O literaturze ukraińskiej

Transkrypt

1 Marta Janeczek II rok filologii polskiej studia stacjonarne I stopnia O literaturze ukraińskiej - Proszę wymienić nazwiska współczesnych pisarzy ukraińskich, o których Pan słyszał/ Pani słyszała. Pytanie to skierowałam do kilkunastu osób z mojego otoczenia (znaleźli się wśród nich studenci różnych kierunków, ksiądz, psycholog i nauczyciele osoby, które choćby z racji pełnionego zawodu dość często sięgają po książkę). W odpowiedzi najczęściej zapadała cisza. Czasem dało się usłyszeć niepewnie wypowiedziane: Szewczenko? Zaledwie dwukrotnie powiedziano o Oksanie Zabużko i raz wspomniano o Juriju Andruchowyczu. Padały też nazwiska pisarzy rosyjskich. Można wysnuć wniosek, że niewiele wiemy o literaturze naszych wschodnich sąsiadów. Agnieszka Korniejenko, powołując się na swoje prywatne i naukowe obserwacje, stwierdza, że bardzo często traktujemy literaturę ukraińską jako wtórną, gorszą od rosyjskiej. A sami Ukraińcy przez lata byli przekonywani, że ich kultura jest jedynie dopływem do wielkiej rzeki rosyjskiej. Niesłusznie. Jak pisze autorka Ukraińskiego modernizmu 1 : przez długie lata zachodni krytycy ukraińską literaturę niesprawiedliwie sprowadzali do hasła literatura sowiecka, a w szczęśliwszych przypadkach sowiecka literatura ukraińska. Pomarańczowa Rewolucja w 2004 roku zwróciła uwagę mediów międzynarodowych nie tylko na politykę, ale przyczyniła się także do wzrostu zainteresowania współczesną literaturą, który daje się zaobserwować w ostatnich latach. Początków ukraińskiej literatury należy upatrywać w piśmiennictwie staroruskim. Powieść minionych lat, Pateryk Kijowsko-Pieczerski czy Słowo o prawie i łasce Iłariona, to średniowieczne zabytki piśmiennicze, będące skarbnicą wiedzy na temat historii, obyczajowości i religii Rusi Kijowskiej. Folklor ruski i związane z nim pieśni wiesnianki, szczedriwki, dumy kozackie, pieśni czumackie były zjawiskiem unikalnym i wciąż stanowią źródło inspiracji dla twórców muzyki i poezji współczesnej 2. Wspominając o ukraińskiej filozofii nie można pominąć żyjącego w XVIII wieku Hrihorija Skoworody syna Kozaka, wędrownego filozofa, otoczonego aurą tajemniczości, autora traktatów filozoficznych 1 A. Korniejenko, Ukraiński modernizm, wyd. Universitas, Kraków 1998, s Ciekawym przykładem jest powieść Dom na wzgórzu Walerija Szewczuka, w którym świat realny współistnieje ze światem wierzeń ludowych. 1

