Prof. dr hab. Roman Wieruszewski Dr Katarzyna Sękowska-Kozłowska Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych PAN

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Roman Wieruszewski Dr Katarzyna Sękowska-Kozłowska Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych PAN Opinia w sprawie zgodności przepisów Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z Konstytucją RP, w szczególności z art. 18, art. 33, art. 47, art. 48 oraz art Uwagi wstępne Przedmiotem niniejszej opinii jest zgodność postanowień Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej 1 (dalej: Konwencja lub Konwencja CAHVIO) przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy w dn. 7 kwietnia 2011 z Konstytucją RP, a w szczególności z art. 18, art. 33 ust. 1, art. 47, art. 48 oraz art. 53. Opinia koncentruje się na tych postanowieniach Konwencji, które budzą główne obiekcje, podnoszone publicznie m.in. przez przedstawicieli rządu 2. Są to przede wszystkim te artykuły, które odnoszą się do zobowiązań państw-stron Konwencji w materii promowania społecznych i kulturowych wzorców zachowań kobiet i mężczyzn w celu eliminacji praktyk opartych na idei niższości kobiet lub na stereotypowych rolach kobiet i mężczyzn, a mianowicie art. 12 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji. Pozostają one w bezpośrednim związku z definicją płci społeczno-kulturowej przyjętą w art. 3 c Konwencji, która również jest przedmiotem podnoszonych zastrzeżeń. Ponieważ przepisy te powielają w dużej mierze zobowiązania międzynarodowe, którymi Polska jest już związana, w opracowaniu dokonano również analizy odpowiednich standardów międzynarodowych. 1 Autorzy posługują się roboczym tłumaczeniem Konwencji przygotowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, (data ostatniej weryfikacji: 30 sierpnia 2012 r.). 2 Zob. np. M. Królikowski, Kto chce wykorzenić tradycję, Rzeczpospolita z dn. 17 kwietnia 2012 r., (data ostatniej weryfikacji: 30 sierpnia 2012 r.). 1

2 2. Prawo międzynarodowe U źródeł Konwencji CAHVIO leżą niewątpliwie kształtowane na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka, co zostało zresztą podkreślone w preambule tego traktatu. Zasadnym jest zatem w pierwszym rzędzie dokonanie analizy wyżej wymienionych postanowień Konwencji w świetle wiążących Polskę zobowiązań międzynarodowych. Na wstępie należy odnieść się do ogólnych założeń Konwencji, której celem jest zwalczanie przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Zgodnie z definicją zawartą w art. 3a Konwencji, przemoc wobec kobiet uznawana jest za naruszenie praw człowieka i formę dyskryminacji kobiet. Uznanie przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej, za akt dyskryminacji ze względu na płeć, a tym samym naruszenie praw człowieka stanowi efekt ewolucji międzynarodowego standardu ochrony praw człowieka, kształtowanego zarówno na poziomie uniwersalnym, jak i regionalnym 3. Za prekursora i głównego rzecznika wpisania problemu przemocy wobec kobiet w agendę międzynarodowych działań na rzecz praw człowieka można uznać Komitet ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (dalej: Komitet CEDAW) - niezależny organ ekspercki monitorujący realizację przez państwa-strony obowiązków nałożonych przez Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet 4 przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1979 r. (dalej: Konwencja CEDAW), której Polska jest stroną od 1980 r. Jest to najważniejsza umowa międzynarodowa odnosząca się do praw kobiet, która zobowiązuje państwa-strony (obecnie: 187 państw) do zwalczania dyskryminacji kobiet, zarówno na płaszczyźnie prawa, jak i dyskryminacji faktycznej, w korzystaniu z praw i wolności człowieka m.in. w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym. W 1992 r. Komitet CEDAW uchwalił Zalecenia Ogólne nr 19, w których dokonując wykładni poszczególnych postanowień wspomnianego traktatu wywiódł, że przemoc, w tym przemoc domowa, jako zjawisko dotykające w sposób nieproporcjonalny kobiet tylko dlatego, że są kobietami, stanowi przejaw ich dyskryminacji ze względu na płeć 5. Zalecenia te, do których odwołanie 3 Szerzej: K. Sękowska-Kozłowska, Zakres zobowiązań stron Konwencji Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, Studia Prawnicze 2012, nr 1. 4 Dz. U. z 1982 r. Nr 10, poz Tekst wszystkich zaleceń ogólnych Komitetu dostępny jest na stronie (data ostatniej weryfikacji: 30 sierpnia 2012 r.). 2

3 zostało zawarte w preambule Konwencji CAHVIO, miały ważny wpływ na tworzenie międzynarodowego standardu w dziedzinie przeciwdziałania przemocy wobec kobiet, utrwalonego m.in. orzecznictwem Komitetu CEDAW w sprawach indywidualnych 6. Przyczyniły się one także do zawarcia w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działania (dokumencie końcowym Światowej Konferencji Praw Człowieka, która odbyła się w 1993 r. w Wiedniu) odwołania do problemu przemocy wobec kobiet jako naruszeń praw człowieka, a także wezwania Zgromadzenia Ogólnego do uchwalenia Deklaracji w sprawie przemocy wobec kobiet. Deklaracja została uchwalona w 1993 r. 7, a w kolejnym roku Komisja Praw Człowieka powołała Specjalnego Sprawozdawcę ds. Przemocy wobec Kobiet, jej Przyczyn i Konsekwencji. W 1994 r. uchwalono także pierwszą umowę międzynarodową dotyczącą omawianej materii Interamerykańską konwencję w sprawie zapobiegania, karania i likwidacji przemocy wobec kobiet (tzw. Konwencja z Belém do Pará). Warto przypomnieć, że zapobieganie przemocy wobec kobiet zostało także wymienione wśród 12 głównych celów strategicznych tzw. Platformy Pekińskiej dokumentu końcowego IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet, która odbyła się w 1995 r. w Pekinie. Do zakorzenienia w europejskiej przestrzeni praw człowieka problemu przemocy wobec kobiet przyczyniło się niewątpliwie orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz). W ciągu kilku ostatnich lat ETPCz wydał serię wyroków w sprawach wniesionych przez ofiary przemocy domowej lub ich krewnych, stwierdzając że pozwane państwa, zazwyczaj poprzez swoją pasywność lub niepodejmowanie środków adekwatnych dla zapewnienia bezpieczeństwa ofiarom naruszyły m.in. art. 2 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności 8 (dalej: EKPCz) gwarantujący prawo do życia, art. 3 (zakaz poniżającego lub nieludzkiego traktowania), art. 8 (prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego) lub art. 13 (prawo do skutecznego środka ochrony prawnej) 9. Przełomowe znaczenie miał wyrok w sprawie Opuz p. Turcji z 2009 r., w którym ETPCz nie tylko stwierdził naruszenie art. 2 i 3 EKPCz, ale także po raz pierwszy uznał, że w przypadku skarżącej doszło do naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć (art. 14 EKPCz). Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie, ETPCz odwołał się m.in. do 6 M.in. A.T. p. Węgrom, decyzja z dn. 26 stycznia 2005 r., skarga nr 2/2003; Goecke p. Austrii, decyzja z dn. 6 sierpnia 2007 r., skarga nr 5/2005; V.K. p. Bułgarii, decyzja z dn. 25 lipca 2011 r., skarga nr 20/ Rezolucja 48/104 z dn. 20 grudnia 1993 r. 8 Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 ze zm. 9 Zob. m.in. Kontrova p. Słowacji, skarga nr 7510/04, wyrok z dn. 31 maja 2007 r.; Bevacqua i S. p. Bułgarii, skarga nr 71127/01, wyrok z dn. 12 czerwca 2008 r.; E. S. i inni p. Słowacji, skarga nr 8227/04, wyrok z dn. 15 września 2009 r.; A. p. Chorwacji, skarga nr 55164/08, wyrok z dn. 14 października 2010 r. 3

