China blue reż. Micha X. Peled

Transkrypt

1 China blue reż. Micha X. Peled MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie. (str. 2) 2. Scenariusz lekcji wos, geografii, lekcji wychowawczej. (str. 6) Temat: Globalizacja to zniewolenie czy szansa na sukces? 3. Scenariusz lekcji języka polskiego, wos, wok, historii. (str. 9) Temat: Wojna to Pokój, Wolność to Niewola, Ignorancja to Siła (G. Orwell) propagandowe manipulacje językowe. Załącznik: Prezentacja do pobrania na stronie w zakładce edukacja filmowa stowarzyszenie nowe horyzonty zamenhofa 1, warszawa, tel , fax , Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 1

2 Opracowała: Paulina Kwiatkowska INFORMACJE O FILMIE NOTA O FILMIE Tytuł: China Blue Reżyseria i zdjęcia: Micha X. Peled Muzyka: Miriam Cutler Montaż: Manuel A. Tsingaris Producent: Micha X. Peled Rok produkcji: USA 2002 WAŻNIEJSZE NAGRODY Amnesty International - DOEN Award (2005) NOTA O REŻYSERZE Micha X. Peled to amerykański reżyser, operator i producent filmów dokumentalnych. Interesuje go przede wszystkim tematyka społeczna i gospodarcza. Związany jest ze środowiskiem alterglobalistycznym. Zrealizował filmy: Will My Mother Go Back to Berlin? (1993); Inside God's Bunker (1994); You, Me, Jerusalem (1995); Store Wars: When Wal-Mart Comes to Town (2001); China Blue (2005). O FILMIE China blue to film dokumentalny, poruszający problem społecznych i politycznych konsekwencji reform zainicjowanych przez Deng Xiaopinga w latach siedemdziesiątych XX wieku i prowadzących do urynkowienia chińskiej gospodarki. Obecnie Chiny są jednym z najszybciej i najbardziej dynamicznie rozwijających się pod względem gospodarczym krajów świata. Eksperci i aktywiści przede wszystkim związani z ruchem alterglobalistycznym od wielu lat zwracają uwagę na nieodwracalne społeczne skutki tego specyficznego cudu gospodarczego. Zauważają, że, po pierwsze, tak gwałtowny rozwój gospodarczy nie może trwać w nieskończoność, po drugie, co w perspektywie doraźnej jest o wiele istotniejsze, wiąże się ze wzrostem napięć i antagonizmów społecznych oraz łamaniem praw człowieka w Chinach. Dokument Chiny w kolorze blue wpisuje się wyraźnie w dyskurs alterglobalistyczny, próbuje pokazać, czym tak naprawdę w wymiarze społecznym, ale przede wszystkim w wymiarze najbardziej ludzkim, prywatnym, okazuje się propagowane przez chińskie władze hasło nowej epoki. Micha Peled w wywiadach nie ukrywa, że celem większości jego produkcji dokumentalnych jest uwrażliwienie widzów na problemy związane z globalizacją i wolnym rynkiem. Pragnie zwrócić uwagę odbiorców na fakt, że demokracja, choć jej społeczno-polityczne założenia opierają się na jak najbardziej słusznych przesłankach, w praktyce nie gwarantuje pełnego i świadomego uczestnictwa jednostek czy nawet grup społecznych w życiu gospodarczym. Okazuje się bowiem, że najważniejsze decyzje wpływające na kształt światowej ekonomii, a tym samym bezpośrednio na życie każdego z nas, zapadają bez udziału najbardziej zainteresowanych, poza demokratycznie wybieranymi i kontrolowanymi instytucjami. Reżyser od końca lat dziewięćdziesiątych toczy swoją prywatną, dokumentalną batalię z siecią supermarketów Wal-Mart, na przykładzie której pokazuje zjawiska najbardziej charakterystyczne dla procesu globalizacji. Dowodzi, że problem nie jest zjawiskiem czysto ekonomicznym, ale sięga o wiele głębiej: największe światowe firmy i koncerny nie tylko decydują o tym, co kupujemy, co i w jakich ilościach konsumujemy (nie tylko zresztą w wymiarze materialnym), ale także o tym, jak myślimy, czego oczekujemy i jakie są nasze wyobrażenia o świecie. Peled skupił się na sieci Wal-Mart słusznie zauważając, że przez zdecydowaną większość amerykańskiego społeczeństwa koncern ten jest postrzegany jako Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 2

