ZESZYTY HISTORYCZNE ZIEMI GARWOLIŃSKIEJ

Transkrypt

1 Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Oddział w Garwolinie ZESZYTY HISTORYCZNE ZIEMI GARWOLIŃSKIEJ Zeszyt Nr 16 Publikację sfinansowało Starostwo Powiatowe w Garwolinie GARWOLIN 2010

2 Na okładce: Orzeł katyński litografia Iwony Jończyk Zespół redakcyjny: Tadeusz Piesio Zbigniew Węgrzynek Sławomir Zawadka Ares redakcji: Ul. Staszica Garwolin Wydano w 70. rocznicę Zbrodni katyńskiej DRUK I OPRAWA USŁUGI POLIGRAFICZNO - INTROLIGATORSKIE Wygoda Pilawa Tel.:

3 SPIS TREŚCI W. Kostecki, Ofiary Katyńskie ziemi garwolińskiej...4 R. Mazek, Dziewiętnastowieczne badania etnograficzne dotyczące Łukówca przeprowadzone przez Stefanię Ulanowską (część I) S. J. Siudalski, Stacje kolejowe: Mirwan, Garwolin, Wilga, Ruda Talubska T. Piesio, Aleksander Serwacy Niedbalski...39 Z. Gnat-Wieteska, Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące w Garwolinie w latach Wspomnienia Jana Ślińskiego, oprac. M. Kalbarczyk M. Matosek, Pociąg pancerny M. Kalbarczyk, Stronnictwo Demokratyczne w powiecie garwolińskim S. J. Siudalski, Krótka historia Spółdzielni Rolniczej w Rębkowie lata W. Budyta, Karykatury znanych postaci historycznych M. Kopczewska, Karykatury znanych postaci historycznych A. Paduch, Pieśń wiatru A. Paduch, Tęsknota A. Paduch, Senne majaki.107 S. J. Siudalski, Pszczoły S. J. Siudalski, Cztery pory roku piosenka o Rębkowie S. J. Siudalski, Dzika jabłoń

4 Włodzimierz Kostecki Ofiary Katyńskie ziemi garwolińskiej W bieżącym roku przypada tragiczna rocznica wydarzeń, które kładą się tragicznym cieniem na naszych dziejach. Przed siedemdziesięciu laty, kiedy po zdradzieckiej napaści na Polskę Związek Sowiecki okupował nasze Ziemie Wschodnie, w lutym 1940 roku dokonano pierwszej masowej deportacji, a w trzy miesiące później pierwszego masowego mordu, pozbawiając życia wiele tysięcy polskich jeńców, głównie oficerów i policjantów. Z wnioskiem o rozstrzelanie jeńców wziętych do niewoli po napaści ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. zamkniętych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz ludzi aresztowanych na Kresach RP wystąpił szef NKWD Ławrentij Beria. Uzgodniwszy to z Józefem Stalinem, w ściśle tajnej notatce Beria zapewniał towarzyszy z Biura Politycznego: W obozach dla jeńców wojennych i więzieniach zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi znajduję się duża liczba byłych oficerów armii polskiej, byłych pracowników policji polskiej i wywiadu, członków ujawnionych kontrrewolucyjnych organizacji powstańczych, uciekinierów i in. Wszyscy są zatwardziałymi wrogami władzy sowieckiej, pełnymi nienawiści do ustroju sowieckiego. Beria wnioskował również o tryb specjalny z zastosowaniem najwyższego wymiaru kary rozstrzelania. Dodawał, że sprawy należy rozpatrzyć bez wzywania aresztowanych i przedstawiania zarzutów czy aktu oskarżenia. Towarzysze z Biura Politycznego oprócz Stalina Wieczysław Mołotow, Kliment Woroszyłow, Michaił Kalinin, Anastas Mikojan i Łazar Kaganowicz przyjęli wnioski Berii. Do obozów jenieckich wyruszyły komanda śmierci, by sporządzić listy przeznaczonych na rozstrzelanie. Wyroki śmierci wydawała w Moskwie trojka wysokich funkcjonariuszy NKWD: Leonid Basztakow, Bogdan Kobułow i Wsiewołod Mierkułow. Ich zadaniem było jednak tylko formalne podpisanie list skazańców sporządzonych przez czekistów w obozach i więzieniach. Machina śmierci ruszyła 3 kwietnia 1940 r., gdy zaczęło się rozładowywanie obozu w Kozielsku jeńców przewieziono do Katynia i zabito strzałami w tył głowy Polaków ze Starobielska zamordowano w identyczny sposób w siedzibie NKWD w Charkowie i pogrzebano w pobliskich Piatichatkach. 6311jeńców z Ostaszkowa rozstrzelało NKWD w Kalininie (obecnie Twer), pochowano ich w Miednoje. Ponadto w więzieniach na Ukrainie zamordowano 3435 Polaków. Część pochowano w podmoskiewskiej Bykowni więźniów zginęło na Białorusi. Być może spoczywają w Kuropatach pod Mińskiem. Rodziny pomordowanych zesłano w głąb ZSRR. Groby w Katyniu odkryli polscy robotnicy przymusowi w 1943 r. (stąd nazwa zbrodnia katyńska, inne miejsca kaźni Polaków nie były znane aż do 1990 r.). Następnie Niemcy przeprowadzili tam ekshumację, przywożąc na miejsce Polaków i międzynarodowych specjalistów patologów. Władze Związku Radzieckiego natychmiast zaprzeczyły, że to one są odpowiedzialne za zbrodnię, oskarżając polski rząd w Londynie o haniebną współpracę z nazistami. Podczas procesu przywódców nazistowskich w Norymberdze w 1946 r. ZSRR oskarżyło o zamordowanie Polaków hitlerowskich zbrodniarzy, ale z powodu słabych dowodów w wyroku nie znalazło się słowo o Katyniu. W PRL o zbrodni nie można było publicznie mówić ani pisać. Władze ZSRR dopiero w 1990 r. przyznały, że to bolszewicy są za nią odpowiedzialni. Ówczesny przywódca Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow przekazał Polsce część dokumentów o mordzie. Główne dokumenty dotyczące sprawy katyńskiej przekazano Polsce w 1992 r. z inicjatywy prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. 4

5 Analizując biogramy ofiar katyńskich dochodzimy do konkluzji, że zamordowani pochodzili z całej ówczesnej Rzeczypospolitej, także z ziemi garwolińskiej, z którą byli związani poprzez urodzenie, działalność, pracę bądź wreszcie czyny bojowe. Jest rzeczą charakterystyczną, iż jedyna jednostka wojskowa 1 Pułk Strzelców Konnych z Garwolina nie miał żadnego udziału w tragedii katyńskiej, gdyż wojenne losy pułku były związane z działaniami w centralnej Polsce przeciw oddziałom niemieckim. Dlatego też osoby prześladowane na terenach wschodnich, a związane z ziemią garwolińską to przede wszystkim oficerowie WP o różnych specjalnościach i przydziałach wojskowych oraz policjanci z posterunków powiatu garwolińskiego i innych, zmobilizowani na przełomie sierpnia i września 1939 r. i skierowani na Kresy. Ich tragiczne losy dopełniły się poprzez pobyt w trzech obozach: Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, i męczeńską śmierć w miejscach kaźni. Lista ofiar z powiatu garwolińskiego jest niepełna i będzie wymagała stałych uzupełnień. Braki w wykazie wynikają z dwóch przyczyn: po pierwsze a dane o ofiarach katyńskich są bardzo skąpe i w wielu przypadkach trudno je wiązać z powiatem garwolińskim; po drugie przekazana władzom polskim tzw. ukraińska lista katyńska obejmuje wyłącznie spis nazwisk więźniów polskich, bez szerszych danych, natomiast tzw. białoruska lista katyńska nie została Polakom w ogóle udostępniona. Wobec licznych reform administracyjnych przyjęto jako podstawę opracowania obszar i kształt powiatu garwolińskiego w okresie międzywojennym (stan na 1939 r.). Źródłami, z których korzystano, są: liczne opracowania dotyczące kwestii katyńskiej, księgi cmentarne Katynia, Charkowa i Miednoje, a także, w niewielu przypadkach, ustne relację rodzin ofiar. Ofiary katyńskie ziemi garwolińskiej Zamordowane w Katyniu w kwietniu/maju 1940 r Ppor. rez. Antoni Stanisław CZERMAK, ur. 10 VI 1896 r. w Przemyślu, Legionista, walczył na froncie włoskim i francuskim, w wojnie r. na froncie wołyńskim w 37 pp. Od 1923 r. nauczyciel w pow. garwolińskim, od 1937 r. instruktor w Junackich Hufcach Pracy w Przasnyszu. Ppor. rez. Władysław DESZCZKA, ur. 2 III 1892 r. w Ostrożeniu, pow. garwoliński. Uczestnik I wojny światowej i wojny r. Hallerczyk. Dr, absolwent Wydz. Filozoficznego UW. Pracownik naukowy UW, następnie Wojskowego Instytutu Kartografii. Odznaczony KW. Ppor. rez. Karol DZIUBIŃSKI, ur. 23 X 1897 r. w Sobieniach Jeziorach, pow. garwoliński. Absolwent Wydziału Lekarskiego UW (1923 r.). W 1918 r. żołnierz 36 pp., przydzielony do 8 szpitala okręgowego. Mgr farmacji, kierownik Apteki Ubezpieczeń społecznych w Warszawie. Por. rez. Stanisław KARNKOWSKI, ur. 19 IX 1901 r. w Miastkowie Kościelnym. Architekt. Absolwent SPRArt. we Włodzimierzu Wołyńskim (1928 r.). Przydzielony do 9 dak. Ppor. rez. Wacław KRĘGLICK, ur. 22 VII 1909 r. w Bystrzycy, gm. Piotrowice. Absolwent seminarium nauczycielskiego w Szczebrzeszynie (1929 r.). Ppor. od 1936 r., przydzielony do 15 pp., kierownik szkoły powszechnej w Krystynie, pow. garwoliński. Działacz PPS. Ppor. rez. Karol KRZYCZKOWSKI, ur. 26 XI 1895 r. w Zamościu. Agronom, absolwent Akademii Rolniczej w Dublanach (1918 r.). Uczestnik wojny 1920 r. Ukończył SPRPiech. w Cieszynie (1928 r.). Przydzielony do 10 dyonu tab. Był dzierżawcą majątku Sarny, gm. Ułęż. 5

