EUROPEJSKIE INNOWACJE

Transkrypt

1

2 EUROPEJSKIE INNOWACJE T e o r i a i p r a k t y k a

3

4 EUROPEJSKIE INNOWACJE T e o r i a i p r a k t y k a Warszawa Bruksela 2011

5 Recenzent: prof. zw. dr hab. Adam Gwiazda Redaktor inicjujący: Krzysztof Olek Koordynacja redakcyjna: Joanna Szczepaniak Tłumaczenia: Radosław Zawadzki, Jarosław Majewski Projekt okładki: Maciej Ludwiczak, Tomasz Banach Copyright by Instytut Konsultantów Europejskich Warszawa Bruksela 2011 Redakcja naukowa: część I: Jerzy Babiak część II: Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Zespół autorski: Maciej Adamkiewicz, Marian Apostoł, Jerzy Babiak, Tadeusz Baczko, Maciej Bałaż, Martina Ebner, Tadeusz Adam Góralski, Mirosław Grewiński, Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Andrzej Kowalczyk, Bożena Lublińska-Kasprzak, Hans Martens, Christo Nenov, Wojciech Piotr, Arkadiusz Ptak, Ewa Puchala-Krzywina, Zdzisław W. Puślecki, Jerzy Samborski, Paweł Sługocki, Maciej Walkowski, Maciej Wojtkowski, Peter Wolfmeyer, Ventislav Voikov, Paulina Zadura-Lichota, Dariusz Żuk Wszelkie prawa zastrzeżone Informacji udziela: INSTYTUT KONSULTANTÓW EUROPEJSKICH (ang. European Advisors Institute) Wyspiańskiego 41, Kalisz Tel.: ; efax: ISBN: Książka wydana przy wsparciu finansowym: Microsoft Bank Zachodni WBK Quality All Development Finryan ADAMED Sp.z o.o. Realizacja wydawnicza: Dom Wydawniczy ELIPSA, ul. Inflancka 15/198, Warszawa

6 SŁOWO WSTĘPNE Z wielką przyjemnością, jako Przewodniczący Parlamentu Europejskiego, przyjąłem zaproszenie do napisania słowa wstępnego do publikacji EUROPEJSKIE INNOWACJE TEORIA I PRAKTYKA przygotowanej przez zespół ekspertów i praktyków innowacji. Jeszcze jako poseł sprawozdawca 7 Programu Ramowego zabiegałem o jak największy budżet z przeznaczeniem na badania i rozwój technologiczny. Mimo że posłowie chętnie jeszcze bardziej zwiększyliby budżet programu, to przyjęte przez Parlament 50 mld stanowi znaczący wzrost w porównaniu z poprzednim programem. Innowacje mają bezpośredni wpływ na poziom dobrobytu i zadowolenia każdego obywatela oraz ogółu społeczeństwa. Polityka UE w zakresie innowacji ma na celu przekształcenie Unii Europejskiej w wiodącą gospodarkę opartą na wiedzy. Jednym z najważniejszych projektów przewodnich, ogłoszonych w zeszłym roku przez Komisję Europejską w ramach nowej Strategii 2020 jest Unia innowacji projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które z kolei przyczynią się do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. By kształtować innowacyjne rozwiązania, powinniśmy umieć wykorzystać ich wyniki. Tu właśnie sprawdza się biznes i partnerstwa publiczno-prywatne. Wiedza nie zna granic, a wolna wymiana pomysłów będzie dla nas tylko korzystna w dłuższej perspektywie. Ustanowienie wspólnego obszaru badawczego powinno umożliwić w dłuższej perspektywie czasowej pogłębianie współpracy na różnych szczeblach działalności, lepszą koordynację polityki reali-

7 zowanej na szczeblu europejskim i krajowym, zwiększenie zdolności strukturalnych i połączenie w sieć zespołów badawczych oraz zwiększenie mobilności osób i wymiany idei. Stworzenie środowiska przyjaznego przedsiębiorstwom, szczególnie tym małym i średnim (MŚP), było ważnym elementem strategii lizbońskiej. Państwa członkowskie mają dzielić się najlepszymi doświadczeniami, eliminować przeszkody biurokratyczne i zmniejszyć koszt zakładania nowych przedsiębiorstw. W tym zakresie rola Parlamentu jest ograniczona. Mimo to, posłowie wspierają wysiłki zmierzające do udzielenia pomocy MŚP i nalegają na uwzględnienie ich potrzeb w odnośnych ustawach, na przykład poprzez ułatwienie im starania się o udzielenie zamówień administracji publicznej lub dostęp do funduszy badawczo-naukowych Unii Europejskiej. Osiągnięto porozumienie w sprawie prawa unijnego dającego lepszą ochronę prawom własności intelektualnej i rozpoczęto prace nad ustawą dopuszczającą patentowanie wynalazków w dziedzinie informatyki, której celem jest promocja wynalazczości i innowacyjności poprzez zwiększenie bezpieczeństwa prawnego przedsiębiorstw inwestujących w nowe programy. Wyścig jest coraz mocniejszy, już nie tylko USA ale i Chiny zdają sobie sprawę jak ważne jest wspieranie innowacji. Europa stoi przed wyzwaniem, ale ja wierzę w nowe siły UE-27, wierzę w synergię naszych działań z programami narodowymi Państw Członkowskich. Autorzy publikacji EUROPEJSKIE INNOWACJE TEORIA I PRAKTYKA ukazują nowe możliwości i sposoby pracy nad innowacyjnością. Przygotowana publikacja jest niewątpliwie dla całego środowiska osób zaangażowanych we wdrażanie innowacji przy wykorzystaniu funduszy europejskich wydarzeniem ważnym i niezbędnym, aby móc zdobyć nowe doświadczenia i udoskonalić własne kompetencje. Jerzy Buzek Przewodniczący Parlamentu Europejskiego

8 SPIS TREŚCI Wstęp CZĘŚĆ I Zdzisław W. Puślecki Innowacje a konkurencyjność Wojciech Piotr Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój innowacyjnego społeczeństwa Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy Marian Apostoł Strategia Lizbońska czy Europejska Strategia Postępu, Innowacji i Cywilizacji? Hans Martens Innowacja to coś więcej niż badania i rozwój Jerzy Samborski Innowacyjni imigranci, czyli tajemnica Doliny Krzemowej Maciej Walkowski Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich Unii Europejskiej w kontekście realizacji założeń Programu Europa

9 Mirosław Grewiński Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej w poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań Paweł Sługocki Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce na przykładzie województwa lubuskiego Arkadiusz Ptak Rola innowacji w rozwoju lokalnym Jerzy Babiak Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej CZĘŚĆ II Dariusz Żuk Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej Tadeusz Adam Góralski Innowacyjne inwestycje ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień kooperacyjnych finansowane przez fundusze kapitałowe Maciej Adamkiewicz Od potrzeby do terapii Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer technologii do praktyki przemysłowej Peter Wolfmeyer Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka

10 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość. Globalna komercjalizacja innowacji Maciej Bałaż Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego przykłady dobrych praktyk Martina Ebner Gdzie zaczyna się kariera i rozwój biznesu Ventislav Voikov Rola Cordis w politykach i programach UE dla nauki, badań i innowacji Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego. Od wdrożenia indywidualnych ocen przedsiębiorstw do akredytacji konsultantów, ekspertów i audytorów innowacyjności Bibliografia Spis map Spis rycin Spis schematów Spis wykresów Spis tabel Spis rysunków Notki biograficzne o autorach

11

12 WSTĘP W drażanie założeń społeczeństwa opartego na wiedzy nie stanowi celu samego w sobie, ale jest koniecznością w sytuacji wzrostu światowej konkurencyjności. Oznacza to, iż współczesne społeczeństwa, a tym bardziej podmioty gospodarcze muszą w swej strategii uwzględniać rozwiązania innowacyjne. Poziom rozwoju w tych dwóch obszarach jest ważną determinantą nie tylko sukcesu poszczególnych przedsiębiorstw i gospodarek w skali makro, ale także instytucji państwa i samorządu. Okres jaki upłynął od rozszerzenia Unii Europejskiej w 2004 r. zaowocował licznymi inicjatywami, które stały się podstawą uruchomienia wielu projektów związanych z innowacyjnością. Stanowią one swoistą sieć inicjatyw wymagających usług o wysokim poziomie nasycenia wiedzą. Tego typu przedsięwzięcia nierzadko są finansowane lub też współfinansowane ze środków publicznych, stąd też fakt ten winien stanowić podstawę monitorowania postępów w procesie ich realizacji, gdyż dalsze finansowanie lub też kolejny grant nie zawsze stanowią element niezbędny dla powodzenia przedsięwzięcia. Nierzadko wystarczy je odpowiednio nagłośnić, powiązać inicjatywy czy ulokować środki w ich upowszechnienie. Powstanie inicjatywy, projektu, firmy, ośrodka, fundacji otwiera cały ciąg wydarzeń, które z pewnością warto obserwować. Często samo uruchomienie inicjatywy to tylko pierwszy krok szeregu innych działań. Tak też się dzieje w Unii Europejskiej, na obszarze której funkcjonuje wiele inicjatyw bez wątpienia zasługujących na uwagę.

13 12 Jerzy Babiak, Tadeusz Baczko Książka powstała z inicjatywy ekspertów Instytutu Konsultantów Europejskich 1 w oparciu o program zainicjowany w Polsce i zorientowany na zbudowanie instrumentów informacyjnych, edukacyjnych i rozwijających kapitał społeczny wokół obszaru zmniejszenia dystansu rozwojowego przez innowacje. W tym celu stworzono Międzynarodową Sieć Naukową Ocena wpływu działalności badawczorozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy 2. Uznając za niezwykle ważną kwestię innowacyjności, podjęto międzynarodowy projekt, którego wynikiem jest niniejsza pozycja. Książka składa się z dwóch części. W pierwszej zaprezentowano teksty uwzględniające teoretyczne aspekty dotyczące innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy. Artykuły w niej zawarte dotyczą różnych poziomów zastosowania innowacyjności począwszy od skali kraju poprzez różne dziedziny, na skali lokalnej kończąc. W drugiej natomiast zaprezentowano przykłady dobrych praktyk innowacyjnych. Przedstawiono w niej dorobek twórców oddolnie (bottom up) opracowanych rozwiązań, które łączą teorię z praktyką i wnoszą wkład w tworzenie gospodarki europejskiej opartej na wiedzy i innowacjach. Doświadczenia te mają szczególne znaczenie, 1 W ramach programu KFE Program Kształcenia i Akredytacji Konsultant Funduszy Europejskich (ang. Education and Accreditation Program European Funds Advisor) jest całościową koncepcją edukacyjną w zakresie PRZY- GOTOWANIA, AKREDYTACJI I INTEGRACJI niezależnych Konsultantów Europejskich posiadających Akredytacje KFE, działających na arenie UE, zawodowo zaangażowanych w rozwój gospodarczy i społeczny Unii Europejskiej, przyczyniając się w sposób pośredni lub bezpośredni do skutecznego wykorzystania funduszy europejskich i pogłębiania integracji europejskiej. 2 Utworzona została ona przez czołowe polskie instytuty zajmujące się nowopowstającymi technologiami (Emerging technology) oraz otwierającymi nowe możliwości i wymiary w kontekście zastosowań, ale także w zasięgu oddziaływania (Enabling Technologies) takie jak: Instytut Wysokich Ciśnień Polskiej Akademii Nauk, Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk, Instytut Organizacji Systemów Produkcyjnych Politechniki Warszawskiej, Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN oraz Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Celem inicjatywy było polepszenie transferu wiedzy i technologii z ośrodków badawczych do firm poprzez zmniejszenie asymetrii informacyjnej oraz poprawę komunikacji między sferami nauki oraz gospodarki.

14 Wstęp 13 ponieważ autorzy są w znacznej mierze współtwórcami innowacyjnych przedsiębiorstw, instytucji niezorientowanych na zysk, uczelni i sieci badawczych. Opracowania pochodzą z czterech krajów europejskich: Austrii, Bułgarii, Niemiec i Polski. Wydaje się jednak, że rozwiązania w nich przedstawione mają szanse na upowszechnienie w innych krajach i mogą pomóc w uruchomieniu dalszego procesu ich identyfikacji i rozwoju w skali europejskiej. Stanowi to ważny krok w kierunku realizacji partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Europy, której wizję zaprezentowano w opracowaniu przedstawionym w ostatnim tekście tej części książki. Pierwszą część książki otwiera artykuł Zdzisława W. Puśleckiego dotyczący powiązania innowacyjności z konkurencyjnością. W swoim tekście autor zwraca uwagę na zmiany, jakie zaszły w podejściu do innowacji, omawiając przy tym podstawowe elementy systemu innowacyjnego. Następnie wskazuje na jego znaczenie w rozwoju współpracy regionalnej i transgranicznej, podkreślając tym samym jego wpływ na szeroko rozumiany postęp. Dalej analizuje zmiany zachodzące na poziomie procesu innowacyjnego, a także różne formy powiązań między partnerami systemu innowacyjnego oraz znaczenie przedsiębiorstw działających na pograniczu przemysłu i nauki. Na temat znaczenia kapitału ludzkiego w procesie rozwoju społeczeństwa innowacyjnego, w kolejnym artykule, wypowiada się Wojciech Piotr. Wskazuje on, iż w dobie niemalże nieograniczonego dostępu do informacji i związanego z tym wzrostu poziomu edukacji, czynnik ludzki jest jednym z kluczowych, w budowaniu przewagi konkurencyjnej zarówno organizacji, jak i w szerszym ujęciu, całej gospodarki. Autor w pierwszej kolejności omawia znaczenie pojęcia kapitału ludzkiego w teorii ekonomii, następnie przygląda się teoretycznym podstawom poruszonej kwestii, by wreszcie wskazać na praktyczny wymiar zarządzania kapitałem ludzkim. Koncentrując się w szczególności na skali makro, podkreśla zarazem jej wpływ na sferę mikro. Z artykułem Wojciecha Piotra koresponduje także kolejny tekst pióra Bożeny Lublińskiej-Kasprzak oraz Pauliny Zadura-Lichota, którego autorki kapitał społeczny również uznają za jeden z ważnych elementów innowacyjności. Poczynając od analizy poziomu zaangażowania przedsiębiorstw innowacyjnych w polskiej gospodarce,

15 14 Jerzy Babiak, Tadeusz Baczko podejmują próbę uchwycenia przyczyn jego ograniczeń. Następnie poddają rozważaniom kilka czynników biorących udział w rozwoju innowacyjności, wśród których za istotne uznano kreatywność, wspomniany już kapitał społeczny oraz przedsiębiorczość. W części końcowej opracowania autorki podjęły się wskazania kierunku działań mających na celu stymulowanie innowacyjności. Następny tekst autorstwa Mariana Apostoła koncentruje się wokół Strategii Lizbońskiej. W artykule przestawiono konkretne propozycje związane ze zwiększeniem nakładów na badania naukowe. Podkreślono konieczność wyzwalania tkwiącego w każdym człowieku potencjału, który może stać się motorem innowacyjności. Autor wskazuje na rolę, jaką w realizacji założeń strategii odgrywają fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Prześledzono w artykule również wspólnotowe działania podkreślające wagę innowacyjności w rozwoju współczesnej Europy. W nurt ten dobrze wpisuje się także kolejny tekst, którego autor Hans Martens (Dania) mówi o potrzebie innowacyjności nie tylko w sektorze prywatnym, ale także na płaszczyźnie państwa. Podkreśla on zarazem, że kluczowe dla rozwoju innowacyjnego podejścia jest stworzenie rynku dla innowacji, wobec którego działania na szczeblu państwowym są elementem ważnym, jednakże jedynie wspierającym. Wskazuje także na znaczenie i potencjalnie wyższą skuteczność podejmowania działań horyzontalnych i konkretnych a zarazem zwraca uwagę na potrzebę likwidacji barier w zakresie swobodnej współpracy przedsiębiorców w obrębie wewnętrznego rynku Unii Europejskiej. Jerzy Samborski z kolei porusza kwestie imigrantów. Z uwagi na problem wyludniania się Europy, podkreśla ich rolę w rozwoju gospodarczym państwa. Wskazuje jednocześnie, iż w Polsce brakuje spójnej polityki imigracyjnej nastawionej w szczególności na wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Poddaje także krytycznej analizie założenia nowej polityki imigracyjnej Unii Europejskiej oraz związanych z nią regulacji prawnych. W końcowej części podejmuje autor kwestię roli, jaką odgrywają imigranci w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju, posiłkując się klasycznym już przykładem Doliny Krzemowej. Do bardzo aktualnej kwestii wspólnotowej strategii Europa 2020 odnosi się kolejny artykuł. Jego autor, Maciej Walkowski swoje roz-

16 Wstęp 15 ważania koncentruje wokół tematu innowacyjności w rolnictwie i na obszarach wiejskich, stąd też w pierwszej kolejności dokonuje przeglądu unijnych rozwiązań, które temu celowi mają służyć. Następnie odnosząc się do zagadnień innowacyjności w rolnictwie Stanów Zjednoczonych, wskazuje na pożądane kierunki przeobrażeń rolnictwa europejskiego. Porusza także kwestię promowanych przez Komisję Europejską relatywnie nowych modeli gospodarowania w rolnictwie, których wdrożenie, jak podkreśla, nie może się odbyć bez odpowiedniego wsparcia finansowego. Do strategii Europa 2020 odnosi się także w początkowej części swego tekstu Mirosław Grewiński. Autor swoje rozważania ogniskuje jednak na problemie wyzwań przed jakimi stoi Unia Europejska w zakresie polityki społecznej. Jako punkt wyjściowy dalszych dociekań, dokonuje rewizji współczesnych problemów społecznych występujących na obszarze Wspólnoty. Wskazując na konieczność poszukiwania rozwiązań w tym obszarze wykraczających poza jej tradycyjne ujęcie, dokonuje analizy założeń nowych paradygmatów. Kolejne trzy artykuły ujmują innowacyjność z perspektywy lokalnej na różnych jej poziomach, tj. realizowane w skali województwa, czy też gminy. Na znaczenie roli samorządu województwa w procesie rozwoju innowacyjności wskazuje tekst Pawła Sługockiego, który dokonuje przeglądu odnoszących się do tej kwestii strategicznych i programowych dokumentów województwa lubuskiego. Prezentuje ponadto mające temu celowi służyć narzędzia wspólnotowe, jakimi mogą posłużyć się władze regionalne. Również Arkadiusz Ptak odnosi się do innowacyjności w skali lokalnej, koncentruje się jednak w szczególności na roli podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, jaką jest gmina. Dokonując identyfikacji narzędzi wykorzystujących w rozwoju lokalnym innowacyjność, w szczególności skupia się na formach pobudzania przedsiębiorczości oraz wspierania demokracji lokalnej. W końcowej części swego opracowania omawia źródła finansowania lokalnych przedsięwzięć innowacyjnych. Część pierwszą książki kończy artykuł Jerzego Babiaka, który dokonuje analizy rozwoju w Polsce klasteringu, będącego formą innowacyjności, także w skali lokalnej. Nakreślając ramy pojęciowe terminu

17 16 Jerzy Babiak, Tadeusz Baczko klaster, odnosi się do zmian, jakie zaszły w obszarze jego ujmowania, wskazując zarazem korzyści wynikające z uczestnictwa w tego typu formie kooperacji. Odnosi się także do wspólnotowych dokumentów podkreślających ich znaczenie w rozwoju gospodarczym Europy. Następnie podejmuje się oceny poziomu funkcjonowania klastrów w Polsce. Drugą część pracy otwiera artykuł Dariusza Żuka, współtwórcy fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości (AIP), pt. Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski przedsiębiorczej. Autor przedstawia w nim dorobek największej w Europie sieci inkubatorów przedsiębiorczości akademickiej. Problemy związane z finansowaniem dużych projektów innowacyjnych w swoim artykule poruszył Tadeusz Góralski. Przedstawiony przez niego tekst Innowacyjne inwestycje ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień kooperacyjnych finansowane przez fundusze kapitałowe porusza kwestie związane z finansowaniem projektów międzynarodowych i innych wykraczających poza schematy regionalne czy krajowe. Kolejny artykuł jest autorstwa przedstawiciela czołowej polskiej firmy innowacyjnej o dużym potencjale wzrostu działającej na międzynarodowych rynkach. Doświadczenia przedsiębiorstwa Adamed prezentuje w książce tekst Od potrzeby do terapii. Autor i zarazem współtwórca firmy, Maciej Adamkiewicz jest lekarzem medycyny, a także inicjatorem szeregu przedsięwzięć w zakresie rozwoju sektora B+R w Polsce, w tym m.in. platform zajmujących się opracowywaniem innowacyjnych leków. Następny artykuł dotyczący rozwoju metody bezinwazyjnego obrazowania wnętrza gałki ocznej i transferu technologii do praktyki przemysłowej prezentują Maciej Wojtkowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Andrzej Kowalczyk. Dzięki zaangażowaniu przedsiębiorcy z małego zakładu optycznego, udało się pozyskać fundusze na rozwój produktu i włączenie urządzenia Copernicus do procesów diagnostycznych w praktyce medycznej. Tomograf Copernicus spotkał się z wielkim zainteresowaniem na świecie, a w jego dystrybucję włączyły się tak wielkie koncerny międzynarodowe jak firma Canon. Fundusze na rozwój produktów zostały pozyskane na rynku kapitałowym a większościowy pakiet firmy Optopol Technology S.A.

