Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka Janusz Moos 1

Transkrypt

1 Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka Janusz Moos 1 Wprowadzenie Współczesne systemy edukacyjne muszą wiązać się z gospodarką w celu ich wydobycia z działań wyspowych izolowanych, nawet najlepiej zorganizowanych pod względem metodycznym i programowym. Bez tych sprzężeń zwrotnych edukacja może kształtować umiejętności, które nie mają żadnego znaczenia w osiąganych kwalifikacjach zawodowych lub wymuszać przyswajanie wiadomości o nikłym znaczeniu dla procesów edukacyjnych dotyczących najnowszych technologii i technik pracy. Przedmiotem rozważań będzie koncepcja kształcenia modułowego ukazująca procesy organizacji uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych. Są one zasadniczo odmienne od procesów kształcenia w przedmiotach i od powszechnie funkcjonującego toku kształcenia od teorii do praktyki. Kształcenie zadaniowe (modułowe) znakomicie likwiduje lub ogranicza statyczną kulturę kształcenia zawodowego, którą cechuje, między innymi, dominacja sądów (komunikatów) replikujących przekazywaną wiedzę, systematyzacja wiedzy bez procesów jej wytwarzania przez uczniów, ograniczony proces kształtowania miękkich kompetencji kluczowych, takich jak etyka pracy oraz osiągania kwalifikacji ponadzawodowych, w tym umiejętności komunikowania się z innymi, zespołowego produkowania pomysłów rozwiązań problemów, wykorzystywania instrumentarium komputerowego do rozwiązywania zadań. W procesie kształcenia modułowego zadaniowego dominuje tok indukcyjny od identyfikacji zadania zawodowego do struktury teoretycznej. Zadania zawodowe transportowane z rzeczywistego procesu pracy do procesu kształcenia zawodowego określają sytuację wejściową tego procesu. Identyfikacja tego zadania wywołuje potrzebę uczącego się do samodzielnego pobrania informacji (z różnych źródeł, między innymi z internetu, katalogów i poradników, od nauczyciela organizatora procesu kształcenia) koniecznych do rozwiązania zadania. Sterowanie procesem uczenia się na drodze od zadania do struktury teoretycznej (program działania podczas rozwiązywania zadań określonego typu, algorytm postępowania, zasada i in.) określa przebieg czynności pedagogicznych nauczyciela i czynności uczącego się. 1. STRUKTURA PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA MODUŁOWEGO Z wielu definicji pojęcia moduł i wielu koncepcji modułowej budowy programów kształcenia, funkcjonujących w różnych krajach i przedstawianych przez różne instytucje i organizacje, między innymi przez Międzynarodową Organizację Pracy, wybrano następujące: moduł jest zwartą i samodzielną jednostką kształcenia, która posiada precyzyjnie sformułowane cele, moduł umiejętności kwalifikacyjnych określa minimum niezbędnych umiejętności i umożliwia ich kształtowanie, moduł zawiera informacje o celach, które charakteryzują się jednoznacznością i mierzalnością, poziom ukształtowanych umiejętności jest mierzalny, treść modułów można transformować, uczestnik szkolenia może osiągać zdefiniowane cele i odczuwać oraz uzyskiwać potwierdzenie, iż osiąga kwalifikacje zawodowe. 1 Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego

2 Podstawową kategorię dydaktyczną programów kształcenia modułowego zadaniowego stanowi JEDNOSTKA MODUŁOWA, której nazwa jest tożsama z nazwą zadania zawodowego. Jednostka modułowa pracy stanowi odrębną całość, jest samoistnym wycinkiem pracy i nie podlega dalszym podziałom. Rezultatem kształcenia w jednostce modułowej programu jest osiągnięcie kwalifikacji (umiejętności, wiadomości, cechy psychofizyczne) potrzebnych do wykonania zadania zawodowego (jednostki modułowej pracy). Cele kształcenia w jednostkach modułowych są odpowiedziami na pytanie co uczący się będzie umiał po zorganizowanym procesie kształcenia?. Każda jednostka modułowa zawiera kilka umiejętności wynikowych. Pierwszy obszar treściowy jednostki zawiera więc umiejętności wynikowe, czyli zapis w terminologii behawioralnej. Powyższe założenie uzasadnia brak odnotowywania w opisie tych wiadomości i umiejętności, które powinny być przyswojone i ukształtowane podczas procesu kształcenia w jednostce modułowej. Takie podejście do formułowania wyłącznie umiejętności wynikowych szczególnie wzmacnia potrzebę wyróżnienia oceny diagnostycznej (badanie poziomu wiadomości i umiejętności niezbędnych do podjęcia kształcenia w module), oceny formatywnej (badanie poziomu wiadomości i umiejętności w trakcie procesu kształcenia w jednostce modułowej) i oceny sumującej (badanie poziomu umiejętności wynikowych). Program kształcenia modułowego stanowi więc układ jednostek modułowych odpowiednio konfigurowanych. Zmiana treści zadania zawodowego, wynikająca z przemian technologicznych i technik pracy to wymiana jednostki modułowej bez potrzeby zmiany całego programu kształcenia. 2. CELE KSZTAŁCENIA ZADANIOWEGO 1) Szybkie przystosowanie szkolnych systemów kształcenia do potrzeb rynku na nowe kwalifikacje zawodowe poprzez wymianę JEDNOSTEK MODUŁOWYCH w przypadku zmian w technologiach i technikach pracy (zmiana treści zadań zawodowych) i poprzez projektowanie kwalifikacji specjalistycznych przez pracodawców, które charakteryzuje duża zmienność. 2) Organizacja aktywnego uczenia się w wyniku stosowania metody projektów i innych metod stymulujących aktywność uczestników procesu uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych. Metoda projektów umożliwia ukształtowanie najważniejszych umiejętności wynikających z celów kształcenia w modułach, między innymi: samodzielnego wytwarzania pomysłów rozwiązań problemów (rozwiązywanie zadań zawodowych) i metod weryfikacji tych pomysłów; korzystania z tekstowych i pozatekstowych źródeł informacji, analizowania informacji w celu ich selekcji i syntetyzowania informacji poprzez ich scalanie; korelowania informacji i ich porządkowania z różnych punktów widzenia, konstruowania przedmiotowomanipulacyjnego, samodzielnego planowania pracy zorientowanej na wykonywanie 3) zadania; indywidualnego i grupowego podejmowania decyzji, prezentowania własnych rozwiązań. Metoda projektów uczy zachowań przedsiębiorczych oraz kształtuje umiejętność integrowania wiedzy, a także uczy analizowania i oceniania rozwiązań technicznych i organizacyjnych w aspekcie ekonomicznym, społecznym i in. Znaczące wartości dydaktyczne mają poszczególne etapy postępowania w ramach stosowanej metody projektów, to jest: rozbudzenie zainteresowania uczniów tematyką wynikającą z modułowych programów kształcenia zawodowego i sugerowanie treści problemów do rozwiązania, zawieranie kontraktów z uczącymi się, analiza proponowanych tematów projektów i ustalenie zakresu prac; wykonywanie

