Pejzaż w poezji Kasprowicza a obrazy wybranych impresjonistów (prezentacja maturalna) Wojciech Tyczyński

Transkrypt

1 Pejzaż w poezji Kasprowicza a obrazy wybranych impresjonistów (prezentacja maturalna) Wojciech Tyczyński 9 lutego 2010

2 Tematem mojej prezentacji jest porównanie pejzażu w poezji Jana Kasprowicza oraz w malarstwie impresjonistycznym. Żeby jednak dogłębnie rozważyć to zagadnienie zastanówmy się najpierw nad kluczowymi pojęciami występującymi w temacie. Po pierwsze, co to właściwie jest pejzaż. Otóż według Słownika języka polskiego oraz Encyklopedii powszechnej PWN jest to przedstawienie, którego tematem jest widok natury lub otoczenia miejskiego. Pejzaż może być zarówno odzwierciedleniem otaczającego nas świata jak i wytworem wyobraźni artysty. Drugim kluczowym pojęciem jest impresjonizm. Jest to nurt artystyczny zapoczątkowany przez malarzy w drugiej połowie XIX wieku polegający na zatrzymaniu i utrwaleniu bądź to w postaci obrazu, bądź też dzieła literackiego czy muzycznego pewnej ulotnej chwili, pewnego ulotnego wrażenia. Rozumiejąc teraz kluczowe pojęcia zawarte w temacie możemy przejść do interpretacji dzieł zawartych w bibliografii. Rozpocznijmy od poezji Jana Kasprowicza. Na początku krótki wstęp dotyczący jego twórczości, którą podzielić możemy na trzy główne okresy. Utwory pochodzące z pierwszego z nich przesycone są pragnieniem walki ze złem i krzywdą wśród społeczeństwa. W drugim z okresów poezję Kasprowicza charakteryzuje coraz większa sublimacja uczuć i myśli oraz oddalenie od aktualnych spraw życia. Na ten okres przypada odkrycie gór przez poetę i stąd też pochodzą utwory, które za chwilkę będę analizował. Natomiast trzeci okres poezji Kasprowicza to utwory patriotyczne mające wzywać do walki o niepodległość kraju. Wróćmy zatem do drugiego okresu twórczości poety i zajmijmy się cyklem pt. Krzak dzikiej róży. Bohaterem lirycznym tego cyklu jest, jak sugeruje sam tytuł, krzak róży. Niezwykle interesujący jest tutaj sposób jego przedstawienia. W kolejnych sonetach jego obraz ulego diametralnym przemianom. Kasprowicz pragnie uchwycić krzak róży w kilku przelotnych chwilach, uzyskując w ten sposób cztery całkowicie odmienne obrazy. Efekt swój uzyskuje dzięki odpowiedniemu wykorzystaniu światła słonecznego - poeta podobnie jak malarze impresjonistyczni odkrywa, że barwa przedmiotu jak i jego otoczenia zależy właśnie od kierunku i natężenia padającego światła. W pierwszym sonecie Kasprowicz już w pierwszej strofie kreuje impresjonistyczny obraz owego krzaka. Aby uzyskać swój cel, stosuje typowe dla nurtu impresjonistycznego zabiegi. Pejzaż nie posiada wyraźnych konturów - obraz natury składa się tu z plam, co w sposób dosłowny przekazuje autor w ostatnim wierszu pierwszej strofy. Plamy intensywnej czewieni na tle szarych plam to typowa technika impresjonistyczna. Jednak jako główny czynnik budujący pejzaż, Kasprowicz, podobnie jak malarze impresjonistyczni, wykorzystuje światło. To właśnie dzięki odpowiedniemu jego wykorzystaniu (a w przypadku tej strofy właściwie jego niewykorzystaniu, gdyż ten sonet kreuje pejzaż tatrzańskiej przyrody w nocy), staw staje się pawiooki i mieniący się - poeta nie nazywa barw zamiast tego opisując je, przez co obraz staje się bardziej sugestywny - same barwy są ulotne, pojawiają się i znikają. W drugim sonecie przedstawiona zostaje tatrzańska przyroda o wschodzie słońca, przez co cała natura zyskuje inne barwy. Stawy z pawiookich stają się lśniąco niebieskie, skały z szarych zamieniają się w jasne i świecące. Pojawia się również obraz siklawy, która podobnie jak stawy przyjmuje jasny, srebrnolity kolor. W trzecim sonecie tatrzańska przyroda ukazana zostaje pod- 1