3 symbol nieograniczonej niemal obfitości i dostępności wszelkich dóbr oferowanych przez demokratyczne państwo jego wolnym obywatelom. Po pewnym czasie reżyser dostrzegł jednak, że paradoksalnie nie zawsze to, co najbliższe, ale właśnie to, co z pozoru odległe, może doprowadzić do przemian w naszych stereotypowych sposobach myślenia o otaczającym nas świecie. Postanowił zrealizować dokument o cudzie gospodarczym w Chinach, by pokazać, że najprostsze, codzienne wybory dokonywane przez każdego z nas mogą mieć i mają ogromny wpływ na los konkretnych ludzi w najdalszych zakątkach świata. Dokument Chiny w kolorze blue otwiera seria ujęć pokazujących chaotycznie przemieszczające się tłumy ludzi. Obrazy te uzupełnione są informacjami, że oto jesteśmy świadkami jednej z większych migracji w dziejach ludzkości: 130 mln Chińczyków, przede wszystkim młodych kobiet, porzuca wsie na dalekiej prowincji i wyrusza w poszukiwaniu pracy w dynamicznie rozwijających się miastach przemysłowych. Robotnicy pracują przede wszystkim w fabrykach produkujących ogromne ilości ubrań, artykułów przemysłowych, zabawek i innych produktów, które następnie eksportowane są do Europy, Australii i obu Ameryk. Po tych kilku zaledwie ujęciach i kilku słowach komentarza, który przeczytać możemy na ekranie, poznajemy bohaterów tej opowieści: pana Lam, właściciela fabryki dżinsowych ubrań Lifeng w Shaxi (miasto w południowych Chinach) oraz trzy młode dziewczyny pracujące w jego fabryce Jasmine, Li Ping i Orchid. Szybko okazuje się, że główną bohaterką, a jednocześnie narratorką w filmie będzie siedemnastoletnia Jasmine. Zanim przyjrzymy się bliżej opowiadanej przez nią historii, warto zastanowić się, dlaczego reżyser zdecydował się na tak wyraźne wyodrębnienie tych czterech postaci. Dlaczego tak szybko porzucił perspektywę tłumu, by skupić się na doświadczeniu jednostki? Jest to bardzo klasyczny i często wykorzystywany w filmach (nie tylko przecież dokumentalnych) zabieg, który wynika z przekonania, że zindywidualizowane historie łatwiej trafiają do widzów, pozwalają im w pierwszym odruchu utożsamić się z losami głównych bohaterów. Historie Jasmine i jej koleżanek, choć tak inne niż te, które znamy z własnego doświadczenia, będą czynić nas stopniowo współodpowiedzialnymi i współprzeżywającymi. Skupienie na jednostce pozwala reżyserowi na pewną celową i kontrolowaną manipulację emocjami widza. Obserwując zmagania młodej dziewczyny z opresyjnym i nieludzkim systemem, w jakim przyszło jej żyć, w pierwszej kolejności zaczniemy się zapewne zastanawiać, co doprowadziło do takiej sytuacji, gdzie tkwią przyczyny tej niesprawiedliwości. Następnie zaś ta identyfikacja emocjonalna z bohaterką doprowadzi do głębszego namysłu nad naszą indywidualną kondycją we współczesnym świecie, gdzie granice państw i najbardziej nawet wyraźne różnice kulturowe stają się coraz bardziej umowne wobec postępującego ujednolicenia globalnej gospodarki. Jasmine urodziła się w małej wiosce na prowincji. Jej rodzice mają tam małe, bardzo biedne gospodarstwo, gdzie uprawiają ryż i inne warzywa, głównie na własne potrzeby. Jasmine jest ich drugą córką, co zgodnie z chińską polityką jednego dziecka czyni ją od momentu narodzin jedynie zbędnym ciężarem. Dodajmy, że obecne przepisy zezwalają na posiadanie jednego tylko dziecka przez parę, która mieszka w mieście lub dwójki dzieci, jeśli rodzice mieszkają na wsi, a pierwszym dzieckiem jest dziewczynka. Nasza bohaterka dojrzewa zatem w poczuciu, że dla rodziców była rozczarowaniem. Widzi tylko jedną możliwość zrekompensowania im faktu, że urodziła się kobietą zamierza wyjechać, zatrudnić się w fabryce, by móc pomagać rodzicom finansowo. Jasmine wyrusza w kilkudziesięciogodzinną podróż, której celem ostatecznie okazuje się fabryka Lifeng. Zostaje zatrudniona przy produkcji dżinsów, z których ma wycinać zbędne nitki. Początkowo nie przerażają jej nawet warunki pracy i proponowana stawka za godzinę, co wynika z całkowitego braku rozeznania i świadomości najbardziej nawet elementarnych zasad kodeksu pracy czy po prostu praw człowieka. Jasmine, jak miliony Chińczyków, zmuszona jest do pracy po kilkanaście godzin na dobę, we wszystkie dni tygodnia, bez przerw, urlopów czy nawet zwolnień chorobowych, za ok. 60$ miesięcznie. W filmie Peleda znajdziemy wiele ujęć pokazujących, że praca w takich warunkach czyni z człowieka jedynie przedłużenie maszyny. Najdrobniejszy, najczęściej psujący się element jest najchętniej wymieniany w ogromnej machinie, jaką jest chińska (ale w szerszej perspektywie też globalna) gospodarka. Zwróćmy w tym miejscu szczególną uwagę na ujęcie z początku filmu, które w formie klamry powróci jeszcze na zakończenie: Jasmine wchodzi na teren fabryki, strażnik w mundurze zamyka za nią bramę. Obraz ten przywołuje kontekst, który jest jak najbardziej zasadny: współczesne fabryki w Chinach nie różnią się niczym od obozów pracy z czasów II wojny światowej. Po zamknięciu bramy robotnik niemal nie opuszcza terenu zakładu, całkowicie pozbawia się go prywatności i odpowiednich warunków bytowych. Mieszka w kilkunastoosobowych pokojach (w większości fabryk w kilkudziesięciu ), z dostępem tylko do zimnej wody za wiadro gorącej wody trzeba płacić z pensji. Posiłki wydawane są w czasie krótkich, bardzo nielicznych przerw w pracy i za nie też odbierana jest część dniówki. Za najmniejsze przewinienia grożą relatywnie wysokie kary pieniężne, zabronione jest nawet rozmawianie w czasie pracy. Robotnicy są stale na skraju wyczerpania (śpią zaledwie po 4-5 godzin) i wspomagają się różnymi lekami i napojami energetycznymi. Mają utrudniony kontakt z rodzinami, rzadko wychodzą gdzieś po pracy, bo zazwyczaj nie mają na to ani sił, ani pieniędzy. Z okazji Nowego Roku mają prawo do kilkudniowego wyjazdu do domu, ale w związku z tym, że podróż trwa zwykle ponad dobę i kosztuje więcej niż miesięczna pensja, większość nie Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 3

