs naukowy w Polsce na temat macierzyństwa Emilia Garncarek, Niepodejmowanie roli rodzicielskiej jako przejaw procesów indywidualizacji i upodmiotowienia jednostek II. PONOWOCZESNE ZMIANY W PEŁNIENIU RÓL MACIERZYŃSKICH I OJCOWSKICH Katarzyna Suwada, Dostrzeżenie ojców na nowo. Ojcostwo a polityka społeczna w społeczeństwach współczesnych Grzegorz Wójcik, Ojcowie na obcasach. Analiza wizerunków nowych ojców w czasopiśmie Wysokie Obcasy III. JAKOŚĆ I PRAKTYKOWANIE RELACJI W ZWIĄZKACH MAŁŻEŃSKO-RODZINNYCH I INTYMNYCH Joanna Ostrouch-Kamińska, Małżeńska bliskość w rodzinie partnerskiej Monika Grochalska, Kobiety w związkach jako ofiary dyskursu szczęśliwej rodziny Magdalena Żadkowska, Czy można nauczyć się prać? feminizm a obowiązki domowe IV. MIĘDZY SFERĄ PRYWATNĄ A PUBLICZNĄ Lidia Willan-Horla, Strategie funkcjonowania współczesnych Polek w życiu rodzinnym Beata Tobiasz-Adamczyk, Wyzwania dla rodzin związane z opieką nad chorym lub starszym bliskim Dominika Rudnik, Znaczenie pracy zawodowej kobiet-matek z perspektywy członków rodziny Anna Budzowska, Poza rodziną. Bezdomność kobiet NOTY o AUTORACH

7

8 Krystyna Slany W mozaice zagadnień życia małżeńsko-rodzinnego: wprowadzenie Celem niniejszej książki jest przedstawienie wybranych zagadnień związanych z małżeństwem i różnymi typami i formami rodzin ujmowanych w perspektywie feministyczno-genderowej 1. Można na wstępie postawić tezę, że rozwój feminizmu jako nauki zmienia badania nad rodzinami oraz związkami intymnymi wyłaniają się na świecie i w Polsce feministyczne nauki o rodzinie (Kowalska 2011; Majewska ). Tom ten ma obrazować, dokumentować, wyjaśniać ważność ustalenia tych nauk na gruncie polskim. Istnieje potrzeba przyglądnięcia się zagadnieniom rodzin właśnie z takiego punktu widzenia, bowiem szybkie przemiany społeczne i ekonomiczne dekonfigurują rodzinę jako instytucję i arenę tradycyjnych relacji, zmieniają oczekiwania względem ról kobiet i mężczyzn. Podstawowe nurty feministyczne odnoszą się do tych zmian i często w sposób krytyczny odsłaniają sferę prywatną i jej powiązania ze sferą publiczną, podważają ustalenia paradygmatu funkcjonalno- -strukturalnego akcentującego separację tych sfer oraz płciowy podział ról (Renzetti, Curran 2005; Slany 2011). Nowe podejścia badawcze odsłaniają zagadnienia kluczowe dla diagnozy współczesnej rodziny. Pokazują, jak feministyczno-genderowa perspektywa może być i jak jest zakorzeniona w rodzinie oraz szerszej społecznej i ekonomicznej strukturze. Z tej refleksji, dynamicznie rozwijającej się w Polsce od lat 90. XX wieku, odczytać można nowe relacje w rodzinie, status jej członków, rozmiary władzy przypisanej danej pozycji, zakres i rodzaj prac określonych rodzajowo oraz oczekiwań odnoszących się do danej płci, różnice płci i tożsamości, znaczenia seksualności. Feminizm odkrywa rodziny poprzez inne soczewki poznania, bardziej 1 Przez gender rozumiemy złożone i zróżnicowane relacje obejmujące system reprodukcji, płciowy podział pracy oraz kulturowe definicje kobiecości i męskości (Bradley 2008) lub inaczej jeszcze system stosunków społecznych wytwarzających różnice między mężczyznami i kobietami. 2 Ewa Majewska w swej książce Feminizm jako filozofia społeczna. Szkice z teorii rodziny (Difin SA, Warszawa), wykorzystując koncepcje feministyczne i te z zakresu filozofii społecznej, analizuje rodzinę jako przestrzeń władzy. Jak twierdzi: proponowany namysł nad politycznym wymiarem sfery uznawanej często za»prywatną«będzie okazją nie tylko do namysłu nad filozoficzną konceptualizacją płci, ale również nad całokształtem relacji społecznych, w których nierówność płci jest nadal nie tylko praktyką, ale także elementem teorii (2009: 13).