3 zaplanowanych czynności (realizacja projektu w ramach kształcenia formalnego i pozaformalnego), opracowanie raportu, prezentacja obrona rozwiązań; badanie poziomu ukształtowanych umiejętności. PROJEKTY ZADANIA ZAWODOWE Temat projektu GRUPY ZESPOŁY ZADANIOWE KONTRAKTY EDUKACYJNE WYKONYWANIE PROJEKTÓW ZADAŃ ZAWODOWYCH OBRONA PREZENTACJA WYNIKÓW Rys. 1. Istota metody projektów w kształceniu zawodowym Treść projektu może dotyczyć, między innymi, urządzenia technicznego, modelu matematycznego procesu lub obiektu technicznego, a ogólnie konstruowania umysłowego bądź przedmiotowo-manipulacyjnego. Powinna ona być powiązana z jednostką modułową programu stanowiącą samodzielny wycinek procesu dydaktycznego (zadanie), którego rezultatem jest osiągnięcie kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zadania zawodowego (jednostki modułowej pracy), a więc do wykonywania produktu, usługi lub do podjęcia decyzji. Uczący się realizujący projekt mogą pracować w laboratorium szkolnym, pracowniach centrów kształcenia praktycznego, bibliotekach, firmach przemysłowych i usługowych, pracowniach informatycznych w ramach kształcenia formalnego i pozaformalnego lub mogą brać udział w konsultacjach prowadzonych przez nauczycieli tutorów i mentorów. Istotne w procesie osiągania celów kształcenia w modułach (jednostkach modułowych) są również inne metody ukierunkowane na samodzielne dochodzenie do wiedzy i rozwiązań zadań zawodowych. Należą do nich między innymi: - sesja pomysłów burza mózgów (brainstorming), - dyskusja panelowa, - dyskusja wielokrotna, dyskusja wielokrotna limitowana, dyskusja 66, - tworzenie wspólnego plakatu, graficznego obrazu dyskusji, - metoda ról, - metody sytuacyjne (analiza zdarzeń, przypadków), - inne gry dydaktyczne i inne metody odroczonego wartościowania, - procedura U, - metody synektyczne. 4) Wysokie poziomy indywidualizacji kształcenia w wyniku: - organizowania zbiorowości uczniowskich w zespoły zadaniowe oraz inspirowanie podziału pracy i reguł współdziałania,

4 - wspierania integracji społecznej zespołu zadaniowego oraz stosowanie skutecznych technik rozpoznawania i rozwiązywania konfliktów interpersonalnych, a także konfliktów grupowych, - organizowania kształcenia zindywidualizowanego (praca w grupach, zajęcia wyrównawcze pozaformalne, konsultacje indywidualne, perswazja, kontrakty, naprowadzenia, - pełnienie przez nauczycieli ról facylitatorów i mentorów. 5) Osiąganie kwalifikacji ułatwiających transport umiejętności, w tym uczenie: - uczenia się, - pracy samodzielnej, - podejmowania decyzji, - kreatywności, - odpowiedzialności. Przygotowanie uczącego się do samodzielnego uczenia się jest jednym z najważniejszych założeń pracy szkoły innowacyjnej wdrażającej do praktyki edukacyjnej model kształcenia zadaniowego modułowego. Samodzielne uczenie się może być urzeczywistnione w procesie organizowania kształcenia w poszczególnych jednostkach modułowych (indywidualny tok kształcenia) lub w procesie rekwalifikowania swoich umiejętności, który wynika z przemian w technologiach i technikach pracy zawodowej. 6) Integracja kształcenia praktycznego i teoretycznego, integracja pracy zawodowej i edukacji poprzez wyróżnienie jednostek modułowych (zadań zawodowych transformowanych na zadania dydaktyczne), traktowanie zawodu jako układu zadań zawodowych (lub układu kwalifikacji zawodowych) oraz poprzez sterowanie przez nauczyciela procesów poznawczych i wytwarzania wiedzy (rozwiązywania zadań) na drodze zadanie zawodowe struktura teoretyczna (uczenie się poprzez wykonywanie czynności ukierunkowanych na wykonywanie zadania zawodowego). W omawianym systemie kształcenia zadaniowego nie występują przedmioty. Moduły kształcenia zawodowego tworzone z układu jednostek modułowych (zadań zawodowych) tworzą więc plan kształcenia zawodowego. Sterowanie procesem wykonywania przez uczniów zadań zawodowych i ustalania reguł, zasad, procedur postępowania (struktur teoretycznych) przedstawia rys. nr 2. ST poziom struktur teoretycznych (zasady, reguły, procedury) MS poziom modeli symbolicznych (symbole, oznaczenia) MW poziom modeli wyobrażeniowych (m.in. model czynności) PK poziom konkretów i identyfikacji zadania, czynności manipulacyjnomotorycznych wykorzystywanie zasad, procedur w rozwiązywaniu kolejnego zadania tworzenie modeli symbolicznych wykonywanych czynności tworzenie modeli wyobrażeniowych wykonywanych czynności wykonanie czynności manipulacyjno-motorycznych (działanie praktyczne) Rys. 2. Ilustracja procesu łączenia teorii z praktyką, wg. M. Godlewski, M. Kwiatkowski Kształcenie modułowe zorientowane na uczenie się poprzez wykonywanie zadań zawodowych wywołuje wartościowe procesy edukacyjne stymulujące aktywność