4 przedstawionych przez skarżącą statystyk wskazujących, że przemoc domowa dotyka przede wszystkim kobiety, a powszechna pasywność władz kreuje klimat sprzyjający temu zjawisku 10. Działania Rady Europy na rzecz przeciwdziałania przemocy wobec kobiet zwieńczone uchwaleniem w 2011 r. Konwencji CAHVIO, stanowią zatem odpowiedź na liczne i poważne naruszenia praw człowieka zidentyfikowane przez międzynarodowe mechanizmy kontrolne, a zarazem kolejny ważny etap rozwoju standardów ochrony praw człowieka. Przechodząc do analizy problemów szczegółowych, czyli nałożonego na państwa-strony przez art. 12 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji CAHVIO zobowiązania promowania zmian pewnych wzorców kulturowych opartych na idei niższości kobiet lub na stereotypowych rolach kobiet i mężczyzn, w pierwszym rzędzie należy odnieść się do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Artykuł 12 ust. 1 Konwencji CAHVIO, który zobowiązuje państwa-strony do podjęcia działań niezbędnych by promować zmianę społecznych i kulturowych wzorców zachowań kobiet i mężczyzn w celu wykorzenienia uprzedzeń, zwyczajów, tradycji oraz innych praktyk opartych na idei niższości kobiet lub na stereotypowych rolach kobiet i mężczyzn stanowi w dużej mierze powielenie art. 5 a Konwencji CEDAW, w świetle którego państwa-strony są zobowiązane podjąć wszelkie kroki w celu zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety. Podobnie art. 14 Konwencji CAHVIO, który zobowiązuje strony do podjęcia w uzasadnionych przypadkach (co wskazuje zresztą na szeroki margines swobody przyznany państwu w tym zakresie) do wprowadzenia na wszystkich poziomach edukacji materiałów do nauczania na temat równości kobiet i mężczyzn, niestereotypowych ról społecznokulturowych, wzajemnego szacunku, rozwiązywania konfliktów w relacjach międzyludzkich bez uciekania się do przemocy, przemocy wobec kobiet wynikającej z płci społecznokulturowej oraz gwarancji nienaruszalności osoby jest inspirowany w dużej mierze art. 10 c Konwencji CEDAW zgodnie z którym państwa-strony mają obowiązek podjąć wszelkie stosowne kroki mające na celu wyeliminowanie wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia przez popieranie koedukacji i innych form nauczania, które mogą być pomocne w osiągnięciu 10 Opuz p. Turcji, skarga nr 33401/02, wyrok z dn. 9 czerwca 2009 r., pkt

5 tego celu, a zwłaszcza przez rewizję podręczników i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych. Dla interpretacji wskazanych przepisów kluczowe znaczenie ma dorobek Komitetu CEDAW. W świetle Zaleceń Ogólnych Komitetu CEDAW nr 19 z 1992 r. tradycyjne postawy, które opierają się na postrzeganiu kobiet jako podległych mężczyznom lub pełniących stereotypowe role przyczyniają się do utrzymywania praktyk związanych z przemocą lub przymusem, takich jak przemoc domowa i wykorzystywanie, małżeństwa przymusowe, zabójstwa posagowe, ataki z użyciem kwasu czy okaleczenie żeńskich narządów płciowych. Takie uprzedzenia i praktyki mogą usprawiedliwiać przemoc wobec kobiet wynikającą z płci społeczno-kulturowej jako formę kontroli nad kobietami. Celem takiego pogwałcenia fizycznej i psychicznej integralności kobiet jest pozbawienie ich równego posiadania i korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności, a także posiadania wiedzy o nich ( ). Konsekwencje tych form przemocy pomagają utrzymywać kobiety w stosunku podległości i przyczyniają się do niskiego poziomu uczestnictwa [kobiet] w życiu politycznym, niższego poziomu wykształcenia, umiejętności i szans na rynku pracy. Postawy te przyczyniają się także do propagowania pornografii i innego ekonomicznego wykorzystywania kobiet, gdzie pełnią one role obiektów seksualnych a nie jednostek ludzkich. To z kolei przyczynia się do przemocy wobec kobiet wynikającej z płci społecznokulturowej 11. W świetle powyższych zaleceń, głównym stereotypem leżącym u źródeł przemocy wobec kobiet jest przekonanie o ich niższości względem mężczyzn. Problem ten jest wciąż aktualny w wielu społeczeństwach charakteryzujących się strukturą patriarchalną, co znajduje wyraz w uwagach końcowych kierowanych przez Komitet CEDAW do poszczególnych państw, przede wszystkim afrykańskich i latynoskich 12. Jednocześnie Komitet CEDAW przykłada dużą wagę do kwestii eliminowania stereotypowych podziałów ról między kobietami i mężczyznami, opierających się przede wszystkim na założeniu, że to na kobietach spoczywa główna odpowiedzialność za prowadzenie domu i wychowanie dzieci. Kwestii tej dotyczy bezpośrednio art. 5b Konwencji CEDAW, który zobowiązuje państwa-strony do podjęcia wszelkich stosownych kroków w celu zapewnienia, aby wychowanie w rodzinie wyrabiało 11 Zalecenia Ogólne nr 19, pkt 11, Zob. np. uwagi końcowe z 2000 r. do sprawozdania Demokratycznej Republiki Konga, A/55/38, pkt 21; uwagi końcowe z 2001 r. do sprawozdania Nikaragui, A/56/38, pkt 294; uwagi końcowe z 2002 r. do sprawozdania Ugandy, A/57/38, pkt 133; uwagi końcowe z 2004 r. do sprawozdania Angoli, A/59/38 pkt 146; uwagi końcowe z 2005 r. do sprawozdania Gambii, A/60/38, pkt

