Zakład Farmacji Weterynaryjnej, Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, al. Partyzantów 57, Puławy

Transkrypt

1 Zakład Farmacji Weterynaryjnej, Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, al. Partyzantów 57, Puławy Krasucka D., Cybulski W., Klimowicz A. ANALIZA STOSOWANIA LEKÓW PRZECIW DROBNOUSTROJOWYCH U TRZODY CHLEWNEJ W POLSCE W 2010 ROKU Summary ANALYSIS OF ANTIMICROBIAL AGENTS TREATMENT OF SWINE IN POLAND IN 2010 Poland as a member state of EU reports to European Medicines Agency (EMA) on sales/distribution of veterinary medicinal products (vmp) at national level. In addition to above mandatory route, it has been launched the research project in stemming on questionnaire of 109 practitioner veterinarians representing all regions of the country. In 2010 there were 1218 authorized VMP and 410 of them were registered for swine on polish market, whereas the number of swine accounted ca 19,2 million. Analysis of the results of the research project in 2010 for antimicrobial agents used by the probed veterinarians were calculated in weight mass of pharmacologically active substances. The figures were displayed as the summa of particular antibiotics within the pharmacological groups, according to recommendations of EMA. The responder reports ranked tetracycline group as the most frequent agents used; weight amounts scored 49,1% of total antibiotics and sulfonamides declared to be used within antimicrobial treatment of swine by the questionnaired veterinarians. Penicillin group shared 25,7% in this ranking, followed by macrolides (8,1%) and sulfonamides (5,9%). Aminoglicosides, pleuromutylines and fluoroquinolones usage numbered 3,0%, 2,95% and 2,8%, respectively. More or less similar trend of antimicrobial agents consumption was observed at other countries publishing such statistics. The most alike preferences of antibiotics usage has been found in the neighbor countries, e.g. Czech Republic. The dominated position of tetracycline group results probably from economical reasons, however medicated feedingstuffs route of VMP administration contribute that ranking, too. The low figures for fluoroquinolones situate this group in second line order of antibiotics administered to swine. Analysis of the data for antimicrobial agents enabled to evaluate the prudent use of antibiotics and sulfonamides by practitioner veterinarians, as well as it constitutes the element within the strategies of risk assessment of antimicrobial resistance and the drug residue presence in the tissues and the products of animal origin. 1

2 Streszczenie Informacje o obrocie/sprzedaży produktów leczniczych weterynaryjnych (plw) w formie urzędowo prowadzonych rejestrów przekazywane są przez wszystkie kraje europejskie do Europejskiej Agencji Leków (EMA). W Polsce dodatkowo realizowany jest program badawczy analizujący stosowanie produktów leczniczych weterynaryjnych u zwierząt gospodarskich w latach , w tym u świń. Wykaz plw dopuszczonych do obrotu w 2010 wymieniał 1218 pozycji, w tym wykazywał ok. 410 plw przeznaczonych dla trzody chlewnej w polskim lecznictwie weterynaryjnym. Pogłowie świń szacowano w 2010 r. na 19,2 mln. W ramach programu badawczego w opracowanej elektronicznej bazie danych znalazły się wyniki kierowanych drogą internetową kwartalnych raportów dotyczących używania leków (antybiotyki, sulfonamidy) przez 109 lekarzy weterynarii reprezentujących kilka powiatów każdego województwa. Wyniki z ankiet o asortymencie i ilości leków przeliczono na zawartości wagowe substancji czynnych i zestawiano, zgodnie z zaleceniami EMA, grupując antybiotyki wg kryteriów farmakologicznych. Analiza wyników wykazała, że u świń w największych ilościach stosowane są tetracykliny (49,1%). Kolejno sytuowały się penicyliny (25,7%), makrolidy (8,1%), sulfonamidy (5,9%). Aminoglikozydy (3,0%), pleuromutyliny (2,95%) i fluorochinolony (2,8%) dopełniały wykaz ilości używanych leków przez próbę 109 polskich lekarzy weterynarii w 2010 r. Porównując wymieniony ranking z trendami w innych krajach, najbardziej zbliżone preferencje stosowania leków występowały w krajach sąsiadujących, np. Republice Czeskiej. Ponadto uwagę zwraca daleka pozycja fluorochinolonów pozwalająca wnioskować, że antybiotyki tej grupy pełnią rolę antybiotyków ostatniego rzutu w terapii trzody chlewnej. Dominujący udział tetracyklin używanych u świń uwarunkowane jest prawdopodobnie względami ekonomicznymi, co wraz ze stosowaniem w formie pasz leczniczych sprawia że grupa tych antybiotyków stanowi połowę leków przeciw drobnoustrojowych wykorzystywanych u świń. Wyniki prowadzonego programu badawczego umożliwiają ocenę racjonalnej antybiotykoterapii. Ponadto stanowią uzupełniający element krajowych programów analizujących ryzyko nabywania lekooporności oraz programu monitorowania pozostałości leków weterynaryjnych w tkankach i produktach pochodzenia zwierzęcego. Key words: swine, veterinary medicinal products, antibiotics consumption, sulfonamides consumption, veterinary pharmaceutical market. 2