4 odwiedza swoich rodzin przez kilka lat. Właściciel ukazanej w filmie Chiny w kolorze blue fabryki, pan Lam, to były szef lokalnej policji, człowiek wpływowy i dumny ze swoich osiągnięć. Ma poczucie, że własnymi siłami zbudował wspaniały zakład i nie może zrozumieć, dlaczego robotnicy nie podzielają jego entuzjazmu; uznaje to za wyraz ich prymitywizmu. Sam przyjeżdża do fabryki czarnym Mercedesem i przez cały dzień zajmuje się negocjacjami z partnerami handlowymi, a przede wszystkim permanentnym monitorowaniem swoich pracowników przy użyciu systemu kamer. Wszystkich robotników traktuje jak bierną, oporną masę, którą należy edukować poprzez slogany, pojawiające się na tablicach i ścianach fabryki. Jak sam mówi nie dostrzegając w tym nic niestosownego czy ironicznego kształtujemy ich umysły, jak robił to Jezus. Narratorką w filmie jest Jasmine, tylko jej głos słyszymy zza kadru, co sprawia, że opowiadana historia staje się jeszcze bardziej wiarygodna, a sama bohaterka człowiekiem z krwi i kości. Chiny w kolorze blue są dość szczególnym rodzajem dokumentu, który można nazwać dokumentem fabularyzowanym. Oznacza to, że reżyser wprawdzie skupia się na pokazywaniu pewnych faktów, wydarzeń i wypowiedzi, ale umieszcza je w porządku charakterystycznym dla filmu fabularnego. I tak opowieść Jasmine ma wyraźnie zaznaczoną strukturę pamiętnika, z podziałem na kolejne rozdziały. W opowieść o wybitnie dokumentalnym charakterze wplecione zostały ujęcia ilustrujące marzenia i na pół oniryczne wizje bohaterki. To właśnie dzięki tym fragmentom przed widzem odsłania się prywatny dramat młodych dziewczyn, skazanych na funkcjonowanie w całkowicie zdehumanizowanych warunkach globalnej produkcji dóbr konsumpcyjnych. Stopniowo odkrywamy, że choć Jasmine jest niewątpliwie naiwna, choć brak jej wykształcenia, to jednak przede wszystkim jest wrażliwą nastolatką, która ma swoje pragnienia, plany na przyszłość, coraz bardziej bolesne i dojrzałe przemyślenia na temat otaczającej ją rzeczywistości. Warto również zwrócić uwagę na konstrukcję filmu, bo to w niej właśnie w sposób najbardziej czytelny ujawniają się intencje reżysera. O filmie Chiny w kolorze blue krytycy, a także widzowie na internetowych forach dyskusyjnych pisali, że jest tak przejmujący, ponieważ wydaje się całkowicie obiektywny. Faktycznie, na pewnym poziomie wypada się zgodzić z tymi opiniami. Oglądając ten dokument, mamy wrażenie, że twórcy całkowicie skryli się za opowiadaną historią, że w żaden sposób nie ingerowali w opowieść Jasmine, oddając jej głos i skupiając się na niej. W żadnym z ujęć filmu nie zobaczymy reżysera czy członków ekipy, nie usłyszymy wypowiedzi, które wprost komentowałyby rejestrowane wydarzenia lub narzucały widzowi konkretną interpretację. Ani na początku, ani na końcu filmu nie pojawiają się nawet napisy informujące o tym, kto dokument zrealizował. Wszystkie te zabiegi służą wzmocnieniu wrażenia obiektywizmu. Należy jednak pamiętać, że zarówno filmy fabularne, jak i dokumentalne nigdy nie są w pełni obiektywne, zawsze stoją za nimi pewne wyjściowe założenia twórców, nawet jeśli w trakcie prac podlegają one stopniowym modyfikacjom. Tak jest również w przypadku filmu Peleda. Reżyser dysponuje narzędziem, które umożliwia mu niejawne kierowanie refleksjami i emocjami widzów. Jest nim montaż. Zauważmy zatem, że Peled po pierwsze dokonuje selekcji i uporządkowania materiału dokumentalnego, ale również niektóre sceny wyraźnie inscenizuje. W dalszej kolejności wybrany materiał zostaje zmontowany tak, by przekaz stał się możliwie najbardziej czytelny. Peled nie komentuje wprost pewnych wydarzeń, ale pozwala, by komentowały się wzajemnie. Jednym z jego wyraźnie ulubionych rozwiązań formalnych jest montowanie po sobie scen kontrastowych, które nie mogą pozostawić żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Jaskrawym przykładem niech będą tu sceny rozpoczynające się w 27 minucie filmu: widzimy pana Lam, który podczas eleganckiej kolacji w luksusowej restauracji omawia warunki kolejnego kontraktu z przedstawicielem handlowym z Europy. W kolejnej scenie zobaczymy robotników, którzy o północy dostają ostatni posiłek (bułkę), a z komentarza Jasmine wynika, że jest to miły moment dnia, ponieważ do końca pracy zostało już tylko kilka godzin. Zasada kontrastu realizuje się również poprzez inne rozwiązania. Reżyser wprawdzie milczy, ale mówią za niego napisy pojawiające się w dokumencie na kilka różnych sposobów: podpisy na dole ekranu, tablice z tekstem wyjaśniającym zachodniemu widzowi specyfikę standardów pracy w Chinach czy wreszcie napisy na plakatach i wielkich propagandowych malowidłach na budynkach. Rolę takiego dyskretnego, niedosłownego komentarza pełnią też słowa piosenek i tytuły kolejnych rozdziałów pamiętnika Jasmine, na przykład: 15 tydzień teraz nosicie dżinsy, które uszyłyśmy. Ten ostatni rozdział przynosi jednocześnie w finale filmu wyraźny zwrot w perspektywie, choć jest on dyskretnie sygnalizowany już wcześniej. Do tej pory uwaga widza skupiona była przede wszystkim na rzeczywistości współczesnych Chin, na losach biednych robotnic w jednej z fabryk. W pewnym momencie pracownice zaczynają się jednak zastanawiać, kto będzie nosił produkowane przez nie spodnie i dochodzą do wniosku, że kimkolwiek będą ci ludzie, z pewnością mają ogromne szczęście, bo nie muszą tak ciężko pracować. Jasmine wyobraża sobie swoich rówieśników, którzy w odległych i całkowicie jej nieznanych rejonach świata będą kupować dżinsy, z których ona usuwa zbędne nitki. Decyduje się napisać list i wsunąć go do kieszeni spodni. Kolejna partia dżinsów zostaje spakowana i pokonuje drogę do Stanów Zjednoczonych. Widzowie udają się w tę samą podróż, by w scenach finałowych znaleźć się w dobrze sobie znanym sklepie, gdzie zazwyczaj całkiem bezrefleksyjnie kupują kolejną parę spodni. Końcowa tablica informuje nas, że w czasie, gdy oglądaliśmy ten film, Jasmine i jej koleżanki przygotowały do wysłania 50 par dżinsów i łącznie zarobiły 1,45$. Dzięki zastosowaniu takiego rozwiązania (które określić można Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 4