6 właściwe rozumienie macierzyństwa jako funkcji społecznej oraz poczucie wspólnej odpowiedzialności mężczyzn i kobiet za wychowanie i rozwój ich dzieci, przy założeniu, że wzgląd na dobro dzieci ma zawsze podstawowe znaczenie. Należy przy tym podkreślić, że Konwencja CEDAW nie neguje w żaden sposób roli kobiety jako matki, o czym świadczy m.in. jej preambuła akcentująca społeczne znaczenie macierzyństwa oraz przepisy dopuszczające (lub nakazujące) stosowanie środków prawnych mających na celu ochronę macierzyństwa (art. 4 ust. 2, art. 11 ust. 2 Konwencji CEDAW). Konwencja promuje natomiast zrównywanie obowiązków mężczyzn i kobiet w tzw. sferze domowej, a w szczególności w odniesieniu do wychowania dzieci, co ma przyczynić się do poprawy sytuacji kobiet m.in. na rynku pracy, w edukacji czy zwiększenia ich uczestnictwa w życiu publicznym. Tzw. uwłasnowolnienie (ang. empowerment) kobiet na wszystkich płaszczyznach życia, w tym m.in. w sferze ekonomicznej, stanowi ważne narzędzie przeciwdziałania przemocy powodowanej płcią społeczno-kulturową. Komitet odniósł się do tej kwestii w uwagach końcowych do IV i V oraz VI sprawozdania Polski uchwalonych w 2007 r., w których stwierdził, że jest zaniepokojony utrzymywaniem się głęboko zakorzenionych uprzedzeń i stereotypowych postaw w odniesieniu do tradycyjnego podziału ról i obowiązków kobiet i mężczyzn w rodzinie, jak i całym społeczeństwie. Stereotypy te utrwalają dyskryminację kobiet i znajdują odzwierciedlenie na wielu płaszczyznach, takich jak sytuacja kobiet na rynku pracy, niski poziom ich uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym oraz utrzymywanie się przemocy wobec kobiet 13. Decyzje Komitetu CEDAW w sprawach indywidualnych ilustrują, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia przyczyniają się w praktyce do eskalacji przemocy wobec kobiet i stanowią źródło naruszeń ich praw. Badając skargę indywidualną wniesioną przeciwko Filipinom przez ofiarę gwałtu, Komitet CEDAW stwierdził, że postępowanie sądowe prowadzone w jej sprawie oparte było na szeregu stereotypowych przekonań, które przerzucają winę ze sprawcy na ofiarę gwałtu (m.in. przekonanie, że nie może dość do gwałtu między osobami pozostającymi w relacji towarzyskiej; że ofiara musi stawiać fizyczny opór; że jej wiek i uroda sprowokowały sprawcę) 14. W sprawie V.K. p. Bułgarii dotyczącej przemocy domowej, Komitet CEDAW uznał że działania organów państwa, które nie zapewniły skarżącej należytej ochrony cechowało stereotypowe podejście do problemu przemocy domowej - poprzez przekonanie, iż należy on do sfery prywatnej i co do zasady 13 Uwagi końcowe z 2007 r. do sprawozdania Polski, CEDAW/C/POL/CO/6, pkt Vertido p. Filipinom, skarga nr 18/2008, decyzja z dn. 16 lipca 2010 r. 6

7 znajduje się poza obszarem kontroli państwa oraz zawężenie definicji przemocy jedynie do przemocy o charakterze fizycznym 15. Warto również zauważyć, że choć inne traktaty tworzące uniwersalny system ochrony praw człowieka, takie jak Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 16, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych 17 czy Konwencja o Prawach Dziecka 18 nie formułują wprost obowiązku zwalczania stereotypów dotyczących ról płci, został on wyinterpretowany przez organy traktatowe monitorujące stosowanie tych konwencji przez państwa-strony z zakazu dyskryminacji ze względu na płeć lub innych przepisów odnoszących się do zasady równości praw kobiet i mężczyzn zawartych w wyżej wymienionych traktatach, których stroną jest również Polska. Przykładowo Komitet Praw Człowieka w uwagach końcowych skierowanych do jednego z państw zachęcił do edukowania społeczeństwa o potrzebie poszanowania praw i godności kobiet w celu zmiany wzorców kulturowych 19. Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych zwrócił natomiast uwagę, że kulturowe stereotypy dotyczące ról płci prowadzą do naruszeń zarówno praw kobiet, jak i mężczyzn 20. Także Komitet Praw Dziecka zwraca uwagę na negatywny wpływ stereotypów, które prowadzą do ograniczenia praw dziewcząt, m.in. w sferze edukacji 21. Zarówno Konwencja CEDAW, jak i wymienione powyżej umowy międzynarodowe nie zawierają zdefiniowanego w art. 3c Konwencji CAHVIO pojęcia płci społecznokulturowej (ang. gender). Jest to związane z faktem, że większość z tych traktatów została uchwalona kilkadziesiąt lat temu. Jak jednakże zauważył Komitet CEDAW choć Konwencja [CEDAW] odnosi się tylko do dyskryminacji ze względu na płeć (ang. sex-based discrimination), interpretacja artykułu 1 w powiązaniu z artykułami 2f i 5a wskazuje, że Konwencja odnosi się do dyskryminacji kobiet ze względu na płeć społeczno-kulturową. Termin płeć (ang. sex) odnosi się tutaj do biologicznych różnic między mężczyznami i kobietami. Termin płeć społeczno-kulturowa (ang. gender) odnosi się do społecznie skonstruowanych tożsamości, cech i ról dla kobiet i mężczyzn i przypisywania przez społeczeństwo w sensie socjologicznym i kulturowym znaczenia różnicom biologicznym, co 15 V. K. p. Bułgarii, skarga nr 20/2008, decyzja z dn. 25 lipca 2011 r. 16 Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz Uwagi końcowe z 2006 r. do sprawozdania Hondurasu, CCPR/HND/CO/1, pkt Uwagi końcowe z 2004 r. do sprawozdania Malty, E/2005/22, pkt Uwagi końcowe z 2003 r. do sprawozdania Bangladeszu, CRC/C/133, pkt