18 Wstęp 17 został sprzedany koncernowi Canon. Firma Optopol Technology brała udział w Galach Innowacyjności na Śląsku i została zidentyfikowana jako jedna z najnowocześniejszych w Polsce i regionie. W książce znajduje się także tekst przedstawiciela firm sektora Knowledge Intensive Services (KIS) z Nadrenii Północnej - Westfalii. Peter Wolfmeyer prezes firmy Zenit GmbH Germany, włączył się do publikacji poprzez autorski tekst pt. Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka. Imponujące doświadczenie tej firmy we wspieraniu małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnych, tworzeniu sieci, klastrów oraz animowaniu projektów europejskich, stanowi bardzo cenny przykład zarówno dla krajów EU-15, ale szczególnie znaczący dla wielu regionów EU-12. Stanowi dobrą ilustrację, jak wielkie są różnice w doświadczeniu w wykorzystaniu funduszy europejskich między tzw. starymi i nowymi krajami Unii Europejskiej. Pozwala na zorientowanie się, jak z pozoru te same instrumenty finansowania mogą być wykorzystane w różnych państwach. Pokazuje jak ważny byłby w Unii Europejskiej rozwój instrumentów opartych na większym umiędzynarodowieniu projektów związanych z innowacjami. Orientacja tych projektów na potrzeby krajów, czy regionów bez uwzględnienia współpracy międzynarodowej ogranicza potencjalne efekty transferu wiedzy. Tekst zespołu autorskiego Venety Ivanovej, Wolfganga Kniejskiego, Christo Nenova, pt. Globalna komercjalizacja innowacji dotyczy przykładu sprzężenia sfery usług turystycznych ze sferą kultury i najnowocześniejszych technologii wizualizacji oraz możliwości budowania sieciowych struktur innowacyjności przy wykorzystaniu kadry z krajów EU-12. Artykuł ten dobrze się komponuje ze studium Macieja Bałaża, Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego przykłady dobrych praktyk, który został przygotowany na podstawie doświadczeń zebranych w Muzeum w Wilanowie, gdzie przez wieki następowało sprzężenie kultury i historii Polski, Francji oraz innych krajów zarówno europejskich, jak i spoza Europy. Jest to doskonały przykład wykorzystania funduszy europejskich dla potrzeb muzealnictwa i jego powiązania z naukami przyrodniczymi i technicznymi poprzez wykorzystanie badań i najnowszych technologii

19 18 Jerzy Babiak, Tadeusz Baczko w celu dostarczania wiedzy oraz kształtowania świadomości. Dodanie wymiaru kultury, komunikacji, nowych technologii oraz innowacji w muzealnictwie i usługach turystycznych wnosi cenny wkład do prezentacji najlepszych praktyk europejskich. W tym nurcie mieści się też studium przypadku przygotowane przez Martinę Ebner pt. Gdzie zaczyna się kariera i rozwój biznesu. Wiele z projektów trudno byłoby zrealizować, gdyby nie inicjatywa Komisji Europejskiej o uruchomieniu serwisu CORDIS. Wyniki i zakres tego projektu przedstawia artykuł Ventislava Voikova. Serwis CORDIS ma już ponad 20 lat tradycji i dzięki możliwościom Internetu jest dziś powszechnie znany w UE. Jest to przykład opartej na wiedzy sieci informacji ułatwiającej tworzenie projektów i poszukiwanie partnerów konsorcjów. Ewolucja projektu w kierunku możliwości monitorowania całego przebiegu projektów od początku do końca realizacji otwiera nowe możliwości upowszechnienia wiedzy i doświadczeń. Wyzwaniem jest rozwój metod diagnostycznych, które pozwoliłby na identyfikację partnerów, gdzie te fundusze przyniosłyby największe korzyści. Wymagałoby to poprawy komunikacji między poszczególnymi partnerami projektu i wyposażenie ich w instrumenty, które pozwoliłyby na aktywne działanie w tym obszarze. Wymaga to nie tylko poprawy metod komunikacji ale stałego kształcenia kadr i doskonalenia ich umiejętności. W tym kierunku zostały przeprowadzone w Polsce po wejściu w 2004 r. do Unii Europejskiej prace w zakresie stworzenia mikroindykatorów oceny innowacyjności wraz z całym zestawem instrumentów służącym ich upowszechnieniu wraz z systemem certyfikacji kadr. Doświadczenia w tym zakresie prezentuje tekst T. Baczko i E. Puchały-Krzywiny. Przedstawione teksty są nie tylko prezentacją najlepszych praktyk innowacyjnych, ale także podstawą przekazywania doświadczeń między przedsiębiorstwami, jednostkami niezorientowanymi na zysk (non profit), instytucjami krajowymi i europejskimi, publicznymi i prywatnymi oraz sektorami, regionami i krajami w zakresie wykorzystywania funduszy europejskich i takiego ich zastosowania, że stają się maszynami napędzającymi rozwój i innowacje. Szczególnie istotną cechą prezentowanych najlepszych praktyk jest powiązanie innowacji na poziomie pojedynczych podmiotów i instytucji oraz

20 Wstęp 19 jednoczesne uczestnictwo w sferze innowacji w sektorze publicznym i związanych z dostarczaniem dóbr publicznych. Liczymy, że ich prezentacja przyczyni się do powstania ruchu tworzenia, monitorowania i upowszechnienia najlepszych praktyk innowacyjnych. Prezentowana publikacja adresowana jest do osób zainteresowanych pogłębianiem wiedzy na temat szeroko rozumianej innowacyjności. Ponadto doskonale wpisuje się w opracowany przez zespół Sieci Naukowej MSN koordynowanej przez Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk (INE PAN) wspólnie z Instytutem Konsultantów Europejskich system szkoleń i certyfikacji konsultantów, ekspertów i audytorów innowacyjności, który może odegrać istotną rolę wśród aktywnych instrumentów Strategii Innowacji dla Europy, której kierunki prezentują T. Baczko i E. Puchała-Krzywina na końcu części drugiej książki. Mamy także nadzieję, że przyczyni się ona do szerszego rozpowszechnienia wzorców innowacyjności przedsiębiorstw i wykorzystania ich w procesie dostosowania społeczeństwa europejskiego do wyzwań współczesności. Jerzy Babiak Tadeusz Baczko

21

22 CZĘŚĆ I

23

24 Zdzisław W. Puślecki INNOWACJE A KONKURENCYJNOŚĆ Wprowadzenie W najbardziej ogólnym ujęciu, innowacje są nowymi rozwiązaniami, modelami lub kreacjami mającymi znaczenie ekonomiczne. Pojęcie innowacji jest skomplikowane i niejednorodne. Innowacje mogą dotyczyć zarówno produktów, czyli efektów działalności firmy produkcyjnej, jak i tego jak są one wykonane, czyli procesu produkcyjnego. Prowadzi to do wyróżnienia innowacji produktowych (obejmujących towary i usługi) oraz procesowych, które mogą mieć charakter innowacji technologicznych bądź organizacyjnych. Niektóre innowacje produktowe są transformowane na innowacje procesowe w ramach drugiego wcielenia. Dotyczy to tylko produktów inwestycyjnych, nieprzeznaczonych do bezpośredniego spożycia. Dla przykładu, robot przemysłowy jest produktem, kiedy jest on produkowany i procesem, kiedy jest wykorzystywany w procesie produkcyjnym. Innowacje produktowe i procesowe są blisko ze sobą związane także na wiele innych sposobów. W zaprezentowanym podziale tylko towary i procesy technologiczne są innowacjami materialnego rodzaju. Innowacje dotyczące procesów organizacyjnych oraz usług są innowacjami niematerialnymi. Najistotniejsze dla zmian w strukturze produkcji są innowacje produktowe oraz procesowe jako warunek konieczny dla konkurencyjności firm niezależnie od kraju, sektora czy regionu 1. 1 R. Chmielewski, Z. Krzyżaniak, J. Twardowska, Projekt Innowacyjna Wielkopolska, Materiały na warsztat grupy roboczej WG 2 Potencjał naukowo- -badawczy Wielkopolski, Poznań 2002.

25 24 Zdzisław W. Puślecki Przedsiębiorstwa wprowadzając na rynek nowe produkty i usługi kształtują i odpowiadają na potrzeby nabywców, jednocześnie zapewniając sobie zyskowność i przetrwanie. Nie zawsze innowacje opierają się na działaniach badawczych danych firm, lecz na technologii stworzonej przez inne podmioty. Ponadto przy wysokim ryzyku i kosztowności procesu badawczo-rozwojowego coraz więcej podmiotów decyduje się na współpracę w tym zakresie. Bardzo rzadko przy tym sprawdza się pogląd liniowego modelu innowacji o procesie innowacyjnym jako statycznym ciągu zdarzeń przechodzącym kolejno przez fazy: 1) badania, 2) rozwój, 3) projektowanie, oprzyrządowanie, 4) produkcja, 5) marketing 2. W nowoczesnym podejściu do innowacji, czyli w tak zwanym modelu łańcuchowym, podkreśla się złożoność procesu innowacyjnego i niepewność jego wyników, stwarzającą często konieczność powrotu do jego wcześniejszych etapów. Model łańcuchowy pokazuje równocześnie, że badania stosowane mogą prowadzić do odkryć podstawowych co oznacza, że innowacyjność przedsiębiorstw zależy od jakości powiązań z innymi podmiotami generującymi wiedzę i innowacje w gospodarce. Dostrzega się to w koncepcji systemu innowacyjnego, która przekłada obserwacje o nieliniowości i sieciowości procesu innowacyjnego na funkcjonowanie gospodarki, której rozwój zależy od generowanych przez nią innowacji 3. Według tej koncepcji gospodarka to nie tylko tworzące ją instytucje czyli podmioty, ale także efekty synergii, jakie powstają w wyniku ich wzajemnej współpracy. Dlatego też poza instytucjami generującymi wiedzę i innowacje jak przedsiębiorstwa, sfera badawczo-rozwojowa czy instytucje pośredniczące w transferze innowacji w koncepcji tej dostrzega się znaczenie różnorakich interakcji, jakie zachodzą między nimi. System innowacyjny stanowią zatem, instytucje i powiązania między nimi, dzięki którym dana gospodarka tworzy sprawny mechanizm dystrybucji wiedzy celem jej dalszego przetworzenia. 2 E. Wojnicka, Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, za: innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_czesc_ html 3 Ibidem.

26 Innowacje a konkurencyjność 25 Ważną rolę dla sprawności systemu innowacyjnego pełni otoczenie, a szczególnie konsumenci innowacji tworzący na nią popyt. Są oni istotni zwłaszcza w dobie gospodarki ciągnionej przez rynek. Przedsiębiorstwa, monitorując upodobania konsumentów, kreują nowe potrzeby poprzez innowacje. Dla sprawności systemu innowacyjnego ważna jest też infrastruktura otoczenia, a więc ustawodawstwo, a szczególnie ochrona praw własności intelektualnej oraz systemy edukacji, finansowy czy transportowy. Kluczową cechą systemów jest historycznie ukształtowana kultura i nagromadzony zasób wiedzy oraz doświadczeń powodujące unikalny ich charakter. Ponadto dla sprawności systemu innowacji jako dystrybuującego wiedzę, istotna jest jego otwartość na wpływy i wiedzę z innych systemów oraz interakcje z nimi 4. Sprawny system musi też być w pełni rozwinięty tj. nie powinno w nim brakować żadnych potrzebnych elementów. System będzie systemem, jeśli jego podmioty będą ze sobą powiązane, bowiem system to uporządkowany układ elementów, pomiędzy którymi zachodzą określone relacje, które tworzą pewną całość. Taki system będzie tak silny jak jego najsłabsze ogniwo System innowacyjny w kreacji konkurencyjności Przedsiębiorstwa są najważniejszym elementem systemu innowacyjnego, a ich kondycja determinuje konkurencyjność państw i dobrobyt społeczny. W ujęciu nowej teorii wzrostu gospodarczego rozwijanej m.in. przez takich badaczy jak Kenneth Arrow, Paul Romer i Robert Lucas wiedza jest podstawowym czynnikiem określającym produktywność. Według nowej teorii wzrostu stanowiącej najlepszą teoretyczną podbudowę koncepcji systemu innowacyjnego podstawowym czynnikiem wpływającym na wzrost gospodarczy jest endogeniczny postęp techniczny. W teoriach endogenicznych pracownicy traktowani są jako element zdolny do aktywnego oddziaływania i kreowa- 4 Ibidem. 5 Ibidem.

27 26 Zdzisław W. Puślecki nia zmian w procesie produkcji, a więc ogromną rolę we wzroście produktywności przypisuje się kapitałowi ludzkiemu i wiedzy. P. Romer włączył do analiz proces uczenia się zauważając, że dzięki związanym z nim korzyściom zewnętrznym wiedza inspirowana przez prywatne inwestycje staje się publicznie dostępna. Ponadto w najnowszych dociekaniach na temat postępu endogenicznego zakłada się, że jest on rezultatem inwestycji przedsiębiorstw w prace B+R. Jak twierdzi Carlsson każda teoria próbująca endogenizować zmianę technologiczną musi uwzględniać zróżnicowanie produktów, procesów, podmiotów gospodarczych i instytucji. Ponadto istotna dla niej będzie współzależność tych różnych aktorów tj. musi odnosić się bardziej do systemu niż indywidualnych jednostek. Z perspektywy teorii wzrostu opartego na endogenicznym postępie technicznym sprawny system innowacyjny dystrybuujący wiedzę, czyli przyspieszający procesy uczenia się w gospodarce będzie stymulował wyższy ogólny poziom rozwoju danej gospodarki 6. Koncepcja systemu innowacyjnego kładzie nacisk na współpracę oraz na przepływy technologii i informacji oraz różnorodne relacje i interakcje między poszczególnymi elementami jako warunek sprzyjający sukcesowi w procesie innowacyjnym. OECD przytacza m.in. następujące definicje systemów innowacyjnych wywodzące się z analiz poświęconych narodowym systemom innowacyjnym: sieć instytucji publicznego i prywatnego sektora, której działalność i interakcje inicjują, importują, modyfikują i rozprzestrzeniają nowe technologie; zespół instytucji, które razem i indywidualnie przyczyniają się do rozwoju i dyfuzji nowych technologii oraz tworzą szkielet, w ramach którego rządy formułują i wdrażają polityki wpływające na proces innowacyjny; system powiązanych wzajemnie instytucji, które tworzą, przechowują i transferują wiedzę, umiejętności i narzędzia definiujące nowe technologii 7. 6 Ibidem. 7 Ibidem.

28 Innowacje a konkurencyjność 27 W szerszym ujęciu na system innowacyjny składają się następujące elementy: 1. Instytucje generujące wiedzę i innowacje: przedsiębiorstwa, instytucje pośredniczące w transferze technologii, wiedzochłonne usługi okołobiznesowe (KIBS), publiczna nauka i sfera badań: uczelnie wyższe i instytuty naukowe (państwowe, prywatne), władze publiczne w stopniu, w jakim inspirują badania i wprowadzają innowacje. 2. Kanały transferu wiedzy: interakcje i współzależności między instytucjami: bezpośrednie powiązania innowacyjne zakładają bezpośrednią działalność badawczo-rozwojową lub współpracę dla konkretnej innowacji: interakcje między firmami powiązania pionowe i poziome: wspólne tworzenie nowej wiedzy badania stosowane czy rozwój eksperymentalny współpraca na polu B+R, wspólne patenty, wspólne publikacje; interakcje z KIBS; interakcje wewnątrz firm między różnymi działami i etapami procesu innowacyjnego, interakcje między firmami a publiczną sferą B+R tj. światem nauki i instytucjami pośredniczącymi wspólne patenty, badania, publikacje etc., pośrednie powiązania innowacyjne mniej związane z konkretną innowacją, a zwiększające ogólny potencjał innowacyjny firm, mogą zastępować własne prace B+R: rynkowa dyfuzja technologii tj. nabywanie technologii utożsamionej w maszynach, nabywanie zewnętrznej wiedzy/ know-how, mobilność pracowników i tranfer tzw. tacit knowledge tj. wiedzy ukrytej, niematerialnej wynikającej z doświadczenia i procesu uczenia się, utożsamionej w pracownikach, pozostałe: interakcje z otoczeniem. 3. Otoczenie: rynek popyt na innowacje,

29 28 Zdzisław W. Puślecki władze publiczne i ich polityka ustawodawstwo: ochrona praw intelektualnych, polityka proinnowacyjna etc., system kształcenia pracowników (system nauki i szkoleń), infrastruktura innowacji system finansowy, komunikacyjny, transportowy na danym terenie. 4. Cechy: otwartość powiązanie także z ośrodkami innowacyjnymi i wiedzą spoza danego systemu, kultura zachowań na poziomie firm, nastawienie władz publicznych, społeczności lokalnej cechy instytucji wynikające z zakorzenienia w danym środowisku, historycznie ukształtowana specyfika danego systemu, pełność obecność wszystkich potrzebnych elementów. Systemy innowacyjne są badane na różnych poziomach. Najwięcej analiz poświęconych jest narodowym systemom innowacyjnym, gdyż uznaje się, że cechy wyróżniające poszczególne narody najbardziej wpływają na odmienność procesu innowacyjnego przedsiębiorstw: rodzaju i liczby instytucji i ich zachowań System innowacyjny na poziomie regionu Badania nad innowacyjnością przedsiębiorstw przeprowadzone w ramach Community Innovation Survey I (Wspólnotowego Badania Innowacyjności) w państwach Unii Europejskiej dowiodły, że znacznie więcej interakcji i współpracy zachodzi między elementami systemu innowacyjnego na poziomie regionu niż kraju (EIMS European Commission 1995). Skutkiem tego jest nacisk w ostatnich latach na badania potencjału i systemów innowacyjnych regionów. W odpowiedzi na potrzeby i zakładając większą efektywność działań podejmowanych bliżej podmiotów większość regionów posiadających własne władze samorządowe tworzy własną politykę i strategię proinnowacyjną. Odzwierciedleniem znaczenia poziomu regionalnego 8 Ibidem.