9 8 Krystyna Slany złożone; jest nowym aparatem analitycznym, dzięki któremu podstawowa instytucja, jaką jest rodzina, zostaje niejako odczarowana i ukazana w krytycznej perspektywie. To myśl feministyczna i genderowa odsłania znaczenie zmieniającego się miejsca kobiet w społeczeństwie i ich upodmiotowienie. Ruchy społeczne, prawo, dyskurs feministyczny zwracają uwagę na nowe przestrzenie analizy rodziny, sferę pracy płatnej i nieodpłatnej inaczej pracy produkcyjnej i reprodukcyjnej, sferę władzy nad kobietami widoczną w języku, wizerunkach płci, instytucjach społecznych (rodzina, szkoła, zakłady pracy) i sytuację ekonomiczną kobiet. Podnosi się znaczenie pełnego obywatelstwa społecznego kobiet (Warat 2010) odpowiada się między innymi na pytanie, jak praktykować obywatelstwo, odnosząc je do aktywności kobiet, ich rozwoju, zaangażowania na różnych poziomach życia, stworzenia warunków nie tylko w sferze publicznej i na rynku pracy, ale i pracy w sferze prywatnej (obywatelstwo genderowe) (ibidem). Podejmowane zatem badania w perspektywie genderowej i feministycznej, jeszcze nie tak dawno nieobecne w polskim dyskursie gamologicznym i familiologicznym, są wskaźnikiem dokonującej się rewolucji paradygmatycznej w zakresie wyjaśniania małżeństwa i rodzin. Ta nowa dla Polski soczewka poznania jest, jak już wskazano, krytyczna, demaskująca status quo poprzednich konstrukcji, nieadekwatnych w wielu wymiarach dla rodzin określanych jako tradycyjne i posttradycyjne w nowym, złożonym, ponowoczesnym społeczeństwie. Małgorzata Sikorska twierdzi, że zachodzące w Polsce przemiany w sposób nierównoznaczny dotykają i determinują funkcjonowanie różnych grup społecznych. I dlatego też, opisując polskie rodziny, można mówić i o tradycyjnym wzorze rodziny, w którym ważny jest patriarchat i sztywny podział obowiązków wyznaczony przez płeć, ale także i podbudowanym indywidualizacją która jest jednym z ważniejszych wyznaczników życia społecznego współczesnych społeczeństw modelu rodziny opartej na idei partnerstwa i współodpowiedzialności (Sikorska 2009: 5). Należy w tym miejscu omówić kilka najważniejszych przemian, które wprowadzą w sposób ogólny w szczegółowe tematy przygotowanej pracy. Jak pokazują badania socjologiczne, nie ma chyba w Polsce drugiej grupy społecznej, która budziłaby tak szerokie zainteresowanie społeczne jak małżeństwo i rodzina, ze względu na przypisywaną im misję społeczną, pełnione role, znaczenie zarówno dla całego społeczeństwa, jak i dla poszczególnych jednostek. Tradycyjne spojrzenie na małżeństwo i rodzinę przez pryzmat instytucji powoduje, że traktuje się je jak swoisty kapitał, dzięki któremu możliwe jest zaspokajanie popędu seksualnego, realizowanie celów prokreacyjnych i ekonomicznych (Kocik 2002, 2006; Giza- -Poleszczuk 2005; Slany 2002; CBOS 2010; Swadźba, Budzyńska 2010; Swadźba 2001). Małżeństwo daje wsparcie, opiekę, zaspokaja potrzebę miłości i bliskości, wyznacza sens życia człowieka. Familocentryczna orientacja życiowa Polaków osadzona jest na tradycyjnym podłożu aksjologicznym, które obok rodziny akcentuje także patriotyzm, honor i religijność (Kocik 2002; Baniak 2012; Mariański 2012).