8 skutkuje hierarchizacją relacji między mężczyznami i kobietami oraz podziałem władzy i praw, który faworyzuje mężczyzn i działa na niekorzyść kobiet. Na takie społeczne określanie pozycji kobiet i mężczyzn wpływ mają czynniki polityczne, gospodarcze, kulturowe, społeczne, religijne, ideologiczne i środowiskowe, co można zmienić poprzez oddziaływanie kultury, społeczeństwa i społeczności. Definicja dyskryminacji zawarta w art. 1 [Konwencji CEDAW] nie pozostawia wątpliwości, że Konwencja znajduje zastosowanie w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na płeć społeczno-kulturową 22. Samo pojęcie płci społeczno-kulturowej utrwaliło się na gruncie prawa międzynarodowego w latach 90 ubiegłego wieku. Przykładowo Deklaracja ONZ o likwidacji dyskryminacji kobiet z 1993 r. zawiera w art. 1 definicję przemocy wobec kobiet wynikającej z płci społeczno-kulturowej, podobnie jak uchwalona w 1994 r. Interamerykańska konwencja o zapobieganiu, karaniu i likwidacji przemocy wobec kobiet. Należy także podkreślić, że termin gender został użyty w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r. (m.in. w art. 7 ust. 3), do którego Polska przystąpiła w 2001 r. Także standardy ochrony praw człowieka obowiązujące na poziomie europejskim zmierzają do likwidacji stereotypowego postrzegania ról kobiet i mężczyzn. Omawiając standard uformowany w ramach Rady Europy, w pierwszym rzędzie należy odnieść się do dorobku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Organ ten miał okazję wypowiedzieć się na temat omawianej kwestii przy okazji rozpatrywania spraw związanych z zarzutem naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć zawartego w art. 14 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przełomowe znaczenie ma sprawa Konstantin Markin p. Federacji Rosyjskiej 23. Dotyczyła ona przepisów regulujących kwestię udzielania urlopów wychowawczych żołnierzom armii rosyjskiej, w świetle których prawo do skorzystania z 3-letniego urlopu wychowawczego przysługiwało jedynie kobietom pełniącym służbę w armii, natomiast mężczyźni służący w armii nie mogli skorzystać z takiego urlopu. Taki stan rzeczy był w świetle rozstrzygnięcia rosyjskiego Trybunału Konstytucyjnego spowodowany m.in. względami obronności, a także szczególną rolą kobiety związaną z macierzyństwem. ETPCz, zarówno w wyroku Izby, jak i Wielkiej Izby, przychylił się do twierdzeń skarżącego, ojca samotnie wychowującego 3 dzieci, iż brak możliwości skorzystania przez niego z takiego urlopu stanowił naruszenie zakazu dyskryminacji ze względu na płeć w korzystaniu z prawa do ochrony życia rodzinnego zawartego w art. 8 EKPCz. Jak zauważono w 22 Zalecenia Ogólne nr 28, pkt Konstantin Markin p. Federacji Rosyjskiej, skarga nr 30078/06, wyrok z dn. 7 października 2010 r. oraz z dn. 22 marca 2012 r. 8

9 wyroku Wielkiej Izby państwa nie mogą narzucać tradycyjnych ról ani stereotypów związanych z płcią społeczno-kulturową ( ). Stereotypy związane z płcią społeczno-kulturową, takie jak postrzeganie kobiet jako głównych opiekunek dzieci, a mężczyzn jako głównych żywicieli rodziny, nie mogą same w sobie być uważane za wystarczające usprawiedliwienie zróżnicowanego traktowania, podobnie jak stereotypy dotyczące rasy, pochodzenia etnicznego, koloru skóry czy orientacji seksualnej 24. Warto także dodać, że ETPCz uznał niedawno za oczywiście bezzasadną skargę wniesioną przez holenderską partię SGP głoszącą wartości kalwińskie. Statut SGP nie dopuszczał możliwości kandydowania z ramienia partii przez kobiety, co uzasadnione było zgodnie z religią propagowaną przez tę partię, różnymi rolami społecznymi przewidzianymi dla mężczyzn i kobiet. Statut ten został zakwestionowany przez holenderski Sąd Najwyższy, m.in. jako niezgodny z Konwencją CEDAW, co w opinii skarżących prowadziło do naruszenia szeregu praw zawartych w EKPCz. Uznając skargę za oczywiście bezzasadną, ETPCz przypominał, że wspieranie równości płci jest obecnie głównym celem państw członkowskich Rady Europy ( ), [który] nie dopuszcza by Państwo wspierało poglądy o wiodącej roli mężczyzn i podrzędnej roli kobiet 25. Likwidacja stereotypów dotyczących płci społeczno-kulturowej jest także przedmiotem zaleceń Komitet Ministrów Rady Europy. Zalecenia (2007)17 Komitetu Ministrów do Państw Członkowskich dotyczących standardów i mechanizmów na rzecz równości płci odnoszą się m.in. do kwestii godzenia życia zawodowego i rodzinnego. W świetle zaleceń stereotypy związane z płcią społeczno-kulturową i ścisły podział ról związanych z płcią społeczno-kulturową wpływa na tworzenie modeli społecznych, które wiążą się z postrzeganiem kobiet jako ponoszących główną odpowiedzialność za rodzinę i życie prywatne (na obszarze pracy nieodpłatnej), a mężczyzn [jako działających] w sferze publicznej i pracy zawodowej (na obszarze pracy odpłatnej). Taki podział prowadzi do utrzymywania się nierównego podziału obowiązków domowych i rodzinnych, który jest jedną z głównych przyczyn dyskryminacji kobiet na rynku pracy i ich ograniczonego udziału w życiu politycznym. Zrównoważany udział kobiet i mężczyzn w życiu zawodowym/publicznym oraz prywatnym/rodzinnym jest zatem obszarem o kluczowym znaczeniu dla równości płci i ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju społeczeństwa 26. Natomiast Zalecenia (2007)13 Komitetu Ministrów do Państw Członkowskich dotyczące włączania zasady równości szans kobiet i mężczyzn (gender 24 Konstantin Markin p. Federacji Rosyjskiej, skarga nr 30078/06, wyrok z dn. 22 marca 2012 r., pkt Staatkundig Gereformeerde Partij p. Holandii, skarga nr 58369/10, decyzja z dn. 10 lipca 2012 r., pkt Zalecenia (2007)17 Komitetu Ministrów do Państw Członkowskich dotyczących standardów i mechanizmów na rzecz równości płci z dn. 21 listopada 2007 r., pkt