30 Innowacje a konkurencyjność 29 dla procesu innowacyjnego są programy Unii Europejskiej wspierające tworzenie regionalnych strategii innowacji RIS, regionalne inicjatywy na rzecz innowacji i transferu technologii RITTS oraz podobne programy narodowe jak np. InnoRegio w Niemczech 9. Kryteria i koncepcje przeprowadzania regionalizacji są dość złożone. Na pierwszy plan wysuwa się opcja opowiadająca się za egalitaryzmem czyli uniformizacją w przeciwieństwie do jak najdalej idącego zróżnicowania. Różnorodność dotyczy głównie funkcji gospodarczych i tożsamości kulturowej ale nie poziomu uzyskiwanych dochodów i warunków życia ludności. Powszechnie stawiane jest pytanie jak wykorzystać dany obszar czy terytorium przez przemysł, jak zorganizować przestrzeń ekonomiczną? Twórca czynnikowej teorii wymiany międzynarodowej B. Ohlin wskazał, iż teoria lokalizacji jest bardziej ekstensywna niż teoria handlu międzynarodowego 10. W efekcie znaczna część teorii handlu międzynarodowego może być wykorzystana w teorii lokalizacji, gdzie pewne jej aspekty są bardzo przydatne 11. Istotną cechą regionów europejskich jest równocześnie wysoki stopień innowacyjności. Regionalizacja ma na celu wyodrębnienie jednostek przestrzennych o względnie jednorodnych cechach (geograficznych, demograficznych, kulturowych, gospodarczych) w celu zapewnienia regionom właściwego tempa rozwoju poprzez nadanie im określonego zakresu samodzielności. Ujawnia się przy tym problem merytorycznych treści tematów objętych swobodą podejmowania decyzji. Wśród regionów słabych i silnych, węzłowych i peryferyjnych, stagnujących i rozwojowych wyróżniają się regiony przygraniczne zwane także transgranicznymi. Ich specyfika polega na tym, że położone są wzdłuż granic oddzielających sąsiadujące ze sobą dwa lub więcej kraje. Należy szczególnie podkreślić, że współpraca regionalna i transgraniczna przyczynia się do przyspieszania procesów integracyjnych w Europie. Szczególną rolę w tej dziedzinie może odegrać współ- 9 Economic Bulletin, 6/ B. Ohlin, Interregional and International Trade, Harvard Business Press, Cambridge 1993, wydanie poprawione z 1967 r. 11 Ibidem.

31 30 Zdzisław W. Puślecki praca polsko-niemiecka jako nowa forma stosunków ekonomicznych. Na jej dotychczasowy rozwój niekorzystnie wpływały asymetrie rozwojowe między przygranicznymi regionami polskimi i niemieckimi. Do ich zmniejszenia może przyczynić się, szczególnie po stronie polskiej, wzrost finansowania terenów przygranicznych także z budżetu centralnego. Dotychczasowe uwarunkowania rozwoju regionalnego w obszarze granicy polsko-niemieckiej wskazywały na następujące kierunki działań wymagające także włączenia ich do polityki regionalnej państwa: wzmacnianie lokalizacyjnych walorów miejskich regionów zachodniego pogranicza i formowanie w nich lokalnych i regionalnych centrów innowacji. Szczególną troską należałoby otoczyć miasta, w których znajdują się jednostki szkolnictwa wyższego i instytucje naukowe. Oceny potencjalnych możliwości występujących w polsko-niemieckich regionach transgranicznych, wskazywały, że w ramach nowych warunków rozwoju współpracy ogólnoeuropejskiej, a szczególnie w kontekście rozszerzenia Unii Europejskiej, tereny te powinny przodować w procesach wzrostu gospodarczego. Nie powinno się jednak traktować, jako głównych atutów regionów, niskiej ceny ziemi i taniej siły roboczej. Występują bowiem na tych terenach inne czynniki sprzyjające lokalizacji i rozwojowi nowoczesnych gałęzi przemysłu, skłonnych do innowacji technologicznych i organizacyjnych. W regionach przygranicznych podejmować należy także działania mające na celu redukcję wzrostu rozpiętości poziomu zagospodarowania po obu stronach granicy i ryzyka przekształcania się regionów polskich w strefę peryferyjną łańcucha ośrodków wzrostu zlokalizowanych po stronie niemieckiej. Nie można bowiem dopuścić do tego, aby rzeka Odra dzieliła Europę, na wzór rzeki Rio Grande, oddzielającej bogate Stany Zjednoczone od biednego Meksyku. Sprzyjając wszechstronnemu rozwojowi współpracy transgranicznej i wykorzystując w tej dziedzinie także instytucje euroregionalne, konieczne stało się zapewnienie rozbudowy i modernizacja powiązań kooperacyjnych i komunikacyjnych ośrodków położonych w regionach przygranicznych z resztą kraju. Powinno to wpływać na rozszerzenie korzyści płynących ze współpracy transgranicznej na obszary usytuowane w centrum państwa, wsparcie tej współpracy przez

32 Innowacje a konkurencyjność 31 ośrodki naukowo-innowacyjne zlokalizowane na zapleczu pogranicza i eliminowanie zagrożeń peryferyjnością w nowym układzie, po likwidacji funkcji granicy rozdzielającej państwa. Niewątpliwy wpływ na rozwój współpracy przygranicznej wywierają również korporacje transnarodowe. Tworzą one nowe miejsca pracy oraz przynoszą postęp techniczny i organizacyjny. W obliczu postępującej globalizacji gospodarki światowej ich rola w regionach przygranicznych, gdzie omijają bariery celne i pozataryfowe, będzie wzrastać. Korporacje transnarodowe są równocześnie nośnikami globalizacji, a ta ostatnia sprzyja ich ekspansji w skali światowej. Z drugiej strony, wobec procesów globalizacji, wzrastać będzie rola współpracy regionalnej. W perspektywie korporacjonizm i regionalizm mogą stać się dominującymi czynnikami rozwoju gospodarki światowej. 3. System innowacyjny a proces innowacyjny Koncepcja systemu innowacyjnego stanowi kompleksowe spojrzenie na proces innowacyjny. Profesor Fumio Kodama z Uniwersytetu w Tokio zwraca uwagę, że istniejące kategorie innowacji i mierniki ciągle nie obejmują wszelkich typów innowacji. Za Charlesem Freemanem, wyróżnia on poza innowacjami radykalnymi i ulepszającymi jeszcze takie rodzaje zmiany technologicznej jak zmiana systemu technologicznego i zmiana techno-ekonomicznego paradygmatu. Istniejące kategorie innowacji są niewyczerpujące, szczególnie w warunkach nowej gospodarki, której integralnym elementem jest rewolucja komputerowa. W nowej gospodarce, m.in. dzięki wykorzystaniu technik komputerowych, innowacja może być realizowana przez łączenie produktów i procesów będących w posiadaniu różnych przedsiębiorstw z różnych sektorów gospodarki, a także przedsiębiorstw i innych podmiotów szczególnie ze sfery badawczo-rozwojowej. W wielu przemysłach nowa gospodarka powoduje modularyzację działalności innowacyjnej. Innowacje ich poszczególne moduły, są subkontraktowane do poszczególnych dostawców, dzięki czemu firma uzyskuje większą elastyczność i zmniejsza koszty (np. duże

33 32 Zdzisław W. Puślecki fabryki samochodowe). Konieczną odpowiedzią na taką modularyzację gospodarki jest kompleksowe podejście do procesu innowacyjnego. Zmiana technologiczna obecnie jest bardzo szybka, ale często spotyka się z głęboką inercją wśród instytucji społecznych. Innowacje warunkujące konkurencyjność mają wymiar nie tylko technologiczny, ale także organizacyjny i personalny jakość ludzi jest niezwykle ważna dla zyskowności i rozwoju organizacji. Ponadto istotny jest interaktywny i oparty o współpracę charakter procesu innowacyjnego 12. Współczesne przełomowe technologie są tak bardzo złożone, że poszczególne firmy samodzielnie nie byłyby w stanie ich opracować. Ich złożoność powoduje, że niemożliwe jest zrozumienie ich wszystkich detali przez pojedynczego eksperta, a także wiedza na ten temat nie może być wyczerpująco i szczegółowo przekazana innym osobom 13. Menadżerowie wielu odnoszących sukcesy firm często wstydzą się przyznać, że nie mogą zrozumieć przyczyn sukcesu ich korporacji. Zazwyczaj są to jednak firmy działające w dużym stopniu w oparciu o różnorodne sieci powiązań. W przypadku złożonych technologii sieć obejmuje zazwyczaj kilkanaście firm i różne agencje rządowe, a także organizacje z sektora non-profit, takie jak uniwersytety. Ponadto sieć taka, integrująca różne umiejętności, nie może być statyczna. Innowacyjne sieci nieustannie się zmieniają. Podobnie poszczególne ich elementy ciągle podlegają wspólnemu procesowi uczenia się 14. Często podaje się tu za przykład Japonię, gdzie firmy mogą efektywnie wprowadzać kompleksowe technologie. Za czynniki sukcesu wymienia się tu udział rządu w procesie innowacyjnym wsparcie z jego strony oraz specyficzną kulturę promującą współpracę, zaufanie i oparcie innowacji na wiedzy nieucieleśnionej E. Wojnicka, Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, część 2, za: sie_innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_czesc_ html 13 Ibidem. 14 Ibidem. 15 Ibidem.

34 Innowacje a konkurencyjność 33 Nowy charakter procesu innowacyjnego powoduje konieczność dostosowania nie tylko standardów jego pomiaru, ale także prawa 16. Na przykład w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 80. zmieniono prawo antymonopolowe tak, by pozwalało na tworzenie konsorcjów badawczo-rozwojowych między firmami. W późniejszym okresie okazało się, że przedsiębiorstwa muszą uzyskać pozwolenie na konsorcjum, jeśli dotyczy ono firm z tej samej branży. We Wspólnocie Europejskiej w 1985 roku zostało wprowadzone wyłączenie blokowe od artykułu 85 Traktatu Rzymskiego określającego zasady prawa konkurencji dla pewnych kategorii konsorcjów badawczo- -rozwojowych 17. Koncepcja systemu innowacyjnego jest kompleksowym sposobem widzenia procesu innowacyjnego. Zwraca ona uwagę zarówno na aspekty instytucjonalne konieczność występowania też innych instytucji wspomagających proces innowacyjny firm, ale szczególnie na powiązania między firmami i tymi instytucjami, a także między firmami 18. Interakcje między firmami a instytucjami będą oznaczały ich wzajemną otwartość i znajomość generowanych w nich innowacji, co umożliwi szybszą dyfuzję wiedzy i innowacji w gospodarce oraz szybsze dostosowanie systemu społecznego do zmian technologicznych. Wiele badań wskazuje na pozytywny związek między współpracą a innowacyjnością i konkurencyjnością firm. W Kanadzie średnio 1/3 firm przemysłowych uczestniczy w różnych porozumieniach o współpracy. Większym odsetkiem firm współpracujących cechują się firmy duże 37,2% niż firmy małe i średnie 28,3%. Jednocześnie wśród dużych przedsiębiorstw jest więcej firm innowacyjnych (89,6%) niż wynosi przeciętna dla całego sektora przemysłowego 82,3% 19. Współpraca ma kluczowe znaczenie w zakresie zwiększenia kreatywności i innowacyjności w Wielkiej Brytanii. Z badań opartych na ankiecie internetowej przeprowadzonych przez Confederation of Bri- 16 Ibidem. 17 Ibidem. 18 Ibidem. 19 Ibidem.

35 34 Zdzisław W. Puślecki tish Industry (CBI) w 2000 roku wynika, że 75% z 350 ankietowanych przedsiębiorstw współpracowało z innymi przedsiębiorstwami, naukowcami, konsultantami, instytutami badawczymi czy prywatnymi firmami badawczymi w ciągu ostatnich 3 lat ( ) 20. Przedsiębiorstwa i inni aktorzy systemu innowacyjnego mogą być powiązani w procesie innowacyjnym na wiele sposobów. Podstawową, tradycyjną metodą są powiązania transakcyjne oparte o rynek. Jednak coraz częstsze są powiązania nierynkowe, czego przejawem są porozumienia o współpracy dotyczące wspólnej działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej. Występują tutaj porozumienia między przedsiębiorstwami zarówno poziome jak i pionowe, jak też porozumienia między przedsiębiorstwami i publiczną sferą badawczo- -rozwojową, czyli nierynkowymi graczami 21. Porozumienia mogą mieć różne formy formalne czy nieformalne, sporadyczne czy długookresowe, mogą mieć różny zasięg geograficzny, może być dwóch lub kilku partnerów, a partnerzy mogą być różnego rodzaju. Porozumienia mogą być jednostronne gdy jeden podmiot uzupełnia swoimi zasobami inny lub dwustronne wzajemne. Współpraca między partnerami w procesie gospodarczym, a szczególnie innowacyjnym przejawia się coraz większą popularnością pojęć sieci i klastrów oraz systemów innowacyjnych zarówno wśród badaczy jak i polityków Alianse technologiczne, komplementarne i addytywne oraz konsorcja badawczo-rozwojowe Podstawowym typem relacji analizowanym w ramach badań systemów innowacyjnych są powiązania między przedsiębiorstwami. Według zaleceń OECD, dotyczących badania narodowych systemów innowacyjnych obejmują one techniczną współpracę między firmami 20 Confederation of British Industry (CBI), E. Wojnicka, Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, część 2. Analiza zawarta na stronach internetowych, za: czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_czesc_ html 22 Ibidem.

36 Innowacje a konkurencyjność 35 oraz bardziej nieformalne interakcje. Strategiczne alianse technologiczne widoczne są głównie w nowoczesnych sektorach, jak biotechnologia czy informatyka, gdzie koszty rozwoju produktu są szczególnie wysokie. W przypadku takich nowych sektorów, gdzie wiedza jest niestandardowa, źródłem innowacji są sieci a nie indywidualne firmy. Bardzo ważne w tych firmach jest uczenie, które jest tym szybsze im większe jest uczestnictwo firm w sieciach współpracy (dostęp do wiedzy) oraz im większe są zdolności firmy do użytkowania tej wiedzy i tworzenia na jej podstawie (zdolności absorpcyjne). Włączenie się w sieci współpracy jest podstawową strategią rozwojową np. firm biotechnologicznych objętych badaniem przez Powella 23. Porozumienia mogą być jednostronne gdy jedna z firm swoimi zasobami uzupełnia zasoby drugiej lub partnerskie dwustronne. Inny podział aliansów strategicznych na rzecz innowacji zaproponowany przez Piałucha i Siuta to alianse komplementarne, produkcyjne i addytywne 24. Alianse komplementarne polegają na łączeniu przedsiębiorstw o zróżnicowanych kompetencjach i udziałach rynkowych. Występują przykładowo, gdy jedno przedsiębiorstwo tworzy produkt, którego sprzedaż może być rozwijana dzięki kompetencjom drugiego. W alianse produkcyjne wchodzą przedsiębiorstwa, które chcą osiągnąć korzyści skali w zakresie wytwarzania jakiegoś podzespołu lub realizacji jakiejś wyodrębnionej fazy procesu produkcyjnego. Następnie te podzespoły są włączane do produkcji każdego z partnerów, a także sprzedawane na rynku. Alianse addytywne łączą partnerów wspólnie wytwarzających i sprzedających dany produkt. W przeciwieństwie do aliansów komplementarnych wkłady partnerów są tu podobne. Celem aliansów jest obniżenie kosztów prac badawczo-rozwojowych. Na rynek trafia jeden produkt. Alianse strategiczne zawierane są głównie w sektorach zaawansowanych technologicznie jak mikroelektronika, przemysł lotniczy, samochodowy, telekomunikacja, produkcja nowych materiałów czy biotechnologia 25. W nowych sektorach często jest 23 Ibidem. 24 Ibidem. 25 Ibidem.

37 36 Zdzisław W. Puślecki konieczne połączenie dla innowacji elastyczności i inicjatywy małych firm i zdolności inżynierskich oraz marketingowych dużych, jak też współpraca ze sferą naukowo-badawczą i agendami rządowymi. Badania przeprowadzone w ramach Community Innovation Survey I (CIS) w 1996 r. w Unii Europejskiej pokazały jednak, że porozumienia o współpracy w zakresie innowacji dotyczą nie tylko sektorów wysokich technologii. Według CIS I w sektorze drzewno-papierniczym firmy innowacyjne były również zazwyczaj częściami rozbudowanych sieci. Porozumienia w zakresie B+R były szeroko rozpowszechnione, ale bardziej popularne wśród dużych przedsiębiorstw: mniej niż 5% firm zatrudniających do 50 pracowników posiadało takie porozumienia, podczas gdy dotyczyło to ponad 60% firm zatrudniających powyżej 1000 pracowników. Głównym źródłem firm partnerskich był region 48% firm i kraj 24%, 9% firm posiadało porozumienia z przedsiębiorstwami z innych państw UE 26. Ponadto alianse rozwijają się szybko w sektorze usług w takich dziedzinach jak bankowość, ubezpieczenia czy transport lotniczy. Studium skutków konsorcjów badawczo-rozwojowych w Japonii zrealizowane przez Sakakibara pokazało, że kooperatywna forma badań i rozwoju stymuluje prywatne wydatki B+R przeciętnie, gdyby nie było konsorcjum prywatne projekty kształtowałyby się mniej więcej na poziomie 34% realizowanych w przypadku kooperacyjnych B+R. W konsorcjach tych rząd zazwyczaj posiada udział, który sam wyznacza. Strona rządowa określa również całkowitą wielkość projektu. Resztę pokrywają firmy. Wydatki rządu są jednak uzupełniające tj. nie wypierają prywatnych. Przeciętnie rząd finansuje ok. 53% projektu, zaś prywatne B+R pokrywają 47%. Oznacza to, że stworzenie konsorcjum zwiększa wydatki prywatne średnio z 34% gdyby nie było konsorcjum, do 47% wartości kooperatywnego projektu. Taki wzrost prywatnych wydatków przypisuje się wzrostowi efektywności B+R, efektowi rozlania własnych B+R firmy na produktywność B+R innych. Ponadto poprzez współpracę firmy są w stanie internalizować efekty zewnętrzne wynikające z badań w ramach grupy, a tym samym zachowują motywację do 26 EIMS No 36.

38 Innowacje a konkurencyjność 37 prowadzenia prac badawczych. Pojawia się też efekt uczenia się na poziomie danego konsorcjum. Tym samym kooperacyjne B+R stanowią wymuszony efekt rozlania. Efekt ten dla członków konsorcjum jest znacznie większy niż gdyby nie było współpracy, co stanowi dla uczestników impuls do zwiększania B+R. Ponadto współpraca wpłynie na konkurencję na rynku produktu. W przypadku firm z jednego przemysłu, które konkurują na tym samym rynku produktu, możliwe jest, że współpraca w zakresie B+R spowoduje spadek prywatnych B+R, gdyż wyższe wydatki danej firmy będą oznaczać niższe potencjalne zyski, a stąd udział w konsorcjum może zmniejszyć motywację do intensyfikacji własnych B+R. W przypadku konsorcjów z udziałem rządu jednak, dotyczących zazwyczaj firm z różnych sektorów, współpraca w zakresie B+R zmniejszy konkurencję na rynku produktu finalnego, a więc może stymulować większe prywatne B+R Consulting, wiedzochłonne usługi biznesowe (KIBS) i powiązania między nauką a przemysłem Coraz ważniejszą rolę w innowacyjności przedsiębiorstw, głównie przemysłowych, pełni consulting i wiedzochłonne usługi biznesowe (KIBS). Są to komercyjne przedsiębiorstwa, które działają na styku nauki i przemysłu, mogą więc być uznane za brokerów wiedzy. One same też wprowadzają innowacje i są głównym ich źródłem w sektorze usług. KIBS to często przedsiębiorstwa usługowe wysokich technologii. Mają one silniejsze związki z publiczną nauką niż sektory tradycyjne, zaś interakcje z nimi sprzyjają innowacyjności firm tradycyjnych. Tym samym pełnią one, podobnie jak publiczna infrastruktura wspierająca innowacje, rolę pośredników między nauką a przemysłem. Muller i Zenker definiują wiedzochłonne usługi biznesowe jako przedsiębiorstwa świadczące, głównie na rzecz innych przedsię- 27 E. Wojnicka, Interakcje, op. cit., część 2, za: interakcje_w_procesie_innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_ przedsiebiorstw_czesc_ html

39 38 Zdzisław W. Puślecki biorstw, usługi o wysokiej intelektualnej wartości dodanej 28. Wyróżniają oni, za Miles, dwa rodzaje KIBS KIBS I tj. tradycyjne usługi profesjonalne będące intensywnymi użytkownikami nowych technologii (marketing, reklama itp.) oraz KIBS II nowe KIBS oparte na technologii (np. oprogramowanie i inne rodzaje działalności związane z branżą komputerową) 29. Działalność KIBS można przedstawić w kategoriach cyklu wiedzy obejmującego KIBS i ich klientów, wyróżniając 3 podstawowe etapy w procesie produkcji i dyfuzji wiedzy tj. 1) akwizycja nowej wiedzy, 2) faza rekombinacji wiedzy, 3) transfer wiedzy do klienta. Akwizycja wiedzy następuje na bazie interakcji z klientami poprzez naukę podczas procesu rozwiązywania problemów klientów. Podczas drugiej fazy następuje przetworzenie wiedzy wcześniej zdobytej, częściowo obejmujące jej kodyfikację i doskonalenie nowo stworzonej wiedzy. W pewnym stopniu pozwala to KIBS stworzyć ich własny rynek. W końcu zastosowanie wiedzy w postaci nowych i udoskonalonych usług stanowi sposób częściowego transferu wiedzy do klientów. Dyfuzja wiedzy jest powiązana z nowymi możliwościami interakcji i tworzenia wiedzy, więc powstaje sprzężenie zwrotne. Znaczenie KIBS dla systemu innowacyjnego jest dwutorowe: bezpośrednio poprzez np. innowacyjność KIBS jako dostawców nowej wiedzy oraz pośrednio np. poprzez wpływ na innowacyjność firm-klientów. Bezpośrednie powiązania przedsiębiorstw w procesie innowacyjnym są też współpracą z publiczną sferą naukowo-badawczą 30. Efektywny system innowacyjny przekładający się na innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw musi mieć sprawne powiązania między nauką i przemysłem. Wymaga to zmiany nastawienia zarówno firm do tej współpracy jak i reformy publicznej sfery badawczo-rozwojowej w kierunku większego dostosowania jej badań jak i kierunków i metod kształcenia do potrzeb gospodarki. Polityki naukowo-techniczne państw zmierzających do gospodarki opartej na wiedzy faworyzują powiązania między uniwersytetami a przemysłem, 28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 Ibidem.