2 i licznych przypowieści. Z okresem ukraińskiego romantyzmu należy powiązać Tarasa Szewczenkę poetę, który zaledwie dziewięć lat swojego życia przeżył na wolności, autora słynnego poematu Kaukaz. U schyłku XIX wieku tworzył Iwan Franko erudyta, propagator literatury polskiej na Ukrainie, przyjaciel Elizy Orzeszkowej i Jana Kasprowicza. Iwan Franko wysunął taką oto refleksje na temat literatury polskiej i ukraińskiej: W całej Słowiańszczyźnie nie ma dwóch narodów, które by pod względem życia politycznego i duchowego tak ściśle zrosły się ze sobą, tak licznymi połączone były węzłami, a mimo to tak ciągle stroniły jeden od drugiego, jak Polacy i Rusini 3. Pokolenie ukraińskich twórców literatury, działających w latach 20. i na początku 30. na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, zostało określone jako rozstrzelane odrodzenie. Większość twórców tamtego okresu została poddana komunistycznym represjom. Agnieszka Korniejenko pisze o istnieniu w latach 1933 aż do 1991 nakazu tworzenia w nurcie socrealizmu. Ponadto autorka Ukraińskiego modernizmu, uważa, że wyróżnienie tak ogromnego, dość monotonnego pod względem poetyki i estetyki okresu, nie byłoby wcale tak niedorzeczne jak mogłoby się wydawać 4. Jej zdaniem proces literacki wyznaczały dzieła będące w opozycji względem koniunktur polityczno-literackich, czyli twórczość szistdesiatnyków. Mowa o dziełach Liny Kostenko, Wasyla Stusa, Iwana Dracza, Wałerija Szewczuka i innych pisarzy, którzy eksponowali swoją przynależność do kultury ukraińskiej i nie ustawali w apelu o rehabilitację ludzkiej godności. Wasyl Stus został doceniony nominacją do literackiej Nagrody Nobla, ale jej otrzymaniu przeszkodziła śmierć w łagrze. Odzyskanie przez Ukrainę niepodległości 24 sierpnia 1991 roku miało znaczenie także dla ukraińskiej literatury. Kilka lat wcześniej, w roku 1985 rozpoczęło swoją działalność założone przez Jurija Andruchowycza, Wiktora Neboraka i Ołeksandra Irwańca literackie ugrupowanie Bu-Ba-Bu. Stosując elementy gry, parodii i śmiechu Bu-Ba-Bu unicestwiało kanon komunistycznego reżimu. Ich podstawową i charakterystyczną formą działalności był happening. Sprawozdanie z niszczycielskiej siły sowieckiego imperializmu, poprzez powieść Moscoviada, stworzył Jurij Andruchowycz współzałożyciel Bu-Ba-Bu. Poeta wciąż prowadzi swoją działalność literacką, należy też do zwolenników koncepcji literaturoznawczych Michaiła Bachtina. 3 I. Franko, Wzajemny stosunek literatury polskiej i ukraińskiej [w:] O literaturze polskiej, Kraków 1978, s A. Korniejenko, Ukraiński modernizm, dz. cyt. 2

3 Jedną z najciekawszych współczesnych przedstawicielek literatury na Ukrainie jest Oksana Zabużko. Ogólnonarodową sławę przyniosły jej Badania terenowe nad ukraińskim seksem. Autorka nazwała tę książkę postkomunistyczną psychoanalizą narodową 5. Dzieła Oksany Zabużko między innymi zbiór opowiadań pt. Siostro, Siostro, eseje Kronika według Fotynbrasa są wyrazem wnikliwości i wrażliwości w prowadzeniu obserwacji. Ukraińska literatura oraz zmiany, które w niej zachodzę coraz częściej stanowią zjawisko podlegające analizom i interpretacjom. Raport Andrija Lubki pt. Ukraińska literatura współczesna. Literatura, która odnosi większe sukcesy niż jej naród i kraj 6 prowadzi do wniosków zaskakujących, ale nie zawsze optymistycznych. Autor pisze o równoczesnym istnieniu dwóch rzeczywistości i świadomości współczesnej i postradzieckiej. Konsekwencją istnienia takiego podziału jest hermetyzm Ukraińskiego Związku Pisarzy, którego przedstawiciele na łamach gazety Literaturna Ukrajina nieustannie krytykują wszelkie przejawy nowoczesności w literaturze jako niszczące tradycyjną, wysoką chrześcijańską moralność narodu. Żaden ukraiński poeta, ceniony poza granicami kraju za nowatorstwo i oryginalność, nie może być uhonorowany najwyższą narodową Nagrodą im. Tarasa Szewczenki. Brak akcyzy na książki z Rosji, niechęć do tłumaczenia z języka rosyjskiego na ukraiński nie sprzyjają przenikaniu języka ukraińskiego do świata kultury. Biblioteki Andrij Lubka nazywa składami starych książek i przekonuje, że istnieje wiele miejscowości gdzie nie ma możliwości zakupu książek. Zapytałam kilkunastu osób narodowości ukraińskiej o ich zdanie na temat problemów poruszonych w raporcie. Byli wśród nich studenci z Ukrainy, wykładowcy języka ukraińskiego, a także osoby na stałe mieszkające na Ukrainie. Ankieta dotyczyła ukraińskich bibliotek, dostępności książek, preferencji czytelniczych, a także literatury polskiej. Moi rozmówcy przyznali, że korzystanie ze zbiorów bibliotecznych najczęściej jest płatne, a biblioteki w małych miejscowościach i wsiach bardzo często bez przyczyny są zamknięte. Stan czytelnictwa ocenili negatywnie, ale przyznali, że obserwuje się tendencję wzrostową w tej dziedzinie. Wysoko oceniono twórczość Oksany Zabużko, Jurija Andruchowycza i poetów wcześniejszych pokoleń. Przyznano, że we Lwowie i w Kijowie nie znajdziemy w księgarni półki z polską literaturą. Wszyscy zgodnie stwierdzili, że książki dla przeciętnego mieszkańca Ukrainy są zdecydowanie zbyt drogie. Znajomość twórczości 5 O. Zabużko, Wstęp [w:] tejże, Badania terenowe nad ukraińskim seksem, Warszawa A. Lubka, Ukraińska literatura współczesna. Literatura, która odnosi większe sukcesy niż jej naród i kraj [w:] Raport o stanie kultury i NGO w Ukrainie, pod red. P. Laufera, Lublin 2012, s