10

11 Noty o autorach Anna Budzowska studentka SUM Wydziału Humanistycznego AGH Akademii Górniczo- -Hutniczej w Krakowie. Emilia Garncarek socjolożka, pracuje w Zakładzie Socjologii Płci i Ruchów Społecznych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jej zainteresowania naukowo-badawcze koncentrują się wokół problematyki płci kulturowej, a także wokół zagadnień związanych z socjologią rodziny (m.in. problematyką bezdzietności z wyboru), socjologią ciała oraz socjologią Internetu. Monika Grochalska adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Rozprawę doktorską Kobiety i mężczyźni wobec zmiany statusu społecznego w perspektywie biograficznej. Studium socjopedagogiczne obroniła na Wydziale Nauk Społecznych i Sztuki UWM w Olsztynie w 2008 roku. Pełni funkcje prezeski Stowarzyszenia Kofe(m)ina, zajmującego się podnoszeniem świadomości i wrażliwości na problematykę płci. Jest autorką publikacji z pogranicza pedagogiki, socjologii i studiów genderowych. Anna Kasten doktorantka na Wydziale Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Europejskim Viadrina. W swojej pracy doktorskiej bada samotne macierzyństwo w Polsce i w Niemczech. Od 2011 roku jest stypendystką programu wspierającego młodą kadrę naukową Kobiety w nauce Wyższej Szkoły Prawa i Ekonomii w Berlinie. Joanna Ostrouch-Kamińska profesor na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Jest kierownikiem Pracowni Badań nad Rodziną i Płcią w Edukacji. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problemów różnicowania procesów społecznych oraz edukacyjnych ze względu na płeć, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska i relacji rodzinno-małżeńskich. Autorka licznych artykułów z pogranicza socjologii edukacji, pedagogiki społecznej i studiów genderowych, a także książek: Rodzina partnerska jako relacja współzależnych podmiotów. Studium socjopedagogiczne narracji rodziców przeciążonych rolami (Kraków 2011), Nieuchwytne. Relacje matek i córek w codzienności (Olsztyn 2004), Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopedagogiczne (wspólnie z I. Chmurą-Rutkowską, Kraków 2007); redaktorka książek Researching gender in adult learning (wspólnie z E. Ollagnier, Frankfurt am Main 2008), Przywiązanie i przekraczanie. Płeć w studiach empirycznych (Olsztyn 2006), oraz Multicultural Europe. Challenge for Teaching and Learning (wspólnie z E. Wołodźko, Olsztyn 2005). Od 2007 roku pełni funkcję przewodniczącej ESREA (European Society for Research on the Education of Adults) Network on Gender and Adult Learning. Dominika Rudnik studentka SUM Wydziału Humanistycznego AGH Akademii Górniczo- -Hutniczej w Krakowie.