40 Innowacje a konkurencyjność 39 Tabela 1. Formy oraz efekty współpracy przedsiębiorstw i sektora naukowo- -badawczego Kryterium Formy Badanie przedsiębiorstw Współpraca: wspólne projekty wspólny rozwój technologii/badania stosowane/ badania podstawowe Relacje transakcyjne: zatrudnianie pracowników naukowych ekspertyzy zlecane naukowcom dokształcanie pracowników Relacje komunikacyjne: praktyki pracowników naukowych, wizytacje profesorów wspólne konferencje/ spotkania wykłady przedstawicieli biznesu na uczelni odsetek pracowników z wyższym wykształceniem z danej uczelni Badanie uniwersytetów/ośrodków B+R wspólne promotorstwo prac magisterskich i doktorskich przez uczelnię i biznes wykłady przedstawicieli biznesu na uczelniach pracownicy finansowani przez biznes przechodzenie pracowników uczelni do biznesu wspólne projekty z biznesem kontynuacja edukacji oferowana przez uniwersyteckie instytuty dla przedstawicieli biznesu wspólne publikacje nauki i biznesu zakładanie przedsiębiorstw przez uniwersytety praktyki pracowników naukowych w przedsiębiorstwach wspólne patenty wspólne konferencje spin-offy (liczba w danym czasie) występowanie instytucji typu kluby platformy dialogu dla nauki i biznesu; parki/centra technologiczne przy uczelni dni otwarte na uczelni dla biznesu występowanie specjalnych szkoleń czy seminariów demonstracyjnych dotyczących określonej technologii wspólne patenty, wspólne publikacje, wspólne konferencje liczba skomercjalizowanych technologii uczelnianych liczba firm Efekty w związku z tym powstałych; liczba przedsiębiorstw akademickich na uczelni (firm pracowników naukowych) Źródło: opracowanie na podstawie: przeglądu literatury oraz ankiet IBnGR, E. Wojnicka (2001), Regionalny system innowacyjny w województwie pomorskim; ankieta IBnGR, Gdańsk oraz E. Wojnicka et al. (2002), Klastry w Polsce, Ankieta IBnGR, Gdańsk.

41 40 Zdzisław W. Puślecki konkurencyjne i bazujące na współpracy formy finansowania badań naukowych, co ma wzmocnić funkcje nauki w zakresie wspierania i generowania innowacji. Jednocześnie sektor nauki powinien wchodzić w sieci powiązań z lokalnymi, regionalnymi, narodowymi i zagranicznymi partnerami. W wyniku takich działań granice między instytucjami się rozmywają, a cały system staje się bardziej dynamiczny. Polityka państwa może bardziej oddziaływać na sektor nauki niż przedsiębiorstwa, więc większe powiązania nauki z przemysłem mogą być inspirowane poprzez reformę systemu nauki 31. Zakończenie Większe związki nauki i przemysłu wymusza zmieniający się charakter technologii, która jest złożona i systemowa. Powoduje to, że firmy muszą być w stanie rozwiązywać złożone problemy o większej liczbie zmiennych. Prowadzi to do kreacji w przedsiębiorstwach wiedzy, która jest nie tylko specyficzna, ale zależy od rozwoju komplementarnych, a czasem podstawowych dziedzin nauki. W odpowiedzi na takie potrzeby firm powstało wiele dziedzin wiedzy obejmujących teorię, metodologię czy sposoby pomiaru, użytecznych w rozwiązywaniu złożonych problemów. Firmy stają się coraz bardziej multitechnologiczne i włączają wiele dziedzin wiedzy do swojego mechanizmu rozwiązywania problemów. Przepływ patentów, cytatów czy rozwój produktu w przemysłach opartych na wiedzy uzupełnia zarówno badania naukowe, jak też działania komercyjne. Powiązania między nauką i przemysłem mogą więc być mierzone m.in. poprzez tzw. naukochłonność (zależność od nauki) poszczególnych branż, związanych z daną technologią czy systemem technologicznym. Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw zależy od wprowadzania przez nie innowacji, w szczególności nowych w skali branży. Większe szanse na wprowadzenie innowacji nowych w skali branży mają zaś firmy, które bardziej intensywnie współpracują z pozostałymi podmiotami systemu innowacyjnego, a głównie z uczelniami 31 Ibidem.

42 Innowacje a konkurencyjność 41 technicznymi. Należy przy tym podkreślić, że firmy współpracujące z innymi przedsiębiorstwami w pracach badawczo-rozwojowych mają wyższe średnie przychody z innowacji. Drobne firmy współpracujące w procesie innowacyjnym lepiej postrzegają swoją pozycję konkurencyjną w zakresie opóźnienia technologicznego względem konkurentów krajowych i zagranicznych. Istnieje przy tym pozytywna zależność między interaktywnym sposobem prowadzenia działalności innowacyjnej a efektywnością procesu innowacyjnego, a tym samym firm. Oznacza to, że założenia koncepcji systemu innowacyjnego są słuszne, zaś intensyfikacja powiązań między podmiotami systemu innowacyjnego może sprzyjać innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw 32. Warto zaznaczyć, że generalnie Unia Europejska pozostaje daleko w tyle za USA pod względem inwestycji przedsiębiorstw, a także za Japonią pod względem wprowadzania innowacji w sektorze B+R i technologii informacyjnych. Spółki UE wydają też mniej na innowacyjność na poziomie innym niż technologiczny nie inwestują w wystarczającym stopniu w szkolenia, projekty i reklamę, podczas gdy wszystkie te czynniki są ważne dla zachowania konkurencyjności 33. W Europie równocześnie przybywa naukowców, UE staje się coraz bardziej atrakcyjnym miejscem w oczach badaczy zagranicznych, a europejski sektor B+R cieszy się rosnącym zainteresowaniem ze strony amerykańskich inwestorów prywatnych. Europa dogania pod względem innowacyjności swoich głównych rywali gospodarczych Stany Zjednoczone i Japonię. Liderem w dziedzinie innowacji jest Szwajcaria. Kolejne miejsca zajmują Szwecja, Finlandia, Niemcy, Dania i Wielka Brytania. Wszystkie te kraje pod względem wyników plasują się o wiele wyżej niż pozostałe państwa europejskie, jak również Unia jako całość. Państwa, które dopiero niedawno przystąpiły do UE, poczyniły wyjątkowo duże postępy zwłaszcza Cypr, 32 E. Wojnicka, Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, cześć 3, sie_innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_czesc_ html 33 Innowacyjność w UE coraz wyżej notowana, za: science/090122_1_pl.htm,

43 42 Zdzisław W. Puślecki Rumunia i Bułgaria nawet, jeśli ich wyniki pozostają poniżej średniej unijnej 34. Chociaż UE nadal pozostaje w tyle za USA i Japonią, dystans ten się zmniejsza, nawet jeśli dogania Stany Zjednoczone w wolniejszym tempie niż wcześniej. UE wypada też całkiem dobrze w porównaniu z krajami o szybko rozwijającej się gospodarce, takimi jak Chiny, Indie i Brazylia Ibidem. 35 Ibidem.

44 Wojciech Piotr KAPITAŁ LUDZKI JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY ROZWÓJ INNOWACYJNEGO SPOŁECZEŃSTWA Innowacyjność determinuje wiele różnorodnych czynników, wśród których podstawową rolę odgrywa kapitał ludzki. Od jego zaangażowania zależą bowiem ostateczne efekty zarówno w działalności gospodarczej, jak również w szerszym kontekście, w obszarze działalności publicznej. 1. Hipoteza podstawowa Kapitał ludzki jest obiektem refleksji różnych dziedzin badawczych: socjologii, finansów, marketingu, zarządzania i ekonomii. Nie mogą więc dziwić jego liczne definicje zdeterminowane przyjętą perspektywą badawczą 1. Przyjęta tu ekonomiczna definicja kapitału ludzkiego traktuje go jako jeden z trzech elementów kapitału intelektualnego. Pozostałe dwa elementy to kapitał organizacyjny i kapitał społeczny 2. Tak więc: kapitał ludzki to wiedza, umiejętności i potencjał ludzki z szeroko rozumianym zdrowiem. Kapitał organizacyjny to swoista 1 Np. B. Jamka przytacza tych definicji czternaście, choć nie jest to z pewnością zbiór wyczerpujący. Por. B. Jamka, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s Rozróżnienie tych kapitałów przyjmuję za A. Baron i M. Armstrongiem zawarte w pracy pt. Zarządzanie kapitałem ludzkim, Wolters Kluwer, Warszawa, 2008, s. 8.

45 44 Wojciech Piotr wiedza, którą posiada organizacja. Kapitał społeczny zaś to sieci relacji między ludźmi zezwalające na wykorzystanie potencjału ludzi i organizacji. Kapitał ludzki nie należy do właścicieli organizacji. Ta ostatnia zyskuje dostęp do niego za pomocą stosunku pracy. Kierownictwo rozwija kapitał ludzki poprzez np. proces szkoleń i adaptacji pracowników, cały jednak czas pozostaje tylko najemcą tego kapitału, który pracownik może ze sobą zabrać do innej organizacji, gdy ustanie stosunek pracy z organizacją dotychczasową. Złożona z trzech elementów koncepcja kapitału intelektualnego wskazuje na niedocenianą z reguły możliwość synergii kapitałów poddanych refleksji. Kapitał ludzki kluczowy element rynkowej wartości firmy to wykorzystanie wiedzy i umiejętności pracownika. Zbiór tej wiedzy i umiejętności generuje to, co można nazwać kapitałem organizacyjnym. Kapitał organizacyjny, zwany niekiedy strukturalnym, obejmuje wiedzę, która jest własnością organizacji, a nie poszczególnych pracowników. Jest to rodzaj wiedzy osadzonej lub też zinstytucjonalizowanej. Pojedyńczy pracownik może odejść z pracy i nie uszczupli to osadzonej już w organizacji wiedzy. Kapitał społeczny to sieć relacji między ludźmi opartych o wspólne normy i zaufanie, które pozwalają im działać razem w bardziej efektywny sposób, w dążeniu do osiągnięcia wspólnych celów. Dzięki sieci relacji tworzącej kapitał społeczny rodzą się dodatkowe synergiczne korzyści konkretnych ludzi i organizacji. W tym sensie kapitał społeczny jest dobrem prywatnym. Co ważniejsze, rodzą się też korzyści dla całego społeczeństwa. Kapitał społeczny jest jednocześnie więc dobrem publicznym, z którego korzystanie przez jednych nie ogranicza korzyści innym. Oznacza to w każdym przypadku przyspieszenie wzrostu gospodarczego poprzez obniżenie kosztów transakcyjnych i ryzyka działalności gospodarczej. Główna hipoteza niniejszego artykułu głosi, że w obecnym XXI wieku kapitał ludzki wraz z pozostałymi elementami kapitału w synergiczny sposób tworzy najważniejsze źródła produkcyjności przesądzające nie tylko o przewadze konkurencyjności organizacji, ale również o tempie wzrostu gospodarczego i bogactwie narodów. Nieznany wcześniej dostęp do informacji i komunikacji podnosi poziom edukacji niemal w każdej części świata i czyni jakość kapitału ludz-

46 Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój kiego podstawowym czynnikiem osiągania przewagi konkurencyjnej organizacji i gospodarek jako całości. Potocznym jest przekonanie, że konkuruje się tym, co jest widoczne: cenami, kosztami, jakością, estetyką itp. Tak naprawdę konkuruje się tym, co jest mniej widoczne: jakością kapitału ludzkiego. Ten ostatni decyduje o przewadze w zasadzie w każdym obszarze konkurencji. Uzasadnienie tej hipotezy wymaga uprzednio bliższej eksplantacji kategorii kapitału jako kategorii ekonomicznej obecnej od dawna w ekonomii. 2. Kapitał w teorii ekonomii Kategoria kapitału jest obecna od dawna w historii myśli ekonomicznej. Kapitał był już jednym z centralnych pojęć u klasyka ekonomii A. Smitha. W Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów mianem kapitału określa autor te zasoby człowieka, które według jego oczekiwań mają mu przynieść dochód 3. Warto podkreślić, że A. Smith wyraźnie odróżnia kapitał od zasobów przeznaczonych do bezpośredniej konsumpcji, tym samym nie przynoszących zysku. Istota kapitału tkwi więc w jego funkcji jako zasobu przeznaczonego do tworzenia nowej wartości. Jeszcze wyraźniej taką konotację kapitału podkreśla John Stuart Mill w wypowiedzi Różnica między kapitałem a tym, co nie jest kapitałem nie leży w rodzaju dóbr, lecz w zamiarze kapitalisty w jego woli użycia ich do danego celu, a nie do innego. Co więcej, o tym co jest, a co nie jest kapitałem nie przesądzają rezultaty jego zastosowania. Jak pisze J.S. Mill nie posiada to żadnego znaczenia 4. W teorii ekonomii zauważa się też procesowy charakter kapitału. Warto podkreślić, że to właśnie procesowy charakter jest tą cechą kapitału, która odróżnia go od tzw. pierwotnych czynników produkcji tj. ziemi i pracy. Procesową koncepcję kapitału w gospodarce rynkowej zakładał najwyraźniej K. Marks. 3 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa, 1954, s J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, t. I, PWN, Warszawa 1965, s. 101.

47 46 Wojciech Piotr Marksowska koncepcja kapitału jako procesu ma następującą formułę symboliczną: P-T-P. Jest to najbardziej ogólna charakterystyka, która obejmuje metamorfozę pieniądza w towary, by ponownie stały one się pieniądzem. Procesowy charakter kapitału akceptuje również ekonomia głównego nurtu, choć odrzuca inne marksowskie założenie, że źródłem nowej wartości jest tylko praca. Jak widać, kapitał w ontologicznym sensie nie jest bytem samodzielnym jako zasób. Ten ostatni staje się kapitałem w określonym procesie. Cechą kapitału jest więc działanie, a nie spoczynek. Zasób dóbr nawet pożytecznych społecznie jest majątkiem, a nie kapitałem. Tak jak majątek może mieć wiele przymiotników, których desygnatem są jego formy, tak również posiadać je może kapitał. Ten ostatni może przybrać formy środków produkcji, transportu, środków pieniężnych, zasobów organizacyjnych czy ludzkich. Kategoria kapitału zawsze jednak zakłada ruch tych zasobów w celu otrzymania nadwyżki. Nie jest więc na przykład kapitałem ludzkim wiedza, umiejętności i potencjał człowieka wykorzystywany do zaspokajania przyjemności (konsumpcji). Trudno więc zgodzić się z uwagą A. Baron i M. Armstronga, że kapitał ludzki [ ] codziennie po południu pracownik zabiera ze sobą do domu, wychodząc z pracy 5. To co pracownik zabiera to umiejętności np. znajomość języków obcych. W domu ułatwia to pracownikowi oglądanie programów obcojęzycznych jest rodzajem konsumpcji, nie zaś kapitałem z powodów wyłożonych wyżej. Z przytoczonych uwag dotyczących pojęcia kapitału w teorii ekonomii wynika kilka konkluzji wskazujących na podstawowe cechy kapitału: po pierwsze, pojęcie kapitału obejmuje zawsze jakiś zasób; po drugie, kapitał jest procesem, czyli sekwencją określonych zdarzeń. Innymi słowy kapitał zakłada powtarzanie kolejności zdarzeń, których efektem są określone zmiany; po trzecie, zmiany te mają charakter celowy: mają przynosić dochód, a więc służyć nie tylko odtworzeniu, a także produkcyjności. Można tu powiedzieć, że w procesie kapitałowym wystę- 5 A. Baron, M. Armstrong, Zarządzanie, op. cit., s. 19.

48 Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój puje rachunek rentowności, tak jak w procesie konsumpcji dóbr rachunek użyteczności; po czwarte, zawsze zakłada się, że kapitał musi mieć właściciela, przy czym obojętną jest sprawą forma własności tego kapitału. Może być to zarówno własność indywidualna jak zbiorowa. Wprawdzie formy własności wpływają na efektywność gospodarowania, nie przesądzają jednak kwestii jego istnienia. Uwagi tu zawarte wydają się przydatne w kwestii definiowania kapitału ludzkiego, ponieważ mogą pełnić zarówno funkcję poznawczą, zwaną także porządkującą, jak i funkcję komunikacyjną. Ta ostatnia w omawianym przypadku wydaje się szczególnie istotna w obliczu wielu wyobrażeń i definicji kapitału ludzkiego. Próby definiowania tego kapitału podejmują się bowiem nie tylko ekonomiści, ale i reprezentanci innych nauk. 3. O teorii i desygnatach kapitału ludzkiego Teoria kapitału ludzkiego powstała na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, a za jej twórcę uważa się T.W. Schulza, który jako pierwszy zauważył ekonomiczną konotację tego kapitału i dostrzegł, że jest on ucieleśniony w ludziach 6. Kontynuator idei T.W. Schulza G.S. Becker wskazał mechanizm kreacji tego kapitału jako ogół działań, które wpływają na przyszły, pieniężny i fizyczny dochód przez powiększenie zasobów w ludziach 7. Interesującym zdaje się spostrzeżenie, iż mimo osadzenia teorii wspomnianych autorów na obszernych badaniach empirycznych w krajach rozwiniętych (T.W. Schultz) i doświadczeniach krajów rozwijających się (G.S. Becker) wykorzystanie tych teorii w polityce ekonomicznej i społecznej nie było znaczące. Renesans zainteresowania teorią kapitału ludzkiego nie tylko na szczeblu akademickim, ale przede wszystkim w polityce społecznej 6 T.W. Schulz, Investment in Human Capital, The Free Press, New York 1976, s G.S. Becker, Human Capital, National Bureau for Economic Research, New York 1975, s. 9.