3 Polska, wraz z innymi krajami członkowskimi UE ma obowiązek pozyskiwania informacji dotyczących obrotu/sprzedaży produktów leczniczych weterynaryjnych (plw) i przesyłania raportów do Europejskiej Agencji Leków (EMA) w Londynie. Obok urzędowo prowadzonego rejestru w ramach Project on Monitoring of Sales of Veterinary Antimicrobial Agents in Europe koordynowanego przez EMA, Zakład Farmacji Weterynaryjnej PIWet-PIB w Puławach prowadzi temat badawczy Analiza stosowania produktów leczniczych weterynaryjnych u zwierząt gospodarskich na podstawie Uchwały Rady Ministrów Nr 244/2008 w ramach programu wieloletniego Ochrona zdrowia publicznego w latach Na plan pierwszy wysuwa się monitorowanie leków przeciw drobnoustrojom przeznaczonych dla zwierząt (trzoda chlewna, bydło, drób). Główne cele zbierania danych o obrocie i stosowaniu produktów leczniczych weterynaryjnych o działaniu przeciw drobnoustrojom obejmują: Porównanie stosowania określonych grup antybiotyków w różnych krajach, okresach czasu, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków zwierząt. Porównanie zużycia antybiotyków w medycynie człowieka i medycynie weterynaryjnej. Ocenę występowania antybiotykooporności przeciw określonym substancjom czynnym u drobnoustrojów, ze szczególnym uwzględnieniem patogenów odzwierzęcych. Interpretację profili wzrostu i kierunku nabywania lekooporności oraz oceny ryzyka antybiotykooporności dla podejmowanej terapii zwierząt i zdrowia publicznego. Określenie zależności między ilościami używanych substancji farmakologicznie czynnych a ich pozostałościami w tkankach jadalnych i produktach pochodzenia zwierzęcego. Racjonalizację stosowania antybiotyków. Efektem nieprawidłowego wyboru antybiotyku lub błędnego ich aplikowania (np.: niewłaściwy termin podania, zbyt niska dawka, za krótki okres podawania, zła aplikacja) jest brak efektu leczniczego lub nawrót choroby. Długofalowym niekorzystnym efektem błędów w antybiotykoterapii jest powstawanie populacji bakterii opornych na działanie antybiotyku (lekooporność). Stąd dane o wykorzystaniu środków antybakteryjnych odgrywają kluczową rolę w rozwoju narodowych i międzynarodowych strategii powstrzymywania antybiotykooporności. W Polsce liczba dopuszczonych do obrotu, wg stanu na 30 marzec 2010, wynosi 1218 plw., w tym 1025 plw. dopuszczonych do obrotu na podstawie centralnej procedury rejestracyjnej, 187 plw dopuszczonych na podstawie pozwoleń wydanych przez Radę Unii Europejskiej lub Komisję Europejską i 6 plw. dopuszczonych do obrotu w ramach importu równoległego. Stan na maj 2010 r. wykazywał około 410 plw przeznaczonych dla trzody chlewnej w polskim lecznictwie weterynaryjnym. Duży asortyment antybiotyków sprawia, że optymalny wybór leku nie 3