5 mianem tendencyjnego, choć przecież tendencyjnego w słusznej sprawie) Peled ostatecznie przekracza granicę bezpiecznego dystansu, który jeszcze do tego momentu mógł być udziałem widza. Gdyby w filmie nie dokonał się ten zwrot, odbiorca mógłby wciąż oczywiście być głęboko poruszony losem młodych robotnic w Chinach. Reżyserowi chodziło jednak o coś więcej. Chciał uświadomić zachodniemu widzowi, że jego sposób funkcjonowania ma wbrew pozorom bezpośrednie przełożenie na życie ludzi w innym, odległym kraju. To ze względu na nasze stale rosnące potrzeby konsumpcyjne przedstawiciele markowych firm negocjują z chińskimi producentami coraz niższe ceny. A to w konsekwencji wymusza wzrost produkcji i tym samym jeszcze bardziej intensywne eksploatowanie zasobów ludzkich, jak o swoich pracownikach mówi pan Lam. Dokument Chiny w kolorze blue przypomina nam, że nawet tak banalna czynność jak wyprawa do centrum handlowego wikła nas w skomplikowany system globalnych zależności, a kupno dżinsów staje się gestem ideologicznym. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 5

6 SCENARIUSZ LEKCJI WOS, GEOGRAFII, LEKCJI WYCHOWAWCZEJ Opracowała: Magdalena Ładyko Temat: Globalizacja to zniewolenie czy szansa na sukces? CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: znać i prawidłowo określać pojęcia: globalizacja, wolny rynek, migracja; określać współzależności w świecie gospodarczym (z uwzględnieniem spadku cen, taniej siły roboczej, zjawiska migracji w poszukiwaniu pracy); wskazać dobre i złe strony zjawiska globalizacji; właściwie analizować sceny filmowe i korzystać z nich jako przykładów źródeł wiedzy o tym zjawisku. METODY I FORMY PRACY burz mózgów, rozmowa nauczająca, dyskusja, analiza filmu, praca w grupach (karty pracy), metoda projektu, debata za i przeciw. ŚRODKI DYDAKTYCZNE film: China blue, reż. Micha X. Peled, USA 2002; karty pracy. POJĘCIA KLUCZOWE CZAS globalizacja, konsumpcja, gospodarka wolnorynkowa. 2 godziny lekcyjne Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 6