49 48 Wojciech Piotr nastąpił dopiero w ostatniej dekadzie minionego tysiąclecia. Uznano wtedy, że kapitał ludzki rozumiany jako wiedza, umiejętności, kompetencje, potencjał do rozwoju i wprowadzania innowacji przynoszą większe korzyści niż kapitał fizyczny. Tym samym uznano, że inwestowanie w kapitał ludzki np. przez kształcenie i szkolenie jest bardziej produkcyjne niż inwestycja w kapitał fizyczny. Współczesne badania i refleksje nad procesem tworzenia przez kapitał ludzki wartości dodanej pozwoliły na wskazanie innych jeszcze jego desygnatów. Wskazuje się tu między innymi: system wartości uznawany przez człowieka, gotowość do określonych reakcji, motywację do działań, wiadomości ogólne i specjalistyczne, doświadczenie praktyczne, zdolności, szeroko rozumiane zdrowie czy wreszcie skłonność do akceptacji zmian 8. Wspomniane badania zezwoliły na inne jeszcze spostrzeżenie. Jak zauważa B. Janik o ile w ekonomii klasycznej rola i znaczenie człowieka [ ] jest określane z punktu widzenia interesów właścicieli przedsiębiorstw, o tyle teoria kapitału ludzkiego eksponuje rolę państwa w rozwoju i wykorzystaniu kapitału ludzkiego 9. Innymi słowy za kreację tego kapitału czyni odpowiedzialnym nie tylko jego właściciela (człowieka) i użytkownika (organizację), ale również państwo. Nie jest bowiem tak, że za edukację i zdrowie jednostki odpowiada ona sama. Odpowiada za nie także zbiorowość. A tę zbiorową odpowiedzialność organizuje i inspiruje państwo. Zauważmy też, że wzajemna współpraca pracowników i pracodawców możliwa jest tylko wówczas, gdy dochodzi do zminimalizowania niepewności w życiu społecznym i gospodarczym. Redukcja ta, ma zaś miejsce tylko wówczas, kiedy istnieć będzie właściwy system instytucji, norm i reguł tworzonych przez państwo. Co więcej, to państwo jest inwestorem w kapitał ludzki poprzez system edukacyjny na każdym w zasadzie szczeblu. To państwo odpowiada za kapitał ludzki całego narodu, jak i za to czy 8 B. Jurkowski, Obniżanie kosztów czy zwiększanie wartości dylematy dotyczące kapitału ludzkiego w organizacji, [w:] A. Lipka, S. Waszczak (red.), Zarządzanie wartością kapitału ludzkiego w organizacji, Wyd. Naukowe AE w Katowicach, Katowice 2007, s B. Janik, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 148.

50 Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój potrafi pozyskiwać i zagospodarowywać talenty. Warto zauważyć, że u schyłku XX i progu XXI wieku gwałtownie wzrosło znaczenie talentów w rozwoju społeczno-gospodarczym. To państwo ma też wpływ na zasady zatrudniania i poziom wynagrodzeń nie tylko bezpośrednio w sektorze publicznym, ale i pośrednio przez tworzenie reguł rynku pracy. To państwo wreszcie ma wpływ na to, czy kapitał ludzki jest zdrowy. Pojęcie zdrowie ma szersze znaczenie niż tylko brak choroby. Dobre samopoczucie oznacza stan równowagi między zdrowiem fizycznym, emocjonalnym, społecznym, duchowym i intelektualnym 10. Wskazane wyżej obszary odpowiedzialności państwa za poziom i jakość kapitału ludzkiego są dalece niewyczerpujące. Na tyle jednak wystarczające, że trudno sfalsyfikować tezę, iż w strukturze czynników kreujących kapitał ludzki naczelne miejsce zajmuje państwo. 4. Implikacje dla praktyki Oczywistą zdaje się uwaga, że w prezentowanym tu skromnym szkicu nie sposób zająć się wszystkimi interesującymi implikacjami służącymi podnoszeniu jakości kapitału ludzkiego. Ograniczę je do niektórych tylko, zdających się mieć szczególną wagę na poziomie makroekonomicznym. Wydaje się, że problem Polski nie polega na braku projektów służących wzrostowi poziomu społecznej racjonalności i poniesieniu jakości kapitału ludzkiego. Wystarczy wskazać idee reform służby zdrowia, szkolnictwa wyższego, ubezpieczeń społecznych czy finansów publicznych. Zmiany inicjowane przez państwo, tak jak zmiany w obszarze przedsiębiorstw wymagają kompetencji. To umiejętne wykorzystanie i zarządzanie kompetencjami przetwarza ludzi jako zasób w kapitał ludzki. Jak podaje Z. Janowska liczne badania upoważniają do sformułowania tezy, dowodzącej wyraźnych rozbieżności między dorobkiem i wiedzą z dziedziny zarządzania zasobami 10 M.P. O Donnel, Definition of Health Promotion. Part III: Expending the definition, American Journal of Health Promotion nr 3/1989, s. 5.

51 50 Wojciech Piotr ludzkimi a jej wykorzystaniem w praktyce 11. Wspomniane dysfunkcje dotyczą głównie mechanizmów doboru kandydatów. Należy w pełni zgodzić się z Z. Janowską, że przy doborze na najwyższe stanowiska rządowe tj. ministrów, wojewodów, dyrektorów szeregu organizacji rządowych decyduje głównie ich przynależność i lojalność polityczna, a nie pożądane kwalifikacje zawodowe, doświadczenie i umiejętności 12. Nie można jednak zgodzić się z proponowanym wyjaśnieniem tego zjawiska przez cytowaną wyżej autorkę, gdy twierdzi, że władza [ ] zapomina o swojej powinności wobec społeczeństwa. Argumentów falsyfikujących tezę, że władza zapomina dostarcza teoria wyboru publicznego, za którą James Buchanan otrzymał w 1986 roku Nagrodę Nobla. Teoria ta zakłada, że wszystkich przedstawicieli sektora publicznego (polityków, urzędników państwowych i menedżerów majątku publicznego) należy traktować jako podmioty dążące do realizacji własnego interesu. Innymi słowy nie ma żadnych powodów, by przypisywać tym postaciom inne cele np. dobro społeczne, interes społeczny czy inne enigmatyczne i altruistyczne wartości i cele, które tak chętnie te postacie głoszą. Co zatem maksymalizują kierownicy sektora publicznego w praktyce? W najprostszym ujęciu ich motywy można sprowadzić do trzech podstawowych: 1) wyższych zarobków, 2) większej władzy, 3) wyższego prestiżu. W dążeniu do zwiększenia swoich dochodów, władzy i związanego z nią prestiżu kierownicy sektora publicznego będą rozszerzali skalę działalności kierowanych przez siebie przedsiębiorstw. Im większa jest bowiem organizacja, którą się zarządza tym większe prawdopodobieństwo realizacji wyżej wymienionych celów. Wynika stąd ważny wniosek. Kierownicy przedsiębiorstw publicznych dążą do wzrostu przychodów w odróżnieniu od maksymalizacji zysków. Przychody te najczęściej pochodzą z dwóch źródeł: sprzedaży dóbr i usług i dota- 11 Z. Janowska, Od dysfunkcji do standardów zarządzania zasobami ludzkimi, [w:] A. Paczkowski (red.), W kierunku jakości kapitału ludzkiego, IPiPS, Warszawa 2007, s Ibidem.

52 Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój cji państwa 13. Taka maksymalizacja przychodów prowadzi nieuchronnie do zwiększania produkcji ponad poziom wyznaczony przez kryterium maksymalizacji zysków. Prowadzi to niekiedy jak podaje D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie i C. Nardinelli do maksymalizacji marnotrawstwa 14. Mówiąc językiem mikroekonomii przedsiębiorstwa publiczne rozszerzają produkcję ponad poziom optymalny. Przypomnijmy tu, że poziom optymalny to taki, przy którym krańcowa korzyść społeczna zrównuje się z krańcowym (marginalnym) kosztem. Oznacza to, że działalność w ramach własności publicznej staje się nieefektywna. Ta nieefektywność pogłębiona jest dodatkowo przez dwie jeszcze tendencje. Pierwsza to ta, iż ograniczony czas sprawowania funkcji menedżerskich wywołuje preferencje do kapitałochłonnych procesów produkcji 15. Tendencja druga wynika ze swoistej bezkarności. Ta ostatnia jest rezultatem tego, że przedsiębiorstwa publiczne najczęściej zajmują monopolistyczne pozycje na rynku. Nie ma potrzeby uzasadniać rezultatów takiej pozycji w dziedzinie efektywności. Wspomniana bezkarność wynika też ze swoistego monopolu informacji, którym dysponują menedżerowie. Nieodmiennie preparują oni informacje politykom tak, aby przedstawić własne wyniki w najkorzystniejszym świetle. W teorii wyboru publicznego zakłada się, że zarząd przedsiębiorstwa posiada przewagę nad rządem w zakresie informacji o kosztach produkcji. Zakłada się też, że z przewagi tej zarząd przedsiębiorstwa publicznego skorzysta. Jest mało prawdopodobne, aby charakteryzowana niewłaściwa alokacja środków była skutecznie korygowana przez naciski ze strony władzy politycznej, która tak samo cierpi na krótkowzroczność. Krótkie okresy sprawowania władzy przez polityków skracają ich horyzonty czasowe i skłaniają do przedkładania interesów teraźniejszości ponad odległą przyszłość. Doświadczenia Polski są tu jaskrawym przykładem. Nie ma też powodów sądzić, by w warunkach współ- 13 D. Boes, G. Tillman and H.G. Zimmermann, Bureaucratic Public Enterprises, 1984, suppl. 4, s Szerzej na ten temat D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk 1992, s W. Niskanen, The Peculiar Economics of Bureaucracy, American Economic Review 48, 2/May/1984, s. 154.

53 52 Wojciech Piotr czesnej demokracji obywatele wywierali skuteczny wpływ na działalność sektora publicznego. Jak zauważa Gordon Tullock decyzja pojedyńczego człowieka w sprawie prywatnej będzie przypuszczalnie ważniejsza dla niego niż jakakolwiek decyzja w sprawie publicznej, po prostu dlatego, że większość ludzi nie znajduje się w sytuacji, w której ich decyzja w sprawach publicznych mogłaby istotnie zaważyć [ ] pod tym względem racjonalna rodzina prawie wcale nie poświęca czasu na zdobywanie informacji dotyczących spraw politycznych, ale starannie rozważy alternatywy dotyczące zakupu samochodu 16. Ów brak motywacji do tego, aby stać się lepiej poinformowanym określa się jako efekt racjonalnej niewiedzy 17. Niewiedza i bierność ogółu stwarzają doskonałą pożywkę do rozkwitu zjawiska określanego jako dążenie do uzyskania renty. Jednym z przykładów takiej renty są urzędowe przywileje nie związane z efektami działalności. Podobne dążenia do rent przejawiają związki zawodowe w sektorze publicznym. Nie ulega kwestii, iż dążenie do uzyskiwania rent pociąga za sobą marnotrawienie środków, a tym samym obniżenie efektywności. Warto też zauważyć, że kiedy przedsiębiorstwa znajdują się we własności publicznej, istnieje silne prawdopodobieństwo tego, że ich nadrzędnym celem będzie zaspokajanie stawianych im wymogów politycznych. O polityce rządu z kolei rozstrzyga w znacznym stopniu siła rozmaitych grup nacisku. Jak zauważa James D. Gwartney i Richard L. Stroup demokratycznie wybrani urzędnicy mogą często czerpać korzyści z popierania działań politycznych, które faworyzują poszczególne grupy interesu kosztem ogółu obywateli 18. Wspomniani autorzy wskazują jednocześnie na swoistą łatwość takich zachowań, a także na osobliwą ich akceptację. Jak zauważają...wprawdzie członków zorganizowanej grupy interesu nie jest wielu, ale indywidualnie rzecz biorąc, ich osobiste korzyści są znaczne. Ludzi poszkodowanych jest natomiast dużo, ale koszty nakładane na każdego z nich z osobna 16 G. Tullock, Toward and Mathematics of Politics za: D.A. Kamerschen R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, op. cit., s Ibidem. 18 J.D. Gwartney, R.L. Stroup, Co każdy powinien wiedzieć o gospodarce, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1994, s. 87.

54 Kapitał ludzki jako czynnik determinujący rozwój są niewielkie, a przyczyna tego stanu rzeczy bywa często trudna do zidentyfikowania. Warto tez zauważyć, że wielu członków grup interesu będzie uzależniało zarówno swoje głosy jak i wsparcia finansowe wyłącznie od poglądów danego polityka na kwestie istotne dla grupy interesu. A ponieważ wiele spraw tego typu ma niewielkie bezpośrednie znaczenie dla innych obywateli, w zdecydowanej większości nie będą oni wnikać w szczegóły wykazując wspomnianą już racjonalną ignorancję. W epoce polityki kreowanej przez środki masowego przekazu politycy mają silne bodźce do wspierania interesów grupowych tym bardziej, im grupy te są bardziej hałaśliwe, bądź dysponują większymi pieniędzmi na korupcję. Jak zauważają cytowani wyżej autorzy wydaje się jakby pewna niewidzialna ręka kierowała dziś politykami nakazując im odzwierciedlać poglądy poszczególnych grup interesu, nawet jeśli prowadzi to do marnotrawstwa środków 19. Oczywistą wydaje się teza, że dysfunkcje i patologie zarządzania kapitałem ludzkim na szczeblu makro odbijają się niekorzystnie na szczeblu zarządzania tym kapitałem w sferze mikro. Kierownicy, zarządzający w imieniu skarbu państwa, gminy czy kapitału prywatnego (działa tu swoisty efekt naśladownictwa) nie zapewniają prawa do równego traktowania w procesie dostępu do pracy. * * * Przedstawione powyżej refleksje dotyczące mechanizmu doboru kadr wymagają zmian kierunku przestrzegania zasad opracowanych już dawno przez teorię zarządzania zasobami ludzkimi. Generalną konkluzją przeprowadzonych rozważań jest stwierdzenie, iż podniesienie poziomu jakości kapitału ludzkiego wymaga rezygnacji z doboru urzędników i menedżerów sektora publicznego według priorytetu przynależności partyjnej. 19 Ibidem, s. 88.

55 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota SPOŁECZNY DUCH INNOWACYJNOŚCI A WZROST GOSPODARCZY Wprowadzenie Współcześnie raczej niewielu zaryzykuje tezę czy pytanie po co nam innowacyjność. Termin ten na dobre wszedł do dokumentów rządowych, programów, strategii i raportów organizacji międzynarodowych oraz jest przedmiotem systematycznych badań, dzięki którym możemy obserwować, które kraje przodują w tym rankingu, a kto pozostaje w ogonie i dlaczego. Jako że liderzy innowacyjności mogą się też pochwalić najwyższymi wartościami PKB na głowę mieszkańca, a same innowacje pozwalają nam chociażby chronić nasze środowisko czy lepiej dbać o zdrowie człowieka, pytania o ich sens rzeczywiście stają się zbędne. Nadal jednak jest to obszar nieokiełznany. Pomimo coraz większej dostępności wiedzy nt. determinant innowacyjności, odkrywamy coraz nowe jej źródła i powiązania. Z kolei państwo stosując niektóre, wydawałoby się najważniejsze instrumenty wsparcia innowacyjności (tworzone na podstawie zidentyfikowanych determinant), nie osiąga zamierzonego celu lub osiąga go w stopniu niewystarczającym. Poznając coraz więcej uwarunkowań tego zjawiska, a także niegraniczonych możliwości rodzajów innowacji, jej twórców oraz powiązania, dochodzimy do ogromnej, potencjalnej liczby barier, ale i szans powstania innowacji. Te rozważania prowadzą nas do znacznego rozszerzenia znaczeniowego pojęcia innowacyjności, z którym mamy do czynienia obec-

56 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 55 nie. Termin ten zresztą zrobił niesłychaną karierę w ostatnich latach, co w dużej mierze jest wynikiem ugruntowania się zjawiska globalnej konkurencji, w której wygrywają najbardziej innowacyjne gospodarki. Na poziomie Unii Europejskiej, ale też innych międzynarodowych organizacji (OECD) zaczyna też dochodzić do głosu przekonanie, że innowacyjność powinna być przedmiotem działań bardzo szerokiej grupy podmiotów (instytucji prywatnych i publicznych, organizacji społecznych, obywateli i konsumentów), a nie tylko środowiska biznesowego. Stąd też po części wywodzi się kariera tego pojęcia, bo o ile wcześniej słowem kluczem była konkurencyjność którą dość trudno przenieść na grunt społeczny czy państwowy (w sensie konkurencyjnego funkcjonowania instytucji społecznych czy administracji), to już innowacyjność wydaje się mieć znacznie szersze zastosowanie. Mamy więc do czynienia z umacnianiem się poglądu, że dla dobra nas wszystkich, zarówno instytucje społeczne i państwowe nie tylko powinny wspierać innowacyjność, ale też same się tą cechą wyróżniać. 1. Innowacyjność w Polsce Zacznijmy od najważniejszych ustaleń państwo może ułatwiać i tworzyć sprzyjające warunki pod innowacyjne działania, ale druga strona (czyli przedsiębiorcy, instytucje badawcze i naukowe, organizacje społeczne i pojedynczy obywatele) nie może być prostym biorcą tego, co daje państwo, ponieważ w ten sposób nigdy prawdziwe innowacje nie staną się jej udziałem. Jasnym tego przykładem są wyniki ostatniego badania GUS przeprowadzanego co dwa lata, a ostatnio za okres działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w latach W porównaniu do poprzedniego badanego okresu , udział innowacyjnych przedsiębiorstw w gospodarce spadł, w przypadku przemysłu z 23% do 21%, w usługach jeszcze poważniej bo z 21% do 16% 1. Przypomnijmy, że lata to 1 Innowacyjność 2010, Raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.

57 56 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota zamykanie jednego programu operacyjnego (SPO WKP), którego celem był wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, a w szczegółowych zapisach wzrost przedsiębiorczości i innowacyjności oraz rozpoczęcie nowego programu Innowacyjna Gospodarka. Mimo tych działań, część przedsiębiorców wycofała się z innowacyjnego rynku. Czy więc uznali, że innowacyjność nie musi dotyczyć wszystkich i wrócili na wydaje się bezpieczniejszy grunt znanej konkurencji, znanych produktów i usług oraz wiernych klientów? Powodów tego zjawiska może być co najmniej kilka: jeśli osiągamy przyzwoity wzrost gospodarczy, przedsiębiorcy odnotowują dobre wyniki finansowe, zatrudniają pracowników, to schodząc do poziomu przedsiębiorstwa nie można się dziwić właścicielowi firmy, że nie chce angażować się w ryzykowane przedsięwzięcia. Z tą sytuacją mamy do czynienia obecnie. Polska nie tylko wyszła obronną ręką ze światowego kryzysu gospodarczego, ale przy tym zbiera liczne pochwały, które na dłuższą metę demotywują przedsiębiorców do podejmowania ryzykowanych planów i inwestycji, sektor przedsiębiorstw w Polsce to w 96% mikrofirmy, w których statystycznie pracuje właściciel i jeden pracownik najemny. Małe firmy o zatrudnieniu od 10 do 49 pracowników, które potencjalnie stanowią motor innowacyjności to niespełna 3% firm w Polsce. Tymczasem średnia UE dla tych firm wynosi 7%. Z systematycznych badań PARP w tym obszarze 2 zaczyna wyłaniać się obraz, że polscy przedsiębiorcy rozpoczynając działalność gospodarczą, nie planują rozwoju własnych firm, myślą operacyjnie a nie strategicznie i chcą utrzymać status quo. Jak pokazują wyniki gospodarcze polscy przedsiębiorcy jakoś bronią się, funkcjonując w ten sposób, ale przez to w ograniczonym stopniu przyczyniają się do 2 Szerzej na ten temat w: W. Orłowski, R. Pasternak, K. Flaht, D. Szubert, Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010; Strategia niszy rynkowej jako specyficzny element potencjału rozwojowego mikroprzedsiębiorstw. Podręcznik dla mikroprzedsiębiorców, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010; Potencjał rozwojowy polskich MSP, Raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008.