10 mainstreaming) w obszarze edukacji zawierają szereg rekomendacji dotyczących likwidacji stereotypów związanych z rolami płci na wszelkich poziomach kształcenia, m.in. poprzez reformę programów nauczania, prowadzenie szkoleń dla nauczycieli, a także inicjowanie badań naukowych 27. Także dorobek Unii Europejskiej zmierza do likwidacji tradycyjnych podziałów ról między mężczyznami i kobietami w odniesieniu do życia rodzinnego i zawodowego. W kwestii tej wypowiedział się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE) dokonując interpretacji Dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy. W wyroku w sprawie Roca Álvarez z 2010 r., TSUE odniósł się do hiszpańskiego prawodawstwa przewidującego godzinną przerwę w pracy dla matki dziecka, które nie ukończyło 9 miesięcy, zwaną potocznie przerwą na karmienie, choć mogą z niego skorzystać również matki niekarmiące piersią. Przepisy te zostały zmienione na skutek uchwalenia ustawy dotyczącej równości kobiet i mężczyzn umożliwiając skorzystanie z przerwy ojcu dziecka, zamiast matki, w przypadku gdy oboje rodzice pracują. Ze środka takiego nie mógł natomiast skorzystać ojciec dziecka, w sytuacji gdy matka dziecka nie była pracownikiem najemnym ale, tak jak w sprawie pana Roca Álvarez, prowadziła działalność gospodarczą. Zdaniem TSUE taki stan rzeczy prowadził do naruszenia zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn, bowiem kobieta mogła skorzystać z przerwy niezależnie od tego czy ojciec dziecka posiadał status pracownika najemnego, natomiast możliwość skorzystania z przerwy przez mężczyznę była uzależniona od statusu matki dziecka. Obranie przeciwnej interpretacji może zdaniem TSUE raczej utrwalić tradycyjny podział ról między mężczyznami i kobietami, utrzymując mężczyzn w roli pomocniczej wobec roli kobiet w zakresie wykonywania funkcji rodzicielskich 28. Standard unijny kształtują również Konkluzje Rady Unii Europejskiej o likwidacji w społeczeństwie stereotypów dotyczących płci społeczno-kulturowej z 2008 r. W świetle konkluzji stereotypy dotyczące płci społeczno-kulturowej są jedną z najbardziej uporczywych przyczyn nierówności pomiędzy kobietami i mężczyznami we wszystkich sferach i na wszystkich etapach życia, włączając w to wybór kształcenia, szkoleń, zatrudnienia, 27 Zalecenia (2007)13 Komitetu Ministrów do Państw Członkowskich dotyczące włączania zasady równości szans kobiet i mężczyzn (gender mainstreaming) w obszarze edukacji z dn. 10 października 2007 r., pkt 21, 27, 29, Roca Álvarez p. Sesa Start España ETT SA, C-104/09, wyrok z dn. 30 września 2010 r., pkt

11 podział obowiązków domowych i rodzinnych, udział w życiu publicznym, uczestnictwo oraz reprezentacja na stanowiskach decyzyjnych, zarówno w życiu politycznym, jak i w gospodarce 29. Rada Unii Europejskiej zwraca szczególną uwagę na potrzebę przeciwdziałania stereotypom na wszystkich poziomach edukacji, zaczynając od wczesnego dzieciństwa, bowiem role związane z płcią społeczno-kulturową są nauczane i popierane począwszy od bardzo młodego wieku, silnie wpływając na pragnienia, zainteresowania i aspiracje dziewcząt/kobiet oraz chłopców/mężczyzn w odniesieniu do życia prywatnego i publicznego 30. Należy dodać, że w Parlamencie Europejskim trwają obecnie prace nad przyjęciem rezolucji na rzecz likwidacji w Unii Europejskiej stereotypów dotyczących płci społeczno-kulturowej, w tym również w odniesieniu do obszaru edukacji Konstytucja RP Problem zgodności Konwencji CAHVIO z Konstytucją RP zostanie omówiony w odniesieniu do trzech kwestii, a mianowicie zgodności regulacji z zasadą równych praw kobiet i mężczyzn (art. 33 Konstytucji RP), zasadą ochrony rodziny i życia rodzinnego (art. 18 oraz art. 47 Konstytucji RP) oraz prawem rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 oraz art. 53 ust. 3 Konstytucji RP). Zasada równych praw kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym wyrażona w art. 33 Konstytucji RP stanowi rozwinięcie i uszczegółowienie zakazu dyskryminacji ze względu na płeć wyrażonego w art. 32 Konstytucji 32, zasadnym jest zatem mówienie w tym przypadku o zasadzie równości i niedyskryminacji ze względu na płeć. Czy przystąpienie przez Polskę do Konwencji CAHVIO, której głównym celem jest zapobieganie przemocy wobec kobiet będzie prowadziło do naruszenia tej zasady? Na pytanie to należy odpowiedzieć przecząco. Po pierwsze należy zauważyć, iż choć zgodnie z art. 2 ust. 1, który określa zakres Konwencji, ma ona zastosowanie do wszystkich form przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej (przy czym zgodnie z art. 3f Konwencji za kobiety należy uznać również dziewczęta poniżej 18 roku życia), to art. 2 ust. 2 zachęca 29 Konkluzje Rady Unii Europejskiej o likwidacji w społeczeństwie stereotypów dotyczących płci społecznokulturowej z dn. 9 czerwca 2008 r. 30 Ibidem (data ostatniej weryfikacji: 30 sierpnia 2012 r.) 32 L. Garlicki, Komentarz do art. 33 Konstytucji (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s