7 PRZEBIEG LEKCJI 1. Burza mózgów. Nauczyciel pyta uczniów, jakie skojarzenia związane z ekonomią przychodzą im na myśl po obejrzeniu filmu i zapisuje je na tablicy. Powinny pojawić się określenia dotyczące gospodarki wolnorynkowej, jeżeli uczniowie mają z tym problem, nauczyciel musi być osobą wspomagającą. Na tablicy powinno zostać zapisane słowo globalizacja (zasadniczy temat lekcji). 2. Rozmowa nauczająca. Nauczyciel wyjaśnia, że słowem-kluczem bieżącej lekcji jest globalizacja. Pyta uczniów, czy znają to słowo? Prosi o podanie jego definicji. Precyzuje ją. Proponowana definicja: (źródło: Portal Edukacji Ekonomicznej) Globalizacja jest to proces, który polega na tworzeniu gospodarki na całym obszarze Ziemi, dla którego granice państw czy bloków gospodarczych nie mają już podstawowego znaczenia. Jego warunkiem jest usuwanie barier dla wymiany i produkcji dóbr i usług, przepływów kapitału i ludzi. Bariery te znosi się m.in. pomiędzy krajami OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju ) i krajami Unii Europejskiej. Znosi je także większość pozostałych krajów świata, określanych często mianem rynków wschodzących. Głównymi korzyściami globalizacji są: obniżka kosztów produkcji a zatem cen wytwarzanych towarów i usług oraz lepsze wykorzystanie dostępnych na świecie zasobów pracy i kapitału. Globalizacja polega również na włączeniu się Chin i Indii oraz innych krajów dotąd słabo rozwiniętych do gospodarki światowej. Oznacza to, że na globalnym rynku pojawiło się ponad 2 miliardy nowych konsumentów; jest to największa rewolucja popytowa w historii. Skala światowej produkcji stanie się dużo większa, kiedy dochody gospodarstw domowych w tych krajach przekroczą pułap, powyżej którego zaczną one kupować nie tylko produkty niezbędne do życia. Kiedy znikają bariery dla sprzedaży i produkcji, firmy lokują produkcję tam, gdzie opłaca się to najbardziej, gdzie są najniższe koszty wytwarzania. W wyniku globalizacji produkcja dóbr pracochłonnych przeniosła się do Azji Wschodniej, a ich ceny wyraźnie się obniżyły. Ubocznym skutkiem globalizacji jest za to presja na obniżkę płac pracowników w krajach wysoko rozwiniętych w tych dziedzinach, które wystawione są na konkurencję krajów o niskich płacach. Ogólny bilans jest pozytywny, ale rządy stoją przed wyzwaniem sprawiedliwego podziału owoców globalizacji bez utraty korzyści z niej płynących. 3. Analiza dzieła filmowego. Nauczyciel prosi o wskazanie postaci filmowych i wydarzeń, które mogą charakteryzować zjawisko globalizacji (wybór scen zależy od nauczyciela). 4. Dyskusja. Nauczyciel inicjuje dyskusję zadając pytanie Czy warunkiem rozwoju gospodarczego Chin jest zniewolenie jednostek i powstawanie autorytarnego zarządzania zakładem pracy? Uczniowie wymieniają konkretne postaci filmowe np. Pan Lam, Jasmine, Li Ping, Orchird i próbują określić ich postawę wobec prób zniewolenia oraz znaleźć odpowiedź dlaczego się na to godzą. Nauczyciel, powołując się na sceny filmowe, przypomina jakie zasady autorytarnego zarządzania w swoim zakładzie zastosował Pan Lam, np. zatrzymanie w depozyt pierwszej pensji, żeby zmusić pracownika do stałego świadczenia pracy, wypłata wynagrodzeń dopiero po zrealizowaniu zamówień, wprowadzenie nienormowanego czasu pracy: po godzin na dobę. Kolejną kwestią do przedyskutowania z klasą powinna być próba ideologizacji świadczonej pracy poprzez pojawianie się haseł propagandowych na ścianach w hotelu. Końcowe pytanie brzmi: Ilu z Was ma w tym dniu na sobie niebieskie dżinsy wyprodukowane w Chinach i jaka była ich cena zakupu w Polsce. Czy pamiętacie, że pracownik w Chinach otrzymuje ½ juana tj. 6 centów za godzinę pracy, a uszycie jednej pary spodni zajmuje 30 minut? Pytanie to ma na celu zmuszenie uczniów do refleksji, że większość z nas nieświadomie uczestniczy w procesie globalizacji. Podobnie jak inni ludzie na świecie, którzy, tak jak my, bezrefleksyjnie kupują modne ubrania. 5. Praca w grupach. W kolejnej części lekcji nauczyciel dzieli klasę na cztery zespoły. Każdy zespół ma za zadanie wypisać w punktach argumenty na poparcie tezy zawartej w karcie pracy. Następnie przedstawiciel każdej grupy prezentuje ustalenia. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 7

8 Tematy kart pracy Globalizacja to szansa na sukces dla każdego? (grupa 1) Globalizacja to rodzaj zniewolenia? (grupa 2) Tradycja i współczesność w filmie China Blue. (grupa 3) Podstawowe prawa człowieka i przykłady ich łamania tych na podstawie filmu China Blue. (grupa 4) 6. Debata. Kolejnym punktem lekcji jest debata: Globalizacja to zniewolenie czy szansa? Nauczyciel dzieli klasę na 2 grupy wyznaczając z góry stanowisko, które ma zająć grupa. Grupa1 za; grupa 2 przeciw. Argumenty potwierdzające stanowisko grupy powinny pochodzić z filmu. Przykładowe argumenty za: ludzie w krajach biednych mają szansę na zatrudnienie, mogą pracować i zarabiać pieniądze, zmniejsza się bieda, maleje bezrobocie; likwidowane są bariery dotyczące handlu (można inwestować w każdym kraju); istnieje szansa na awans społeczny; neutralizacja różnic społecznych pomiędzy krajami (wszędzie jest ta sama moda, to samo jedzenie itp.). Przykładowe argumenty przeciw: powiększa się przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi; wyzysk robotników i rolników; zmusza się do pracy nawet dzieci w krajach biednych; zanikanie tradycji i zwyczajów lokalnych; unifikacja mody, zachowań, kupowanie tych samych rzeczy, jedzenie tego samego. Wnioski z debaty: Globalizacja ma dobre i złe strony. Naszą szansą jest mądre zaadaptowanie zdobyczy globalizacji. Pielęgnowanie tradycji i podtrzymywanie narodowej tożsamości. Nie możemy też pozwolić na łamanie praw pracowniczych, praw człowieka, zatrudnianie dzieci. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 8