58 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 57 poprawy wskaźników polskiej innowacyjności w światowych rankingach, działalność innowacyjna nie jest prostym procesem. Powstanie innowacji w wyniku inwencji pojedynczego człowieka lub jednej firmy zdarza się rzadko. Aby produkt rzeczywiście stał się innowacją, konieczna jest współpraca wielu podmiotów, o co w Polsce jest nadal dosyć trudno, ze względu na wiele czynników. Wśród nich wybija się opór poszczególnych środowisk do współpracy i bardziej ogólnie niski poziom kapitału społecznego. Problemy z uchwyceniem sedna innowacyjności i zaimplementowanie skutecznych polityk na rzecz jej rozwoju, to nie jest problem, z którym boryka się tylko Polska. Dlatego z powodzeniem możemy sięgać do najnowszych przemyśleń i wyników badań, które powstają w instytucjach odpowiadających za tworzenie polityk (krajowych, europejskich) oraz niezależnych źródeł naukowych w tym obszarze. Najnowsze trendy w badaniach i analizach dotyczących innowacyjności, które również podjęła w swojej działalności analitycznej Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, pokazują na bardzo istotne determinanty innowacyjności, które wyprzedzają wszystkie inne działania i warunki tworzone pod jej rozwój. Te nowe przemyślenia krążą wokół takich pojęć jak: inwencja, kreatywność, kapitał społeczny, a także przedsiębiorczość, która w świetle badań społeczno-ekonomicznych przekłada się na poziom innowacyjności gospodarki. 2. Inwencja i kreatywność Innowacyjność rodzi paradoksy. Zwróćmy uwagę, że jedną z podstawowych cech właściwych rozpoczynaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej jest podejmowanie ryzyka. Jeszcze większe ryzyko powstaje przy uruchamianiu działalności innowacyjnej. Z kolei przedsiębiorca, który podejmuje działalność innowacyjną sam ryzykując musi zapewnić, czasem nawet w dość znacznym stopniu, poczucie bezpieczeństwa swoim najemnym pracownikom. Ujmując tę kwestię w sposób najbardziej ogólny ten bufor bezpieczeństwa jest pracownikom potrzebny do uruchomienia nieskrępowanej kreatyw-

59 58 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota ności, która może przynieść innowacyjne efekty. Obrazują to w ciekawy sposób wyniki jednego z ostatnich badań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości 3. Przedsiębiorcy 4 proszeni o określenie cech dobrego kreatywnego pracownika, wskazywali jako pierwsze pomysłowy, zmotywowany, doceniony, fachowy (patrz rys. 1). Przywołanie takich cech jest o tyle ciekawe, że co najmniej dwie z nich zmotywowany, doceniony wymagają relacji z drugim człowiekiem, szefem. Oznacza to, że pytani przedsiębiorcy postrzegali kreatywność przede wszystkim jako proces tworzony w organizacji, a nie własność kolejno zatrudnianych pracowników. Wracając do poprzedniej myśli nt. ryzyka, motywowanie i docenianie pracowników, to właśnie jeden z elementów obniżania u nich poczucia ponoszenia zbyt dużego ryzyka, które może zablokować swobodę formułowania myśli i pomysłów. Rysunek 1. Cechy kreatywnego pracownika w organizacji pomysłowy, zmotywowany, doceniony, fachowy odważny, otwarty, konsekwentny, samodzielny twórczy, ambitny, lubiący swoją pracę, mający poczucie własnej wartości, myślący nieszablonowo Źródło: R. Drozdowski (i in.), Wspieranie postaw proinnowacyjnych przez wzmacnianie kreatywności jednostki, PARP, Warszawa 2010, s R. Drozdowski (i in.), Wspieranie postaw proinnowacyjnych przez wzmacnianie kreatywności jednostki, PARP, Warszawa Badani przedsiębiorcy zostali wyselekcjonowani pod kątem prowadzenia działalności innowacyjnej.

60 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 59 Cechy wskazywane przez przedsiębiorców w dalszej kolejności miały już zdecydowanie indywidualny charakter, jak np.: odważny, konsekwentny, twórczy, ambitny itd. Poszukiwanie kreatywności w pracownikach nie jest powszechne wśród polskich przedsiębiorców. Brak twórczych, kreatywnych pracowników odczuwa niespełna co dziesiąty przedsiębiorca sektora MSP w Polsce. Z kolei zapytany o najbardziej pożądane cechy pracownika wymienia przede wszystkim: pracowitość, sumienność, uczciwość i fachowość (w takiej kolejności). Na te cechy zwraca uwagę 3 na 4 przedsiębiorców. Z kolei kreatywność jest ważna dla połowy właścicieli firm, a innowacyjność pracownika ma znaczenie dla niespełna 40% badanych (14. pozycja na 18. wskazywanych pożądanych cech) 5. Prymat kreatywności nad innowacyjnością da się dosyć prosto wytłumaczyć kreatywnym warto być na wielu polach, w kreatywny sposób można prowadzić wiele bieżących, codziennych spraw, które mają miejsce w firmie. Natomiast innowacyjność odnosi się już zdecydowanie bardziej to wizji i planów strategicznych firmy, których większość MSP albo nie ma, a jeśli ma to też w ograniczonym stopniu mają one innowacyjny charakter. Z dostępnych badań i rankingów nt. kreatywności wynika, że poziom innowacyjności jest związany z poziomem potencjału kreatywnego. Prowadzi to do istotnych wniosków na temat skutecznej polityki państwa, która nie powinna się koncentrować jedynie na działaniach związanych z pozyskiwaniem wiedzy (B+R), ponieważ z drugiej strony musi istnieć odbiorca, zarówno w obszarze inwencji (który przekuje ją w innowację) a następnie odbiorca innowacji (konsument) 6. 5 W. Orłowski, R. Pasternak, K. Flaht, D. Szubert, Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw, op. cit., s Szerzej na ten temat w: E. Bendyk, Kulturowe i społeczne uwarunkowania innowacyjności, [w:] Innowacyjność 2010, Raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.

61 60 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota 3. Kapitał społeczny Kreatywność, czy to jednostkowa czy grupowa, powinna nas gdzieś prowadzić. A co, jeśli nas nie prowadzi (nie przynosi wartości ekonomicznej) i dlaczego tak się dzieje? Pewne przesłanki wyjaśniające to zjawisko, prowadzą do rozważań na temat kondycji kapitału ludzkiego i kapitału społecznego oraz relacji pomiędzy nimi. Kapitał społeczny to jeden z istotnych czynników decydujących o poziomie rozwoju gospodarczego. Zagadnienie to weszło ostatnio do dyskusji publicznej dzięki kolejnym raportom Diagnoza społeczna 7, natomiast uświadomienie wagi tego kapitału obnażyło jednocześnie ogromne jego niedostatki, z którymi mamy do czynienia w Polsce. Przyjmując definicję kapitału społecznego wybraną w Diagnozie Społecznej czyli sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie lub tylko formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego 8, można z niej wyprowadzić wiele implikacji ważnych dla zagadnienia innowacyjności. Staje się to jeszcze wyraźniejsze, gdy przytoczymy przyjęte w Diagnozie wskaźniki obrazujące kapitał społeczny, tj: zaufanie interpersonalne, dobrowolna przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu oraz organizowanie takich zebrań, dobrowolne działania na rzecz społeczności lokalnej, udział w wyborach parlamentarnych, pozytywny stosunek do demokracji. Praktycznie wszystkie powyższe wskaźniki, a w szczególności zaufanie, przynależność do organizacji i ogólnie aktywny udział w życiu publicznym, intuicyjnie wydają się ważne z punktu widzenia innowacyjności. Wszystko dlatego, że innowacyjność nie rodzi się w próżni społecznej i w żadnym wypadku nie jest w stanie się upowszechnić 7 J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa Ibidem, s. 271.

62 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 61 bez legitymizacji społecznej. Niestety Polska wyróżnia się negatywnie, jeśli chodzi o wyniki tych wskaźników. Za przykład weźmy uogólnione zaufanie do innych. Przeciętnie w Polsce z przekonaniem, że większości ludzi można ufać, zgadza się co siódmy badany. To plasuje nas na przedostatnim miejscu w rankingu stworzonym na potrzeby badania European Social Survey 9 (średnio w UE co trzecia osoba generalne ufa innym, a w krajach skandynawskich wskaźnik ten sięga 70%). Przekładając to na relacje środowisk obcujących z innowacjami, np. w relacje między nauką a biznesem, albo między małą i dużą firmą, która zainteresuje się dokonaniami tej pierwszej, dosyć oczywiste wydaje się, że wyjściowy brak zaufania nie dopuści nawet do zaistnienia związku między tymi podmiotami, nie mówiąc o próbie zaprezentowania i stworzenia wartości dodanej z możliwości i pomysłowości obu stron. Z raportu Diagnoza społeczna wynika ponadto, że kapitał ludzki jest ważniejszą niż kapitał społeczny przesłanką rozwoju w krajach uboższych, do których ciągle jeszcze zaliczyć można także Polskę. Po przekroczeniu jednak pewnego progu zamożności decydującego znaczenia dla dalszego rozwoju nabiera kapitał społeczny. To wyjaśnia, dlaczego do tej pory rozwijaliśmy się gospodarczo w niezłym tempie pomimo bardzo niskiego poziomu kapitału społecznego 10. Na potwierdzenie tej tezy zwróćmy uwagę, że w rankingu European Innovation Scoreboard, wśród kilkunastu wskaźników mierzonych na potrzeby stworzenia rankingu, Polska powyżej średniej plasuje się tylko w przypadku miernika kapitału ludzkiego. 4. Przedsiębiorczość Jako pierwszy na powiązania innowacyjności z przedsiębiorczością zwracał uwagę ekonomista Joseph Schumpeter 11, pisząc, że to właśnie rolą przedsiębiorcy jest tworzenie innowacji. Ta z kolei 9 European Social Survey J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza, op. cit., s J. Schumpeter (1939), za: D.S. Landes, J. Mokyr, W.J. Baumol, The invention of enterprise. Entrepreneurship from Ancient Mesopotamia to Modern Ages, Princeton University Press 2010.

63 62 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota wymaga wizji i oddania, natomiast obserwując realia funkcjonowania wielu gospodarek jest oczywiste, że przedsiębiorcy, dla których rzeczywiście innowacyjność stanowi podstawę działania znajdują się w mniejszości. Należy przy tym pamiętać, że przedsiębiorca nie działa w próżni, a w otoczeniu różnych podmiotów, które powinny lub mogą go wspierać. Zadaniem przedsiębiorcy nie jest więc inwencja (stworzenie wynalazku), ale odpowiednie zapewnienie, by pozyskana wiedza została przekuta w rynkowy produkt. Wyniki badań prowadzonych w ostatnich latach na próbie europejskich przedsiębiorstw dowodzą, że przedsiębiorcy mają znaczenie w procesie komercjalizacji wiedzy i im wyższy poziom przedsiębiorczości w społeczeństwie (liczba przedsiębiorstw), tym większe prawdopodobieństwo, że tworzona wiedza zostanie przekuta w innowacyjny produkt lub usługę 12. Badania pokazują również, że fakt nienadążania Europy za USA czy innymi wiodącymi gospodarkami w obszarze innowacyjności ma swoje źródło w zjawisku przeciekania wiedzy, odwrotnie do dyfuzji, rozlewania się wiedzy, która ma miejsce w gospodarkach zajmujących wyższe pozycje w rankingu innowacyjności. Sama świadomość istnienia związku między przedsiębiorczością i innowacyjnością nie jest wystarczająca do podjęcia uzasadnionej i prawidłowej interwencji publicznej. Dlatego należy szukać zasad jakimi ten związek się rządzi. W pierwszej kolejności pomocne są skojarzenia związane z psychologią przedsiębiorcy i wspomnianej już w tekście akceptacji dla ryzyka. Niewątpliwie działalność gospodarcza jest ryzykowana i przynajmniej z definicji przedsiębiorca to osoba, która w większym niż inni stopniu (inni to np. pracownicy najemni) podejmuje ryzyko, akceptuje niejednoznaczność i niejasność sytuacji oraz wydarzeń, ma dużą potrzebę osiągnięć oraz ceni sobie autonomię. Te wszystkie charakterystyki, a przede wszystkim podejmowanie ryzyka i akceptacja niejednoznaczności są kluczowe dla procesu komercjalizacji wiedzy. Tylko czy wszyscy przedsiębiorcy 12 J.H. Block, R. Thurik, H. Zou, What turns knowledge into Innovative Products? The role of Entrepreneurship and knowledge spillovers, Erasmus Research Institute of Management (ERIM), 2009.

64 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 63 posiadają te cechy? Czy dobór przedsiębiorców odbywa się właśnie za pomocą tych cech? Wyniki badań wskazują na co najmniej kilka innych determinant skłaniających ludzi do prowadzenia własnej działalności gospodarczej, które zaburzają ten obraz. W efekcie, przedsiębiorców o typie idealnym mamy kilka procent, pozostali podejmują się tej pracy, ponieważ mają dosyć bycia podwładnym 13, obawiają się bezrobocia, albo wydaje im się, że za pomocą własnej firmy zarobią więcej pieniędzy. Te cechy są bardzo charakterystyczne wśród motywów jakimi kierują się polscy przedsiębiorcy w momencie podejmowania decyzji o własnym biznesie. Wspomniane kilka procent idealnych przedsiębiorców zabezpiecza nam być może na wejściu pewien procent innowacyjnych firm. Gdy tymczasem pozostała grupa przedsiębiorców aby uruchomić we własnej firmie procesy innowacyjne potrzebuje edukacji. Wnioski dla polityki na rzecz innowacyjności Rozważania nt. stymulowania i uczenia innowacyjności są do pewnego stopnia zbliżone do dłużej już trwającej dyskusji nt. nauki przedsiębiorczości. Analizując oba te pojęcia dochodzimy do wniosku, że działania na rzecz zwiększenia podaży przedsiębiorczości czy innowacyjności mogą mieć charakter wieloetapowy i tym samym przynosić pozytywne skutki na różnych poziomach. Jeśli podjęty zostanie wysiłek edukacyjny na rzecz rozwoju innowacyjności w społeczeństwie na poszczególnych etapach edukacji formalnej, to istnieje większa szansa, że przyszli przedsiębiorcy, pracownicy oraz konsumenci będą traktowali innowacje jako naturalny element ich aktywności. Tym samym zwiększą oni zapotrzebowanie na innowacje zarówno od strony popytowej, jak i podażowej, co powinno prowadzić do wzrostu gospodarczego. Co jednak zrobić, gdy już mamy do czynienia z dosyć utrwaloną strukturą społeczną i gospodarczą z niskim kapitałem społecznym, przedsiębiorcami, którzy nie są zaintereso- 13 E. Stam, Entrepreneurship and Innovation Policy, Jena Economic Research Papers,

65 64 Bożena Lublińska-Kasprzak, Paulina Zadura-Lichota wani rozwojem swoich firm, oraz słabo rozwiniętym otoczeniem firm, które powinno stymulować ich innowacyjność? Jak pokazują międzynarodowe wyniki badań dotyczące efektywności działalności firm (ich wpływu na wzrost gospodarczy), państwu opłaca się inwestować w istniejące firmy albo w nowe firmy o charakterze prowzrostowym i jest to znacznie efektywniejsze niż wspieranie przedsiębiorczości w ogóle 14. Jest również szereg instrumentów, z których może państwo skorzystać, natomiast w odróżnieniu od edukacji formalnej, narzędzia te mają charakter bardzo praktyczny, kierunkują działania ludzi na to co opłacalne, obiecują nagrodę za pewne zachowania (zwolnienia podatkowe, dotacje na rozpoczęcie działalności innowacyjnej, dotacje na podjęcie współpracy z zewnętrznymi podmiotami, dofinansowywanie stanowisk pracy związanych z wykonywaniem prac o charakterze B+R, i inne). Oczywiście przedsiębiorcy wchodząc w tego typu zachęty muszą wiedzieć i być przekonani, że ich zaangażowanie przyniesie realne korzyści. Tu z kolei należy przywołać kolejny niezwykle istotny aspekt edukacji na rzecz innowacyjności, czyli świadomość proinnowacyjna i wiedza nt. innowacyjności jako czynnika konkurencyjności. Na dzień dzisiejszy za takie najważniejsze zagadnienia związane z rozwojem wiedzy nt. mechanizmów innowacyjności, czyli edukacją w obszarze tego tematu, należy wymienić: zmianę przekonania, że innowacje to przede wszystkim wysokie technologie (co jest szczególnie widoczne wśród polskich mikroprzedsiębiorców odcinających się w ten sposób od tematu innowacyjności w swoich firmach); uświadomienie, że innowacje nie są tylko właściwością sfery biznesowej. Innowacje i innowacyjne zachowania mogą powstawać w instytucjach publicznych, organizacjach pozarządowych, a także być inicjatywą zupełnie oddolną, tzn. wychodzić bezpośrednio od konsumentów/obywateli; wskazanie różnych poziomów działań innowacyjnych, które są przypisane poszczególnym grupom, tj. przedsiębiorcy jako główni 14 S. Shane, Why encouraging more people to become entrepreneurs is bad public policy, Small Business Economics, 2009, s

66 Społeczny duch innowacyjności a wzrost gospodarczy 65 aktorzy komercjalizacji, pracownicy przedsiębiorstw jako główni kreatorzy usprawnień na poziomie organizacji, konsumenci/użytkownicy to z kolei główni kierunkujący charakter rozwijanych innowacji; uświadomienie procesowego charakteru innowacyjności, która rozpoczyna się od pozyskania wiedzy, a następnie przechodzi kolejne fazy, by w efekcie stać się innowacją. Etap przejścia od wiedzy do jej użycia jest krytyczny i na tym etapie najczęściej dochodzi do zaniechania lub wstrzymania dalszego procesu. Jak widać z powyższych punktów, rozbudzanie i rozwijanie świadomości proinnowacyjnej nie może ograniczać się do wybranych grup społecznych. Tak jak proces innowacji jest procesem o charakterze relacyjnym, w który zaangażowanych jest wielu aktorów, tak samo odpowiedni poziom świadomości proinnowacyjnej powinien być przyswojony przez kilka kluczowych grup przedsiębiorców, instytucje otoczenia biznesu, instytucje publiczne oraz najszerszej grupy konsumentów innowacyjności.

67 Marian Apostoł STRATEGIA LIZBOŃSKA CZY EUROPEJSKA STRATEGIA POSTĘPU, INNOWACJI I CYWILIZACJI? N ależy uratować Strategię Lizbońską dla Europy, a przynajmniej jej idee, czyli jej ciąg dalszy. Dla całej Europy, a zwłaszcza dla młodego pokolenia. Młodego, czyli tego, które się uczy. Edukacja jest kluczem do sukcesu. Oznacza to, że Europejczycy powinni się uczyć ciągle i wszyscy. Nauka otwiera drogę do wyobraźni, nowych pomysłów i innowacji. Twórczość rodzi się z pobudzenia umysłów, z potrzeb, oraz z coraz większej wiedzy i woli poszukujących. Zatem fundamentem Strategii Lizbońskiej jest człowiek myślący i twórczy. On jest motorem postępu. Jednak by tak było, trzeba go wyposażyć w odpowiednie narzędzia: laboratoria, urządzenia techniczne, komputery, wysokie technologie, uczelnie z dobrymi programami nauczania i z mądrymi, fachowymi wychowawcami. Należy też zapewnić uczącym się praktykę zawodową blisko związaną z dziedziną studiów. Podmiotem idei Strategii Lizbońskiej musi być osoba ludzka. Niezależnie od tego, czy jest to naukowiec wysokiej rangi, czy prosty robotnik. Symbioza społeczna powinna obejmować wszystkich. W europejskiej ekonomii społecznej każdy ma swoją rolę do spełnienia. Program Strategii był bardzo optymistyczny w roku Lecz nie jest to prosty plan, gdyż trzeba dotrzeć do każdego obywatela Unii, czyli do wszystkich mieszkańców obecnie już 27 państw członkowskich. Ambicje są ogromne, ich realizacja trudna, wymagająca żmudnej pracy umysłowej i fizycznej i na pewno dobrego wsparcia politycznego.