12 państwa strony do stosowania Konwencji do wszystkich ofiar przemocy domowej. Zatem w zakresie, w jakim Konwencja odnosi się do problemu przemocy domowej, państwa-strony mogą ją stosować również w odniesieniu do przemocy popełnianej wobec mężczyzn i chłopców, decydując o tym, w jakim stopniu i w jaki sposób ma być ona stosowana wobec tej grupy ofiar 33. Przepisy Konwencji nie stoją zatem na przeszkodzie, a wręcz zachęcają państwa-strony do stosowania jej do wszystkich ofiar przemocy domowej. Oznacza to, że w znacznym zakresie beneficjentami Konwencji mogą być również mężczyźni, kwestia ta jednak została pozostawiona uznaniu państw-stron. Sama klauzula rozszerzająca zakres zastosowania Konwencji odnosi się jednak wyłącznie do przemocy domowej. Należy więc przyjąć, że zgodnie z intencją twórców Konwencji, państwa mogą rozszerzyć zakres jej stosowania również w odniesieniu do czynów zabronionych określonych w art Konwencji (przemoc psychiczna, nękanie, przemoc fizyczna, przemoc seksualna i gwałt, przymuszanie do zawarcia małżeństwa), których ofiarami są mężczyźni/chłopcy, pod warunkiem że czyny te zostały popełnione w warunkach przemocy domowej zdefiniowanej w art. 3b Konwencji. Spośród czynów wymienionych w rozdziale V Konwencji, które podlegają obowiązkowi kryminalizacji przez państwa-strony, tylko w art dotyczących trzech typów czynów zabronionych (okaleczanie narządów płciowych kobiet, przymusowa aborcja i przymusowa sterylizacja) posiadanie przez ofiarę płci żeńskiej stanowi przesłankę kryminalizacji czynu. Jej wprowadzenie można uznać za uzasadnione. Okaleczanie narządów płciowych kobiet jest głęboko inwazyjnym zabiegiem stanowiącym często zagrożenie życia i zdrowia 34, znacznie bardziej niebezpiecznym niż obrzezanie mężczyzn 35. Problem przymusowej sterylizacji, dokonywanej najczęściej przy okazji porodu lub innych interwencji medycznych, także dotyczy przede wszystkim kobiet. Jednocześnie w tym przypadku problem płci ofiary jest na gruncie polskiego prawa bezprzedmiotowy, bowiem art pkt 1 kodeksu karnego kryminalizuje ten czyn bez względu na płeć osoby, która została pozbawiona możliwości płodzenia. Ofiarami przymusowej aborcji z oczywistych względów mogą być tylko kobiety. Tym niemniej nie ulega wątpliwości, że głównymi beneficjentami Konwencji są kobiety, co wynika jasno z tytułu Konwencji, jej celów sformułowanych w art. 1, jak i regulacji 33 Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, pkt Zob. szerzej: D. Rogowska-Szadkowska, T. Niemiec, Obrzezanie kobiet nowy problem w praktyce lekarza ginekologa w krajach Unii Europejskiej?, Ginekologia Polska 2009, nr Choć stosowanie tej praktyki, w szczególności w odniesieniu do dzieci, również wywołuje obiekcje natury medycznej i etycznej. 12

13 szczegółowych. Jest to konsekwencją faktu, że problem doświadczania przemocy uwarunkowanej płcią, czy to pod postacią przemocy domowej czy w innej formie (np. przemocy seksualnej) dotyka w decydującym stopniu kobiet. Jest to zjawisko rozprzestrzenione na całym świecie 36, w tym w Polsce 37. Jak zaznaczono w części analizy poświęconej standardom prawnomiędzynarodowym, obecnie na gruncie prawa międzynarodowego nie budzi wątpliwości możliwość uznania przemocy wobec kobiet za akt dyskryminacji ze względu na płeć, a tym samym naruszenie praw człowieka. Prawodawstwo państwa-strony nie tylko nie powinno zatem stać na przeszkodzie zapobiegania tego typu naruszeniom, ale i umożliwiać ich aktywne zwalczanie. Należy przypomnieć, że zasada równości i niedyskryminacji ze względu na płeć sformułowana w art. 33 Konstytucji RP nie stoi na przeszkodzie stosowania szczególnych środków, które mają na celu likwidację dyskryminacji jednej z płci. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku uznającym za zgodny z Konstytucją RP różny wiek emerytalny kobiet i mężczyzn zróżnicowane traktowanie jest dopuszczalne z obiektywnych względów biologicznych lub społecznych 38. Przemoc wobec kobiet jest niewątpliwie zjawiskiem społecznym o dużej skali i poważnych konsekwencjach, a zatem zastosowanie w tym przypadku środków, których beneficjentem jest płeć pokrzywdzona, przy spełnieniu odpowiednich warunków, mogłoby być uzasadnione. Warto zauważyć, że choć koncepcja uprzywilejowania wyrównawczego funkcjonuje na gruncie prawa polskiego przede wszystkim w odniesieniu do prawa socjalnego 39, istnieje tendencja do coraz szerszego stosowania takich środków, o czym świadczy uchwalenie w 2011 r. tzw. ustawy kwotowej wprowadzającej wymóg co najmniej 35% udziału kandydatów obu płci na listach wyborczych 40. Należy jednak podkreślić, że sam fakt przystąpienia Polski do Konwencji nie oznacza automatycznie wprowadzenia do polskiego systemu prawa uprzywilejowań wyrównawczych, których adresatkami są kobiety. Wprowadzenie tego typu środków może nastąpić dopiero w drodze uchwalenia odpowiednich regulacji prawa krajowego. Czy Konwencja wymaga wprowadzenia do prawa polskiego takich środków? Pełna odpowiedź na 36 Zob np. C. García-Moreno, H.A.F.M. Jansen, M. Ellsberg, L. Helse, Ch. Watts, WHO Multi-Country Study on Women s Health and Domestic Violence against Women, Geneva Zob. np. B. Gruszczyńska, Przemoc wobec kobiet w Polsce. Aspekty prawno kryminologiczne, Warszawa Wyrok TK z dn. 15 lipca 2010 r., K 63/07, OTK-A z 2010 r., nr 6, poz. 60, pkt Szerzej: L. Garlicki, Komentarz do art. 33, s Ustawa z dn. 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, ustawy Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego, Dz. U. z 2011 r. Nr 34, poz