6 Ppor. rez. Stanisław NIEDBALSKI, ur. 18 V 1911 r. w Drążgowie, pow. garwoliński. Absolwent szkoły rolniczej i SPRPiech. (1933 r.). Przydzielony do 15 pp. Instruktor rolny. Ppor. rez. Józef NIWIŃSKI, ur. 17 III 1901 r. w Podzamczu, pow. garwoliński. Uczestnik wojny 1920 r. i III powstania śląskiego. Absolwent Wydziału Dróg i Mostów PW (1929 r.) i SPRSap. w Modlinie (1930 r.). Przydzielony do 2 baonu saperów. Inżynier zatrudniony w kamieniołomach w Janowej Dolinie. Ppor. rez. Stanisław OWCZAREK, ur. 8 VII 1905 r. w Kozicach, pow. garwoliński. Absolwent Szkoły Średniej Techniczno Kolejowej i SPRŁącz. (1927 r.). W 1939 r. zmobilizowany do 4 baonu telegraficznego. Urzędnik. Por. rez. Czesław PAWŁOWSKI, ur. 23 X 1893 r. w Rycicach, pow. garwoliński. W WP od 1918 r., służył w 36 pp. Ukończył Szkołę Pchor. w Warszawie (1920 r.). Absolwent Wydziału Prawa UW (1927 r.). Nauczyciel gimnazjalny w Warszawie. Ppor. rez. Franciszek RAJEWSKI, ur. 6 X 1905 r. w Goździku, pow. garwoliński. Absolwent gimnazjum w Mińsku Maz. (1928 r.) i SPRPiech. nr 4 w Tomaszowie Maz. (1929 r.). Przydzielony do 15 pp. Kpt. Czesław ROGOZIŃSKI, ur. 7 IX 1906 r. w Czerwonym Krzyżu, pow. garwoliński. Absolwent Korpusu Kadetów Nr 2 w Chełmnie (1927 r.) i Oficerskiej Szkoły Art. w Toruniu. Służył w 14 pap i 7 pac. Po ukończeniu wydziału chemii na PW (1936 r.) przydzielony do Wojskowego Instytutu Przeciwgazowego. Kpt. od 19 III 1938 r. Ppor. rez. Stanisław RUMIANEK, ur. 10 V 1899 r. w Podzamczu, pow. garwoliński. Absolwent Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Warszawie. Kierownik szkoły powszechnej w Częstochowie. Członek POW. W 1920 r. służył w 6 pp. Leg. Przydzielony do 27 pp. Ppor. rez. Ryszard WIERZBICKI, ur. 3 III 1898 r. w Żelechowie, pow. garwoliński. Członek POW. w 1920 r. szef szwadronu tech. 7 p. uł. Od 1921 r. w rezerwie. Pracował m.in. jako referent w Urzędzie Wojewódzkim w Lublinie. Przydzielony do 24 p. uł. Ppor. rez. Edward ZALEWSKI (nazwisko rodowe Zaleski), ur. 2 I 1896 r. w Garwolinie. Komendant garwolińskiego POW. W 1920 r. służył w Oddz. Kier. Transportów Wojsk. Ppor. od 1925 r. Przydzielony do Departamentu Intendentury MSWojsk. Odznaczony Medalem Niepodległości. Por. rez. Zygmunt Marian Żuchowski, ur. 22 XI 1902 r. w Złotym Potoku, pow. pińczowski. W 1920 r. żołnierz 2 pp. brygady syberyjskiej. Absolwent Wydziału Lekarskiego UW (1928 r.) i SPRSan. w Warszawie (1930 r.). Lekarz szpitala św. Konstancji w Maciejowicach. Por. od 1938 r. Przydzielony do 1 szpitala okręgowego. Ofiary katyńskie ziemi garwolińskiej Zamordowane w Charkowie w kwietniu/maju 1940 r Ppor. audytor rez. Zdzisław Feliks BARANIECKI, ur. 30 V 1895 r. w Kołbieli, pow. garwoliński. Przydzielony do 32 pp. Przynależny do Okręgu Korpusu I. Odznaczony Medalem Niepodległości. Adwokat z Warszawy. Rtm. kaw. rez. Jerzy DZWONKOWSKI, ur. 22 XI 1892 r. w Warszawie. Współorganizator i uczestnik powstania wielkopolskiego. W 1919 r. wstąpił do 1 p. uł. wlkp. (późniejszy 15 p. uł.), walczył na froncie polsko-bolszewickim; ranny. Odznaczył się szczególnie w bitwie pod Maciejowicami 16 sierpnia 1920 r. 15 p. uł. Miał za zadanie nie dopuścić do przekroczenia rz. Wisły przez oddziały sowieckie. Rankiem tego dnia, gdy bolszewicy zaatakowali, 15 p. uł. bronił podejść do rz. Wisły. Ppor. Dzwonkowski, będąc cały czas pod ogniem, z własnej inicjatywy porwał do boju rezerwowy pluton i z nim przyłączył się do maszerującego I szwadronu oraz zmusił nieprzyjaciela do cofnięcia się. 6

7 Tego samego dnia, gdy nieprzyjaciel z ciężkich dział zaczął niespodziewanie ostrzeliwać rejon postoju pułku, ppor. Dzwonkowski, nie zważając na otrzymaną ranę, osobiście wyprowadził z zasięgu ognia konie i sprzęt, a po wykonaniu tych czynności wyprowadził szwadron do boju. Dowodził nim do chwili, gdy powtórnie ranny, padł bez przytomności. Utrzymanie Maciejowic przez 15 p. uł. było pierwszym ciosem zadanym nieprzyjacielowi w rozpoczętej, zwycięskiej ofensywie. Za czyny te odznaczony został Orderem VM 5 kl. Odznaczony także: Krzyżem Walecznych (czterokrotnie) i medalami pamiątkowymi. Por. piech. rez. Franciszek FRELEK, ur. 18 XI 1901 r. w Parysowie. Absolwent seminarium nauczycielskiego i SPRPiech. W 1920 r. walczył na froncie w szeregach 201 pp., ranny pod Surażem. Przydzielony do 15 pp., nauczyciel. Ppor. sł. zdr. rez. Władysław GALASIŃSKI, ur. 15 IX 1895 r. w Kościeliskach Nowych, pow. garwoliński. Absolwent Wydziału Lekarskiego UW i SPSan; dr medycyny. W 1918 r. wstąpił ochotniczo do Legii Akademickiej, potem służył w baonie san. Lekarz internista w Nowej Wsi w pow. katowickim. Por. art. Eugeniusz Jakub GOLISZEWSKI, ur. 4 XII 1903 r. w Maciejowicach. Absolwent OSArt. (1928 r.) i WSInt. (1938 r.). Służył w 42 pp., 4 pac i 1 dyonie pomiarów art. W 1938 r. przeniesiony do Szefostwa Int. DOK IV. Ppor. piech. rez. Jan Andrzej Hubert, ur. 13 XII 1910 r. w Bączkach, pow. garwoliński. Absolwent Wyższej Szkoły Handlowej w Poznaniu (1938 r.). Oficer 44 pp., urzędnik. Ppor. piech. rez. Stanisław Ludwik JANICKI, ur. 1 VIII 1906 r. w Ułężu Górnym, pow. garwoliński. Absolwent SPRArt. we Włodzimierzu Wołyńskim (1932 r.) i Wyższej Szkoły Rolniczej w Czechosłowacji. Przydzielony do 28 pal. Mjr piech. Feliks KOŁODZIEJCZYK, ur. 27 IV 1889 r. w Łętowie, pow. garwoliński. Od 1919 r. w WP, pełnił służbę w 7 psk, 49 p. strz, 65 i 12 pp. i w 6 DP. Przeniesiony w stan spoczynku 1935 r. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Ppor. piech. rez. Kazimierz KUREK, ur. 7 II 1914 r. w Drachalicy, pow. garwoliński. Absolwent gimnazjum w Łukowie i dywizyjnego w kursu pchor. rez. piech. przy 15 pp. (1934 r.). Przydzielony do 15 pp. Ukończył SGH. Gen. bryg. Kazimierz ŁUKOSKI-ORLIK, ur. 13 IX 1890 r. w Sokole, pow. garwoliński. Członek Drużyn Strzeleckich. Od 1914 r. żołnierz Legionów Polskich, od 1917 r. w Polnische Wermacht, następnie d-ca 14 p. str. II Korpusu Wschodniego, szef sztabu IV Dywizji Strzelców gen. Żeligowskiego i d-ca 2 pp. Później w Armii gen. Hallera d-ca 6 p. strz.; d-ca odcinka Słowacja w Armii Karpaty. Odznaczony VM 5 kl., Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Złotym Krzyżem Zasługi. Rtm. kaw. Stefan ŁUKOWSKI, ur. 29 II 1904 r. w majątku Żelazna, pow. garwoliński. Absolwent SPRpiech. w Warszawie (1924 r.), OSKaw. w Grudziądzu (1926 r.). Od 1931 r. był d-cą plut. SPKaw. w CWKaw. W 1939 r. adiutant 24 p. uł., ranny 6 września w Leszczynach. Ppor. sap. rez. Franciszek MAJEWSKI, ur. 5 X 1902 r. w Garwolinie. Od 1923 r. w WP w 2 p. sap. Ukończył SPRSap. (1924), od 1925 w rezerwie. Urzędnik. Kpt. art. Szczepan Tadeusz MAKULEC, ur. 24 XII 1895 r. w Garwolinie. Od 1916 r. członek POW. W WP od 1918r. w 8 pap. Ukończył SPArt. (1919 r.). Uczestnik wojny 1920 r. w szeregach 20 pap, walczył pod Radzyminem, Warszawą, Grodnem. Następnie służył w 7 pap i DOK IV, od 1938 r. jako kierownik ref. org. Ppor. piech. rez. Zygmunt Franciszek MARCINEK, ur. 5 IV 1913 r. w Trojanowie. Absolwent gimnazjum w Grodzisku Maz. I dywizyjnego kursu pchor. rez. piech. przy 18 pp. (1935 r.). W1938 r. przydzielony do 72 pp. Kpt. uzbr. st. sp. Antoni Teodozjan MAZUREK, ur. 26 III 1896 r. w Żelechowie, pow. garwoliński. Absolwent CS Pirotechnicznej (1921 r.) i Szkoły Zbrojmistrzów (1927 r.). 7

8 W WP od 1918 r. w 1 baterii art. konnej, 12 pap, 2 pap i 21 pap; ranny. Po wojnie służył w Dep. Art. i Uzbr. MSWojsk., Instytucie Badawczym Broni Chemicznej, Zakładzie Amunicyjnym nr 3 i Gł. Skł. Uzbr. nr 4. W 1929 r. przeniesiony w stan spoczynku. Odznaczony Krzyżem Walecznych. Rtm. kaw. Aleksander Sitek, ur. 20 IX 1897 r. w Miastkowie Kościelnym. W WP od 1918 r. Uczestnik wojny w szeregach 2 p. uł., VII Brygadzie Jazdy, Szk. Podof. Zaw. Kaw. we Lwowie jako instruktor, 7 psk i CWKaw. W 1939 r. d-ca szwadronu marszowego 7 pskw OZ Wielkopolskiej B. Kaw. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Kpt. art. Mieczysław SKARŻYŃSKI, ur. 13 X 1891 r. w Sobolewie, pow. garwoliński. W WP od 1918 r. jako ochotnik. Uczestnik wojny w szeregach 3 esk. lot. i 8 dak. Mianowany ppor. w 1920 r. Ukończył SPchor. w Warszawie (1919 r.), SPArt. w Poznaniu (1921 r.) i Szkołę Młodszych Oficerów Art. w Toruniu (1925 r.). Służył w SPArt., od 1928 r. w p. manewrowym art. Ostatnio ofic. Mob. 31 pal. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Ppor. sł. zdr. rez. Józef TRZPIL, ur. 13 II 1897 r. w Podzamczu, pow. garwoliński. Służbę wojskową rozpoczął w I Korpusie Wschodnim. W latach pełnił służbę w 2 pap i szpitalu wojsk. w Radomiu. Ppor. w 1920 r. Po wojnie przeniesiony do rezerwy, przydzielony do kadry oficerskiej 9 Szpitala Okręgowego. Przydział mob. 1 paplot. Dr medycyny. Ppor. rez. Andrzej WAŚNIEWSKI, ur r. Inżynier rolnik z Korytnicy k/garwolina. Ppor. piech. rez. Witold Janusz ZIPSER, ur. 15 I 1909 r. w Podzamczu, pow. garwoliński. Absolwent Gimnazjum im. J. Poniatowskiego w Warszawie (1929 r.), SPRPiech w Zambrowie (1930 r.) i Politechniki Warszawskiej. Przydzielony do 71 pp. Inżynier budownictwa, pracował w Zarządzie Drogowym w Brześciu. Ofiary katyńskie ziemi garwolińskiej Zamordowane w Kalininie (Twer) w kwietniu/maju St. przod. PP (Policji Państwowej) Jakub ANTOSIAK, ur. 9 VII 1892 r. w Sławicach Duchownych. W policji od 1919 r. W 1937 r. kmdt Post. w Woli Uhruskiej, pow. włodawski, potem kmdt post. w pow. garwolińskim, od października 1937 r. w Górznie, od 31 VIII 1938 r. do września 1939 r. w Garwolinie. Odznaczony medalami pamiątkowymi. St. post. PP Jan BARYŁKO, ur r. w Oronnym, pow. garwoliński. W policji od 1923 r. W latach służbę pełnił na Post. w Trojanowie, pow. garwoliński. We wrześniu 1939 r. z-ca kmdta Post. w Sobolewie. Odznaczony medalami pamiątkowymi. Przod. PP Marian BIARDA, ur. 29 XI 1902 r. w Starej Wsi. W WP ochotniczo od VII do XI 1920 r. w 22 pp. W policji od 1924 r., od 25 VII 1927 r. na Post. w Garwolinie (od 15 VIII 1937 r. jako kmdt), tam nadal we wrześniu 1939 r. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi i medalami pamiątkowymi. St. post. PP Adam BIELECKI, ur. 20 I 1899 r. w Ostrożeniu Garwolińskim. Ochotniczo służył w WP, 22 pp., brał udział w walkach z Ukraińcami oraz wojnie 1920 r. W policji od 1922 r. Do 1930 r. służbę pełnił w Pińsku, następnie woj. kieleckim. We wrześniu 1939 r. na Post. w Wolanowie, pow. radomski. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi i medalami pamiątkowymi. Post. PP Jan BORKOWSKI, ur. 13 I 1899 r. w Sobolewie. W policji od 1922 r. Ostatnio służbę pełnił w woj. nowogródzkim, we wrześniu 1939 r. na Post. w Klecku pow. nieświeski. 8