3 czas popołudnia. Pojawia się tutaj nowy element impresjonistyczny - nieustanny ruch zwierząt powoduje, że przedstawiony pejzaż już nigdy nie będzie wyglądał tak samo. Kasprowicz zatrzymuje w ten sposób kolejną ulotną chwilę z życia tatrzańskiej przyrody. Ponadto autor, podobnie jak poprzednio, wykorzystuje światło - błyszczące turnie zostają miejscami przysłonięte cieniem latających w powietrzu ptaków oraz skaczących po nich kozic i świstaków. W ostatnim sonecie mamy do czynienia z obrazem tatrzańskiej przyrody pod wieczór. Niebo przybiera barwę seledynową, pojawia się wieczorna rosa przyrównana tutaj do białego aksamitu. We wszystkich sonetach kolory są przymglone, barwy przechodzą jedna w drugą - brak tutaj wyodrębnionych konturów. O wszystkim decyduje oczywiście oświetlenie, co najbardziej widoczne jest po pojawieniu się słońca, które całkowicie zmienia barwy obrazu w drugim sonecie. Na koniec odczytajmy jeszcze symbole, które występują w tym cyklu. Otóż samotny, senny i zadumany krzak róży symbolizuje tutaj kruchość życia, strach przed przeciwnościami losu. Jednocześnie ma on jednak świadomość swojej słabości. Limba natomiast jest symbolem śmierci i upadku. Mimo swojej potęgi nie przetrwała ona burzy - drzewo zostało powalone: Czerwonym próchnem limba świeci Na wznak rzucona świstem burzy. Okazuje się, że to właśnie świadomość własnej niemocy ochroniła krzak dzikiej róży przed śmiercią. Kasprowicz chce przekazać czytelnikom, że nie zawsze siła fizyczna broni nas przed zagładą. Zatem cykl ten, poza byciem przykładem impresjonistycznej twórczości poety, jest przede wszystkim zbiorem utworów filozoficznych. Przejdźmy teraz do drugiego cyklu Jana Kasprowicza wymienionego w mojej bibliografii, jakim jest Cisza wieczorna. Tematem tego cyklu jest cisza, która poprzez kolejne utwory ogarnia coraz większy obszar Tatr, aby w końcu zawładnąć nad całymi górami w chwili zapadnięcia zmroku. W pierwszym utworze cisza ogarnia kolejno Osobitą, Giewont, Świnicę i Hawrań. Podobnie jak w cyklu Krzak dzikiej róży także tu Kasprowicz kreuje impresjonistyczny pejzaż Tatr. Typowym elementem impresjonistycznym jest bogata kolorystyka, o czym świadczy fragment: Czoło Świnicy w żar rozpali, I Hawrań zleje krwawym złotem. Kolejnym elementem charakterystycznym dla impresjonizmu, który odnajdujemy w tym utworze jest nastrojowość. Poeta oddaje nastrój poprzez ulotność wrażeń odbieranych przez czytelnika, co podmior liryczny wyraża w słowach: czy Po reglach muśnie li przelotem 2