68 Strategia Lizbońska czy Europejska Strategia Postępu W 2005 roku podjęto próbę ratowania Strategii, ale Europa ciągle jest daleko w tyle za USA i innymi krajami wysoko rozwiniętymi. Co robić? Europa ma potencjał. Trzeba z niego skorzystać. Uważam, że trzeba koniecznie zwiększyć środki na badania naukowe. Zwłaszcza na uczelnie medyczne, techniczne, informatyczne etc., które powinny być blisko powiązane praktyką naukową z przemysłem, ze służbą zdrowia etc. Trzeba zapewnić na to stałą pozycję w budżecie UE i to większą niż do tej pory. Nie będzie to łatwe, ale kraje członkowskie powinny znaleźć kompromis i kierować się europejską solidarnością. Może jakąś część podatków od firm przeznaczyć bezpośrednio na badania naukowe oraz na innowacje? Firmy jednak muszą mieć pewność, że będą mogły korzystać z takiego rozwiązania. Zwiększy to też zatrudnienie w sektorze badań naukowych i pozwoli na lepsze zarobki kadry naukowej. Koniecznie trzeba zwiększyć możliwości badań naukowych w różnych dziedzinach gospodarki UE. Nawet tych nierentownych. W przyszłości będzie to owocować. W kilku miastach Europy można utworzyć nowe ośrodki badawcze specjalizujące się w medycynie, inżynierii, robotyce, transporcie i środkach przekazu, zagadnieniach klimatycznych, astronomii etc. Związana z tym jest też dynamiczna wymiana młodej kadry naukowej w wielu dziedzinach gospodarki i usług we wszystkich krajach UE. Wydaje mi się, że w dziedzinie innowacji ważną rzeczą jest dobra organizacja i współpraca różnych ośrodków naukowych i badawczych. Tak, by mogły się one stowarzyszać, wymieniać doświadczeniami i wynalazkami. Tak rozwija się cywilizacja, która musi obejmować cały świat, rzecz jasna prowadzony przez liderów postępu. Również ludzie powinni móc się zrzeszać, by łatwiej było im pracować oraz bronić się przed licznymi zagrożeniami. Wyścig technologiczny sprawia, że ktoś dominuje a ktoś inny jest wykorzystywany. Wynalazki mogą służyć dobru, ale też mogą być skierowane przeciw ludziom. Nie ma reguły, jak temu zaradzić. Myślę, że tylko poprzez wzmożoną demokratyczną kontrolę. Nie wspominam tutaj o wynalazkach związanych z wojskowością.

69 68 Marian Apostoł Trzeba otworzyć wolny rynek dla wszelkiego rodzaju usług, co zwiększy kreatywność ludzi prostych i bezrobotnych. Pozwoli też na tworzenie nowych, zwłaszcza jednoosobowych miejsc pracy. Pod warunkiem, że będzie miało proste i korzystne dla ludzi formy rozliczeń z administracją podatkową. Administracja nie może ograniczać przedsiębiorczości i kreatywności obywateli. Prawo UE ma ich chronić przed zaborczością fiskusa. Fundusze europejskie powinny wspomagać bezrobotnych. Czyni to zwłaszcza Europejski Fundusz Społeczny, ale potrzeby są ogromne. W Europie jest ok. 15 mln osób bez pracy. Powinno się wprowadzić je na nowo na europejski rynek pracy. Środki europejskie mogą reaktywować stare zawody, tworzyć nowe w dziedzinie ochrony środowiska, rolnictwa, energii, komunikacji, bezpieczeństwa etc. Tym samym mogą podnieść rangę pracy i zwiększyć zatrudnienie, przyuczyć do zawodu, zwiększyć znaczenie fachowości, pracy i człowieka, który ją wykonuje. Traktat z Lizbony umacnia i potwierdza literę Strategii Lizbońskiej. Państwa członkowskie są zobowiązane do koordynowania i wdrażania jego założeń społeczno-gospodarczych na swoim gruncie. W realizacji tych zadań muszą być solidarne. Konieczne jest zabezpieczenie na te cele potrzebnych środków w funduszach strukturalnych Unii. To podstawa programu. Są to jednak zadania długofalowe. Nasza perspektywa czasowa już dziś musi sięgać lat 2020, 2030 i dalej. Pracy jest dużo, wystarczająco dużo, by każdy obywatel UE miał w niej swój udział i zapewnił sobie bezpieczeństwo i opiekę społeczną. Każdy bowiem powinien pracować, jeśli oczywiście jest to możliwe. Gdyby udało się zastąpić zapomogi i bezrobocie realną pracą, nawet najlżejszą, to byłby to wielki społeczny sukces. Wiele małych ludzkich działań tworzy wielką wspólnotę spraw, bieg życia na Ziemi. Ziemię, naszą planetę, oraz wody na niej, musimy zachować w maksymalnej czystości dla następnych pokoleń. Jesteśmy za to odpowiedzialni. Co dalej ze Strategią Lizbońską? Jakkolwiek by się ona nie nazywała, Europa musi ją mieć. Świat musi dążyć do postępu. Człowiek jest istotą poszukującą i będzie się rozwijał, konstruował coraz to

70 Strategia Lizbońska czy Europejska Strategia Postępu nowsze, wymyślniejsze i bardziej zaawansowane technologicznie urządzenia i maszyny. Będzie doskonalił wokół siebie wszystko, co możliwe, dlatego lepiej, by te procesy podlegały demokratycznej kontroli i służyły wszystkim ludziom. A jeśli polityczna idea Strategii Lizbońskiej się skończy, to przetrwa twórczy trend do rozwoju technologicznego, który możemy nazwać, jak chcemy. Może to być np. Europejska Strategia Postępu, Innowacji i Cywilizacji. Rok 2009 został ogłoszony przez Komisję Europejską, Rokiem Kreatywności i Innowacji. Uroczysta gala w czeskiej Pradze, która miała miejsce na początku stycznia 2009 r., otworzyła serie konferencji, wystaw i licznych projektów w dziedzinie nowoczesnych technologii i śmiałych wynalazków w wielu krajach UE. Komisja uważa, że szybki rozwój innowacji prowadzi do dobrobytu we współczesnym świecie. Trzeba jednak najpierw opracować strategie tego zagadnienia. Komisja Europejska liczyła bardzo, że Europejski Rok Kreatywności i Innowacji w znaczny sposób przyczyni się do opracowania nowej unijnej strategii w tej materii, a zwłaszcza dla polityki rozwoju przedsiębiorstw, zatrudnienia i edukacji. Kilka miesięcy wcześniej, został założony Europejski Instytut Innowacji i Technologii. Normą prawną było Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 294/2008 z dnia 11 marca 2008 r. W lipcu 2008 r. został powołany 18 osobowy Zarząd tego Instytutu. Celem Instytutu jest koordynacja i wykorzystanie zdolności innowacyjnych UE. Ma on być ważnym czynnikiem zrównoważonego wzrostu i rozwoju w powiązaniu szkolnictwa wyższego, badań naukowych i przedsiębiorczości. Te wszystkie działania mają przynieść utworzenie wspólnej europejskiej, zintegrowanej Wspólnoty Wiedzy i Innowacji (WWI). Zaś Wspólnota Wiedzy i Innowacji ma poszukiwać odpowiedzi na najważniejsze wyzwania technologiczne stojące przed UE. Priorytetami są energia odnawialna, problemy społeczeństwa informacyjnego, komunikacja, zagadnienia klimatyczne, zdrowotne i inne. Zarząd Instytutu określi strategiczny plan rozwoju innowacyjności w UE i potrzeby finansowe. Natomiast Komisja Europejska powinna te założenia przedstawić Radzie i Parlamentowi Europejskiemu do końca roku Kiedy się przegląda Akty normatywne i Akty przygotowawcze Komisji, Rady i Parlamentu Europejskiego, lista Rozporządzeń,

71 70 Marian Apostoł Decyzji, Zaleceń i Opinii jest znaczna. Wystarczy zrobić przegląd tylko od 2008 roku. To nic dziwnego, innowacja to cały proces długi i skomplikowany. A zaczyna się od edukacji, pomysłu, wynalazku. Innowacją jest dopiero wdrożenie tego wynalazku do życia, do produkcji, do funkcjonowania. Tworzy się nowy projekt, nowy produkt, który musi być testowany, promowany i sprzedawany. Ważnym i konkretnym przykładem starań Unii Europejskiej w dziedzinie poszukiwań naukowych i innowacji jest VII Program Ramowy na lata W Program zaangażowanych jest wiele dziedzin naukowo-badawczych i wiele środowisk twórczych. W VII Programie Ramowym została powołana Europejska Rada ds. Badań Naukowych. Doceniono w nim kapitał ludzki i jego potencjał. Na VII Program Ramowy przeznaczono nieco ponad 50 mld. Po raz pierwszy przydzielono też środki na badania kosmiczne. Unia Europejska ma zatem ambicje, żeby zgłębiać naukowo i technologicznie nie tylko oceany, ale i kosmos. Teraz trzeba powiedzieć o Unii Innowacji. To plan Komisji Europejskiej przedstawiony w październiku 2010 r., który zawiera koncepcje i strategie innowacji UE, poparty przez najwyższy czynnik polityczny. Jest to działanie, które ma usprawnić strategie Europa Program ten jest związany z wynalazczością i tworzeniem nowych miejsc pracy oraz z szeroko pojętym rozwojem społecznym i ekologicznym. Konkurencja światowa jest bardzo poważna i UE musi wejść na drogę wysokich technologii i rozwoju wynalazczości, jeśli chce skutecznie rozwijać swoją gospodarkę i tworzyć nowe miejsca pracy. Unia Innowacji będzie działać głównie w sektorze bezpieczeństwa energetycznego, bezpieczeństwa żywnościowego, zdrowia, w tym mają być programy dla osób starszych, zmian klimatycznych, usprawnienie sektora publicznego i inne. Niezwykle istotne jest wdrażanie innowacyjnych projektów do gospodarki, do firm i poprzez firmy. Dofinansowanie dla przedsiębiorstw, które ponosiły koszty na ochronę własności przemysłowej i patenty, mogły pochodzić z Programu Innowacyjna Gospodarka. Taka współpraca mogła mieć również miejsce na poziomie ponadregionalnym. Unia Innowacji musi podjąć wyzwania, aby ułatwić warunki finansowe dla badań naukowych i innowacyjności w UE. Rozbież-

72 Strategia Lizbońska czy Europejska Strategia Postępu ność między poszczególnymi krajami UE w tej materii jest duża. Państwa UE, które są najbardziej innowacyjne to: Szwecja, Dania, Finlandia, Niemcy, Wielka Brytania, Belgia i Austria. Polska niestety ma jedno z ostatnich miejsc na liście. Elity naszego państwa powinny się nad tym mocno zastanowić. Na świecie w innowacyjności prym wiodą USA, Japonia, Szwajcaria i Izrael, ale też Chiny i Korea Południowa. Komisja Europejska w Europejskim Funduszu Społecznym na lata umieściła wsparcie finansowe nie tylko dla edukacji zawodowej, ale i dla badań naukowych oraz innowacyjności. Teraz trzeba patrzeć daleko w przód. Europa posiada ogromny potencjał ludzki i kulturowy, wielowiekowe doświadczenie i ogromny rynek. To są atuty, by ubiegać się o to, aby w rzeczy samej być jedną z czołowych gospodarek świata, czyli cel, do którego miała prowadzić Strategia Lizbońska. W połowie 2010 r. Komisja Europejska ogłosiła Komunikat: Do Parlamentu Europejskiego, Rady Ministrów, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, że sztandarową inicjatywą EUROPY 2020, będzie Unia Innowacji. To bardzo ambitny program na realizację, którego powinny zapracować nie tylko rządy, instytucje, przedsiębiorstwa, ale wszyscy świadomi obywatele UE. W Parlamencie Europejskim przygotowywany jest raport w tej materii. Z pewnością wzmocni on Komunikat Komisji i może być otwarciem do podjęcia decyzji prawnej ułatwiającej realizację Europy Innowacyjnej, czyli nowoczesnej, co nie znaczy pozbawionej swojej kultury, tożsamości i pewnej romantyczności, które są fundamentem naszej cywilizacji.

73 Hans Martens INNOWACJA TO COŚ WIĘCEJ NIŻ BADANIA I ROZWÓJ Wstęp Dla wielu ludzi innowacja w sposób automatyczny jest kojarzona z nowymi technologiami i gadżetami, a powoduje to fakt, iż często mierzymy innowacje poprzez sumę środków wydaną na badania i rozwój. Wydatek B+R jest oczywiście wskaźnikiem innowacji i ma tę zaletę, iż może być mierzony w sposób relatywnie precyzyjny, ale innowacja to coś całkiem innego. Nazywając rzeczy po imieniu, jest to robienie czegoś w bardziej inteligentny sposób, co często oznacza uzyskanie lepszych rezultatów przy tym samym lub mniejszym nakładzie. Czasami wymaga ona zaangażowania technologii jako, że innowacja może być procesem zmiennym, zmieniającym sposób w jaki wykonujemy różne rzeczy. Bardzo istotnym aspektem o którym należy pamiętać jest fakt, iż innowacja powinna być stosowana zarówno w sektorze prywatnym jaki i publicznym. Często rola sektora publicznego w innowacji jest rozumiana jako schemat polityki innowacyjnej czy ilość subwencji, choć rozwój innowacyjny w publicznym sektorze samym w sobie kryje wiele możliwości. Może to być obszar e-rządu, gdzie jedną z największych zalet przedzierania się przez proces tworzenia e-rządu jest odkrycie, iż procedury administracyjne mogą być wykonywane na inne sposoby. Jednakże sektor publiczny jest także znaczącym dostawcą usług, chociażby z dziedziny zdrowia i edukacji i na tym właśnie powinna się skupiać innowacja.

74 Innowacja to coś więcej niż badania i rozwój 73 W nadchodzących latach istotnym będzie silniejszy nacisk położony na innowacje w sektorze publicznym ze względu na trudności finansowe w jakich znalazły się teraz kraje europejskie, ale także ze względu na rozwój demograficzny w Europie. Oznacza to, że będziemy musieli produkować więcej z mniejszym wkładem (jako że ilość podatników jest ograniczona) dla większej grupy osób potrzebujących tego, co dziś nazywamy usługami publicznymi, np. usług sektora służby zdrowia dla starzejącego się pokolenia. Wielkim problemem reform innowacji w sektorze publicznym jest to, iż gospodarcza wartość tego sektora jest zazwyczaj mierzona przez jej nakłady a nie przez wyniki. Trudno jest więc, w zdecydowany sposób mierzyć efekty wzrastającej produktywności. Musimy niezwłocznie na poziomie europejskim rozpocząć prace, których celem będzie poprawa wydajności sektora publicznego. Komisja Europejska zapoczątkowała to poprzez próby pomiaru innowacji w sektorze publicznym. Praca ta musi być rozszerzona i dalej rozwijana celem zidentyfikowania i pokazania dobrych praktyk, tak abyśmy z czasem mogli porównywać dane, wzory administracji, zarówno pomiędzy regionami jak i krajami. 1. Przyjęcie innowacji Innowacja przez wiele lat, była ulubionym słowem w Brukseli i w całej Europie. Przedstawiano wiele planów w większości przypadków bez wyraźnych rezultatów. Nie ma wątpliwości, że Europa aby odnieść sukces, musi przyjąć koncepcję europy innowacji. Innowacja, która zawsze wprowadza zmiany, nie może się rozwinąć, jeżeli ludzie nie będą widzieli korzyści, jakie ze sobą niesie. Aby w przyszłości uczynić Europę bardziej konkurencyjną i ułatwić rozwój gospodarczy, europejczycy muszą widzieć przyczynę procesu innowacyjnego i chętniej akceptować zmiany. Aby tworzyć nowe miejsca pracy i podnosić standard życia Europa musi przyswoić sobie kulturę innowacji, a schematy płacowe i motywacyjne zarówno w sektorze prywatnym jak i publicznym, muszą zostać zmodyfikowane w sposób pozwalający nagradzać zachowania innowacyjne.

75 74 Hans Martens Często zakłada się, iż innowacja w naszym społeczeństwie może być tworzona poprzez schematy polityki i pomocy publicznej. Oczywiście, inicjatywy takie, mogą być pomocne, ale najistotniejszym punktem jest tworzenie dla innowacyjnych produktów i usług rynków innowacji. Projekty wsparcia mogą pomóc przedsiębiorcom w rozpoczęciu działalności, ale nie mogą wspierać ich działalności gospodarczej bez końca. Jedynie rynek może to uczynić, tworząc rynki i pokazując, że najistotniejszym elementem jest korzyść gospodarcza. Polityka publiczna, tworząc rynek dla innowacji powinna pamiętać o bardziej przyjaznych przepisach dla innowacji. Istotnym obszarem dla innowacji są tzw. zielone technologie. Z jednej strony rozwija się tam innowacyjne produkty i procesy, tworząc nowe miejsca pracy a z drugiej w tym samym czasie umożliwia się oszczędzanie pieniędzy za energię czy niższą emisję dwutlenku węgla, a także redukuje się stopień uzależnienia od importowanej energii. Rozwój demograficzny będzie w przyszłości również istotnym czynnikiem dla innowacji, włączając w to sektor zdrowia oraz opieki nad osobami starszymi. Ze względu na gwałtownie starzejące się społeczeństwo i ograniczone środki finansowe, należy szybko znaleźć nowe rozwiązania. To, jak z tym sobie poradzić i jak rozdawać karty na poziomie europejskim i krajowym jest oczywiście inną rzeczą. Niektórzy preferują wspaniałe schematy polityki przemysłowej, gdzie sektor publiczny jest obarczany wielką odpowiedzialnością za napędzanie polityki innowacyjnej, wskazując w których sektorach taki rozwój powinien nastąpić. To jednakże może bardzo łatwo prowadzić do błędów szczególnie pod presją dyscypliny finansów publicznych ze względu na kryzys finansowy i ekonomiczny oraz przyszłe naciski wynikające z rozwoju demograficznego, gdyż trudno jest dokonywać prawidłowych wyborów nie znając przyszłości a także mając świadomość że publiczne pieniądze nie będą w stanie finansować w przyszłości takich projektów. Zamiast tego, lepszym i bardziej realistycznym rozwiązaniem jest praca na poziomie horyzontalnym i zapewnienie właściwych i pozytywnych warunków rozwoju dla innowacji.