9 Przod. PP Adam BRZOSTOWSKI, ur. 12 VIII1896 r. w Łaskarzewie. W policji od 1922 r. Służbę pełnił w woj. lubelskim, od 1932 r. w pow. garwolińskim na Post. w Żelechowie, we wrześniu 1939 r. kmdt Post. w Sobolewie. St. post. PP Ludwik CWYL, ur. w 1891 r. w Łaskarzewie. W policji od 1920 r. We wrześniu1939 r. pełnił służbę w jednym z komisariatów m.st. Warszawy. St. post. PP Roman CZERMAŃSKI, ur. 28 V 1897 r. w Łaskarzewie. Żołnierz Legionów Polskich. W WP od XI 1918 do VII 1921 r. W policji od 1 III 1922 r. Przez wiele lat służbę pełnił w pow. krzemienieckim we wrześniu 1939 r. na Post. w Wyszogródku. Post. PP Jan DUDEK, ur. 20 X 1896 r. w Kłoczewie. Członek POW PS. Osa. W WP ochotniczo od listopada 1918 r. W policji od lipca 1922 r. Od 1924 r. służbę pełnił w pow. zamojskim. Od 1933 r. i nadal we wrześniu 1939 w Zamościu. Odznaczony Medalem Niepodległości i medalami pamiątkowymi. Przod. PP Kazimierz FRELEK, ur. w 1889 r. w Parysowie. Przez wiele lat służbę pełnił w policji woj. lubelskiego we wrześniu 1939 r. na Post. w Kosowie Lackim, pow. sokołowski. St. przod. PP Jan GAŁĄZKA, ur. 21 XI 1891 r. w Krępie, pow. garwoliński. Ukończył szkołę ogrodniczą w Warszawie. Podczas I wojnie światowej w armii rosyjskiej. W policji od 1919 r. na Post. w Sochaczewie. Ukończył 14 VII 1920 r. Szkołę Okręg. PP w Płocku. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił w Kdzie Pow. w Sochaczewie. Odznaczony medalami pamiątkowymi. Nadkomis. PP Wacław GOCŁAWSKI, ur. 16 IX 1890 r. w Warszawie. W policji od 1 VIII 1919 r. Początkowo służbę pełnił w Warszawie w 1921 r. jako kier. jednego z komis., od 1931 do 1937 r. Kmdt Pow. Kielce. Od 22 XII 1938 r. przeniesiony do woj. lubelskiego na stanowisko Kmdt Pow. Garwolin i tam nadal we wrześniu 1939 r. Odznaczony Krzyżem Niepodległości, Srebrnym Krzyżem Zasługi i medalami pamiątkowym. Post. PP Ignacy GÓRZYŃSKI, ur. 3 VIII 1899 r. w Gutanowie. W policji służył od 1923 r. We wrześniu 1939 r. na Post. w Górznie, pow. garwoliński. Odznaczony medalami pamiątkowymi. St. post. PP Jan JARZYNA, ur. 13 VIII 1898 r. w Łaskarzewie. Uczestnik wojny 1920 r., kpr. Służbę w policji pełnił w woj. poleskim, a od 1928 r. w woj. lubelskim, m.in. w Kdzie Pow. w Białej Podlaskiej, od 1938 r. w Kdzie Miasta i I Komis. w Lublinie, gdzie służył do września 1939 r. Odznaczony medalami pamiątkowymi. Post. PP Koronat JERMOŁAJEW, ur. 16 XII 1901 r. w Nosowicy Starej. W policji od 16 XI 1929 r. Początkowo służbę pełnił w woj. warszawskim. W sierpniu 1938 r. przydzielony na Post. w Kłoczewie pow. garwoliński i tam nadal we wrześniu 1939 r. St. post. PP Józef JÓŹWICKI, ur. 1 VIII 1888 r. w Wildze. Służbę pełnił w policji woj. warszawskiego we wrześniu 1939 r. na Post. w Rembertowie pow. warszawski. St. post. PP Andrzej KALINOWSKI, ur. 6 III 1891 r. w Szumakach. W policji od 1924 r. Służbę pełnił w pow. garwolińskim, m.in. na Post. w Miastkowie Kościelnym, Żelechowie i Górznie. We wrześniu 1939 r. na Post. w Garwolinie. St. post. PP Franciszek KISZCZAK, ur. 28 VIII 1898 r. w Białej. W policji od 1928 r. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił w Kdzie. Pow. w Garwolinie. Przod. PP Aleksander KONDRATOWICZ, ur. w 1897 r. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił na stanowisku kmdta Post. w Żelechowie pow. garwoliński. St. post. PP Aleksander KOWALCZYK, ur. w Tarnowie pow. garwoliński. W WP od 1919 r. do 1921 r., 27 pp., kpr. W policji od 1924 r. Służbę pełnił w woj. poleskim, we wrześniu 1939 r. na Post. Czernawczyce. Odznaczony Krzyżem Walecznych, 9

10 Brązowym Krzyżem Zasługi i medalami pamiątkowymi. 21. Post. PP Jan KOWALSKI, ur. 21 XI 1902 r. w Woli Rębkowskiej. W policji od 1928 r. W 1929 r. przydzielony do Dyonu Konnego m. st. Warszawy. Od Vi 1939 r. pełnił służbę w XXV komis. m. st. Warszawy i tam też we wrześniu 1939 r. 22. Post. PP Józef KULIGOWSKI, ur. 12 III 1898 r. w m. Strych k/maciejowic. W WP od 1919 r., 10 pap. Uczestnik wojny 1920 r., szczególnie odznaczył się w bitwie pod Mariampolem 24 V 1920 r. 24 maja 1920 r. pierwszy pluton 3 baterii 10 pap, na pozycji w folwarku Mariampol podczas ataku nieprzyjaciela, gdy piechota własna zmuszona była do cofnięcia, dostał się pod silny ogień kaemów i rkm. Kanonier Kuligowski, celowniczy 1 działa, do końca pełnił swoją funkcję. Ogień z jego działa zniszczył nieprzyjacielskie stanowisko kaemów. Kanonier Kuligowski wytrwał na posterunku do rozkazu zaprzodkowania działa. Za niezłomną odwagę, zimna krew bohaterską walkę do końca odznaczony został Orderem VM 5 kl. W policji od 1921 r. Początkowo służbę pełnił w woj. tarnopolskim, następnie od 1924 r. przez wiele lat w Łodzi w 1939 r. w V Komis. W sierpniu 1939 r. zmobilizowany do 10 pal. 23. Post. PP Stanisław LIPSKI, ur. 19 IV 1896 r. w Łaskarzewie. We wrześniu 1939 r. pełnił służbę na Post. w Kasperowcach pow. zaleszczycki. Odznaczony medalami pamiątkowymi. 24. Przod. PP Michał LIS, ur IX 1897 r. w Wildze. W WP od 1919 r. do 1921 r. W policji od 1923 r., służył na różnych post. woj. poleskiego. Od 1937 r. w Komis. W Brześciu n/bugiem, od 1938 r. kmdt Post. Łuszczyc pow. brzeski, tam nadal we wrześniu 1939 r. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi i medalami pamiątkowymi. 25. Post. PP Stanisław MIĄSEK, ur. 27 IV 1886 r. w Sobieniach Szlacheckich. W policji od 1920 r. We wrześniu 1939 r. pełnił służbę na Post. w Górznie pow. garwoliński. 26. St. post. PP Marian MICHALIK, ur. 19 III 1899 r. w Garwolinie. Członek POW. Uczestnik wojny 1920 r. Po ukończeniu NSzF w Mostach Wielkich przez wiele lat pełnił służbę w policji pow. drohobyckiego, od VI 1935 r. na Post. w Truskawcu Zdroju i tam nadal we wrześniu 1939 r. 27. St. post. PP Kazimierz MITEK, ur. 4 I 1898 r. w Garwolinie. W WP ochotniczo od 1918 r. W policji od 1922 r. Przez wiele lat służbę pełnił w pow. garwolińskim, następnie od 1936 r. w IV Komis. m. Lublina i tam nadal we wrześniu 1939 r. 28. Przod. PP Franciszek MOŻDŻEŃ, ur r. We wrześniu 1939 r. pełnił służbę na Post. w Żelechowie pow. garwoliński na stanowisku kmdta. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi. 29. Post. PP Julian OSTALSKI, ur. w 1899 r. w Rębkowie pow. garwoliński. W 1934 r. służbę pełnił w policji w Siedlcach. 30. St. post. PP Jan PIĘTKA, ur. 23 IX 1907 r. w Pilawie pow. garwoliński. Policji służył od 1932 r. Co najmniej od 1938 r. i nadal we wrześniu 1939 r. w Kdzie Miasta Łodzi. Odznaczony brązowym Krzyżem Zasługi. 31. Post. PP Witold Tomasz PIOTROWSKI, ur. 22 IX IX1909 r. w Warszawie. W policji od 1933 r. Ostatnio służbę pełnił w pow. garwolińskim na Post. w Irenie (1938 r.), we wrześniu 1939 r. na Post. w Sobolewie. 32. Przod. PP Jan PREJZNER, ur. 25 VIII 1889 r. w Maciejowicach. W policji od 1918 r. w 1920 r. w XIV Komis. m. st. Warszawy. W WP w 1920 r. 213 ochotniczy policyjny pp. W 1938 r. i nadal we wrześniu 1939 r. służbę pełnił w XXV Komis. m. st. Warszawy. 33. St. przod. PP Andrzej RACZKIEWICZ, ur. w 1905 r. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił na Post. w Rykach pow. garwoliński. 34. Post. PP Edward REGIŃCZAK, ur. w 1899 r. w Trąbkach pow. garwoliński. W WP w latach W policji od 1923 r. Służbę pełnił w woj. wołyńskim. We wrześniu 10

11 1939 r. na Post. w Chorowie pow. zdołbunowski. 35. Post. PP Antoni ROGALSKI, ur. 14 I 1896 r. w Suchatówce. W policji od 1925 r. z przydziałem na Post. w Sobolewie pow. garwoliński. Od 1936 r. służył w woj. poleskim. We wrześniu 1939 r. na Post. w Linowie pow. Pużański. 36. Post. PP Stanisław SIERAŃSKI, ur. 14 IX 1914 r. w Łaskarzewie. Po ukończeniu 1936 r. NSzF Mostach Wielkich skierowany do woj. nowogródzkiego. We wrześniu 1939 r. służył na Post. w Łaniu pow. nieświeski. 37. St. post. PP Szczepan STEFAŃSKI, ur. 26 XII 1889 r. w m. Podole. Służbę pełnił w Warszawie, ostatnio w I, a w 1938 r. i nadal we wrześniu 1939 r. w XXVI Komis. 38. Post. PP Cyryl Metody STULIK, ur. 18 I 1911 r. w Podzamczu pow. garwoliński. W policji od 1935 r. Służbę pełnił w woj. poznańskim, skąd 1936 r. przeniesiony do woj. warszawskiego. 39. Ppor. piech. rez. Ludwik Kacper SZAŁAJKO, ur. 6 I 1895 r. w Birczy. Absolwent gimnazjum w Wiedniu. W Legionach Polskich od 1914 do 1916 r., potem w niewoli rosyjskiej. Do kraju powrócił w lipcu 1920 r. Nauczyciel z Żelechowa pow. garwoliński. W 1939 r. zmobilizowany do 8 pp Leg. 40. St. post. PP Ludwik TALAREK, ur. 20 III 1895 r. w Podłężu pow. garwoliński. Przez wiele lat służbę pełnił w policji woj. lubelskiego we wrześniu 1939 r. w Lublinie. 41. St. post. PP Stanisław WISZNIEWSKI, ur. 17 V 1896 r. w Niewirkowie. W policji od 1922 r. we wrześniu 1939 r. pełnił służbę na Post. w Miastkowie Kościelnym pow. garwoliński. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi. 42. Post. PP Stanisław WITAN, ur. 22 III 1889 r. w Żelechowie. W policji od 1919 r. Uczestnik wojny 1920 r. Służbę pełnił w pow. węgrowskim. We wrześniu 1939 r. na Post. w Łochowie. Odznaczony medalami pamiątkowymi. 43. St. post. PP Teofil ZAPAŁOWSKI, ur. w 1889 r. w Woli Władysławowskiej. W policji od 1919 r. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił w jednym z Komis. m. st. Warszawy. 44. St. post. PP Marek ZAREMBA, ur. 13 IV 1884 r. w Kaleniu pow. garwoliński. W policji od 1920 r. We wrześniu 1939 r. służbę pełnił w Warszawie. Przedstawiona wyżej lista osiemdziesięciu ofiar zamordowanych w ramach zbrodni katyńskiej ilustruje losy wielu ludzi związanych z ziemią garwolińską. Upływ czasu, zawierucha wojenna, różne losy rodzin ofiar spowodowały, że niewielu już pamięta o tych oficerach i policjantach, którzy złożyli ofiarę życia na ołtarzu ojczyzny. Niech to skromne wspomnienie będzie wkładem do narodowego przekazu Ocalić od zapomnienia. 11