12 256 Anna Noty Budzowska o autorach Krystyna Slany pracuje w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i na Wydziale Humanistycznym AGH Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na stanowisku profesora. Specjalizuje się w demografii społecznej, socjologii migracji oraz socjologii rodziny i płci. Jest członkinią Komitetu Badań nad Migracjami i Komitetu Nauk Demograficznych PAN oraz redakcji Roczników Socjologii Rodziny, Studiów Migracyjnych Przegląd Polonijny, recenzentką Studiów Socjologicznych. Katarzyna Suwada absolwentka socjologii na Wydziale Humanistycznym AGH Akademii Górniczo-Hutniczej. Doktorantka w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Anna Titkow emerytowany profesor Instytutu Filozofii i Socjologii PAN; w latach kierownik Zespołu Badań nad Kobietami i Rodziną w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Uwzględnienie charakteru przemian zachodzących w treści kulturowych zasad określających wizerunek kobiecości i męskości oraz zasad określających relacje kobiet i mężczyzn stanowiło zasadniczy kontekst kierowanych przez nią projektów badawczych, poświęconych budowaniu wiedzy o statusie kobiet w różnych sferach życia społecznego, gospodarczego, w polityce, rodzinie. Autorka siedmiu książek, w tym wydanej w 2007 roku przez Wydawnictwo IFiS PAN pracy Tożsamość polskich kobiet. Ciągłość, zmiana, konteksty. Beata Tobiasz-Adamczyk profesor, socjolog medycyny, Kierownik Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej i Kierownik Zakładu Socjologii Medycyny UJ CM. Specjalizuje się w badaniach nad różnymi aspektami jakości życia osób starszych, społecznymi uwarunkowaniami różnych form przemocy wobec osób starszych, a także zachowaniami w chorobie chorych z nowotworami. Autorka ponad 200 prac i artykułów z zakresu socjologii medycyny. Lidia Willan-Horla adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Warmińsko- -Mazurskim w Olsztynie. Jest licencjonowaną trenerką Polskiego Towarzystwa Psychologicznego uprawnioną do prowadzenia treningów i warsztatów psychologicznych. W obszarze jej zainteresowań znajduje się komunikacja interpersonalna, edukacja dorosłych, sztuka radzenia sobie ze stresem i przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu, asertywność, superwizja w pracy socjalnej, kobiece i męskie style porozumiewania się, równość płci. Grzegorz Wójcik doktorant w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie; absolwent socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz student filmoznawstwa UJ. Jego zainteresowania koncentrują się wokół mediów, współczesnej sztuki filmowej oraz zagadnienia tożsamości. Magdalena Żadkowska pracowniczka Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Przewód doktorski otwarty na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Przygotowuje doktorat Codzienność, partnerstwo, domowe obowiązki. O współczesnej polskiej rodzinie w kontekście socjologii pary Jeana-Claude a Kaufmanna. Zainteresowania badawcze: studia nad płcią kulturową, socjologia życia codziennego, socjologia rodziny i pary, work life balance godzenie życia zawodowego i domowego przez kobiety i mężczyzn, zarządzanie różnorodnością w miejscu pracy.

13 REDAKTOR PROWADZĄCY Mirosław Ruszkiewicz ADIUSTACJA Agnieszka Toczko-Rak KOREKTA Katarzyna Onderka SKŁAD I ŁAMANIE Tomasz Pasteczka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax

14

15 Interesująca i doniosła z naukowego punktu widzenia problematyka rodziny oraz małżeństwa była dotąd podejmowana w konwencji tradycyjnej socjologii, Monografia z uwzględnieniem jest rezultatem aspektu demograficznego, badań nad zarządzaniem instytucjonalnego, w sytuacji społecznego, kryzysowej przedsiębiorstwa aksjologicznego i z wychowawczego. punktu widzenia Książka organizacyjnego prezentuje tytułowe uczenia się. zagadnienia Podjęte badania z perspektywy umożliwiły feministyczno-genderowej, poszukiwanie niestandardowych wpisując się sposobów w ważne i studia metod nad zarządzania socjologią przedsiębiorstwem rodziny w jej nowatorskim w sytuacji ujęciu kryzysowej. i tym samym W procesie przecierając badawczym ścieżki uprawomocniono w badaniach familiologicznych. analizy jakościowe, Jest to jako nowa współistotne opcja widzenia do na analiz gruncie ilościowych. polskim, bardziej adekwatna dla analiz rodzin w ponowoczesnym świecie. Mimo jednolitego tematu praca porusza całe spektrum zjawisk, od ogólnych problemów, Pozwoliło to na aplikację zarządzania wiedzą i organizacyjnego uczenia się do przestrzeni biznesu turystycznego, sformułowanie i wykorzystanie metodyki takich jak płeć kulturowa czy ponowoczesne rodziny, po kwestie szczegółowe, paradoksów sytuacji kryzysowej w analizie przedsiębiorstw turystycznych, identyfikację modeli zarządzania w sytuacjach trudnych, a także zaproponowanie takie jak nowe ojcostwo, rodziny sprawujące opiekę nad chorym i starszym bliskim, praca zawodowa kobiet, bezdomność. metodyki tworzenia potencjału do zarządzania kryzysowego oraz kreowania modeli biznesu przedsiębiorstwa uczącego się w kryzysie. Z recenzji prof. dr hab. Urszuli Swadźby