14 to pytanie wymagałaby gruntownej analizy polskiego ustawodawstwa pod kątem dostosowania do Konwencji. W tym miejscu można zasygnalizować, że z ogólnej analizy polskiego prawa karnego materialnego i procesowego nie wynika by wymagało zmian, które wymuszałyby wprowadzenie uprzywilejowania wyrównawczego, którego beneficjentami są kobiety. Jak już wspomniano, formy przemocy określone w rozdziale V Konwencji w niewielkim stopniu uwzględniają płeć ofiary, co nie rodzi konsekwencji, które wymagałby wprowadzenia do prawa polskiego nowych form przestępstw popełnionych wyłącznie w odniesieniu do kobiet. Natomiast rozdział VI Konwencji dotyczący środków proceduralnych i ochronnych nie ustanawia obowiązku zagwarantowania środków, których beneficjentkami byłyby tylko kobiety, a jedynie wprowadzenia takich środków, które spełniają warunki określone w Konwencji. Jeśli zatem polski ustawodawca zdecyduje się na dostosowanie określonych regulacji prawnych do wymogów sformułowanych w tych rozdziałach, mogą one wpływać w równym stopniu na sytuację prawną kobiet, jak i mężczyzn. Wydaje się, że obowiązki nałożone na państwa przez regulacje zawarte w pozostałych rozdziałach Konwencji, w szczególności w odniesieniu do zapobiegania przemocy wobec kobiet (rozdział III) oraz ochrony i wsparcia ofiar przemocy (rozdział IV) mogą być realizowane za pośrednictwem wszelkiego rodzaju programów i strategii, które nie wymagają wprowadzania do ustawodawstwa środków wyrównawczych na rzecz kobiet. Działania takie były podejmowane już w przeszłości, by wspomnieć chociażby Krajowy Program Działania na rzecz Kobiet, którego jednym z celów było przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet i nie można ich uznać za przejaw dyskryminacji ze względu na płeć w odniesieniu do mężczyzn. Kolejny problem dotyczy zgodności Konwencji CAHVIO z art. 18 Konstytucji RP formułującym zasadę ochrony małżeństwa, rodziny i macierzyństwa oraz art. 47 Konstytucji RP ustanawiającym prawo do ochrony życia rodzinnego. Ponieważ oba te przepisy odnoszą się do ochrony rodziny i życia rodzinnego, zasadnym jest odniesienie się do obu regulacji łącznie. Z uwag krytycznych formułowanych w związku z przyszłym przystąpieniem Polski do Konwencji CAHVIO wynika, że nałożone przez nią na państwa-strony zobowiązania w dziedzinie promowania zmian kulturowych i społecznych wzorców opartych na przekonaniu o niższości kobiet lub stereotypowych rolach kobiet i mężczyzn (art. 12, art. 14 ust. 1) mogą naruszać wartości chronione przez art. 18 i art. 47 Konstytucji 41. Należy stwierdzić, że dążenie do likwidacji takich wzorców, m.in. poprzez promocję wyrównywania obowiązków domowych i rodzicielskich kobiet i mężczyzn nie kłóci się z zasadą ochrony małżeństwa i 41 Zob. M. Królikowski, Kto chce 14

15 rodziny zawartą w Konstytucji RP, a wręcz przeciwnie dąży do jej urzeczywistnienia. Oba te artykuły muszą być bowiem interpretowane w zgodzie z zasadą równości i niedyskryminacji ze względu na płeć zawartą w 33 Konstytucji RP. Obowiązywanie zasady równouprawnienia mężczyzny i kobiety w stosunkach osobistych i majątkowych w rodzinie nie budzi wątpliwości, zarówno na gruncie Konstytucji RP, jak i prawa rodzinnego 42. Także orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego potwierdza, że ustawodawca nie może dążyć do rozdzielenia ról między kobietą a mężczyzną, m.in. w odniesieniu do opieki nad dzieckiem. Przykładowo Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z art. 33 Konstytucji RP przepisy rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, w zakresie w jakim uzależniały prawo ojca do przejścia na wcześniejszą emeryturę od przesłanek związanych z osobą matki, takich jak jej śmierć, pozbawienie władzy rodzicielskiej lub niemożność sprawowania opieki nad dzieckiem. Jak zauważył Trybunał, w unormowaniach tych przyjęto swoiste domniemanie oparte na tradycyjnym modelu rodziny, a tym samym w nierówny sposób rozłożono obowiązki rodziców, przesądzając że obowiązek osobistej opieki nad dzieckiem obciąża co do zasady matkę, a jedynie w wyjątkowych przypadkach ojca 43. Należy zauważyć, że postulat zrównywania obowiązków domowych partnerów, a w tym przede wszystkim obowiązków rodzicielskich, jest już od dawna realizowany przez polskiego ustawodawcę. Z wyłączeniem przepisów związanych bezpośrednio z ciążą i połogiem, beneficjentami całego szeregu instrumentów związanych z rodzicielstwem, takich jak np. urlopy wychowawcze mogą być w równym stopniu kobiety i mężczyźni. Co więcej, ustawodawca dąży do zaktywizowania roli mężczyzn w wychowaniu dzieci poprzez stworzenie instrumentów specjalnie do nich adresowanych, takich jak urlop ojcowski. To, czy i jak takie środki zostaną wykorzystane w praktyce, należy oczywiście do sfery wolności danej jednostki. Jeśli wolą partnerów jest realizowanie tzw. tradycyjnego modelu rodziny, który zakłada, że głównym obowiązkiem kobiety jest opieka nad dziećmi i prowadzenie gospodarstwa domowego, a mężczyzny dostarczanie środków utrzymania, to wprowadzanie przez ustawodawcę środków wspomagających inny model, zakładający równy podział obowiązków rodzinnych, nie stoi na przeszkodzie realizowania modelu tradycyjnego. Dlatego też nie można uznać, by działania podejmowane przez państwo w celu realizacji art. 12 Konwencji CAHVIO poprzez promowanie zmiany wzorców kulturowych i społecznych 42 Szerzej: T. Smyczyński, Rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji, Państwo i Prawo 1997, nr Wyrok TK z dn. 6 lipca 1999 r., P 8/98, OTK z 1999 r., nr 5, poz