12 Roman Mazek Dziewiętnastowieczne badania etnograficzne dotyczące Łukówca przeprowadzone przez Stefanię Ulanowską (część I) Podczas poszukiwań różnego rodzaju źródeł dotyczących historii Parysowa i jego najbliższych okolic zwróciłem uwagę na materiały etnograficzne. Okazało się, że wśród nich można znaleźć ciekawe i nieznane teksty, będące kopalnią wiedzy o naszych przodkach. Uwaga ta przede wszystkim dotyczy materiałów zebranych przed około 130 laty przez Stefanię Ulanowską. Badaczka ta należała do pierwszego pokolenia polskich etnografów, którzy szerokością swych zainteresowań, warsztatem naukowym oraz ogromną spuścizną należą wciąż do filarów polskiej etnografii. Jej rówieśnikami byli m.in. Oskar Kolberg, Zygmunt Gloger czy Izydor Kopernicki. Znana z badań na Śląsku, Łotwie, Ulanowska w latach siedemdziesiątych XIX wieku prowadził też badania terenowe dotyczące wsi mazowieckiej. Wybór padł na Łukówiec k. Parysowa. Dzięki jej zapiskom posiadamy niezwykle bogate, barwne źródło dokumentujące kulturę w różnych jej aspektach. Niezwykle istotnym jest fakt, że mamy do czynienia z zapisem profesjonalnego etnografa, który w gąszczu różnych informacji zwrócił uwagę na te, które są swoiste, niepowtarzalne dla tego regionu. Materiał ten pozostawał praktycznie nieznany i niewykorzystywany, ani w pracach naukowych, ani krajoznawczych1. Znajomość badań Ulanowskiej ograniczała się zwykle do jej krótkiego artykułu z Czasu Krakowskiego, będącego swego rodzaju streszczeniem jej badań2. Tekst ten trafił do literatury dzięki zacytowaniu go przez Oskara Kolberga w tomie dotyczącym Mazowsza3. Główny trzon badań krakowskiej uczonej pozostał jednak nieznany i niewykorzystywany do czasów współczesnych. Nie odwołują się do niego także współcześni badacze zajmujący się tymi terenami4. A jest to świetny materiał porównawczy, będący punktem wyjścia do badań, na ile i jak zmienił się język i obyczaje tutejszej ludności w przeciągu ostatnich 130 lat. Prezentowany tekst ukazał się w Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej pierwszym polskim naukowym piśmie etnograficznym i folklorystycznym, wydawanym w latach staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie5. Redaktorem pisma był Izydor Kopernicki, a publikowali w nim m.in. wspomniani Oskar Kolberg czy Zygmunt Gloger6. Niektóre materyjały etnograficzne we wsi Łukówcu (mazowieckim) zebrane przez Stefanię Ulanowską 1 Fragment dotyczący pochodzenia mieszkańców Łukówca oraz gwary wykorzystałem w pracy Parysów do końca XVIII wieku, parafia, miasto, sanktuarium, Lublin 2009, s. 55, S. Ulanowska, Z ziemi czerskiej, Czas Krakowski 1884, nr 171; por. P. Ajdacki, J. Kałuszko, W. Sobociński, Garwolin i okolice, Warszawa 2004, s O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 26, cz. III Mazowsze leśne, s Por. M. Soczewka, Parysów. Stadium etnologiczno historyczne osady mazowieckiej. Praca magisterska w Katedrze Etnologii UŁ, Łódź 1999, maszynopis w Bibliotece Publicznej w Parysowie. 5 Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej t. VIII (1884), s Poniższa część jest obszernym fragmentem wydanych materiałów. W całości zaprezentowane zostały obrzędy weselne i świąteczne, wierzenia i okolicznościowe opowiadania. Pominięto kilka bajek oraz informacje o występujących roślinach i słownik. Poza kilkoma wyjątkami tekst nie został uwspółcześniony. Z jednej strony wynikał to z faktu, że trudno jest oddzielić fragmenty, w których autorka sama opisuje badaną społeczność, od tych, w których głos mają badani. Z drugiej strony pierwotny tekst Ulanowskiej ma w ten sposób charakter źródłowy. 12

13 1. Kraj Wieś Łukówiec leży w powiecie Garwolińskim guberni Siedleckiej, w dawnej ziemi Czerskiej, w tem miejscu właśnie, gdzie ziemia Czerska z ziemia liwską graniczy. Wiadomo, ze ziemia Czerska stanowiła osobną dzielnicę książąt Mazowieckich, miała 60 tysięcy morgów ziemi ornej, ludności przeszło 15 tysięcy, zamieszkałej w 538 wsiach należących do 50 parafii7. Miasteczko Czersk najdawniejsza osada Mazowiecka, dziś zubożałe i podupadłe, znajduje się w odległości czterech mil od Łukówca, niedaleko Wisły. Na wschód zaś, może o 1 ½ wiorsty za wsią jest miasteczko Parysów, gdzie się znajduje kościół parafialny, do którego Łukówiec należy. Parysów, dawniej Sieczcza, przepełnione dzisiaj Żydami, jest miejscem rodzinnem znakomitego rodu Parysów, z których Floryjan Parys, podkomorzy ostatnich książąt Mazowieckich, był twórcą wielkości rodziny i po którym szereg Parysów piastował urzędy sędziów i starostów Czerskich, oraz wojewodów Mazowieckich. Okolica, w której leży wieś Łukówiec jest płaska, niska i piaszczysta; gdzie niegdzie widnieją jeszcze resztki zniszczonych lasów, częściowo na nowo dziś pielęgnowanych, w większości zaś na wielką skalę eksploatowanych przez Żydów. Wody brak zupełny, we wsi studnie i kilka małych stawów, dopiero w odległości dwóch wiorst bierze początek rzeka Świder, która pod Otwockiem do Wisły wpada. Chałupy kryte słomą i mające ze wszystkich stron okna, nie tak jak w Krakowskiem tylko w jednej ścianie od południa, - ciągną się szeregiem jedna za drugą wzdłuż drogi przerzynającej wieś z zachodu na wschód. 2. Lud Łukówiec ma obecnie ludności 140 mieszkańców, składa się z dwóch części: z dawnego Łukówca na wschód w stronę Parysowa z Andrzejówki leżącej na zachód, już po skasowaniu pańszczyzny osiedlonej. W Łukówcu jest dzisiaj 19 gospodarzy, w liczbie ich jeden Żyd, który się rolnictwem trudni (bardzo lubiony, bo uczciwy i nie szachraj) i jeden szlachcic zagrodowy. Na tych 19 gospodarzy jest trzech takich, którzy jednocześnie i w Andrzejówce mają grunta, gdzie razem z nimi jest gospodarzy 10ciu, a w liczbie ich także jeden szlachcic. Podług miejscowego opowiadania, lud ten ma pochodzić od Jadźwingów, - w istocie, przemawia za tem ich wzrost przeważnie wysoki, duże szerokie twarze i wydatne rysy, jako też niektóre wyrażenia widocznie z Litwy przyniesione. Mówiąc np. o człowieku dobrej tuszy, powiadają: wypas się jak Mendok, - piosenki mniejsze nazywają dajneckami. Wiadomo zaś, że dajna po litewsku pieśń oznacza. Spytani jakiego są pochodzenia, nazywają siebie Podlasianami, nigdy zaś Mazurami, - a o tych którzy bliżej ku Wiśle mieszkają, mówią, że to są Powislaki albo Urzycanie. Nazwiska gospodarzy osiedlonych w Łukówcu: Bontruk, Dziewulski, Gajewski, Jałocha, Kuta, Piłka, Sionek, Stankiewicz, Syrzyska, Staros, Trojanek, Witkowski, Wójcik, Zawatka i Zabuklicki. a) Mowa8 Gwara Łukowiecka należy do gwar mazurskich, dźwięki bowiem sz, ż, cz, występują w niej zawsze jako s, z, c, np. scygieł, sukać, cekać, Zyd, pańscyzna, zacyna. Dźwięk rz brzmi zawsze tak jak w mowie ogólnej; np. dobrze, trzy, patrzyli, rządzili. Nadto w niektórych wyrazach sz i ż przechodzą w ś i ź, np. kosiula, Warsiawa, zielazo, ziaba, a cz brzmi jak ć, np. ćtyry. Spółgłoska n w miękkich sylabach niektórych wyrazów przechodzi w m, np. mitka 7 8 Liber Terrae cernensis, Judiciorum in Polonia libri antiquissimi. Warszawa Całą tę część językową opracował Dr. J. Hanusz. 13

14 (nitka), miecki (niecki), mizsy (nizsy), śmig (śnieg), słomiecnik (słonecznik), Miemiec (Niemiec) itd. Wyraz trumna brzmi truma, niezmierny brzmi niewierny, a w wyrazie drzwi, dźwięk w przechodzi w pokrewne b: drzbi, za drzbiami. Dźwięk ł brzmi bardzo wyraźnie, jednak więcej gardłowo, końcowe ł w imiesłowach przeszłych, jeśli nie stoi po samogłosce, ginie całkiem, np. niós, wiód, móg, ukrad, wlaz, podbig, - i to nawet w złożeniach, jak: przyniósem, mógem, wlazem, ukradem. Imiesłowy jak wziął, wzięła, wzięło, brzmią podobnie jak w wielu innych gwarach ludowych: wzion, wziena, wzieno, - podobnie zaconem, odcionem, zamknanna. Wyraz wesele zmiękcza s na ś: wasiele, a jedwabny, jeleń, bywają wymawiane: niedwabny, leleń. Spotyka się też tu rzadkie zjawisko, że przyimek ku brzmi Pu, np.: pu stołowi, pu kościołowi. Tak samo mówią w Krakowskiem koło Krzeszowic, jako też w okolicy Rabki. Między samogłoskami zasługują na uwagę samogłoski ścieśnione e, o, a, które brzmią prawie jak y (i), u, o. Np. sidm (siedm), chlib, dysc, sirp, - dalej dopełniacz l.p. tygu, jidnygu, swojigu, suchygu, miłygu, - i nareszcie pán, dzbán, cás, dziád, choják, siátka, powiślák. Samogłoski nosowe wymawiane bywają bardzo wyraźnie. Dźwięk ę brzmi w środku wyrazów jak francuskie aˆn, np. dziaˆncioły, maˆnscyzna, jaˆneminny, świaˆnty, gaˆnś. Końcowe zaś ę brzmi trochę ścieśniono: tę, wodę, pscołę, tylko mię brzmi jak ma, np. on ma rzuciuł, on ma chce. Są wypadki, w których nasze e zastępujące satrosł. W zakończeniu narzędnika l.p. ma brzmienie a, np. workam (workiem), trzonkam (trzonkiem), okam, przysłówki: całkam, chyłkam. Samogłoska i przechodzi w iu przed sufiksem imiesłowu przeszłego ł, - np. postawiuł, posadziuł, zrobiuł, zapłaciuł, a ponieważ zobaczył, ruszył brzmią: zobacuł, rusuł, więc i był, było, brzmi: buł, buło. Końcowe i brzmi y, np. jabkamy, nogamy, garkamy i w rodzaju męskim l.m. robiuły, chodziuły, pilnowały. W deklinacji zasługują na uwagę imiona własne na o, jak Stacho, Walko, Felko, Jasko, imię Józef odmienia się: Józwa, Józwowi. Wymienić też należy dopełniacze: owsu kupić, l.m. sługów nie budzić, bajków nastroili, majster od uliców grabienia. Obok dativu dwoma, cześciej daje się słyszeć dwujmu, podobnie obujmu. W deklinacji zaimków zamiast sobie, mówia często se, chodzę se, myślę se. W koniugacji zwracają na się uwagę formy czasu teraźn. jak bierzą, ubierzą (3 l.m.), przylata, zdyma (zdejmuje), zją (zjedzą), - tryb rozkazujący l. podw. chodźwa, jedźwa, róbwa; chodźta, jedźta, róbta, - wyraz bezokol. dostoić, odzywać się (rodzić się), imiesłowy przeszłe: najmali, zbrakowało (zabrakło), powyginywało (wyginęło), - ciekawe są też formy znysło (np. słońce znysło, zamiast wzeszło), nawynajdał (wynalazł), odsługali. Przysłówek jino, tak powszechny gdzie indziej, wcale tu nie znany, - natomiast w częstem jest użyciu wyraz tela lub tyla, np. nie płaci towar tela cas. b)ubiór i tkaniny domowe Ubranie letnie i zimowe, tak kobiet jak mężczyzn, zwykle w domu się robi. Każda baba przędzie len i wełnę, uprządłszy daje farbować do Parysowa żydom. Len się farbuje na czarno i na niebiesko, wełnę zaś na czarno, czerwono, żółto, niebiesko, zielono. Dawniej baby same krasywały, lebiodą na czerwono, janowcem na żółto, ale teraz zaniechały tego zwyczaju. Tkactwem zaś zawsze się zajmują i doskonale je umieją. I tak płótna robią kilka gatunków. Tłuścinne płótno jest najgrubsze, przędzie się z kłaków, to jest z samego wierzchu. Zgrzebionki też do tłuścinnego należą, ale się robią z konopi. Pod tłuścinnem już jest paczesie czyli średnie płótno i nareszcie pod paczusią len, z którego się przędzie na koszule i to jest najcieńsze. Prócz tego jest płótno, które się nazywa 14