5 uczących się (samodzielne pobieranie informacji potrzebnych do wykonania danego zadania zawodowego, tworzenie zespołów zadaniowych, kontrakty edukacyjne). Model kształcenia modułowego jest wdrażany do praktyki edukacyjnej. Funkcjonuje już Polska Sieć Kształcenia Modułowego. Prowadzone są w kraju prace nad przygotowaniem programów kształcenia modułowego i pakietów edukacyjnych dla nauczyciela i ucznia w ramach Programu Ministerstwa Edukacji Narodowej Przygotowanie innowacyjnych programów kształcenia zawodowego dla zawodów objętych polską klasyfikacją zawodów szkolnych (w latach opracowano 131 programów modułowych i ok pakietów edukacyjnych dla uczniów i nauczycieli). Wykonawcami tego projektu były dwie instytucje: Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy oraz Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego. Strukturę modułowego programu kształcenia i pakietów edukacyjnych oraz istotę kształcenia w jednostkach modułowych ilustrują rys PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE STANDARD KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH MODUŁY KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE JEDNOSTKA MODUŁOWA JM1 JEDNOSTKA MODUŁOWA JM2 JEDNOSTKA MODUŁOWA JM3 JMn Rys. 3. Struktura modułowego programu kształcenia zawodowego MODUŁY KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE JEDNOSTKA MODUŁOWA CELE KSZTAŁCENIA WYKAZ JEDNOSTEK MODUŁOWYCH SCHEMAT UKŁADU JEDNOSTEK MODUŁOWYCH Rys. 4. LITERATURA Treści modułów i jednostek modułów CELE SZCZEGÓŁOWE KSZTAŁCENIA MATERIAŁ KSZTAŁCENIA ĆWICZENIA ŚRODKI DYDAKTYCZNE WSKAZANIA METODYCZNE DOTYCZĄCE ORGANIZACJI PROCESU KSZTAŁCENIA W JEDNOSTCE MODUŁOWEJ PROPOZYCJE METOD SPRAWDZANIA I OCENY OSIĄGNIĘĆ UCZĄCEGO SIĘ

6 PAKIET MODUŁY EDUKACYJNY KSZTAŁCENIA DLA UCZNIA W ZAWODZIE PAKIET EDUKACYJNY DLA NAUCZYCIELA WPROWADZENIE I WYMAGANIA WSTĘPNE SZCZEGÓŁOWE CELE KSZTAŁCENIA MATERIAŁ KSZTAŁCENIA, W TYM: INFORMACJE OBEJMUJACE OPISY, POJĘCIA, PRAWA, SYMBOLE, ĆWICZENIA, PYTANIA SPRAWDZAJĄCE SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ LITERATURA WPROWADZENIE I WYMAGANIA WSTĘPNE SZCZEGÓŁOWE CELE KSZTAŁCENIA PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ ĆWICZENIA WSKAZÓWKI METODYCZNE, ŚRODKI DYDAKTYCZNE EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA TEST OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH LUB PRÓBA PRACY, W TYM: PLAN TESTU, PUNKTACJA ZADAŃ, NORMY WYMAGAŃ (PROPOZYCJE), INSTRUKCJA, KARTA ODPOWIEDZI, ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH LITERATURA Rys. 5. Struktura pakietu edukacyjnego dla ucznia i nauczyciela Sygnalizowane standardy kwalifikacji zawodowych były opracowywane w ramach projektu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Opracowanie i upowszechnienie krajowych standardów kwalifikacji zawodowych. Projekt wykonywało konsorcjum w składzie: Doradca Consultants Ltd., Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Demos Polska, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie, Pracownia Badań Społecznych w Sopocie. Do zadań projektu należało, między innymi, opisanie i upowszechnienie krajowych standardów dla 200 zawodów. Zakłada się, iż standard kwalifikacji zawodowych jako norma opisująca kwalifikacje konieczne do wykonywania zadań zawodowych zgodnie z wymaganiami stanowisk pracy będą stosowane w pośrednictwie pracy, doradztwie zawodowym, w tworzeniu standardów egzaminacyjnych i programów kształcenia, w procesach porównywalności i uznawalności kwalifikacji w polityce kadrowej przedsiębiorstw oraz w projektowaniu i prowadzeniu procesów kształcenia przedzawodowego i zawodowego. W każdym standardzie zawarte są podstawy prawne wykonywania zawodu, opis zwodu, zestaw zadań zawodowych, opisane składowe kwalifikacji (umiejętności, wiadomości i cechy psychofizyczne) dla kwalifikacji ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych i specjalistycznych oraz dla wyróżnionych poziomów kwalifikacji. Bazą informacyjną dla Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w pracach nad modularyzacją kształcenia zawodowego i standaryzacją kwalifikacji były prace koordynacyjne w programie UPET-IMPROVE zorientowanym na opracowanie i wdrożenie do praktyki szkolnej modelu kształcenia zmodularyzowanego