9 SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO, WOS, WOK, HISTORII Opracowały: Dorota Bąk, Izabela Jach Temat: Wojna to Pokój, Wolność to Niewola, Ignorancja to Siła (George Orwell) propagandowe manipulacje językowe. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: znać i określać pojęcia: socrealizm, nowomowa, manipulacja językowa, język ezopowy; umieć odnajdywać w tekstach środki językowe charakterystyczne dla nowomowy; znać cechy malarstwa socrealistycznego i plakatu propagandowego. METODY I FORMY PRACY rozmowa nauczająca, dyskusja, analiza tekstów literackich, wykład, burza mózgów. ŚRODKI DYDAKTYCZNE film: China blue, reż. Micha X. Peled, USA 2002; prezentacja multimedialna BIBLIOGRAFIA CZAS Michał Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa Kamil Mirowski, Nowomowa marzenie totalitaryzmu, przestroga dla demokracji, w: Dialogi polityczne, numer 5-6. Artur Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu, Warszawa Andrzej K. Olszewski, Dzieje sztuki polskiej , Warszawa lekcje Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 9

10 PRZEBIEG LEKCJI 1. Rozmowa. Nauczyciel inicjuje rozmowę na temat filmu. Stara się prowadzić ją tak, żeby koncentrowała się na temacie manipulacji, braku wyboru, pracy na akord, kontroli pracy. Prowadzący pyta o ustrój Chin. Chińska Republika Ludowa to kraj konstytucyjnie socjalistyczny. Podobnie jak w innych krajach tzw. demokracji ludowej, faktyczną władzę pełni jedna partia Komunistyczna Partia Chin. Jej ideologia jest jednocześnie naczelną ideologią państwową. Partia tworzy swoje struktury równoległe wobec stanowisk w administracji państwowej, mediach publicznych, a także w państwowych przedsiębiorstwach. Regułą jest, że faktyczna władza spoczywa w ręku jej przedstawicieli. Najwyższym ciałem w partii jest Komitet Centralny KPCh, na czele którego stoi Biuro Polityczne Komitetu Centralnego KPCh, a jego kierownictwem jest z kolei dziewięcioosobowy Stały Komitet. 2. Burza mózgów: Nauczyciel zadaje pytanie z jakimi zjawiskami kojarzy się uczniom słowo socjalizm. Następnie wyjaśnia, że tematem lekcji będzie nowomowa i jej elementy w filmie China Blue oraz socrealizm jako nurt artystyczny. 3. Pokaz slajdów i wykład. Definiowanie nurtu, jego geneza, wskazanie cech (slajd nr 1, 2, 3) SOCREALIZM REALIZM SOCJALISTYCZNY: Jest teorią sztuki rewolucyjnej, jest swoistą, w sztuce się manifestującą postawą wobec rzeczywistości. Pragnie on wyzyskać wartościowe zdobycze sztuki dawniejszej, zwłaszcza tradycje i osiągnięcia realizmu, a jednocześnie zespolić z nim i skojarzyć w organiczną całość elementy swoiście interpretowanej i pojmowanej romantyki (Artur Hutnikiewicz Od czystej formy do literatury faktu). Narodził się w Rosji, za twórcę i pierwszego teoretyka uważa się Maksyma Gorki. Teoria realizmu socjalistycznego nie pojawiła się nagle, dojrzewała w toku dyskusji, w których nie zabrakło też głosu i opinii Lenina, który żądał sztuki dostępnej, zrozumiałej i zdolnej przemówić do szerokich środowisk robotniczych i chłopskich, tezy i założenia tej metody twórczej ostatecznie ukształtowały się w 1934 roku na I Zjeździe Pisarzy Radzieckich. CECHY: punktem wyjścia jest filozofia marksistowsko-leninowska i ruch komunistyczny; najważniejsze stało się ideowe zaangażowanie pisarza i wytyczne partii; tematy wyznaczać miało zamówienie społeczne (płynące z góry, od urzędów partyjnych); przedmiotem zainteresowania artystów powinny być przemiany rewolucyjne dokonujące się aktualnie, tworzenie się nowego społeczeństwa i wysiłek przebudowy kraju; sztuka tendencyjna; tematyka i problematyka współczesna; prostota, jasność i komunikatywność w doborze środków ekspresji; narzędziem ideologicznej propagandy była nowomowa. 4. Pokaz slajdów i wykład. Charakterystyka zjawiska nowomowy, jej funkcje i językowe wyznaczniki (slajd nr 4, 5, 6, 7). NOWOMOWA: Termin zaczerpnięty z powieści Rok 1984 George a Orwella, utworzony przez autora w celu oznaczenia urzędowego języka Oceanii totalitarnego państwa. Wg powieści jest to język tak ubogi w słowa, aby obywatele nie potrafili znaleźć odpowiednich wyrażeń dla antypartyjnych myśli. Dziś określa język propagandy politycznej, który uniemożliwia samodzielność i swobodę myślenia obywateli, zakłada fałsz i kłamstwo, istnienie jedynej słusznej racji, przekreśla dialog. Nowy język opracowano jako narzędzie kontroli myśli obywateli, gdyż dostarczał on tylko środków niezbędnych do wyrażenia światopoglądu zgodnego z oficjalną ideologią. Po podaniu definicji nauczyciel można spytać, czy ktoś w klasie zna powieść Orwella i poprosić o krótkie odniesienie do treści powieści. Podział nowomowy: (ze względu na funkcje) perswazyjno- propagandowa, biurokratyczna (cechy stylu kancelaryjnego, często polskie słowa zostają zastąpione nowym słowem, niezgodnym z polską tradycją kulturową), kiczowo-ludyczna (ozdobniki słowne, pseudopoetyckość, która służyć miała przezwyciężeniu bezbarwności mowy propagandowej (np. Kraków podwawelski gród, księżyc srebrny glob) wg Michała Głowińskiego teksty miały być wylakierowanymi pocztówkami, charakteryzuje się użyciem dużej liczby deminutivów. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 10