15 podwójka, bo jest tkane we dwie nitki i wzdłuż i w poprzek, używa się na męskie ubranie. Z wełny tką kilimy, pstruchy, siorce, z wełny zaś po połowie z lnem, kiecki, halki i fartuchy. Kilim wygląda jak długi szal, służy za kapę do przykrycia łóżka i babom do odziania się na plecy jak szalem do kościoła. Robią go w szerokie pasy, które w poprzek idą. Pasy te albo są czarne z białem albo też niezmiernie jaskrawe czerwone z zielonem i niebieskiem albo też wszystkie maja kolory, to jest na białem tle czerwone, zielone, żółte i niebieskie, i taki kilim nazywa się pianć wiełnów. Jest to niezmiernie gęsta tkanina trwałości niesłychanej, robi się jak tam nazywają we ctery cepy, to jest na drelich. Pstrych ma taką samą długość i szerokość jak kilim i do takiego samego służy uzytku ale stanowi drugorzędny gatunek. Tcze się bowiem tylko we dwa cepy, więc nie taki gruby, ma tylko dwa kolory czarny i biały, z których się tworzy mniejsza lub większa kratka. Siorc służy na spodnicę, jest to tkane tak samo jak kilim we ćtery cepy na drelich, zawsze czarne z białem, albo z niebieskim, albo z czerwonem w wąziutkie paski, przez co spodnica taka zawsze jest pstra. Kiecka służy także na spodnicę, jak samo jej nazwanie wskazuje, - robi się we dwa cepy w laski, to jest w paski, - halka zaś także na spodnicę robi się w kratkę, albo też w laski poprzeczne. Fartuch nazywa się poprzeczny, jeżeli laski czyli paski idą w poprzek, - podłużny zaś jeżeli laski idą wzdłuż. Na męskie ubrania codzienne, składające się ze spodni i krótkiej kurti obcisłej, tką podobną tkaninę jak na spodnice, tylko że nie w paski, ale jedna nitka żółta druga czarna, albo też jedna czerwona druga czarna, z czego powstaje pewna pstrocizna barwy. Kobieta od święta ubiera się w ciemną spódniczkę w paski, w obszerny na wierzch fartuch jaśniejszy a drugi fartuch bierze na plecy, oba fartuchy są barwy popielato niebieskawej lub szarej. Całe to ubranie domowej roboty. Gorsetów już nie noszą, zaniechały, chociaż pamiętają, że matki jeszcze nosiły, - na to miejsce mają kaftaniki z domowej tkaniny albo też z perkalu. Na głowie mają białe czepce tiulowe z szeroką i gęsto nafałdowaną i ururkowaną szlarką, która twarz w koło otacza i kończy się z tyłu za uszami. Na czepek zawiązują jaskrawą czerwoną chusteczkę, tak że go całkiem przykrywają z wyjątkiem szlarki, która z pod chusteczki wygląda, końce zaś chustki raz jeden tylko związane, puszczają z tyłu na plecy. Kobieta tak ubrana robi wrażenie długiej pstrej gąsienicy o czerwonej głowie. W jesieni, gdy zimno się robi, biorą na plecy kilim albo pstrych. W zimie nosiły dawniej kaftan z sukna granatowego z fałdami z tyłu, który się nazywał przyjaciółką. Do tego brały jeszcze kilim na plecy i fartuch na głowę i tak szły do kościoła. Dziś na zimę mają płaszcze na wacie krojem miastowym, a młodsze pokolenie chętnie przenosi kupne fartuchy i spódniczki nad domową tkaninę. Mężczyźni prawie zupełnie zaniechali ubioru tradycyjnego: kapoty szarej sukiennej z potrzebami z czarnej taśmy z przodu, tąż taśmą naszytej z tyłu na szwach od ramion aż do pasa i suto od pasa z tyłu fałdowanej, - jako też wysokiej czapki rogatej czarnej, czarnym obszytej barankiem. Miedzy starszymi można jeszcze spotkać ten ubiór, ale młodsze pokolenie już woli miejskie paltoty i czapki z daszkami. Nie dość na tem, młodsze pokolenie już się wyśmiewa z sukmany, że niezgrabna, a rogatywkę nazywa ironicznie: ćtyry strony świata. cc) Potrawy Barszcz robią dwojaki, jeden z kwaszonych buraków, a drugi tak zwany barsc cyniony. Na ten ostatni odsiewają otręby, sypią do garczka i wolną wodą rozczynają, aby się zakwasiło. Potem gotują przyczyniając do tego otrąb lub mąki. Szczaw także gotują na barszcz. Żur znowu tak się robi. Biorą trochę owsa, pszenicy i gryki, mielą razem i tę mąkę 15

16 rozczyniają ciepłą wodą. Jak się ukwasi, leją na gorącą wodę i jeszcze tej samej mąki dodają. Sałatę utrą z solą, wleją octu i jedzą z chlebem. Jeżeli mleko jest kwaśne, to dodają. Podczos to jest młode liście kapusty, dopóki główek nie ma, zaparzają, kwaszą i gotują. W zimie zaś, w poście mianowicie, robią z kapusty gołąbki. W tym celu trzeba wziąć dużych liści z główek kwaszonej kapusty, nałożyć do tego kaszy jaglanej sparzonej, każdy listek zwinąć osobno, złożyć do garczka ciasno, nalać gorącą wodą, wkrajać cebuli, popieprzyć, okrasić olejem, przyśpuntować z wierzchu patyczkami, żeby się listki nie rozdymały, przykryć i prażyć na węglach. Sójka jest to pieróg z kapusty. Biorą kawał ciasta razowego, nakładną do tego kapusty siekanej i kaszy jaglanej sparzonej do miękkości, pokraszą olejem i pieką. Pieróg ten robi się długi, wygląda jak trzewik do góry obrócony. Z razowej mąki z wodą gotują potrawę, która ma aż pięć nazw, a jedno i to samo oznacza. Nazywa się: syto, dziad, lemięska, prytocha, pierdziocha. Dawniej jak była pańszczyzna i mieli większą biedę aniżeli teraz, to drobna marchew, pasternak, ćwikłę i rzepę suszyli na zimę. Marchew dzieci gryzły i miały uciechę, ćwikłę kwasili na barszcz, albo tak na ocet napić się, pasternak zaś gotowali na pośnik to jest na wilię, z pęcakiem, a rzepę z kaszą z kaszą jaglaną. Rzepy suszyli najwięcej nawet umyślnie siali ją na św. Annę na ugorze, żeby mieć drobną do suszenia. Takie suszone rzepki nazywali całki albo całecki. Kiedyś w ciężkie lata, to i dziką marchew skrobali, gotowali i zasypawszy mąką, jedli. Teraz nie jedzą. Na gorcycę, to jest na zieleninę gotują różne młode rośliny na wiosnę. Więc pokrzywę, tak zwaną zogawkę, lebiodę dopóki była we wsi, bo teraz gdzieś się podziała i nie rośnie, także tłusty kiepek, skrzypek i kumosę czyli dziką gorczycę. Ugotuje się, posieka, posypie mąką, potem się praży w tygielku. Na weselach i chrzcinach, prócz wódki i piwa, piją jeszcze krupnik, który się tak przyrządza. Bierze się miód, albo też cukru ugotuje na kanar, do tego dodaje się jeszcze cukru na biało i kwaśnej śmietany, zgotuje się to wszystko razem, wtedy leją do tego wódkę i tak piją. 3. Zwyczaje doroczne a) Wilia Bożego Narodzenia. Baby w wilią rano wpadają na cudze podwórko i po kryjomu starają się porwać garść wiórów na szczęście. Do wilii natrzęsą siana na stół, przykryją obrusem i jedzą wszyscy razem, parobcy z gospodarzem. W inne dni bowiem, nie jedzą przy stole, tylko przy ławce, siedząc na niskich stołeczkach. Jedzenie to wilijne nazywa się pośnik. Jak zjedzą każdy patrzy pod obrus co mu się urodziło, czasem znajdzie ziarenko pszenicy, a dziewuchom zwykle podkładają laleczki. Dawniej sąsiedzi zbierali się do jednego gospodarza na wilię, zjedli, potem wszyscy szli do drugiego, potem do trzeciego, i tak z kolei do wszystkich. Teraz zaś każdy u siebie. Na pośnik musi być 9 potraw, mianowicie: kapusta na rzadko z grzybami i kaszą jęczmienną, pęcak, kasza jaglana, kluski z mąki, kartofle tarte z olejem, gruszki suszone, gołąbki z kapusty, groch i pasternak albo rzepa suszona jeżeli kto ma. Gdy zaczynają jeść, to najprzód ze wszystkiego dla bydła odbierają do osobnego garczka, wrzucą parę kawałeczków opłatka i niosą do stajni. Powiadają, że w dzień wili o północy woda w wino się obraca i wszystko stworzenie gada do siebie. Jeden gospodarz ciekawy był czy to prawda, że zwierzęta gadają do siebie, poszedł do stajni i słyszał, jak jeden wół mówił do drugiego: wiesz ty siwku (bo on siwy był), że my jutro gospodarza naszego powieziemy na cmentarz. Rzeczywiście gospodarz ten umarł nazajutrz, bo nie trzeba Pana Boga doświadczać. We wilię obwiązują drzewa wiązką słomy, żeby rodziły. 16

17 b) Wilia Nowego roku W wilię nowego roku dziewczęta robią różne wróżby. Ugotują syta, to jest takiej lemięski z maki żytniej z wodą, postawia z miską na słupie w płocie i krzyczą: hop! hop! Z której strony odpowie, to z tej strony przyjdzie kawaler. Kluski robią, kładą na desce rządkiem i dają psu a której pies zje najprzód, to ta się pierwsza wyda za mąż. Biorą też drzewo i przynoszą narącze do izby, potem rachują: u której do pary, to i ona będzie miała parę. c) Środa popielcowa W środę popielcową baby tańczą na konopie, to jest żeby konopie im urosły w lecie. Każdego spotkanego na drodze mężczyznę, pana lub chłopa, prowadzą do karczmy i tam go golą, a on ich za to musi częstować. Do golenia biorą kawał patyka i prowadzą po twarzy, plują na patyk i udają że ostrzą, pocierając o spodnicę lub kapotę. 4. Obrzędy a) Wesele Wesela już się teraz nie odbywają z taką uroczystością jak dawniej, gdyż młodym nie chce się zachodu, a co większa, oni sobie już teraz lekceważą stare wiejskie zwyczaje i wstydzą się ich, uważając je za jakieś głupie zabobony. Wie też wiele obrzędów poszło dziś w zupełne zaniedbanie, inne zaś zachowują się po wsiach będących gdzieś na uboczu, ale w tych które są położone w pobliżu miasta lub kolei, znikają stopniowo. Np. jeszcze przed dwudziestu laty, każde wesele tak w Łukówcu, jak i w innych wsiach okolicznych, rozpoczynało się od tego, że musieli nastroić równiankę, to jest rodzaj jakiegoś wianka czyli też bukietu. W dzień ślubu raniutko, schodziły się kobiety i dziewczęta do Swachy, lub też do kogoś z rodziny panny młodej i wszystkie przynosiły wstążki jakie tylko która miała we wsi. Starszy drużba musiał też być obecnym. Kobiety się częstowały, piły piwo, krupnik i tę równianke stroiły. Robiło się to dwojakim sposobem. Albo zrzynali płasko burak z wierzchu i kładli go na talerz a potem wsadziwszy w burak wrzeciono, przykrywali to na wierzch białą chusteczką, środek jej dając na koniuszek wrzeciona a cztery końce puszczając po bokach, przez co się tworzyło rodzaj piramidki. Wtedy porobiwszy kokardy z końcami z przyniesionych wstążek, przypinali je gęsto jedna obok drugiej, na tę białą chusteczkę, a na sam wierzch dawali kwiatek. Albo też postawili flaszkę na talerzu, do flaszki wkładali patyk i na ten patyk wtykali kartofel lub też główkę kapusty, potem tak samo przykrywali białą chusteczką i przystrajali bukietem u góry a do koła przyszpilali kokardy z długiemi końcami. Miało to bardzo ładnie wyglądać, szczególniej gdy te końce fruwały od wiatru. Skoro równianka już była nastrojona, wtedy wołano starszego drużbę, żeby on obrał tę równiankę, gdyż obowiązkiem jego było odnieść ją do p. młodej. Ale drużba się drożył i dopominał się, że z czem on to weźmie? Że on potrzebuje coś jeszcze mieć do tego. Wtedy starsza druchna musiała mu nasypać orzechów pod chusteczkę albo kartofli drobnych lub też kamyków. On ręką patrzył pod chusteczkę, a jak znalazł kartofle czy tam kamyki to się żragał (wzdrygał) i uciekał. Dopiero druchna musiała lecieć za nim, wołać żeby się wrócił, kłócili się ze sobą, on jej śpiewał różne piosneczki, ona zaś musiała mu dać orzechów, ale go długo przedtem natrapiła. Nareszcie drużba dostawszy orzechów, mówił: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Jedną ręką brał równiankę, a drugą chował orzechy do kieszeni. Wtedy kobiety kradły mu je z kieszeni, on się bronił, a nie mógł, bo równiankę trzymać musiał. Robił się taki jarmarek. Potem, szli wszyscy drogą do pani młodyj, drużba wyskakiwał z ta równianką, a wszyscy chórem śpiewali: 1. Wiuła Marysia wianycyk, Wiuła Marysia wianycyk; 17