4 jest dla lekarza rzeczą prostą. Kliniczna bowiem skuteczność przeciwbakteryjnego działania każdego antybiotyku zależy od wielu czynników, w tym przede wszystkim od wrażliwości drobnoustrojów, kinetyki preparatu, jego drogi podania i zastosowanej dawki. Pasze lecznicze są najczęściej stosowane dla świń. Według literatury najpowszechniej używane w produkcji pasz leczniczych są: tetracykliny (zdecydowanie najbardziej powszechnie używane plw w produkcji pasz leczniczych), sulfonamidy potencjalizowane trimetoprimem, makrolidy oraz inne chemioterapeutyki tj.: â-laktamy przeciwpasożytnicze, pleuromutyliny, aminoglikozydy i linkozamidy. Potwierdzają to dane rynkowe dotyczące użycia pasz leczniczych z podziałem na gatunki (dla krajów, dla których takie dane są dostępne). Lekarz weterynarii jest zobowiązany do prowadzenia dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej zastosowania produktów leczniczych oraz dokonywania wpisów do ewidencji leczenia zwierząt prowadzonej przez posiadacza zwierząt gospodarskich lub zwierząt, z których pozyskane tkanki lub produkty przeznaczone są do spożycia przez ludzi. Celem prezentowanego opracowania jest analiza wyników realizowanego programu badawczego odnośnie zużycia leków przeciwdrobnoustrojowych u trzody chlewnej przez reprezentatywną grupę krajowych lekarzy weterynarii w 2010 roku. Zastosowanie antybiotyków i sulfonamidów w lecznictwie trzody chlewnej Przykładowe rekomendowane chemioterapeutyki stosowane w leczeniu trzody chlewnej: amoksycylina, ampicylina, penicylina, gentamycyna, enrofloksacyna, norfloksacyna, linkomycyna, tylozyna, linkomycyna ze spektynomycyną, tiamulina, oksytetracyklina, streptomycyna, doksycyklina, jozamycyna, spiromycyna. W ostatnich latach do antybiotykoterapii chorób układu oddechowego świń i innych zwierząt hodowlanych wprowadzono nowe odmiany leków, często półsyntetycznych. Do nich zaliczamy pochodne chinologów, fluorochinolony. FLUOROCHINOLONY mechanizm ich działania polega na hamowaniu bakteryjnego enzymu gyrazy DNA i blokowaniu replikacji bakterii. Stosowane są przy zakażeniach wywołanych przez Pasteurella haemolytica i Mycoplasma sp., Haemophilus pleuropneumonia. Dobra efektywność leczenia zakażeń układu oddechowego wynika z faktu, że fluorochinolony osiągają w płucach stężenia równorzędne lub wyższe niż w surowicy. WHO dokonało podziału chinolonów na cztery generacje. 4

5 Tab. 1. CHINOLONY (WHO, 1997) I GENERACJA II GENERACJA III GENERACJA IV GENERACJA kwas nalidyksowy kwas oksolinowy kwas pipemidynowy cinoksacyna pefloksacyna enrofloksacyna ciprofloksacyna norfloksacyna ofloksacyna difloksacyna flumechina sparfloksacyna pefloksacyna lewofloksacyna (jest aktywną postacią ofloksacyny) sparfloksacyna fleroksacyna moksifloksacyna lemefloksacyna gemifloksacyna klinafloksacyna trowafloksacyna gatifloksacyna des 6-chinolon AMOKSYCYLINA (antybiotyk β-laktamowy) - jest nie toksycznym i nie teratogennym antybiotykiem używanym w lecznictwie na całym świecie. Antybiotyki β-laktamowe należą obecnie do preparatów najczęściej wykorzystywanych w leczeniu wielu infekcji. Cenną cechą tych leków jest ich bardzo mała, w porównaniu z innymi preparatami przeciwdrobnoustrojowymi, toksyczność dla organizmu ssaków. Działa, bowiem blokująco na życiowo niezbędny dla drobnoustrojów, a niewystępujący u ssaków, enzym alaninotranspeptydazę. Walorem amoksycyliny jest dobra aktywoność nawet wobec szczepów S. pneumonice, które są oporne na penicylinę, dobra jej tolerancja, farmakokinetyka i farmakodynamika oraz nieduży koszt leczenia. Wykazuje dużą skuteczność w leczeniu infekcji dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, dróg moczowych, narządów rozrodczych, stanów zapalnych zatok, zakażeń skóry, zapaleń stawów na tle gronkowcowym, w zwalczaniu chorób takich jak np.: nekrotyczne zapalenie jelit (enteritis necrotica), wrzodziejące zapalenie (enteritis ulcerativa), kolibakteriozy, zespół MMA u macior. Stosowana jest również przy powikłaniach bakteryjnych chorób wirusowych i w infekcjach pooperacyjnych (lek podawać wówczas należy przed zabiegiem) oraz przy biegunkach. TYLOZYNA - jest antybiotykiem z grupy makrolidów stosowana wyłącznie w lecznictwie weterynaryjnym. Tylozyna (tylosin, tylosine) to antybiotyk makrolidowy, wykazujący działanie bakteriostatyczne, wytwarzany przez Streptomyces fradiae. Efekt bakteriostatyczny jest następstwem hamowania syntezy białek w wyniku wiązania się z podjednostką 50S rybosomu. 5