4 Tak mknąć po szczycie i po hali Z ogniem tęsknicy ginie w dali.... W drugim utworze zachód słońca obejmuje już prawie całe Tatry. Zachodzące słońce sprawia, że wierzchołki gór przyjmują kolor płomienia - barwy ulotnej, często używanej przez twórców impresjonistycznych. Cisza i zachód słońca skłaniają człowieka do przemyśleń dotyczących własnego losu, do zastanowienia się nad przeszłością i przyszłością. O tych, często niewesołych myślach, wspomina podmiot liryczny w słowach: Za nią, jak zdrój, co leniwie ciecze, Snują się ciężkie myśli człecze.... W kolejnym utworze obraz tatrzańskiej przyrody posiada również typowo impresjonistyczne cechy. Różowe mgły i krwawy obłok to najbardziej wyraźne elementy. Ponadto blednące krwawe kolory, świadczące o tym iż jest to zachód słońca, oznaczają że Kasprowicz po raz kolejny próbuje uchwycić ulotną chwilę, gdyż niewątpliwie taką jest zachód słońca. W czwartym utworze przedstawiony zostaje obraz tatrzańskiej przyrody po zachodzie słońca i wschodzie księżyca. Cisza, która wcześniej rozlewała kolory dnia, teraz roztacza srebrną poświatę księżyca. Hale, upłazy i gęstwiny przyjmują srebrną barwę. To właśnie ich blask, a także blask srebrnych przełęczy i gęstwin oraz seledynowych potoków to typowy obraz impresjonistyczny. Piąty utwór jest zakończeniem opisu zasypiania Tatr. Cisza wieczorna ogarnęła już całe góry - od Lodowego do Krywania. Tak długo rozsiewała omdlenia, aż sama omdlała przytulona do drzewa. W Ciszy wieczornej poeta opisuje los człowieka i jego życie pełne trosk i cierpienia. Dla Kasprowicza przyroda będąca dla poety przestrzenią harmonii i radości życia jest środkiem wyrażania nastrojów. To ona pozwala na zastanowienie się nad sensem życia, przemijania, pomaga zachować równowagę. To dzięki naturze możemy zrozumieć, że istotą bytu tu na ziemi jest wzajemne przeplatanie się życia i śmierci. A zatem podobnie jak Krzak dzikiej róży również i ten cykl ma charakter filozoficzny. Przejdźmy teraz do drugiej części mojej prezentacji i zajmijmy się malarstwem. Rozpocznijmy od twórczości Auguste Renoire a, który uznawany jest za jednego z największych malarzy impresjonistycznych. Jego obraz Droga wśród traw jest typowym przykładem pokazującym poszukiwania artysty z okresu impresjonistycznego. Aby jeszcze lepiej zrozumieć jak ważną rolę w twórczości tego nurtu odgrywa światło warto przytoczyć cytat również wybitnego malarza impresjnonistycznego Paul a Gauguin a: Bycie pejzażystą to marny zawód. Na dziesięć obrazów kończy się jeden, bo w międzyczasie zmieniła się pogoda. Także i w tym przypadku artysta wykorzystuje zmiany natężenia światła podczas tworzenia swojego dzieła. Mimo, iż cały obraz namalowany jest za pomocą małych, sąsiadujących ze sobą albo wręcz nakładających się na siebie plamek, to jednak możemy zauważyć pewne różnice między obszarami bardziej oświetlonymi i tymi ciemniejszymi. Na przykład w cieniach drzew owe małe plamki zlewają się w jedną dużą plamę tak, iż nie sposób wyodrębnić tu tych krótkich pociągnięć 3

5 pędzla artysty. Przejdźmy teraz do dzieła Camilie Pissarro Żniwa w Montfoucault. Podobnie jak we wszystkich dziełach impresjonistów tak i tu możemy zauważyć jak olbrzymią wagę przywiązuje artysta do padającego światła oraz jego wpływu na otaczającego je przedmioty. Już po pierwszym spojrzeniu na obraz łatwo spostrzec, że tam gdzie światło nie dociera, przede wszystkim pod koronami drzew, plamy barw są znacznie większe niż gdzie indziej. Jednak coś, co odróżnia ten obraz od dzieła Renoire a to fakt, że tutaj nie możemy dostrzec żadnych szczegółów takich jak na przykład kwiaty. Obraz Żniwa w Montfoucault składa się tak naprawdę z trzech olbrzymich plam - zółtej obrazującej pole, zielonej przedstawiającej drzewa oraz niebiesko-białej będącej niebem. Efekt ten uzyskuje artysta malując tylko grubymi pędzlami, a do niektórych fragmentów obrazu używając wręcz szpachelki. Podsumowując, można powiedzieć, że pejzaż kreowany przez Kasprowicza w jego poezji jest pejzażem typowo impresjnonistycznym. Poeta stosuje te same zabiegi przede wszystkim wnikliwie badając wpływ światła na oświetlaną przez nie przyrodę. Kasprowicz dochodzi do tych samych wniosków co malarze impresjonistyczni, iż minimalna zmiana natężenia padającego światła bądź kierunku jego padania diametralnie zmienia wygląd przyrody. Coś co odróżnia twórczość literacką od malarskiej to wykorzystanie nastrojowości, gdyż zdecydowanie bardziej sugestywnie można oddać nastrój używając słów niż za pomocą farb i pędzli. Jednak wszystkie te środki prowadzą do jednego celu - do uchwycenia pewnej ulotnej chwili z życia natury, co czyni Kasprowicza typowym impresjonistą. Bo przecież impresjnonizm to próba zatrzymania chwili. 4