7 w zawodach szerokoprofilowych oraz koordynacja prac nad projektowaniem i wdrożeniem modelu edukacji prozawodowej. 2, 3, 4 Istotne były również następujące działania: 1. Opracowanie 80. modułowych programów kształcenia zawodowego w krótkich cyklach (0,5-1,5 roku) w szkole policealnej na podbudowie programowej szkolnej edukacji prozawodowej. Cechą charakterystyczną prac był wybór najważniejszej dla pracodawców kwalifikacji podstawowej dla zawodu i kwalifikacji specjalistycznej (wyniki badań rynku pracy poprzedzające prace programowe), wytypowanie najważniejszych zadań zawodowych, ustalenie jednostek modułowych i modułów umiejętności zawodowych, opracowanie tzw. kart JM i kart MUZ oraz pakietów edukacyjnych dla nauczycieli i uczniów wspomagających organizację procesu kształcenia modułowego. W zbiorze 80 programów znalazły się, między innymi, propozycje kształcenia modułowego w zawodach: technik mechanik technolog programista obrabiarek CNC; technik elektronik robotyka i automatyka elektroniczna; technik informatyk komputerowe wspomaganie projektowania, grafika komputerowa, techniki multimedialne; technik budownictwa renowacja obiektów architektury. 5 Do najważniejszych efektów sygnalizowanej pracy można zaliczyć: powołanie i zorganizowanie działalności 35 zespołów zadaniowych składających się z nauczycieli i pracodawców, grupowe rozwiązywanie problemów projektowania kształcenia modułowego, organizacja 38 kursów, warsztatów metodycznych, sesji i seminariów, wzbogacenie funkcjonującego Nauczycielskiego Zespołu Postępu Pedagogicznego w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego o grupę nauczycieli kształcenia modułowego. 2. Udział ekspercki i organizacyjny w projekcie Phare 2001 i Phare 2002 ( r.) Rozwój ZASOBÓW LUDZKICH - Pracuję - Zatrudniam (Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego było w konsorcjum z brytyjską firmą JMC Consulting LTD, WUR sp. z o.o. i Świętokrzyską Agencją Rozwoju Regionalnego). Wszystkie programy projektowanych szkoleń dla osób zainteresowanych założeniem własnej firmy i osiągnięciem nowej kwalifikacji zawodowej zostały opracowane jako MODUŁOWE przez zorganizowane nauczycielskie zespoły metodyczne współpracujące z pracodawcami. Partnerami projektu były powiatowe urzędy pracy, jednostki samorządu terytorialnego i szkoły zainteresowane zmianą oferty edukacyjnej. W wyniku dokonanej szczegółowej analizy rynku pracy opracowano programy modułowe 392 szkoleń długodystansowych (od trzech tygodni do dwóch miesięcy) dla osiągnięcia kwalifikacji zawodowych, między innymi w następujących obszarach zawodowych: księgowość wspomagana komputerem, specjalista ds. wynagrodzeń, europejska karta umiejętności informatycznych (ECDL), grafika komputerowa, projektowanie i wdrażanie baz danych, administracja sieci komputerowych, obsługa i programowanie obrabiarek sterowanych numerycznie, montaż i eksploatacja urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych, bibliotekoznawstwo, usługi opiekuńcze, usługi gastronomiczne, diagnostyka samochodowa, pracownik hurtowni, sprzedawca w punkcie sprzedaży detalicznej, diagnostyka i serwis urządzeń automatyki. Do znaczących efektów sygnalizowanej działalności można zaliczyć: powiązanie pracy edukatorów z pracodawcami, ukazanie funkcji szkoły zawodowej w systemie kształcenia 2 Figurski J., Symela K. (red.): Modułowe programy w kształceniu zawodowym, Radom, Moos J. (red.): Kształcenie w zawodach szerokoprofilowych, Warszawa, Brejnak A., Strojna E.: Projektowanie modułowych programów kształcenia zawodowego w formie kursowej i szkolnej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, Moos J. (red.): Modelowanie kształcenia modułowego, Łódź, 2001

8 ustawicznego, utworzenie modelu osiągania nowych kwalifikacji zawodowych w powiązaniu z procesem monitorowania rynku pracy, doradztwem zawodowym przedszkoleniowym i poszkoleniowym, przygotowanie kolejnej grupy nauczycieli do projektowania Programów Modułowych i organizacji kształcenia modułowego. W 392 szkoleniach modułowych wzięło udział ok osób. W wyniku zorganizowanych prac doradczych ponad 1200 osób zatrudniło się w firmach przemysłowych, handlowych i usługowych lub założyło własną firmę, a 18 szkół zawodowych w wyniku opracowanych 46 programów modernizacji oferty edukacyjnej wyposażono w nowe stacje technodydaktyczne uwzględniające najnowsze technologie informatyczne. Efektem przedstawionej i wdrożonej autorskiej koncepcji modularyzacji kształcenia ustawicznego była organizacja kształcenia modułowego dorosłych w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w ramach kolejnych szkoleń prowadzonych we współpracy z powiatowymi urzędami pracy (Łódź, Brzeziny). Dotyczyły one programowania i obsługi obrabiarek sterowanych numerycznie, obsługi maszyn do przetwórstwa tworzyw sztucznych, języka angielskiego w pracy zawodowej, kształcenia na odległość i umiejętności funkcjonalne oczekiwane przez pracodawców na regionalnym i europejskim rynku pracy, prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Do szczególnie ważnych efektów wyżej scharakteryzowanej działalności należy również powiązanie badań rynku pracy, modularyzacji programów osiągania kwalifikacji zawodowych, doradztwa zawodowego z procesem tworzenia warunków technodydaktycznych (stacji dydaktycznych) do prowadzenia kształcenia modułowego. Przykładem ilustrującym ten proces może być praca ukierunkowana na organizowanie warunków materialnych i kadrowych dla potrzeb osiągania w systemie modułowym kwalifikacji w zakresie przetwórstwa tworzyw sztucznych. Zapotrzebowanie na te kwalifikacje zostały zgłoszone przez pracodawców. Brak organizacji tego kształcenia na poziomie średnim technicznym i wyższym inżynierskim spowodował potrzebę powołania w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego Pracowni Przetwórstwa Tworzyw Ssztucznych, wyposażonej w nowoczesną wtryskarkę i instrumentarium komputerowe z najnowszym oprogramowaniem, opracowania zmodularyzowanych programów kształcenia i zorganizowania działalności zespołów zadaniowych składających się z nauczycieli ŁCDNiKP i pracodawców. Przedstawione doświadczenia z opracowywania i wdrażania programów modułowych zadecydowały o wpisaniu Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego do Rejestru Instytucji Szkoleniowych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Łodzi oraz zdobyciu akredytacji Łódzkiego Kuratora Oświaty na prowadzenie szkoleń dla dorosłych według opracowanych modułowych programów tych szkoleń. 3. Organizacja kształcenia formalnego i pozaformalnego uczniów w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego na bazie opracowanych programów modułowych Kształcenie formalne uczniów prowadzone zgodnie z opracowanymi programami powiązano z kształceniem nieformalnym w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego (dodatkowym, wynikającym z zainteresowań uczniów i chęci osiągnięcia dodatkowej kwalifikacji specjalistycznej), organizowanym na bazie programów modułowych. Tematyka zajęć dotyczy następujących obszarów zawodowych (kwalifikacji zawodowych): mechatronika (pneumatyka, hydraulika, sterowniki programowalne, wstęp do robotyki, mechatronika pojazdowa), elektronika montaż i uruchamianie układów elektronicznych, technika cyfrowa i mikroprocesowa, automatyka, energoelektronika, elektrotechnika montaż i uruchomienie układów elektrycznych, obróbka skrawaniem, programowanie obrabiarek sterowanych numerycznie, kształtowanie warunków dowolnego środowiska pracy z uwzględnieniem