4 polskich autorów w bardzo dużej mierze okazała się związana ze znajomością języka polskiego. Osoby posługujące się tylko językiem rosyjskim i ukraińskim kilkakrotnie wskazały Adama Mickiewicza (Sonety krymskie należą do kanonu lektur szkolnych). Ukraińcy mieszkający w Polsce wymienili Wisławę Szymborską, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Witolda Gombrowicza, Ernesta Brylla. Wielokrotnie (analogicznie do pytań o literaturę ukraińską kierowanych do moich polskich rozmówców), po zadaniu pytania na temat literatury geograficznych sąsiadów, zapadała cisza. Nie sposób nie zgodzić się z Iwanem Franko Polacy i Ukraińcy mało o sobie i swojej literaturze wiedzą oraz często od wnikania w to zagadnienie stronią. Agnieszka Korniejenko przekonuje, że literatura ukraińska podlega prawom nieustannego odradzania się 7. Podjęcie roli obserwatora i świadka tego wciąż trwającego procesu odradzania może być doświadczeniem niezwykle ciekawym. BIBLIOGRAFIA 7 A. Korniejenko, Ukraiński modernizm, dz. cyt. 4

5 1. Franko Iwan, O literaturze polskiej, Kraków 1979, s Hnatiuk Ola., Na Froncie, Tygodnik Powszechny, 21 marca 2012 [dostęp: 1 maja 2013], < 3. Hasło: Literatura ukraińska [w:] Historia literatury europejskiej, pod red. A. Benoit- Dusausoy, G. Fontaine, Gdańsk 2009, s Kamińska Aneta, Cząstki pomarańczy. Nowa poezja ukraińska, Warszawa Korniejenko Agnieszka, Ukraiński modernizm, Kraków 1998, s Korniejenko Agnieszka, Ożga Dorota, Co czytają Ukraińcy?, Dekada Literacka, nr.8, Kraków 1992, s Lubka Andrij, Ukraińska literatura współczesna. Literatura, która odnosi większe sukcesy niż jej naród i kraj [w:] Raport o stanie kultury i NGO w Ukrainie, pod red. P. Laufera, Lublin 2012, s Łepki Bohdan, Zarys literatury ukraińskiej, Warszawa - Kraków 1930, s Mokry Włodzimierz, Dzieje poezji ukraińskiej od XI do XVIII wieku, [w:] Od Iłariona do Skoworody. Antologia poezji ukraińskiej XI XVIII wieku., Kraków 1996, s Nieuważny Florian, O poezji ukraińskiej. Od Iwana Kotlarewskiego do Liny Kostenko, Białystok