11 Podstawowe właściwości nowomowy: 1. Znaczenie słowa zostaje podporządkowane ocenie, nie jest ważne co dane słowo znaczy, ale jakie wywołuje skojarzenia (dobry zły, nasz obcy, postępowy wsteczny). Komentarz: tekst ma być tak skonstruowany, żeby wywoływał jednoznacznie wartościujące skojarzenia (dobry to ten, który działa na rzecz partii i ideologii; Rosja to obóz pokoju i socjalizmu; Ameryka zapluty karzeł reakcji). 2. Dostosowuje się do okoliczności, w których funkcjonuje i uwzględnia charakter odbiorcy. Komentarz: zakłada rytualność, czyli przekonanie, że w pewnych sytuacjach można mówić tylko w określony sposób, np. retoryka przemówień. 3. Żywioł magiczności słowa nie tylko opisują rzeczywistość, ale ją tworzą, to co zostało wypowiedziane staje się rzeczywiste. 4. Arbitralność dowolnie kształtuje znaczenia, np. slogany typu Młodzież zawsze z partią. 5. Pokaz slajdów, wykład, rozmowa. (slajd nr 8). Nauczyciel pokazuje slajd z językowymi wyznacznikami nowomowy. Prosi uczniów o zdefiniowanie pojawiających się pojęć. Uzupełnia wypowiedzi uczniów. Warto zaznaczy, że na lekcji zajmujemy się tą funkcją, gdyż jest dominująca, a pozostałe wynikają z niej. Językowe wyznaczniki funkcji perswazyjno-propagandowej: przymiotniki wartościujące; takie, które waloryzują słowa, czyli nadają im wartość na plus lub minus (np. wizyta rosyjskiego rządu zawsze z przymiotnikiem przyjacielska ); unikanie słów, które mają wyraziste zabarwienie oceniające, np. zamiast słowa wolność wyzwolenie, bo ma znaczenie neutralne, jeśli wolność to bez przymiotników, żeby podkreślić pustkę tego słowa); idiomy nadaje się im nowe znaczenia, idiom stały związek frazeologiczny np. woda na młyn oznacza impuls do działania dla wszystkich, w tekstach nowomowy określa działanie tylko na korzyść wroga; peryfrazy omówienie stanowi podkreślenie oceny, umożliwia wartościowanie, jest interpretacją (np. przodujący oddział klasy robotniczej nie tylko mówi o tej grupie, ale też o jej cechach) peryfrazy mają tendencje do występowania w niezmiennym kształcie, zawsze tak samo połączone wyrazy np. wspomniany już zapluty karzeł; eufemizy złagodzenie znaczenia słowa, w nowomowie głównie wtedy, gdy mówimy o swoich kłopotach gospodarczych (kryzys trudności rynkowe; podwyżka cen korekta); hiperbole wyolbrzymienie gdy mówimy o zebraniach partii, wizytach partyjnych wtedy zawsze jest to: historyczna wizyta, historyczne plenum; lub o kłopotach opozycjonistów; język ezopowy polega na formułowaniu wypowiedzi w taki sposób, aby jej treści zostały czytelnikowi zasugerowane w sposób utajony, pośredni, co można interpretować wieloznacznie, używa się go wtedy, gdy władza musi powiedzieć społeczeństwu o czymś, czego sformułować wprost nie chce lub nie może (np. to, co się wydarzyło w Krakowie jako określenie manifestacji studenckich w 1977 po zamordowaniu studenta Stanisława Pyjasa); cytaty zawsze z komentarzem. 6. Analiza tekstów pochodzących z filmu, zawierających elementy nowomowy. Nauczyciel wyświetla kolejne slajdy z fragmentami wypowiedzi. W każdym tekście uczniowie szukają środków językowych właściwych dla nowomowy (klasę można podzielić na grupy i przydzielić każdej wszystkie lub jeden tekst) (slajd nr 8, 9, 10, 11, 12, 13). Tekst 1. Pracowici, odważni Chińczycy wkraczają w nową epokę. Śpiewamy wschód jest czerwony. Powstańmy! Bądźmy własnymi szefami! Przywódco wizjonerze wprowadź nas w nowa epokę Pracowici, odważni Chińczycy wkraczają w nową epokę Chcę obwieścić światu: Chiny są panem własnego losu. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 11