9 zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, komputerowe wspomaganie projektowania, cyfrowa obróbka grafiki, multimedia i grafika komputerowa, tworzenie stron www za pomocą edytorów, programu FLASH i kodu html. Zajęcia formalne są również organizowane dla uczniów liceów profilowanych na bazie zmodularyzowanych programów (m.in. profil mechatroniczny, zarządzanie informacją, kształtowanie środowiska). Programy modułowe stanowią szczególnie ważną bazę informacyjną do prowadzenia kształcenia nieformalnego (dodatkowe kwalifikacje specjalistyczne osiągane przez uczniów zgłaszających się na dodatkowe spotkania edukacyjne zajęcia prowadzone metodami projektowymi na stacjach technodydaktycznych) w ramach zorganizowanej przez ŁCDNiKP Akademii Młodych Twórców (sekcja informatyki, sekcja mechatroniki i sekcja ekologiczna) dla młodzieży uzdolnionej. Rozwiązanie w systemie kształcenia modułowego formalnych i pozaformalnych dróg dochodzenia do kwalifikacji, a także uwzględnienie w procesach prowadzonych w Akademii Młodych Twórców drogi nieformalnej (własne doświadczenie, kształcenie incydentalne ) stanowi szczególnie istotną wartość edukacyjną, która powstała na bazie prowadzonych prac nad innowacyjnymi modułowymi programami kształcenia prozawodowego i zawodowego. Wyżej przedstawione motywy eksponowania kształcenia modułowego, zwłaszcza dotyczące wiązania kształcenia zawodowego z procesem pracy zawodowej oraz pełnej integracji teorii z praktyką, opisane wybrane elementy pracy nad implementacją modelu kształcenia do praktyki szkolnej oraz przedstawione doświadczenia zadecydowały o utworzeniu Sekcji Kształcenia Modułowego Nauczycielskiego Zespołu Postępu Pedagogicznego, rozszerzeniu certyfikatu ISO 9001:2000 w zakresie doskonalenia i doradztwa metodycznego dla kadry pedagogicznej o kształcenie ustawiczne dorosłych i kształcenie zawodowe uczniów oraz o współpracy z Urzędem Marszałkowskim w Łodzi nad organizacją Publicznej Szkoły Nowoczesnych Technologii (r. sz. 2007/2008), która prowadzona jest w Systemie Modułowym. Model kształcenia modułowego jest systematycznie upowszechniany przez Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego (w okresie zorganizowano seminaria, konferencje, prezentacje, warsztaty metodyczne, spotkania z pracodawcami, dyskusje panelowe, cykl konsultacji grupowych, spotkania Rady Społeczno-Doradczej ŁCDNiKP, opracowano materiały dydaktyczne, upowszechniono wcześniej opracowane skrypty i poradniki na temat kształcenia modułowego, łącznie ponad 200 przedsięwzięć). Proces upowszechniania modelu kształcenia modułowego powiązano z wytworzonym modelem orientacji poradnictwa zawodowego wdrażanym poprzez ŁCDNiKP do praktyki szkolnej (prace doradców zawodowych ŁCDNiKP). 3. RELACJA KONCEPCJI KSZTAŁCENIA ZADANIOWEGO Z REGIONALNĄ STRATEGIĄ INNOWACJI DLA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO I STRATEGIĄ UCZENIA SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE Omawiane kształcenie zadaniowe znakomicie koresponduje z treściami scenariuszy rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy i opracowanymi modelami innowacji i wyróżnionych obszarów transformacji (wiedza, kompetencje) oraz z założeniami strategii uczenia się dla przyszłości uczenia się przez całe życie. 6 6 Rogut A., Piasecki B.: Regionalna strategia innowacji dla województwa łódzkiego, Łódź, 2008