18 Z drobnyj rutycki syrdycek, Z drobnyj rutycki syrdycek; I puściła gu po stole, Do pani matuli w ukłoni, A matula gu nie bierze, Bo już od zalu nie moze. Z drobnyj rutycki syrdycek, Z drobnyj rutycki syrdycek; I puściła gu po stole, Do pana ojca w ukłoni, A ojciec gu nie bierze, Bo juz od zalu nie moze. Z drobnyj rutycki syrdycek, Z drobnyj rutycki syrdycek; I puściła gu po stole, Do pana młodygu w ukłoni, A młody gu przyjmuje, I całyj druzynie dziękuje. Zbliżając się chałupy pani młodyj śpiewali ostatnią zwrotkę, a p. młody już tam był. Drużba pierwszy wchodził i mówił: Cy z wolą pana młodygu cy nie z wolą? Swachny krzyczały: Nie z wolą, nie! Pan młody nie chce wianka! drużba mówił: To ja bierę. Dopiero p. młody mówił: Chcę, chcę wianka! wtedy drużba oddawał tę równiankę pani młodyj, a ona p. młodemu dawała do kapoty w połem, dopiero on to niósł do komory. Wtenczas się śmiali wszyscy i krzyczeli: Juz mu dała wianek! Juz mu dała! Baby pchały ją za nim do komory, ona mie chciała, uciekała. Wtedy starsza druchna szła, rozbierała tę równiankę, składała wstążki i każdy swoją brał, a która wstążka była biała, to w nią p. młodą ubierali. Teraz już tego wszystkiego nie robią. W dzień ślubu, rano, jak się poschodzą do p. młodej to naprzód śpiewają następującą piosenkę: 2. W niedzielę rano, w niedzielę rano, Drobny dysc padał, Moja najmilyjsa, moja najmilyjsa, Do mni nie gada. Gadaj mi gadaj, Jak ci się widzi, Capkę załozę i pas opasę, Pójdę do innyj. Wysła dziwcyna, wysła jidyna, Kiej rózowy kwiat, Rącki załamała, ocki zapłakała, Odmieniuł mi się cały świat. Cygo ty płaces, dziwcyno moja, Jak nimam płakać, Nimam lamyndować, Nie bandę twoja. 18

19 Bandzis dziwcyno, bandzie jidyna, Bandzie dali Bóg, Ludzie mi cię rają, rodzice cię dają, Naprzód sam Pan Bóg. Ty pójdzis drogą, a ja doliną, Ty zakwitnis rózą, ty zakwitnis rózą, A ja kaliną. Ty pójdzis drogą, a ja gościńcem, Ty zakwitnis rózą, ty zakwitnis rózą, A ja młodzieńcem. Ty bandzis panią w tym nowym dworze, Ja bandę ksiandzym w nowym klastorze, Przyd tobą bandą capki zdymali, Przydymną bandą ludzie klankali. Potem następuje ceremonia tak zwanych rozplecin, to jest że p. młodą czeszą do ślubu. Druchny śpiewają: 3. W niedzielę rano, Cas kapustę siekać, Nie moze się młoda pani, Rozplicin docykać. Posła na wsiny, sprasać rodziny, Jesce jij nima, Juści sprosiła. Bandzie ich mieć dosyć, Tylko tatula z matulą przeprosić. Tu chcą p. młodą posadzić na stołku do rozplecin, a ona Pyrga (kopie) nogą do trzech razy. Druchny śpiewają tymczasem: 4. Chodzi druzbecka po sini, Nosi grzebiusyk w kiesyni, A ty druzbecka, słuzka mój, Rozcys ze, rozplić ze warkoc mój. A ty warkocu roskosny, Niedocykałeś do wiosny. A ty warkocku zółciuchny, Bułeś u matuli miluchny, Bułeś u matuli w cysaniu, Tera u Jasieńka bandzis w targaniu. Tu nareszcie p. młodą zniewalają usiąść na stołku i drużba z druchną biorą się do rozplatania. On chce rozplatać i ona chce, on chce wstążkę wziąść i ona chce, wydzierają sobie, aż tę wstążkę porwą. Bo p. młoda ma warkocz zapleciony wstążką, a ta wstążka powiązana na sopełki i drużba musi to rozplątać. Potem bierze grzebień i czesze, potrzącha warkoczem na talerz i mówi śmiejąc się, że ona ma wszy, więc on je na talerz wytrząść musi. 19

20 Po skończonych rozplecinach następują tak zwane pląsy, czyli proszenie o błogosławieństwo. Drużba wziąwszy talerz w rękę, prowadzi p. młodą do rodziców, potem do każdego z gości, a ona się każdemu kłania i każdego ujma pod nogi trzy razy, a druchny śpiewają tymczasem: 5. Upadnij Maryś Pani matce do nóg, Pobłogosławi cię Najświantsa Panianka, Najpirw sam Pan Bóg. Upadnij Maryś, Panu ojcu do nóg, Pobłogosławi cię Najświantsa Panianka, Najpirw sam Pan Bóg. Ona się precz wszystkim kłania, druzba ja prowadzi, a druchny śpiewają do każdego coś odpowiedniego: 6. A pląsaj ze do tatula, Obiecował złota kulę, Trzyba jij dać, nie załować, Trzyba jij dać śrybła, złota, Nie załować, bo sirota. A pląsaj ze do matuli, Obiecała na kosiule, Trzeba jij dać, nie załować, itd. A pląsaj ze do braciska, Obiecywał na koniska, Trzeba jij dać, nie załować, itd. A pląsaj ze do siostrzycki, Obiecała na trzewicki, Trzeba jij dać, nie załować, itd. A pląsaj ze do wujenki, Obiecała fartuch cienki, Trzeba jij dać, nie załować, itd. A pląsaj ze do wujaska, Obiecywał na koniaska, Trzeba jij dać, nie załować, itd. Tu swachny śpiewają: 7. Niech swatowie wiancy dają, Na owiesku zarabiają. A swatowie im nawzajem odśpiewują: 8. Niech swachenki wiancy dają, Na partyckach zarabiają. Tu znowu druchny: 9. Trzyba jij dać na sitko, 20

21 Bo jij trzyba na wsytko, Trzyba jij dać garnusek, Bandzie jadał Bembyłusek (?) Trzyba jij dać, nie załować, Trzyba jij dać śrybła, złota, Nie załować, bo sirota. Podczas pląsów wyprawiają różne figle. Np. wujenka niby się droży, przy pierwszym pokłonie daje jej grosz na talerz, - to ona jeszcze się kłania, wtedy kładnie wiecej, np. trzy grosze, - ona się kłania trzeci raz, wtedy jej kładnie pół rubla albo rubla i wtedy ona idzie dalej. A gdy się już wszystkim pokłoni i te pląsy się skończą, to ją sadzają za stół, a druchny śpiewają: 10. Kołym, kołym starsy druzbecka kołym, Niech ze zobacymy panią młodą za stołym, Kołym, kołym, starsy druzbecka, kołym, Niech ze zobacymy starsygu swata za stołym. Wtedy starszy swat się podnosi, mówią pacierz i jedzą śniadanie na dwójkę, to jest na dwie potrawy. Zwykle dają kapustę na rzadko, okraszoną i kaszę, a przy śniadaniu znowu rzucają pieniądze na talerz, mężczyźni po dwa złote, kobiety po złotemu. Po śniadaniu, gdy już czas do kościoła, wtedy państwo młodzi oboje obchodzą wszystkich z kolei, pod nogi ujmają i żegnają się. Swachny zaś stają w progu i śpiewają pożegnanie następujące: 11. Siadaj, siadaj, Maryś kochanie, Bo już koniki pozaprzągane, Już koniki stoją u wozu, Już ci tyn płac nie pomoze, Maryś kochanie! Jakzyz ja bandę z wami siadała, Kiedym się z matką nie przygnała? Ostaj zdrowa pani matko, Chowałaś mię z młodu gładko, Tera nie bandzis! Siadaj ze, siadaj na kowany wóz, Na prawą rąckę warkoczyk przywiąz. A jakzy ja bandę z wami siadała, Kiedym się z tatulem nie pozygnała? Ostaj z Bogam panie ojce, Bywali tu za mni gości, Tera nie bandą! Siadaj, siadaj, Maryś kochanie, Bo już koniki pozaprzągane, Już koniki stoją u wozu, Już ci tyn płac nie pomoze, Maryś kochanie! A jakzy ja z wami bandę siadała, 21

22 Kiedym się z siostrą nie pozygnała? Bądź ze zdrowa moja siostro, Biłyśmy się z młodu ostro, Tara nie bandziem. Siadaj ze, siadaj na kowany wóz, Na prawą rąckę warkocyk przywiąz. Jakzy ja bandę z wami siadała, Kiedym się z bratem nie pozygnała? Ostaj ze zdrów miły bracie, Biłeś ty mię po kacie, Tera nie bandzis! Siadaj, siadaj, Maryś kochanie, Bo już koniki pozaprzągane, Już koniki stoją u wozu, Już ci tyn płac nie pomoze, Maryś kochanie! Jakzy ja bandę z wami siadała, Kiedym się z progamy nie pozygnała? Ostajcie się miłe progi, Chodziły tu moje nogi, Tera nie bandą! Siadaj ze, siadaj na kowany wóz, Na prawą rąckę warkocyk przywiąz. Jakzy ja bandę z wami siadała, Kiedym się z ławami nie pozygnała? Ostajcie się miłe ławy, Stawiałam tu na was strawy, Tera nie bandę! Potem swachny zwracają się do druhen i tak śpiewają: 12. Cymu druchny nie śpiwacie? Cy rogowe pyski macie? Nie rogowe, rokitowe, Do gorzałki to gotowe. A druchny znowu do drużbów spiewają: 13. A widzis ty druzba, Gdzie jest twoja służba, W sieni u podwoja, Tam jest słuzba twoja. A drużbowie na to odpowiadają tak: 14. Zagrajcie mi z góry, Bo mam w portkach dziury, Nie bandę ich łatał, 22

23 Bandę tak latał, Siajdyg, bajdyg, portki zgubiuł, Za dziewczyną, bo ją lubiuł. Drugi znowu skika i śpiewa: 15. Po grobli, po grobli, Tańcowali dwaj diabli, Napotkali diablicę, Podarli jij spodnicę. Zatem zabierają się i jadą do kościoła, muzykanci na osobnym wozie, jeden gra na skrzypcach, drugi na bębenku lub na basetli, a swachny śpiewają: 16. Muzykancie, graj mi lepij, Przysieję ci zagon rzepy, Zagon rzepy, zagon całek, I na dupę ze sto pałek. Muzykancie, bandzis wisioł, Skrzypce jutro, a ty dzisiaj; Muzykancie, bandzis w niebie, I skrzypecki koło ciebie. Z muzykanta i z młynarza, To nie bandzi gospodarza; Bo młynarz mąkę kurzy, A muzykant ludzi durzy. Potem jeszcze śpiewają: 17. Ej jedziemy, jedziemy, Dróżka nam nie spora, Podcinaj konika, Bo dziewczyna chora. Jedziemy, jedziemy, Kandy my staniemy, W mieście pod lipamy, Tam bandzie płakać młoda pani. P. młoda bierze z sobą do kościoła bochen chleba, modli się z nim przy wielkim ołtarzu, potem przed samym ślubem idzie do głównych drzwi i tam ten chleb dziadowi oddaje, a wtedy wraca do ślubu. Skoro już ślub wezmą i wychodzą z kościoła, wtedy druchny skikają i śpiewają: 18. A widzis ty moja Maryś, Na kościele dzwonek, Tamek ty zostawiuła, Swój ruciany wianek. Nie takeś go zostawiuła, 23