6 Działa głównie na bakterie G-dodatnie, hamuje rozwój niektórych bakterii G-ujemnych. Do wrażliwych na tylozynę bakterii należą: Streptococcus, Staphylococcus, Diplococcus, Micrococcus, Corynebacterium, Clostridium, Erysipelothrix, Moraxella bovis, Leptospira, Bacteriodes, Spherophorus, Baordetella bronchiseptica, Haemophilus, Pasteurella et Chlamydia spp. Mycoplasma gallisepticum, Mycoplasma hyosynoviae, Erysipelothrix insidiosa, Streptococcus sp., Staphylococcus sp., Bacillus sp., Carynebacterium sp., Clostridum sp., Vibrio sp., Pasteurella sp. oraz Chlamydia sp..(medivet). Z danych literaturowych wynika, że wrażliwość szczepów Arcanobacterium pyogenes, izolowanych w czystej kulturze z narządów padłych świń na tylozynę wynosi 100%. TETRACYKLINY - odkryte ponad pół wieku temu, nadal stanowią jedną z najczęściej stosowanych grup antybiotyków. Pierwotnie otrzymywane były ze szczepów pleśni Streptomyces aureofaciens. Odznaczają się szerokim zakresem działania, obejmującym: drobnoustroje Gram- dodatnie, Gram ujemne, gatunki z rodzaju Rickettsia, Chlamydia, Mycoplasma oraz niektóre pierwotniaki. Wszystkie tetracykliny nie wchłaniają się całkowicie z przewodu pokarmowego. Działają głównie bakteriostatycznie poprzez zakłócenie syntezy białek bakteryjnych. W większych stężeniach i wobec niektórych drobnoustrojów działają bakteriobójczo. Tetracykliny dzielą się na: naturalne (tetracyklina, oksytetracyklina) i półsyntetyczne (doksycyklina, minocyklina). Czas działania tetracyklin jest bardzo zróżnicowany, od krótko działających tj. tetracyklina, do długo działających, np. doksycyklina. Stosowanie pasz leczniczych jest najbardziej powszechne w przypadku produkcji intensywnej, szczególnie w przypadku trzody chlewnej. Pasze lecznicze dla trzody chlewnej stanowią 68% produkcji pasz leczniczych w UK (2005) i 35% produkcji pasz leczniczych według danych z próbki młynów paszowych we Francji (2007). Według raportu końcowego Komisji Europejskiej z 2010 roku z Brukseli wynika, że tetracykliny są tą grupa antybiotyk, która zajmuje czołowe miejsce w zużyciu u tej grupy farmakologicznej u tej grupy zwierząt. SULFONAMIDY (sulfamidy) są to amidy kwasu p-aminobenzenosulfonowego. Należą do związków nawet w najwyższych stężeniach działających wyłącznie bakteriostatycznie, hamując podział komórki bakteryjnej. Związki te wpływają tylko na takie drobnoustroje, które same potrafią syntetyzować kwas foliowy. Skuteczność leczenia sulfonamidami zależy głównie od: 6