10 Kształcenie przez całe życie człowieka obejmuje odnawianie, poszerzanie i pogłębianie kwalifikacji ogólnych i zawodowych oraz osiąganie nowych kwalifikacji. Umożliwia ono dostosowanie struktury kwalifikacyjno-zawodowej podaży do popytu na pracę. Uczenie się przez całe życie (lifelong learning) powinno dotyczyć uczenia się od fazy przedszkolnej do późnej emerytalnej, włączając w to całe spektrum uczenia się formalnego, pozaformalnego i nieformalnego. Edukacja formalna szkolna prowadzona jest na bazie obowiązujących podstaw programowych (standardów kwalifikacji zawodowych), edukacja pozaformalna to świadome uzupełnienie formalnego kształcenia poza ustanowionym formalnym systemem szkolnym, a edukacja nieformalna to nieświadome lub świadome uzupełnianie kształcenia formalnego i nieformalnego, w tym również poprzez doświadczenie uzyskane w pracy. Uczenie się przez całe życie powinno odnosić się do wszelkiej, trwającej przez całe życie, aktywności uczenia się, mającej na celu rozwój wiedzy, umiejętności i kompetencji w perspektywie osobistej, obywatelskiej, społecznej oraz zorientowanej na zatrudnienie. Kategorie wiedza, umiejętności, kompetencje są szczególnie ważne dla tworzenia Krajowych Ram Kwalifikacji i opisują Efekty Uczenia Się na różnych drogach. Wiedza to zbiór praktyk, faktów, zasad, teorii, a więc wiedza deklaratywna wiedzieć co? (fakty i koncepcje), proceduralna wiedzieć jak? (procedury, metody), kontekstowa wiedzieć dlaczego? faktograficzna (praktyczna). Umiejętności to zdolności do wykonywania Zadań, rozwiązywania problemów, w tym umiejętności kognitywne (myślenie logiczne, intuicyjne, kreatywne) i praktyczne. Kompetencje to połączenie wiedzy, umiejętności, wartości etycznych (osobistych, społecznych, zawodowych), postaw i zachowań potrzebnych do życia w zmieniającym się środowisku. Uczenie się przez całe życie to koncepcja uczenia się obejmująca rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach, tj. w systemie formalnym i pozaformalnym, jak również w ramach kształcenia nieformalnego, czyli w domu, w pracy i w społeczności. W podejściu tym podkreśla się potrzebę przygotowywania i zachęcania dzieci do uczenia się przez całe życie już od wczesnego wieku oraz ukierunkowuje działania, aby zapewnić odpowiednie możliwości wszystkim pracującym i bezrobotnym, osobom dorosłym, które powinny przekwalifikować się lub podnieść swoje kwalifikacje. Ważnymi komponentami uczenia się przez całe życie są: procesy kształtowania gotowości uczącego się do wielokrotnego zmieniania kwalifikacji zawodowych; implementowanie do praktyki edukacyjnej modelu kwalifikacji zawodowych z uwzględnieniem kwalifikacji ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu i specjalistycznych oraz pięciu poziomów kwalifikacji (od wykonywania prostych, rutynowych zadań pod kierunkiem nauczyciela poziom 1 do wykonywania zadań złożonych w sytuacjach problemowych wspomagających podejmowanie decyzji poziom 5); wdrażanie do praktyki otwartego i elastycznego systemu kształcenia zadaniowegomodułowego, umożliwiającego osiąganie kwalifikacji na drodze formalnej i pozaformalnej w wyniku uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych; osiąganie przez uczących się kluczowych kompetencji dla społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy, zgodnie z wyróżnionymi kompetencjami kluczowymi: porozumiewanie się w języku ojczystym, porozumiewanie się w języku obcym, kompetencje matematyczne oraz podstawowe kompetencje naukowe i techniczne, kompetencje informatyczne, kompetencje uczenia się, kompetencje społeczne i obywatelskie, inicjatywność i przedsiębiorczość, świadomość i ekspresja kulturalna.

11 Wśród różnych programów wspierających lub bezpośrednio odnoszących się do idei UCZENIA SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE jest program Partnerstwo dla Przyszłości (Partners in Learning) firmy Microsoft, realizowany w ponad stu krajach i uznany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej jako Inicjatywa Edukacyjna Roku Wspomaganie edukacji informatycznej, budowanie Szkoły dla Przyszłości, szkoły otwartej na nowe technologie i szkoły aktywnej w zakresie zastosowań i propagowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych to najważniejsze filary PROGRAMU. Jednym z nich jest również utworzenie w Polsce sześciu Centrów Innowacji Microsoft. Jednym z tych centrów zostało Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, któremu powierzono koordynację w skali kraju projektu Certyfikacja umiejętności informatycznych nauczycieli, będącego realizacją ważnego komponentu systemu uczenia się przez całe życie. 4. Przykład programu modułowego kształcenia w zawodzie technika mechatronika 7 Celem kształcenia w szkole zawodowej jest przygotowanie aktywnego, mobilnego i skutecznie działającego pracownika gospodarki. Efektywne funkcjonowanie na rynku pracy wymaga: przygotowania ogólnego, opanowania podstawowych umiejętności zawodowych oraz kształcenia ustawicznego. Absolwent współczesnej szkoły powinien charakteryzować się otwartością, wyobraźnią, zdolnością do ciągłego kształcenia i doskonalenia oraz umiejętnością oceny własnych możliwości. Wprowadzenie do systemu szkolnego programów modułowych powinno ułatwić ukształtowanie takiej sylwetki absolwenta. Kształcenie według modułowego programu charakteryzuje się tym, że: cele kształcenia i materiał nauczania wynikają z przyszłych zadań zawodowych, przygotowanie ucznia do wykonywania zawodu odbywa się głównie poprzez realizację zadań zbliżonych do tych, które są wykonywane na stanowisku pracy, nie ma w nim podziału na zajęcia teoretyczne i praktyczne, występuje w nim prymat umiejętności praktycznych nad wiedzą teoretyczną, jednostki modułowe integrują treści kształcenia z różnych dyscyplin wiedzy, w szerokim zakresie wykorzystuje się zasadę transferu wiedzy i umiejętności, proces uczenia się dominuje nad procesem nauczania, programy nauczania są elastyczne, poszczególne jednostki można wymieniać, modyfikować, uzupełniać oraz dostosowywać do poziomu wymaganych umiejętności, potrzeb gospodarki oraz lokalnego rynku pracy, umiejętności opanowane, ukształtowane w ramach poszczególnych modułów dają możliwość wykonywania określonego zakresu pracy. Modułowy program składa się z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych, umożliwiających kształtowanie umiejętności i postaw właściwych dla zawodu. W strukturze modułowego programu wyróżniono: założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie, plany nauczania, programy modułów i jednostek modułowych. Dydaktyczna mapa programu kształcenia, zamieszczona w założeniach programowoorganizacyjnych, przedstawia schemat powiązań między modułami i jednostkami 7 Program kształcenia modułowego w zawodzie mechatronika