24 Jakeś zapomniała, Juz nie bandzie, Po nigu wracała. Kobiety zaś śpiewają pod kościołem: 19. Wysła z kościółecka, Udezyła łupca (hołupca), Dostała, dostała, Jasieńka wyłupca. Wysła z kościółecka, Już nie panienecka, Wiuwa jij się wiuwa, Na głowie siatecka. Gdy odjeżdżają z kościoła napowrót, wtedy kobiety śpiewają: 20. Prosili mię na wasiele, Ja pianiandzy nie mam wiela; Musiałam się zapozycyć, Wasielowi dobrze zycyć. Drużba zaś śpiewa: 21. Prosili mię na wasiele, Za starsygu druzbę; Kazali mi wodę nosić, I zamiatać izbę. A ja się tyz rozgniewałem, Wlazłem za piec i tam spałem. A druchny znowu śpiewają jadąc ze ślubu: 22. Tobie świeci miesiąc, A mnie świecą gwiazdy; Ciebie kocha jedyn, A mnie kocha każdy. Po drodze zwykle wstępują do karczmy i tam p. młoda musi fundować wódkę, każdemu daje po kieliszku, potem swatowie się skłaniają na garniec wódki. Zatem p. młoda wyjma kiełbasę i ser, a skoro się posilą, druchny spiewają następującą śpiewkę, aby znaglić do powrotu do domu: 23. Swatowie nasi, Groch nam się skwasi, Do domu śpieszcie, Młodą panią bierzcie; Bi już cas, bo już cas, Ciemna nocka idzie, tangi las. Tu występuje drużba, kłania się i pp. Młodzi się kłaniają i proszą gości na obiad do siebie do chałupy i co do jidnygu z karczmy zabierają. Wtedy jadąc wszyscy chórem 24

25 śpiewają: 24. Wasiele jedzie, Kapusta w kłodzie, Mianso na kołku, Pasternak w dołku. Przyjechawszy przed chałupę p. młodej, stać muszą, bo ich nie puszczają. Druchny więc zeskakują żywo z wozów, stają pod oknem i śpiewają: 25. Nas gaik zielony, Pianknie ustrojony, Zimny wiater wieje, Pono nam rozwieje. Ja ze swym gaikiem, Przed piec, za piec, Za moim gaikiem, Gospodarski chłopiec. Ja ze swym gaikiem, Po lipowym moście, Za moim gaikiem, Butelków ctyrnaście. Siedzi gospodarz w rogu stołu, Suknia na nim złote koła; Nas gaik zielony, Pianknie ustrojony, itd. Gospodyni na zapiecku, W swoim złotym cypulecku; Nas gaik zielony, Pianknie ustrojony, itd. Gospodarzu z żółtą bródką, Wynieś ze nam flaskę z wódką; Nas gaik zielony, Pianknie ustrojony, itd. Gdy druchny skończą śpiewkę, wtedy ojciec p. młodej wychodzi, częstuje ich wódką, za to że śpiewały. Matka zaś wynosi chleb w obrusku zawiązany i oddaje starszemu drużbie, a ten obchodzi dokoła pp. młodych, gdyż wszyscy już z wozów pozłazili i stoją przed chałupą, lecz jeszcze nie mają prawa wejść. Pyta więc drużba p. młodej: Co wolis? Cy chleb, cy pana młodygu? Ona mówi że woli chleb, a drużba drugi raz obchodzi pp. młodych w koło i znowu się pyta p. młodej co woli? Ona zaś znowu mówi, że woli chleb. Dopiero za trzecim razem, jak drużba się pyta: Co wolis? Cy chleb, cy p. młodygu? Ona odpowiada: I chleb i p. młodygu, żeby robił na nigu. Wtedy odbiera ten chleb drużbie i ucieka z nim do izby, drużba ją goni, druchny, swachny go nie puszczają, a on się wydrze i jeżeli dogoni ją w sieni, to chleb odbiera, idzie do izby, obchodzi trzy razy stół di koła z tym chlebem, a potem kładzie go na piecu. Z pani młodej zaś wyśmiewają się wszyscy, że nie chwacka. Jeżeli jednak ona 25

26 ucieknie przed drużbą do izby, to już on w izbie nie ma prawa odbierać i wtedy ona sama trzy razy stół obchodzi z chlebem, a potem kładzie go na rogu pieca. Goście wchodzą do izby i zasiadają do stołu, a starszy drużba przynosi misy z jadłem i mówi: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! odpowiadają: Na wieki! Drużba się pyta: Z wolą, czy nie z wolą? odpowiadają mu: Z wolą! z wolą! Wtedy drużba mówi trzymając miski: Nie jadę wózkam, Ani kolaskam, Tylko idę z Bozą łaską, Od pana ojca i od pani matki, Od pani młodyj i od pana młodygu, Bo ja jestym słuzka jigu. Przyprawy z Warszawy, Sałata z całygu swiata, Pietruska ze Gdańska, Cybula od Srula, Opieprzone, posolone, Bardzo dobrze sporządzone, Prosę postratać, Bandziemy wiancyj przynasać. Potrawy na ten obiad weselny dają takie: 1) barscy z dudkamy 9, 2) pęcak, 3) rosół z grocham, 4) flaki z kasa jaglaną albo pasternak ze słonina i kartoflamy, i chleb na stole. W czasie obiadu przychodzi kucharka z warzęchą, obchodzi w koło i śpiewa, żeby jej co dali: 26. gotował pieprzno, Gotowała słono, Prosi kucharecka, Zyby jij co dano, A po tym wszystkim, Ukradła przandziono. Rzucają jej po parę groszy do warzęchy, a gdy jedni się najedzą, drudzy z kolei zasiadają do stołu. Po obiedzie zaś swachny śpiewają: 27. Dziankujemy za obiad Starsy druzba nie podjad, Zarznijcie mu kobyłę, Niech się nazre po syję. Dziankujemy Panu Bogu, I tobie panie gospodarzu, Z twoją miła gospodynią; Boć to były przyprawy, Z Warsiawy, Pietruska ze Gdańska, Sałata z całego świata, Cybula od Srula. Po obiedzie bawią się do wieczora, tańczą i śpiewają co kto umie. Swachny zwykle coś druchnom na złość przyśpiewują, jak np.: 9 Pokrajana wątrobę i płuca lekkie nazywają dudkami. 26

27 28. Siedzi druchna za stołym, Jak wąklica10 z popiołym, Fartuch jij się podnosi, Bo już się druchna oprosi. Do koła starsy druzba, do koła, Wyciągnij starsą druzbę kosiorem11 z za stoła. A druchna na to odśpiewuje nawzajem: 29. Gdyby swachna dobra była, Toby nic nie mówiła; Ale swachna nic ci potym, Sceka jak suka za płotym. Baby znowu śpiewają: 30. Ta kobieta dobra była, Co na chłopie gnój woziła; Duze fury nakładała, Jesce kijem poganiała. 31. Jak mi bandzi, to mi bandzi, To się ozanię, to się ozanię; Cyli lepij, cyli gorzyj, To se odmianię. A chociaz mi bida bandzi; To ustroję się, ładni bandzi. Poset by ja poset, Z dziewcyną w oset; Wlazłbym i w pokrzywy, Żebym buł scanśliwy. A z pokrzywów w Cybulę, Tam się do nij przytulę; A z Cybuli w kumosę, Bo nią ojca prosę. Zwykle na weselu każdy śpiewa co tylko umie, jeden kończy, a drugi zaczyna, a inni tańczą tymczasem. Z pomiędzy najbardziej znanych i na każdem weselu śpiewanych piosenek, są następujące: 32. Matuleńku nasa, Na piecu kiełbasa, Zyby dobra była, Toby się smażyła. 33. dudni woda, dudni, Po kamieniach w studni; Wąklica zn. Garnek rozbity. Kosior to samo co ożóg. 27

28 Łatwo się rozkochać, A zapomnieć trudnij. Kochaneczka moja, Utonanna w studni; Ja jij się załuję, Az podłoga dudni. 34. Ctery mile lasu, Jechał bez popasu; Jakze miał popasać, Kiedy niemiał casu? Ctery mile, dwa dni, Koniki nie jadły; Nie jadły, nie piły, U dziewczyny były. 35. Co to za nowina, Dziewce Karolina, Panu ojcu Bartek, Matce Katarzyna. Kiernozowi Bonek, Kobyle Jadwiga, Świni Małgorzata, A wilkowi Tomek. Wieczorem, gdy już oczepiny mają nastąpić, Swachy oznajmiają o tem, śpiewając: 36. Już słoniusko u zapiecka, Cas ci Maryś do cypelka. Druchny zaś odśpiewują: 37. A Widzy ty Maryś w ogródeczku kwiatki, Tyś się ułascyła na kawałek siatki. Potem swachny zabierają p. młodę i prowadzą albo do drugiej izby jeżeli jest, albo też do sąsiedniej chałupy do krewnych i tam się odbywa ceremonia oczepin. Swachna śpiewając zdejmuje p. młodej wianek a na to miejsce daje jej czepiec. Obecne są przytem same kobiety i dziewczęta zwykle przytem częstują się, popijają, z kolei śpiewają, co która umie, a chłopom wstęp wtedy wzbroniony. Lecz oni zwykle zaglądają, śmieją się, że p. młodej portki na głowie zakładają, jeden, drugi wpada, a wtedy baby złapią jaką kieckę, to jest spodnicę i głowy im okręcają. Ci znowu bronią się, umykają, więc śmiech, gwar, żarty i figle coraz nowe. Oto są niektóre piosnki zwykle przy każdych oczepinach śpiewane: 38. Figiel Marysiu, figiel, Bandzi gorzałki z tygiel; Nakładź-ta miodu gansto, Zyby się kochali cansto. 28

29 39. Kochaj ślifiercyka, Bandzis mieć chłopczyka; Z rąckamy, z nozkamy, Z carnymi ockami. 40. Ja sobi wdowula, [ : Ja sobi jec-kiec; Sprzedała koniki, Kupiuła cypiec. Ja sobi wdowula, [ : Ja sobi jec-kiec; Sprzedała krowule, Kupiuła cypiec. Ja sobi wdowula, [ : Ja sobi jec-kiec; Sprzedała świniuskę, Kupiuła cypiec. Ja sobi wdowula, [ : Ja sobi jec-kiec; Sprzedała kokoski, Kupiuła cypiec. Ja sobi wdowula, Ja sama Se pani; Choć się napiję, Nicht ma nie zgani. 41.Wysoki tatulo, Przełazem zagrodziuł, Zybym ja do jigu Córecki nie chodziuł. Wezmę siekirecki, Poddziubnę kołecki, Jakem chodził, tak i bandę, Do swyj kochaneczki. 42. Carne ocki mamy, Na się spoglądamy, Co komu do tygu, Ze my się kochamy. Carne ocki mamy, Ale nie jednakie, Bo twoje selmoskie, A moje nie takie. 29

30 43. Modre ocki z carnymi, Nie zdadzą się z mojimi; Nie zdadzą się, nie zdadzą, Bo im ludzie nie dadzą. Modre ocki, modre, Do kochania dobre, A ocki niebieskie, Do kochania pieskie. 44. Da zaprzągę gąsiora I gąskę siodłatą12; Da pojadę, pojadę, Po zonkę bogatą. Da gąsior bandzi sygał, A gąska gangała; Da bandzi moja zonka Z paradą jechała. 45. Drobny groch, drobny groch, Bo go drobno siała, Dobry Jaś, dobry Jaś, Bo takigu chciała. Drobny groch, drobny groch, Drobne strącki na nim; Dobrygu Jasia ma, Dobrze jij za nim. W niektórych wsiach tegoż samego powiatu, jak np. w sąsiedniej Kalonce czepią p. młodą w stodole na skrzyni, a jak ją stamtąd prowadzą napowrót do izby, to baby wpadają naprzód i we drzwi przed wchodzących ciskają wąklicę z popiołem, a gdy p. młoda wejdzie do izby, to znowu baby biorą drwa, walą niemi w stręgarze u sufitu i krzyczą: wiwat! W innej jeszcze wsi sąsiedniej, w Starogrodzie, robią po oczepinach, stuliny. W tej izbie gdzie czepią, mają przygotowany placek i ser i zaraz po oczepinach daja to do chusteczki, obwijają, potem zawiniątko to kładą prześcieradło na pół przegante, to jest na pół złożone. Wtedy p. młoda bierze za jeden róg prześcieradła tego, p. młody za drugi, za inne dwa starszy drużba i starsza druchna i tak trzymając, niosą do rodziców. Gdy ojciec słysząc nadchodzących otworzy drzwi, wtedy oni mówią z sieni: Niech bandzi pochwalony Jezus Chrystus! cy z wolą, cy nie z wolą? Ojciec odpowiada: Z wolą! Wtedy oni wchodzą do izby i trzy razy, jak słońce schodzi, idą na obkoło stołu i na trzech rogach przyklękają i proszą, żeby ojciec błogosławił. Trzy razy tak stół obchodzą i przyklękają, a wtedy prześcieradło kładą na stole, i starszy drużba bierze ser i placek, kraje i każdemu daje po kawałeczku placka i sera. Tak każdy musi krajać, żeby koniecznie wszystkich obdzielić, żeby się każdemu dostało choć po malutkim kawałeczku. W Łukówcu stulin takich nie robią, ale skoro oczepią p. młodą i napowrót ją przyprowadzają do izby, gdzie się wesele odbywa, wtedy p. młody musi swachny 12 Gęś siodłata jest biała, tylko ma ciemne pierze na grzbiecie. 30