7 - stopnia związania z białkami, - tempa przemian metabolicznych, - stanu układu immunologicznego. W paszach leczniczych najczęściej stosuje się obecnie sulfaguanidynę, którą uważano wcześniej za niewchłanianą z przewodu pokarmowego, a obecnie w świetle nowych badań wykazano jej wchłanialność nawet do 50%. Pasze lecznicze produkowane z dodatkiem sulfoguanidyny znalazły zastosowanie przede wszystkim w leczeniu biegunek występujących u prosiąt w okresie odsadzeniowym. Szacunkowe wyniki realizowanych badań własnych Grupa badawcza. W badaniu sondażowym bierze udział 109 lekarzy weterynarii ze wszystkich województw (w każdym z kilku powiatów) z całej Polski. Opracowano elektroniczną bazą danych do której lekarze weterynarii drogą internetową przekazali kwartalne raporty (ankiety) dotyczące zużycia leków. Wyniki z wypełnionych ankiet przeliczono na zawartość substancji farmakologicznie czynnych. Dane reprezentują wstępny etap programu badawczego. Zatem dokonywane przez respondentów wybory określonych grup antybiotyków oraz sulfonamidów wyrażono odsetkowym ich udziałem. Wskazują na preferencje stosowania leków w podejmowanej antybiotykoterapii u trzody chlewnej (ryc. 1). 7

8 Ryc. 1. Udział grup antybiotyków oraz sulfonamidów stosowanych u trzody chlewnej przez 109 krajowych lekarzy weterynarii uczestniczących w badaniach w 2010 r. 8

9 Ryc.2. Zużycie antybiotyków w Republice Czeskiej 9

10 Omówienie wyników Szacunkowe dane dotyczące stosowanych leków przeciw drobnoustrojowych w terapii chorób trzody chlewnej na obecnym etapie realizacji programu badawczego umożliwia wstępne porównanie z danymi w innych krajach w których od lat prowadzony jest monitoring obrotu i stosowania plw. Wstępne dane z prowadzonego monitoringu stosowania antybiotyków w weterynarii w zestawieniu z wynikami w innych wspólnotowych krajach członkowskich, wskazują na znaczącą pozycję tetracyklin, która wykazywana była w prowadzonych tam statystykach już w latach 90-tych. Wyniki prowadzonego sondażu w 2010 dla Polski wykazują, że w terapii trzody chlewnej grupa ta w rankingu znajdowała się również na pierwszym miejscu. Krajowa terapia z użyciem antybiotyków u trzody chlewnej ma odzwierciedlenie w podawanych obecnie rankingach dla innych krajów, gdzie grupy farmakologiczne zajmują najczęściej kolejność: tetracykliny, penicyliny, makrolidy, sulfonamidy, fluorochinolony oraz aminoglikozydy i pleuromutyliny. Wnioski 1. Antybiotykoterapia trzody chlewnej w Polsce opiera się głównie na grupach farmakologicznych substancji antybiotycznych tj.: tetracykliny, penicyliny, makrolidy, sulfonamidy. W mniejszych ilościach stosowane są aminoglikozydy, pleuromutyliny i fluorochinolony 2. Dominujący udział tetracyklin u świń prawdopodobnie uwarunkowany jest głównie względami ekonomicznymi oraz ich stosowaniem w formie pasz leczniczych. 3. Wysoka pozycja fluorochinolonów zauważalna w rankingach niektórych krajów nie znajduje potwierdzenia w ich stosowaniu u świń w Polsce, na co wskazuje niewielki ich udział w terapiach podejmowanych przez lekarzy weterynarii uczestników programu badawczego. 4. Wyniki badań reprezentatywnej próby lekarzy weterynarii pozwalają na szacunkową ocenę ilości użytych produktów leczniczych weterynaryjnych u świń w Polsce. Jednakże stanowią miarodajny wskaźnik preferencji stosowania farmakologicznych grup leków w terapii infekcyjnych chorób u świń. 10

11 Piśmiennictwo: 1. EMA The European Agency for the Evoluation of Medicinal Products, EMEA/CVMP/342/99 corr-final. 2. Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Konsumentów, Ocena przepisów prawnych UE w dziedzinie pasz leczniczych, Raport Końcowy, Bruksela 2010 r. 3. Kowalski C. J., Łebkowska - Wieruszewska B., Chinolony w antybiotykoterapii chorób zakaźnych układu oddechowego bydła, Lecznica Dużych Zwierząt, nr 2 kwiecień-czerwiec 2010 r. 4. Meeting, Berlin, Germany, October 1997; WHO/EMC/ZOO/ Roliński Z., Farmakologia i Farmakoterapia Weterynaryjna, ISBN , Warszawa 2008 r. 6. WHO, The Medical Impact of the Use of Antimicrobials in Food Animals, Report of a WHO. 11