12 modułowymi oraz określa kolejność ich realizacji. Ma ona ułatwić dyrekcji szkół i nauczycielom organizowanie procesu kształcenia. W programie został przyjęty system kodowania modułów i jednostek modułowych zawierających następujące elementy: symbol cyfrowy zawodu według klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, symbol literowy oznaczający kategorię modułów: O dla modułów ogólnozawodowych, Z dla modułów zawodowych, S dla modułów specjalizacyjnych. cyfrę arabską oznaczającą kolejny moduł lub jednostkę modułową. Przykładowy zapis kodowania modułu: 311[50].O1 311[50] symbol cyfrowy zawodu: technik mechatronik O1 pierwszy moduł ogólnozawodowy Przykładowy zapis kodowania jednostki modułowej: 311[50].Z [50] symbol cyfrowy zawodu: technik mechatronik Z1 pierwszy moduł zawodowy 02 druga jednostka modułowa w module Z1. 5. Założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie technika mechatronika Opis pracy w zawodzie Typowe stanowiska pracy Absolwent szkoły kształcącej w zawodzie technika mechatronika może być zatrudniony w zakładach o zautomatyzowanym i zrobotyzowanym cyklu produkcyjnym, w zakładach prowadzących usługi w zakresie projektowania, serwisu, napraw urządzeń i systemów mechatronicznych na stanowiskach: konstruktora, technologa, mistrza, kierownika działu obsługi i napraw, specjalisty ds. zaopatrzenia, specjalisty ds. handlu sprzętem mechatronicznym powszechnego użytku, operatora i programisty CNC, diagnosty i serwisanta sprzętu mechatronicznego powszechnego użytku. Zadania zawodowe Do typowych zadań zawodowych technika mechatronika należą: projektowanie i konstruowanie urządzeń i systemów mechatronicznych, montaż i demontaż urządzeń i systemów mechatronicznych, programowanie i użytkowanie urządzeń i systemów mechatronicznych, diagnozowanie i naprawa urządzeń oraz systemów mechatronicznych. Umiejętności zawodowe W wyniku kształcenia w zawodzie absolwent szkoły powinien umieć: czytać i analizować dokumentację techniczną urządzeń i systemów mechatronicznych oraz ich elementów podzespołów, opracowywać dokumentację techniczną urządzeń i systemów mechatronicznych, obliczać parametry charakteryzujące urządzenia i systemy mechatroniczne,

13 wykonywać pomiary wielkości elektrycznych i nieelektrycznych oraz interpretować ich wyniki, dobierać materiały i narzędzia do montażu oraz obsługi urządzeń i systemów mechatronicznych, dobierać zespoły, podzespoły oraz elementy urządzeń i systemów mechatronicznych, przygotowywać do montażu zespoły, podzespoły i elementy urządzeń i systemów mechatronicznych, nastawiać parametry urządzeń i systemów mechatronicznych, sprawdzać poprawność działania elementów, podzespołów, modułów urządzeń i systemów mechatronicznycyh, instalować i obsługiwać systemy sieciowe transmisji danych stosowane w mechatronice, instalować i użytkować oprogramowanie niezbędne do pracy urządzeń i systemów mechatronicznych, instalować urządzenia mechatroniczne, montować i demontować urządzenia i systemy mechatroniczne, uruchamiać oraz wyłączać urządzenia i systemy mechatroniczne, projektować urządzenia i systemy mechatroniczne, programować urządzenia i systemy mechatroniczne, dozorować pracę urządzeń i systemów mechatronicznych, wykonywać podstawowe naprawy i regulację urządzeń oraz systemów mechatronicznych, sporządzać protokoły uszkodzeń, awarii oraz dokonanych napraw, prowadzić dokumentację techniczną, techniczno-ruchową urządzeń i systemów mechatronicznych, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, prowadzić działalność gospodarczą, stosować przepisy prawa w zakresie wykonywanych zadań zawodowych, udzielać pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia, komunikować się z uczestnikami procesu pracy, współpracować w zespole, porozumieć się w języku obcym w zakresie wykonywanych zadań, korzystać z różnych źródeł informacji w celu doskonalenia się i aktualizowania wiedzy zawodowej. 6. Uwagi dotyczące organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego Proces kształcenia według modułowego programu dla zawodu technika mechatronika może być realizowany w czteroletnim technikum dla młodzieży i dla dorosłych (w formie stacjonarnej i zaocznej) oraz w szkole policealnej dla młodzieży i dla dorosłych (w formie stacjonarnej i zaocznej). Program obejmuje kształcenie ogólnozawodowe, zawodowe i specjalizacyjne. Kształcenie ogólnozawodowe zapewnia orientację w zawodzie oraz ułatwia ewentualną zmianę zawodu. Kształcenie zawodowe ma na celu przygotowanie absolwenta szkoły do realizacji zadań na typowych dla zawodu stanowiskach pracy i stanowi podbudowę do uzyskania specjalizacji zawodowej. Kształcenie specjalizacyjne ma na celu dostosowanie absolwenta do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy. Ogólne i szczegółowe cele kształcenia wynikają z podstawy programowej kształcenia w zawodzie.