31 we drzwiach poczęstować i rzucić im pieniądze z mieskiem (z woreczkiem) na talerz, aby młoduchę kupić od kobiet. Baby wtedy śpiewają: 46. A widzis ty Jasiu głupiu, Jak Marysi ładnie w kapiu, Nasa Marysia, nasa, Bandzi gorzałki flasa, Przyjdzi Jasieńko głupi, To Se ją od nas kupi. Skoro p. młoda wejdzie do izby, wtedy każdy z obecnych musi przetańczyć z nią chmiela, a przetańczywszy dać na czepiec. Swat bowiem stoi z talerzem przy stole i tam mu się pieniądze rzucają. Kobiety śpiewają: 47. Ty chmielu, ty nieboze, To na dół, to ku górze; Żebyś ty chmielu po tyckach nie laz, Nie robiułbyś ty z panianek niewiast. Ale ty chmielu po tyckach łazis, Nie jedną dziewcynę z wianecka zbawis; Ty chmielu, ty rozbójniku, Zabiułeś dziewcynę na pastyrniku. Chmiel jest to po prostu oberek, ale nazwisko swoje zawdzięcza powyższej śpiewce. P. młoda tańczy najprzód z druchnami i kobietami i dobrze jej idzie, ale skoro tylko p. młody weźmie ją do tańca, wtedy ona utyka i kuleje, a wszyscy się śmieją i krzyczą na głos: Okulawiuł! zagwozdzona! to ją odgwazdzają i różne przy tem figle stroją. Na chmielu kończy się wesele i p. młoda od oczepin aż do następnej niedzieli nazywa się psią babą. Najczęściej bawi jeszcze u rodziców swoich. Dopiero w pierwszą niedzielę po ślubie, wszyscy goście weselni schodzą się do matki p. młodego, która musi sprawić tak zwane psie-baby czyli poprawiny, wszystkich ugościć i poczęstować, aby synową wykupić. Wtedy p. młoda zostaje już w chałupie męża i odtąd uważana jest jako naprawdę już należąca do grona kobiet. b) Chrzest. Chłopaka nowonarodzonego okręcają w kieckę, to jest w spodnicę, żeby go dziewuchy lubiły, -dziewuchę zaś okręcają w portki, żeby się potem chłopcom podobała. Jak babka niesie chłopaka do chrztu, każe położnicy, t. j. matce, ponieść się na łóżku i oknem wyjrzeć za dzieckiem. Za takim chłopakiem strasznie potem dziewczęta poglądają i latają za nim. U chrztu, matka chrzestna powinna wziąć świecę, jak jej dziad podaje, u samej góry, aby dziecko miało długie włosy. Chrzestni rodzice powinni stułę trzymać do końca, bo jak ją przedtem puszczą, to dziecko będzie długo siusiać. c) Pogrzeb. Ci, co idą za pogrzebem, nie powinni się oglądać, bo jeszcze kto umrze. Jak człowiek umrze, to biorą dwa stołki, kładą na nich deski, przykrywają słomą i na tem kładą nieboszczyka. Kapoty na śmierć nie dają, - tylko kamizelkę, trzewiki i książkę do ręki, jeżeli umiał na książce. Dawniej słomę z pod nieboszczyka palili, z obawy, że gdyby bydłu dali, toby zęby straciło, - teraz na to nie uważają. 31

32 Stefan Jerzy Siudalski Stacje kolejowe: Mirwan, Garwolin, Wilga, Ruda Talubska Linię kolejową nadwiślańską, którą obecnie traktujemy jako Warszawa Lublin, oddano do użytku w sierpniu 1877 r. Wskutek budowy tej linii tory kolejowe odcięły część pól od wsi Rębków, a także cześć wsi, zwanej Kolonia Rębków. Jak głosi legenda tory miały przechodzić przez skraj Garwolina, lecz nasyp i kolej przecięłyby pastwiska garwolskie. W związku z tym zebrano w mieście na łapówkę dla inżyniera, aby wytyczyć kolej daleko od miasta. Prawdopodobnie inżynier dostał także łapówkę od Hordliczki, aby kolej przechodziła obok jego dóbr, czyli bliżej Huty Garwolińskiej. Skutkiem tych dwóch łapówek stacja kolejowa Garwolin jest w odległości 5 km od miasta. Czy to jest legenda czy prawda? Trudno powiedzieć, ponieważ w tamtych czasach było regułą w zaborze rosyjskim prowadzenie linii kolejowych w pewnej odległości od miast. A więc nie tylko Garwolin miał do drogi żelaznej daleko. Napisałem powyżej, że obecnie linię tę traktujemy jako Warszawa Lublin. Jednak gdy ją budowano łączyła Mławę, przez Pragę (która nie była jeszcze częścią Warszawy) z Kowlem czyli był to linia mławsko - kowelska. Na niemieckiej mapie z 1914 r. jest oznaczona stacja kolejowa Pilawa, przystanek kolejowy Wilga i Sobolew. Oprócz Wilgi nie ma żadnej innej stacji między Pilawą a Sobolewem. Natomiast przystanek Wilga jest na mapie dokładnie w tym miejscu, gdzie dziś znajduje się stacja kolejowa Ruda Talubska, czyli Wilga jest dawną nazwą dzisiejszej Rudy Talubskiej. Przystanek kolejowy Wilga jest umieszczony w rozkładzie jazdy z 1894 r., ale nie było go w momencie uruchamiania linii kolejowej w 1877 r., gdyż wtedy była stacja kolejowa Pilawa, a potem dopiero stacja Sobolew. Na zdjęciu satelitarnym okolic Garwolina widać wyraźnie, że linia kolejowa omija Garwolin. Można było przecież poprowadzić tory po wschodniej granicy pól Woli Rębkowskiej, obok Miętnego, tuż przy granicy miasta i wyprowadzić je przy Czyszkówku. Jakie więc były powody takiego wytyczenia torów? Może faktycznie łapówka. Dodać warto, że ponoć był także projekt, aby linia kolejowa od Otwocka szła do Osiecka i przebiegała znacznie bliżej Wilgi. Włodzimierz Kostecki, w swoim opracowaniu na temat tej linii kolejowej napisał: "Droga Żelazna Nadwiślańska przebiegała nasz kraj z północnego zachodu na południowy wschód, a od Lublina do Kowla miała kierunek prawie z zachodu na wschód. Wisły dotykała w czterech punktach: pod Nowo-Aleksandrią (Puławami), Iwanogrodem (Dęblinem), Warszawą i Nowym Dworem. Była ona największą z dróg Królestwa. Obejmowała bowiem 491 wiorst. Z Mławy do Pragi wymierza 126 wiorst, do Iwanogrodu 215, do Lublina 282, do Kowla 433. Stacje na niej były następujące: Mława, Konopki, Ciechanów, Gąsącin, Nasielsk, Nowy Dwór, Jabłonna, Praga, Otwock, Pilawa, Sobolew, Iwanogród, Nowo-Aleksandria, Miłosin, Lublin, Mińkowice, Trawniki, Rejowiec, Chełm, Dorohusk, Lubomi, Kowel. Na odnodze zaś z Dęblina do Lukowa (długiej na 58 wiorst) stacje Rososz i Krzywda. Głównymi stacjami były: Mława, Praga, Lublin i Kowel". Poniżej przedstawiono rozkłady jazdy pociągów, dotyczące opisywanego fragmentu linii kolejowej. 1. Rozkład jazdy z 1894 r. Między Pilawą a Sobolewem jest stacja Wilga, ale pociągi nie zatrzymywały się na niej. Prawdopodobnie stacja służyła do zaopatrywania garnizonu rosyjskiego. 32

33 2. Rozkład jazdy z 1910 r. Na tym rozkładzie jazdy w dalszym ciągu między Pilawą a Sobolewem jest tylko jedna stacja, która nazywa się Wilga. Dla dalszych ustaleń ważne są czasy przejazdu pociągów: z Pilawy do stacji Wilga 23 minuty, z Pilawy do Sobolewa z postojem na stacji Wilga 47 minut Jeśli przyjąć przeciętną szybkość pociągu jako 30 km/h, to miedzy Pilawą a stacją Wilga było około 12 km. Dziś ta odległość jest określana na 11,9 km, czyli nie ma wątpliwości, że w 1910 r. stacja kolejowa Wilga była dokładnie w tym miejscu, gdzie obecnie znajduje się stacja kolejowa Ruda Talubska. 33

34 3. Rozkład jazdy z 1914 r. Na tym rozkładzie widać między Pilawą a Sobolewem już kilka stacji: Mirwan, Garwolin, Łaskarzew i Sobolew. Zniknęła natomiast stacja Wilga. Czas przejazdu z Pilawy do Sobolewa to 55 minut, czyli po uruchomieniu dodatkowych dwóch stacji przejazd wydłużył się o 8 minut. Czas przejazdu z Pilawy do stacji Mirwan wynosił minut, a do stacji Garwolin 25 minut, czyli w 1914 r. stacja Garwolin to dzisiejsza stacja Ruda Talubska, a stacja Mirwan to dzisiejsza stacja Garwolin w Woli Rębkowskiej. 4. Rozkład jazdy z 1922 r. Jest czwarty rok niepodległej Polski. Miedzy Pilawą a Sobolewem są stacje kolejowe: Garwolin 15 minut jazdy (obecnie 6 minut); Ruda Talubska 29 minut od Pilawy (obecnie 12 minut); Łaskarzew 54 minuty (obecnie 20 minut); Sobolew 1 godzina 11 minut (obecnie 28 minut). Z tych rozkładów wynika, że: a) dzisiejsza stacja Garwolin w chwili jej oddania nosiła nazwę Mirwan; stacja powstała między 1910 r. a 1914r., prawdopodobnie jesienią 1914 r., b) dzisiejsza stacja kolejowa Ruda Talubska nazywała się kolejno: Wilga (1894), Garwolin (prawdopodobnie wcześniej niż w 1914), Ruda Talubska (1922). 34

35 Pytanie o to, kiedy powstała stacja Garwolin, na które przez kilka lat nie znaliśmy odpowiedzi, zadał nieżyjący już dziś Ludwik Góźdź.Odpowiedź nie jest prosta, bo były dwie stacje Garwolin, a dzisiejsza stacja Garwolin powstała jako Mirwan! Pierwszy raz o stacji Mirwan usłyszałem kilka lat temu od starego Żyda, który do Polski przyjechał po prawie 60 latach od wyjazdu do Palestyny. Pytałem wielu osób, zarówno mieszkańców Garwolina, Rębkowa jak i Woli Rębkowskiej, czy w przeszłości używano nazwy Mirwan i czy określano tak stację kolejową Garwolin, czy także miast Garwolin. Uzyskałem tyle sprzecznych informacji, że dopiero powyższe rozkłady jazdy wyjaśniły większość wątpliwości. Dlaczego większość, a nie wszystkie? Ponieważ udało się zawęzić czas powstania stacji w Woli Rębkowskiej z przedziału lat jedynie do lat , ale bez wskazania dokładnej daty. Druga, ważna dla garwolaków informacja, Żydzi z Garwolina miasto Garwolin nazywali Mirwan przez cały okres międzywojenny, a pamięć tego przetrwała także w 2004 roku, w Izraelu. Stacja kolejowa Garwolin nie ma opracowanej i spisanej historii. Mało kto wie, że stojące obecnie przy torach w Woli Rębkowskiej magazyny zostały pobudowane podczas okupacji niemieckiej. Poniżej przedstawiono jedno z nielicznych zdjęć stacji kolejowej Garwolin, które znajduje się na internetowej stronie: 35