12 Rozwiązanie ćwiczenia: Pracowici, odważni Chińczycy przymiotniki wartościujące; Chińczycy wkraczają w nową epokę peryfraza, etykieta; Śpiewamy wschód jest czerwony peryfraza ustroju politycznego; Powstańmy! Bądźmy własnymi szefami! peryfraza (nie dajmy się Zachodowi); Przywódco wizjonerze wprowadź nas w nowa epokę eufemizm, peryfraza; Chcę obwieścić światu: Chiny są panem własnego losu magiczna funkcja języka, skoro się tak mówi, to tak jest. Tekst 2. Cudzoziemcy nie rozumieją Chin. Ich oszczercze media prezentują totalitarny, przerażający kraj, jakbyśmy nadal tkwili w epoce Marco Polo. Jesteśmy demokratycznym społeczeństwem. Robotnicy mają prawa. Kiedyś jako szef miałem pełnię władzy, dziś siadamy przy jednym stole jesteśmy równi. Rozwiązanie ćwiczenia: przymiotniki wartościujące (totalitarny, przerażający kraj); hiperbole (ich oszczercze media prezentują totalitarny, przerażający kraj, jakbyśmy nadal tkwili w epoce Marco Polo); dychotomia językowa (my/oni). Tekst 3. Można rządzić żelazną ręką albo dawać swobodę. Wolę drugi sposób, ale robotników trzeba pilnować. Są niewykształceni i prymitywni, to zacofani chłopi, nie potrafią zrozumieć etykiety pracy. Rozwiązanie ćwiczenia: manipulacja rzeczywistością (tak naprawdę dyrektor chętnie dałby swobodę robotnikom, ale nie ma wyjścia). Tekst 4. Są szczęśliwi że tu pracują dlaczego? bo pracują na akord, mogą więcej zarobić, więc są zadowoleni. Rozwiązanie ćwiczenia: manipulacja rzeczywistością, funkcja magiczna. Uwaga: Tutaj nauczyciel może też wyjaśnić termin praca na akord (praca, w której wynagrodzenie mierzone jest ilością wykonywanej produkcji lub stopniem wykonania norm pracy). Tekst 5. Przewodniczący Deng powiedział kot biały lub czarny dopóki łapie myszy jest dobrym kotem liczy się wydajność, musimy wykonać pilne zamówienia, wszyscy mają nadgodziny Rozwiązanie ćwiczenia: sentencja zyskuje nowe znaczenie zależne od sytuacji. Tekst 6. W Lifeng z radością szyjemy dżinsy dla całego świata, Klient jest najważniejszy, Jeśli dziś nie przyłożysz się do pracy, jutro będziesz szukać posady Rozwiązanie ćwiczenia: slogany 7. Dyskusja: nauczyciel pyta, jaki obraz świata wyłania się z takiego opisu językowego, a jaki z filmu. Wnioski: opis językowy Chiny są mocne jako kraj, ich przywódca może dużo, ludzie sami decydują o swoim losie, film zniewolenie, manipulacja, podporządkowanie, strach, kontrola. Wniosek: (slajd 14) Nowomowa: dewastuje język, nadaje słowom inne znaczenia, sprowadza język do frazesu. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 12

13 8. Wykład: Nauczyciel charakteryzuje malarstwo i plakat socrealistyczny. Zwraca uwagę na elementy propagandowe, posługuje się konkretnymi przykładami (slajd 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24). Malarstwo cechy: ograniczona tematyka (portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludzi, aktualne wydarzenia polityczne, ważne wydarzenia w dziejach narodu i ruchu robotniczego, sceny batalistyczne); realistyczne obrazowanie; odrzucenie sztuki, w której forma przeważa nad treścią. O wartości dzieła decydują treści ideowe. Przykłady: 1. Aleksander Kobzdej, Podaj cegłę. Komentarz nauczyciela: praca uważana jest za niemal modelową realizację postulatów stawianych sztuce przez ideologów socrealizmu. Zwyczajny zapis wydarzenia, pracy, heroizacja pracy. 2. Juliusz Stadnicki, Gertruda Wysocka Przodownica pracy. Plakat cechy: Powinien być prosty (nie skłaniać do przemyśleń). Ma zapadać w pamięć i skłaniać do działania; połączenie obrazu ze słowem; ważny kolor (ma uzupełniać tekst, symbole i potęgować wrażenie, wywołuje emocje pozytywne lub negatywne); znaczenie kolorów nienasycone np. fioletowy i różowy (kolor ludzi słabych), nasycone np. czerwony i niebieski (podkreślają siłę); symbole mają na celu zminimalizować treść; slogan/hasło musi być dobrane do odbiorcy, skondensowane, proste, jednoznaczne. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 13

14 Przykłady: 1. Naród i armia to jedność. 2. Ukochany Stalin szczęściem społeczeństwa! Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 14

15 3. 4. Pozdrawiamy kobiety pracujące dla pokoju i rozkwitu ojczyzny. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 15

16 5. 6. Olbrzym i zapluty karzeł reakcji. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeŝone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 16