14 Treści programowe zawarte są w dziewięciu modułach: dwóch ogólnozawodowych, sześciu zawodowych oraz w jednym specjalizacyjnym. Moduły są podzielone na jednostki modułowe. Każda jednostka modułowa zawiera treści stanowiące pewną logiczną całość. Osiąganie szczegółowych celów kształcenia jednostek modułowych powinno zapewnić kształtowanie umiejętności pozwalających na wykonywanie określonego zakresy pracy. Czynnikiem sprzyjającym kształtowaniu umiejętności zawodowych powinno być wykonywanie ćwiczeń zaproponowanych w poszczególnych jednostkach modułowych. Program modułu 311[50].O1 Podstawy mechatroniki składa się z ośmiu jednostek modułowych i obejmuje ogólnozawodowe treści kształcenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska, obwodów elektrycznych prądu stałego i przemiennego oraz układów analogowych i cyfrowych mikroprocesorowych, pneumatycznych i hydraulicznych. Program modułu 311[50].O2 Technologie i konstrukcje mechaniczne składa się z czterech jednostek modułowych i obejmuje treści ogólnozawodowe dotyczące wykonywania dokumentacji technicznej, dobierania materiałów konstrukcyjnych, konstruowania oraz wytwarzania elementów maszyn. Programy modułów: 311[50]0.O1 Podstawy mechatroniki i 311[50].O2 Technologie i konstrukcje mechaniczne powinny być realizowane w pierwszej kolejności. Program modułu zawodowego 311[50].Z1 Proces projektowania urządzeń i systemów mechatronicznych składa się z pięciu jednostek modułowych i zawiera treści dotyczące analizowania działania elementów oraz podzespołów urządzeń i systemów mechatronicznych, obliczania wielkości i parametrów charakteryzujących te urządzenia, dobierania elementów i podzespołów, sporządzania dokumentacji technicznej urządzeń i systemów mechatronicznych. Program modułu 311[50].Z2 Technologia montażu urządzeń i systemów mechatronicznych składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu montażu urządzeń i systemów mechatronicznych oraz ich wstępnego rozruchu. Program modułu 311[50].Z3 Proces programowania i użytkowania urządzeń i systemów mechatronicznych składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu instalowania specjalistycznego oprogramowania do programowania sterowników programowalnych, układów manipulacyjnych i robotów oraz do wizualizacji procesów, uruchamiania i użytkowania specjalistycznych programów, programowania sterowników w wybranych językach programowania, programowania układów manipulacyjnych i robotów, uruchamiania i monitorowania pracy urządzeń i systemów mechatronicznych oraz regulacji parametrów urządzeń i systemów. Program modułu 311[50].Z4 Technologia napraw urządzeń i systemów mechatronicznych składa się z dwóch jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu diagnozowania stanu technicznego, lokalizowania usterek i i uszkodzeń oraz naprawy urządzeń i systemów mechatronicznych. Program modułu 311[50].Z5 Język obcy zawodowy składa się z czterech jednostek modułowych i dotyczy umiejętności posługiwania się językiem obcym w pracy zawodowej, w zakresie urządzeń mechatronicznych. Program modułu 311[50].Z6 Praktyka zawodowa składa się z dwóch jednostek modułowych i obejmuje treści, które powinny umożliwić uczniom zastosowanie i pogłębienie zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy. Program modułu specjalizacyjnego 311[50].S1 Proces programowania i użytkowania obrabiarek sterowanych numerycznie składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu podstaw obróbki CNC oraz programowania i użytkowania tokarek i frezarek CNC.

15 W zależności od potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy szkoła może opracować i realizować również własny program modułu specjalizacyjnego, na przykład: systemy transmisji danych, automatyzacja procesów produkcyjnych, programowanie robotów i manipulatorów przemysłowych, urządzenia mechatroniczne powszechnego użytku, mechatronika pojazdów samochodowych lub inny wynikający z lokalnych potrzeb i sytuacji na rynku pracy. Proponuje się, aby na każdy moduł specjalizacyjny realizowany w szkole, przeznaczyć taką samą liczbę godzin jak na moduł Proces programowania i użytkowania obrabiarek sterowanych numerycznie. Pozwoli to na wykorzystanie podstawowego schematu kształcenia w zawodzie, podanego w programie. BIBLIOGRAFIA 1/ Bednarczyk H. (red.): Systemy, jakość i standardy kształcenia zawodowego, Radom- Warszawa / Bednarczyk H., Woźniak I., Kwiatkowski S.M. (red.): Krajowe standardy kwalifikacji zawodowych. Rozwój i współpraca, Warszawa / Brejnak A., Strojna E.: Projektowanie modułowych programów kształcenia zawodowego w formie kursowej i szkolnej, Warszawa / Chrościel E., Plumbridge W.: Podręcznik modułowych szkoleń umiejętności zawodowych, Warszawa-Genewa / Figurski J., Symela K. (red.): Modułowe programy w kształceniu zawodowym, Radom / Informator o programach modułowych dla szkolenia zawodowego. Projekt TOR#9 szkolenie dorosłych, Warszawa / Jaszczyk T., Bednarczyk I. (red.): Standardy kwalifikacji i modułowe programy kształcenia zawodowego dla mikroprzedsiębiorstw, Radom / Jeruszka U., Kwiatkowski S.M., Plewka Cz. (red.): Kształcenie modułowe, Szczecin / Koprowska D. (red.): Koncepcja szkolnictwa modułowego w edukacji ustawicznej w kontekście budowy społeczeństwa opartego na wiedzy, Radom / Krajowy standard kwalifikacji. Technik mechatronik, Warszawa / Kramek Z.: Pakiety edukacyjne w kształceniu zawodowym, Radom / Mikina A., Zając B.: Metoda projektów jako strategia postępowania dydaktycznego w kształtowaniu postaw przedsiębiorczych uczniów, Łódź / Modułowy program kształcenia. Technik Mechatronik, Warszawa / Moos J.: Kształcenie w zawodach szerokoprofilowych, Warszawa / Moos J. (red.): Modelowanie kształcenia modułowego, Łódź / Moos J. (red.): Budowa programów kształcenia modułowego i organizacja procesu kształcenia w modułach, Łódź / Moos J., Sienna M. (red.): Zmiany w kształceniu zawodowym w obliczu wyzwań rynku pracy, Łódź / Moos J.: Organizacja procesu kształcenia zawodowego w świetle koncepcji kształcenia wielostronnego, Łódź / Polskie standardy kwalifikacji zawodowych, Radom / Rogut A., Piasecki B.: Regionalna strategia innowacji dla województwa łódzkiego, Łódź 2008.

16 21/ Symela K.: Zasady wdrażania i oceny modułowych programów szkolenia dorosłych, Warszawa / Symela K., Baraniak B. (red.): Zarys metodologii konstruowania modułowego programu nauczania dla zawodu, Warszawa 2001.