16 naruszały prawo do ochrony małżeństwa, rodziny i życia rodzinnego wyrażone w art. 18 i art. 47 Konstytucji RP. Kolejnym zagadnieniem jest kwestia zgodności Konwencji CAHVIO z art. 48 Konstytucji RP formułującym prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, w tym do zapewnienia nauczania moralnego i religijnego zgodnego z własnymi przekonaniami (art. 53 ust. 3 Konstytucji RP). W tym przypadku problem wydaje się dotyczyć ewentualnej kolizji zobowiązań nałożonych przez art. 14 Konwencji CAHVIO z wartościami konstytucyjnymi chronionymi przez wyżej wymienione przepisy. Artykuł 14 CAHVIO zobowiązując państwa-strony do wprowadzenia w uzasadnionych przypadkach do programów nauczania i na wszystkich poziomach edukacji, dostosowanych do etapu rozwoju uczniów, materiałów do nauczania na temat równości kobiet i mężczyzn, niestereotypowych ról społeczno-kulturowych, wzajemnego szacunku, rozwiązywania konfliktów w relacjach międzyludzkich bez uciekania się do przemocy, przemocy wobec kobiet wynikającej z płci społeczno-kulturowej oraz gwarancji nienaruszalności osoby, w tym także w instytucjach edukacyjnych o charakterze nieformalnym, a także w ramach działalności sportowej, kulturalnej i rekreacyjnej oraz w mediach, stanowi w znacznym zakresie uszczegółowienie zobowiązania nałożonego przez art. 12 ust. 1 Konwencji CAHVIO. Należy stwierdzić, że wprowadzenie do programów nauczania szkolnego i innych form edukacji treści określonych w art. 14 Konwencji CAHVIO nie narusza art. 48 i art. 53 ust. 3 Konstytucji. Prawo do wychowania dziecka zgodnie w własnymi przekonaniami (przy czym mamy tu do czynienia raczej z wolnością rodziców w tym zakresie, niż prawem 44 ) nie jest prawem absolutnym, bowiem dziecko jako istota wychowująca się w społeczeństwie i do życia w społeczeństwie zawsze będzie podlegać wpływom zewnętrznym. Jednym z ograniczeń tego prawa jest obowiązek szkolny sformułowany w art. 70 ust. 1 Konstytucji RP, czyli obowiązek pobierania nauki do 18 roku życia. Nie wydaje się możliwe zwolnienie z tego obowiązku przez powołanie się na prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 48 Konstytucji) w sytuacji, gdyby osoby te nie uznawały wiedzy przekazywanej w ramach edukacji publicznej. Pojęcie wykształcenia nie jest bowiem tożsame z wychowaniem. Poza tym dobro dziecka związane z jego prawem do wykształcenia należy uznać za wyższe dobro niż prawo rodziców do pokierowania jego losem, które to prawo nie ma charakteru 44 Zob. P. Sarnecki, Komentarz do art. 48 Konstytucji (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s

17 bezwzględnego 45. Decydując się na realizację obowiązku szkolnego poprzez pobieranie nauki przez dzieci w szkołach publicznych, rodzice godzą się na treści przekazywane w programach nauczania. W demokratycznym społeczeństwie edukacja o prawach człowieka, w tym mająca na celu przeciwdziałanie dyskryminacji, powinna być integralnym elementem nauczania, zarówno szkolnego jak i prowadzonego w innych formach 46. Od kilkudziesięciu lat Polska związana jest zresztą umowami międzynarodowymi, które nakładają na nie zobowiązania w tej materii. Przykładem takiego zobowiązania jest nałożony przez art. 7 Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej 47 obowiązek podjęcia skutecznych środków, zwłaszcza w dziedzinie oświaty, wychowania, kultury i informacji, w celu zwalczania przesądów prowadzących do dyskryminacji rasowej. Nie ulega wątpliwości, że prowadzenie edukacji antyrasistowskiej na wszystkich poziomach nauczania, w tym poprzez zwalczanie przesądów będących źródłem rasizmu, ma kluczowe znaczenie dla zapobiegania temu zjawisku. To samo dotyczy dyskryminacji ze względu na płeć, będącej równie poważną formą dyskryminacji. Jak już wspomniano, od ponad 30 lat Polska jest zobowiązana na mocy art. 10 c Konwencji CEDAW do podjęcia działań na rzecz likwidacji dyskryminacji kobiet poprzez wyeliminowanie wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia. Obowiązek nałożony przez art. 14 Konwencji CAHVIO jest w dużej mierze zbieżny z tym zobowiązaniem. Trzeba dodać, że ponadto zobowiązuje on państwa do promowania wśród dzieci i młodzieży takich istotnych społecznie wartości jak wzajemny szacunek czy rozwiązywanie konfliktów bez uciekania się do przemocy. Sięgając do argumentów natury pozaprawnej, warto przypomnieć, że także w szkołach występuje zjawisko przemocy ze względu na płeć biologiczno-kulturową, którego ofiarami są przede wszystkim dziewczęta. Zdaniem specjalistów z zakresu pedagogiki destrukcyjne zachowania chłopców i mężczyzn są skutkiem tego, czego intensywnie uczą się w ramach socjalizacji i edukacji rodzajowej przesyconej stereotypami kobiecości i męskości 48. A zatem edukacja od wczesnoszkolnych lat w oparciu o koncepcję niestereotypowych ról społeczno- 45 R. Paprzycki, Sekty w demokratycznym państwie prawnym, Palestra 2000, nr 7-8, s Osobnym problemem jest natomiast słaba realizacja tego obowiązku w praktyce, zob. M. Abramowicz (red.), Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z badań, Warszawa 2011, (data ostatniej weryfikacji: 30 sierpnia 2012 r.). 47 Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz I. Chmura-Rutkowska, Przemoc rówieśnicza w gimnazjum a płeć. Kontekst społeczno-kulturowy, Forum Oświatowe 2012, nr 1 (46), s

18 kulturowych kobiety i mężczyzny spełnia podwójnie ważną rolę przeciwdziała przemocy wśród dzieci i młodzieży, a także na późniejszym etapie całego dorosłego życia. 4. Konkluzja Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej jest zgodna z art. 18, art. 33, art. 47, art. 48 oraz art. 53 Konstytucji RP. 18