76 Innowacja to coś więcej niż badania i rozwój Ustalenie odnośnie Rynku Wewnętrznego Choć poczynione zostały spore postępy w tej kwestii, Rynek Wewnętrzny nadal jest niekompletny i przestarzały. W Europejskim Centrum Polityki, pokazujemy jak można stworzyć Rynek Wewnętrzny w obszarze wiedzy poprzez dodanie piątej wolności (do wolności obrotu towarami, usługami, kapitałem i ludźmi), a mianowicie dodanie wolnego obrotu wiedzą w postaci Cyfrowego Rynku Wewnętrznego. Obecnie większość działalności ekonomicznej UE mieści się w przemyśle wiedzy, gdzie stwierdzamy totalny brak najbardziej podstawowej współpracy. Nie wolno ukrywać faktu, iż dzisiejszy Rynek Wewnętrzny posiada nadal wiele barier dla przedsiębiorców, takich jak choćby w obszarze podatkowym, instytucjonalnym czy dostępie do finansowania. Całkowita nieobecność europejskiego znaku patentowego przez dekady stała się sama w sobie symbolem niepowodzenia w ustanowieniu Rynku Wewnętrznego, co jest praktycznym problemem dla wielu innowacyjnych MŚP. Wiele wysiłków dążących do poprawy prawodawstwa nie prowadziło do żadnych praktycznych rezultatów, ani na poziomie europejskim ani krajowym i nadal stanowi to istotny problem dla małych, ale przedsiębiorczych firm. Zagadnienie to jest także istotne w kontekście wsparcia projektów z zakresu B+R, włączając w to Programy Ramowe, gdyż trudne procedury, opóźnione płatności z budżetu UE zniechęcają wiele małych firm do wzięcia w nich udziału. 3. Wielkie plany czy prawdziwe akcje? Politycy często wolą próbować i promować innowacje poprzez tworzenie planów, które mogą mieć pewien wkład w retoryczne rozważania nad promocją innowacji, ale jak wspomniałem wcześniej plany te mogą pomóc tylko do pewnego stopnia. Nie będą one jednak realnym rozwiązaniem napędzającym i popychającym innowację. Politycy i to zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym powinni myśleć o promowaniu innowacji w swojej polityce. Powinni myśleć o promowaniu innowacji, gdy ogłaszają przetargi w ramach zamó-

77 76 Hans Martens wień publicznych. Powinni pomagać w tworzeniu rynków dla produktów innowacyjnych i usług, gdy wydają państwowe środki na Ekoinnowacje czy opiekę nad osobami starszymi. Może to zabrzmieć banalnie, ale faktem jest, iż podczas gdy polityczna retoryka brzmi świetnie to często praktyczne działania bardzo się od niej różnią. Wydaje się łatwiejszym dla polityka, który lubi być utożsamiany jako polityk wizjoner, wygłaszanie obietnic wyznaczając swoim następcom cele na daleką przyszłość 2020, 2030 lub Całkiem łatwo jest robić postęp w relacjach odnoszących się do polityki klimatu i energii, ale wspieranie konkretnych rzeczy, takich jak racjonalizacja transportu, lepsze zarządzanie energią w budynkach czy też użycie nowych technologii dla poprawy efektywności energetycznej to już inna rzecz. Oszczędzanie wydatków na energię, redukcja emisji i zwiększanie zależności energetycznej może przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy i oczywiście zapewnić rynek dla innowacyjnych rozwiązań i produktów. Wydaje się, iż nie wymaga to nadmiernego wysiłku, ale tak naprawdę takie działania na szeroką skale nie istnieją, czego rezultatem jest przenoszenie zainteresowania eko-technologią z Europy do Chin. Skutkuje to faktem, iż nowe technologie, a co za tym idzie eko-innowacja, będzie w przyszłości rozwijana raczej w Chinach niż w Europie, co pociąga za sobą oczywiste negatywne konsekwencje. Regiony europejskie różnią się w każdej mierze, ale wszystkie powinny odpowiadać za tworzenie podstaw dla innowacji poprzez promowanie innowacyjnej kultury. Powinny tworzyć możliwie najlepsze warunki rozwoju dla przedsiębiorczości i zachowań innowacyjnych i robić to poprzez ugruntowanie swoich mocnych stron lub pracę nad poprawą swoich słabości. Nie wszyscy możemy nagle stać się regionami o wysokiej technologii czy też biotechnologii, bo jest to modne, ale powinniśmy rozwijać innowacje w obszarach, gdzie region są i mogą być silne. Oczywistym jest, iż można stać się bardzo innowacyjnym także w sektorach tradycyjnych takich jak turystyka czy rolnictwo. Ostatecznie to regiony powinny pokazać swoją innowacyjność, poprzez usługi jakie świadczą i sposób w jaki będą używały energię i inne wartościowe zasoby.

78 Jerzy Samborski INNOWACYJNI IMIGRANCI CZYLI TAJEMNICA DOLINY KRZEMOWEJ 1. Polki nie chcą składać zobowiązujących decyzji prokreacyjnych! W konkluzji raportu 1 przedstawionego w marcu 2011 roku przez Centrum Spraw Międzynarodowych, jego autorka, prof. Krystyna Iglicka, stwierdza, że Polki rodzą dzieci w Wielkiej Brytanii (zajmują w tej konkurencji zaszczytne drugie miejsce, zaraz po Hinduskach), a nie chcą rodzić w Polsce i zaraz zadaje podstępne, ale delikatne pytanie: Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego Polki nie chcą składać (cytuję) zobowiązujących decyzji prokreacyjnych? Rzecz jasna, właściwie postawione pytanie powinno brzmieć: Czy jest jakakolwiek szansa na to, że państwo polskie stworzy takie warunki, by ciąża, poród i wychowanie dziecka przebiegały w naszym kraju na takim poziomie, który skłoniłby potencjalnych rodziców do pozostania w ojczyźnie i do podejmowania zobowiązujących decyzji prokreacyjnych nie w Wielkiej Brytanii i w innych krajach, ale u siebie? Bo gdyby tak się stało, to taka konstruktywna postawa, mogłaby być może opóźnić pewne już niemal wyludnienie Polski z obecnych 39 mln do mln w przeciągu następnych kilku dekad (nota bene Wielka Brytania, według tego samego źródła Eurostatu, odnotuje znaczący wzrost liczby ludności, z obecnych 60 do 70 mln). 1 K. Iglicka, Migracje długookresowe i osiedleńcze z Polski po 2004 roku, przykład Wielkiej Brytanii. Wyzwania dla statystyki i demografii państwa, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2011.

79 78 Jerzy Samborski Odpowiedź jest jednak oczywiście negatywna: w Polsce absolutnie nie zanosi się na wzbudzenie takiej prokreacyjno-patriotycznej postawy wśród młodego pokolenia. 2. Skąd wziąć ludzi? Jedyną wobec tego szansą na utrzymanie bądź poprawienie poziomu zaludnienia naszego kraju, a tym samym na zapobieżenie katastrofie gospodarczej i społecznej, bo zmniejszenie liczby ludności będzie równoznaczne z gwałtownym ubytkiem rąk do pracy i z jednoczesnym przyrostem ludzi starych jest podjęcie zdecydowanych kroków zwiększających imigrację. Obecnie ani polski rząd, ani rodzima elita polityczna, nie podejmują żadnych działań na tym polu, najwyraźniej licząc na wsparcie ze strony biało-czerwonych bocianów, tak romantycznie wrośniętych w polski krajobraz i w narodową kulturę prokreacyjną. Minister Boni, w swej prognozie dla Polski 2030 poświęcił imigracji trzy kilkuzdaniowe akapity. W najbardziej konkretnym z nich przyznaje, iż Polska nie ma żadnej polityki imigracyjnej. W momencie, kiedy Polska nie ma żadnej polityki imigracyjnej i rząd nie widzi w tym niczego niewłaściwego, inne państwa gorączkowo pracują nad stworzeniem bardziej racjonalnych i korzystniejszych dla siebie zasad pozyskiwania imigrantów, zwłaszcza o wysokich, potrzebnych ich gospodarce i społeczeństwu, kwalifikacjach. W 2009 roku przyjęta zostaje Dyrektywa 2009/50 ustanawiająca zasady przyznawania Niebieskiej Karty UE, zawierającej uprzywilejowane warunki osiedlania i podejmowania pracy w UE wysoko wykwalifikowanym cudzoziemcom, bo takich szczególnie będzie zachodnim społecznościom coraz to dotkliwiej, brakować. 3. Imigranci rosną w cenie Imigranci zaczynają być w cenie. Jak słusznie przewiduje Georg Friedman w swej książce Świat za sto lat, począwszy od lat 20 naszego nowego wieku, państwa będą walczyć między sobą o imigrantów.

80 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej 79 Prezydent Obama, skierował do Senatu propozycję skrócenia okresu oczekiwania na amerykańską Zieloną Kartę, której Błękitna Karta UE jest odpowiednikiem, z 7 lat do 2 lat dla tych cudzoziemskich absolwentów amerykańskich uczelni, którzy zdecydują się na pozostanie w USA, zamiast wracać do rodzimego kraju. Polska dopiero od niedawna i wbrew swej woli jest państwem mono-etnicznym. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu, w zgodzie z wielowiekową tradycją, byliśmy wzorcem wielokulturowości, dając schronienie i równe prawa milionom obywateli mniejszości narodowych. Działo się tak, bowiem Polacy byli i są nadal narodem gościnnym i otwartym na innych, a rzekome powszechne postawy ksenofobiczne są w dużej mierze celowo fabrykowanym przez środowiska niechętne nam lub konkurencyjne, wymysłem. 4. Polska neo-jagiellońska? Dzisiejsza Polska, ze swoją sprawdzoną tradycją państwa wielokulturowego z jednej strony, i z brakiem problemów imigracyjnych i integracyjnych, jaki zawdzięczamy śladowej liczbie cudzoziemców mieszkających w naszym kraju obecnie z drugiej w świetle ewidentnych potrzeb demograficznych stoi przed niezwykłą szansą podjęcia aktywnej polityki imigracyjnej, zwłaszcza właśnie w odniesieniu do wysoko wykwalifikowanych obywateli krajów trzecich, jako że nasi absolwenci nadal będą wybierać kraje o wyższym poziomie życia i zarobków. Brak zainteresowania elit politycznych dla spraw tak istotnych dla przyszłości narodu, budzi coraz głośniejsze zaniepokojenie nielicznych, niestety, ośrodków zajmujących się tematyką migracyjną i integracyjną, traktowanych zresztą wyjątkowo lekceważąco przez instytucje rządowe. Opublikowane w ostatnim okresie, alarmujące raporty z przeprowadzonych badań i wnioski z licznych konferencji nie robią jednak na władzy większego wrażenia. Może bulwersująca i alarmująca analiza prof. Iglickiej zmieni to niefrasobliwe nastawienie rządu i pobudzi go do podjęcia zobowiązujących decyzji pro-prokreacyjnych? Wiedza o Polsce w świecie jest niewielka, brak jest promocji Polski w zagranicznych mediach na co wskazują sami badani. Brak odpowied-

81 80 Jerzy Samborski niej promocji nie tylko czyni Polskę krajem mniej atrakcyjnym w oczach potencjalnych wysoko wykwalifikowanych imigrantów, ale także generuje stereotypy, które utrudniają tworzenie obustronnych relacji między cudzoziemcami i Polakami, jak wskazuje m.in. przykład imigrantów z krajów byłego Związku Radzieckiego. Dodatkowo brak dostatecznej informacji w językach obcych na temat bieżących wydarzeń politycznych, społecznych i kulturalnych w Polsce generuje wśród imigrantów poczucie wyobcowania, które jednak można zniwelować na przykład przez wprowadzenie obcojęzycznych serwisów informacyjnych. Stosowana dotąd polityka (lub jej brak) nie czyni z Polski kraju atrakcyjnego z punktu widzenia polityki migracyjnej, cudzoziemcy wybierają nasz kraj z innych powodów korzystnej sytuacji ekonomicznej, przynależności do Unii Europejskiej, posiadania tu rodziny i in. Jeśli Polska ma stać się krajem konkurencyjnym na międzynarodowym rynku pracy, konieczne jest wprowadzenie rozwiązań systemowych, nie tylko w kierunku otwarcia polskiego społeczeństwa na obecność kulturowo odmiennych grup, ale także ułatwiających funkcjonowanie w obszarze polskiego systemu instytucjonalno-prawnego. Spójna polityka wobec cudzoziemców, o jasno wyznaczonych celach, musi zastąpić obowiązujące dotąd przestarzałe przepisy. Polska dopiero od kilkunastu lat jest krajem przyjmującym imigrantów, co tłumaczy brak spójnej polityki integracyjnej, jednak zaniechanie działań w tym kierunku może mieć negatywne skutki społeczne zarówno dla polskiej gospodarki, jak i społeczeństwa. Obecnie państwo polskie kwestię integracji pozostawia na barkach imigrantów. Rozwiązaniem, które mogłoby wprowadzić pozytywne zmiany może być organizacja kursów językowych specjalnie dla obcokrajowców, bowiem jak sygnalizowali badani, te dostępne obecnie są skierowane głównie do studentów i nie reprezentują poziomu umożliwiającego skuteczną naukę. Kursy takie powinny być połączone z informacją na temat kultury, historii i zwyczajów polskich, a także ustroju i modelu działania instytucji, bowiem informacje te są kluczowe dla sprawnego funkcjonowania w polskim społeczeństwie, a obcokrajowcy nie znający języka polskiego mają utrudniony dostęp do tej wiedzy ze względu na brak materiałów o tej tematyce w językach obcych.

82 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej Europa zaczyna rozróżniać imigrantów Mała to pociecha, że dotychczas także i większość krajów europejskich bagatelizowała konieczność zracjonalizowania polityki imigracyjnej. Dopiero od niedawna Unia zaczęła rozumieć, że dla utrzymania społeczno-ekonomicznego poziomu ich krajów Europejczykom potrzebni będą nowi imigranci ekonomiczni, W świetle obecnej sytuacji demograficznej, strategia lizbońska i przyszłość Unii mogą lec w gruzach, jeżeli nie zmieni się (lub raczej jeśli nie powstanie) odpowiedzialna polityka imigracyjna w całej Unii. W jej ramach istotne miejsce musi znaleźć strategia pozyskiwania wysoko wykwalifikowanych pracowników i przedsiębiorców, i ich integracja ze społeczeństwami krajów-członków Unii. Unia Europejska przyjęła ostatnio szereg postanowień zmierzających do skoordynowania polityk oraz instrumentów imigracyjnych i integracyjnych krajów członkowskich, stawiając przede wszystkim na potrzebę ustanowienia jasnych i sprawiedliwych kryteriów przyjmowania obywateli krajów trzecich, podobnie jak to czynią kraje będące tradycyjnym celem imigrantów: USA, Kanada, Australia. Unia zamierza przyjmować znacznie więcej imigrantów wnoszących wartości dodane w postaci posiadanego poziomu wykształcenia i określonego zawodu. Tacy imigranci szybciej integrują się i wzbogacają zarówno społeczeństwa kraju osiedlenia, jak i samych siebie. 6. Kontrowersje wobec polityki imigracyjnej Unii Europejskiej i Blue Card Jednym z podstawowych założeń nowej polityki imigracyjnej związanej z Blue Card, powinno być tworzenie warunków do kreowania nowych miejsc pracy przez wysoko wykwalifikowanych imigrantów, a nie tylko podejmowanie przez nich zatrudnienia w firmach już istniejących. Prognozy demograficzne dotyczące Unii Europejskiej w przypadku zdecydowanej większości jej członków wskazują jednoznacznie, że narastające bezwzględne i strukturalne niedobory pracow-

83 82 Jerzy Samborski ników mogą stać się w przyszłości jedną z głównych barier rozwoju społeczno-gospodarczego. Sytuacja pod tym względem poszczególnych krajów (regionów) UE jest znacznie zróżnicowana, co znajduje swoje odbicie w regulacjach prawnych dotyczących przyjmowania i zatrudniania imigrantów, a także w bieżącej polityce, prowadzonej w tym zakresie przez poszczególne państwa. Niezależnie od tych różnic w perspektywie nadchodzących lat należy oczekiwać, że zagrożenie to będzie coraz silniej odczuwalne w większości spośród nich i będzie dotyczyło szczególnie grupy pracowników wysoko kwalifikowanych. Biorąc to pod uwagę, jednym z ważnych kierunków strategicznych działania UE w tym obszarze jest zwiększenie liczby przyjmowanych imigrantów. Osiągnąć to można poprzez podejmowanie działań ukierunkowanych na tworzenie warunków sprzyjających napływowi imigrantów i ich integracji ze społecznościami lokalnymi. Obecnie występują znaczne rozbieżności pomiędzy deklarowanym celem strategicznym UE (zwiększenie napływu) a dużym stopniem zróżnicowania lokalnych regulacji prawnych dotyczących przyjmowania imigrantów. Pomimo podejmowanych starań utrzymujące się rozbieżności w tym zakresie są znaczne. Dlatego tak istotna jest implementacja uregulowań unijnych w państwach członkowskich przy jednoczesnym uwzględnianiu różnic wynikających z przesłanek historycznych i specyficznych uwarunkowań lokalnych. Jednym z ważnych ustaleń w tym zakresie jest dążenie do opracowania wspólnej polityki imigracyjnej z krajów trzecich do UE, w tym zasad przyjmowania imigrantów oraz instrumentów integracyjnych. W tym celu, w maju 2009 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła dyrektywę dotyczącą ułatwienia Warunków wjazdu i pobytu obywateli krajów trzecich w celu zatrudnienia na stanowiskach wymagających wysokich kwalifikacji (2009/50/WE). Postanowienia tej dyrektywy wspierają imigrację czasową osób, posiadających wyższe wykształcenie lub wyższe kwalifikacje zawodowe, nie będących obywatelami krajów UE. Powodzenie w realizacji tak określonych celów strategicznych w dużym stopniu zależy od posiadania wiedzy umożliwiającej identyfikowanie potrzeb i problemów integracyjnych tych grup pracowników, na które ukierunkowane są konkretne rozwiązania

84 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej 83 prawne i instytucjonalne. Jednym ze sposobów pozyskania takiej wiedzy są badania w celu zgromadzenia niezbędnych informacji. 7. Polska nie ma konkretnej polityki imigracyjnej ani integracyjnej W przyjętym przez Komisję Europejską Programie Rocznym 2009 Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich stwierdza się m.in.: Poszerzanie wiedzy na (temat imigracji i integracji) na drodze badań naukowych jest niezwykle istotne. Aktualna sytuacja w obszarze integracji i jej rozwój powinny być poddane ciągłemu monitorowaniu przez instytucje wyspecjalizowane w tym zakresie. W Polsce takie działania nie są prowadzone, brak jest również organizacji badawczej wyspecjalizowanej w kwestiach związanych z integracją. Dużym problemem jest m.in. brak spójnego, krajowego systemu zbierania danych odnoszących się do poszczególnych wskaźników integracji (dostęp do edukacji, opieki medycznej, zatrudnienie, samo-zatrudnienie itp.). Informacje te zbierane są często z użyciem różnej metodologii przez właściwe instytucje w różnych województwach, przez co nie są porównywalne: zbierane są różne dane, w różny sposób, co utrudnia uzyskanie wiedzy o tym, jak cudzoziemcy funkcjonują obecnie w polskim społeczeństwie. Bezpośrednim dowodem na niefrasobliwe traktowanie problematyki dotyczącej imigracji i integracji, w szerszym kontekście demograficznym, jest prognoza rozwoju Polski do roku 2030, zaprezentowana 17 czerwca 2009 roku. W tym liczącym blisko czterysta stron dokumencie pt. Polska Wyzwania rozwojowe, przygotowanym przez Zespół Ekspertów Strategicznych Premiera pod kierunkiem ministra Michała Boniego, problematyka imigracyjna potraktowana jest kilkoma zdaniami i ogranicza się do stwierdzenia, iż ( ) w krótkiej perspektywie łagodzenie bieżących napięć, zwłaszcza na lokalnych rynkach pracy, jest możliwe dzięki stosowaniu odpowiedniej polityki imigracyjnej. Brak jednak przesłanek, aby sądzić, że imigracja może stanowić odpowiedź na stojące przed Polską wyzwania demograficzne ( ). Ze względu na specyficzną sytuację Polski jej poli-

85 84 Jerzy Samborski tyka migracyjna powinna odnosić się zarówno do zjawiska emigracji, jak i imigracji, przy czym w perspektywie 2030 roku coraz większą rolę odgrywać będzie imigracja. W innym akapicie, miesza się sprawy migracji wewnętrznej do wielkich ośrodków aglomeracyjnych z imigracją spoza granic Polski, z jednoczesnym podkreśleniem poważnego potencjału kryjącego się w tzw. imigracji powrotnej, które to przewidywanie już w niespełna rok po opublikowaniu raportu Boniego okazało się nietrafne. W krótkim okresie polityka migracyjna powinna zmierzać do wykorzystania potencjału masowej mobilności poakcesyjnej, co przy odpowiednio zaprojektowanych rozwiązaniach (wspieranie przedsiębiorczości zwłaszcza migrantów powrotnych, uelastycznienie rynku pracy, mieszkalnictwo itd.) może wspierać proces migracji wewnętrznej do dużych ośrodków miejskich i tym samym przyspieszać proces realokacji ludności wewnątrz kraju. W raporcie nie wspomina się w ogóle o przyjętej w czasie jego opracowywania Dyrektywie 2009/50/WE (EU Blue Card) która jest jednym z najważniejszych dokumentów Unii Europejskiej odnoszących się do zagrożeń demograficznych, przed jakimi stoi Europa. Jest to tym bardziej niepokojące, że to na Polskę właśnie, w czasie jej Prezydencji, przypadnie obowiązek rozpoczęcia implementacji tejże dyrektywy. Na szczęście, w konkluzji autorzy stwierdzają jednak, że: w dłuższej perspektywie polityka migracyjna powinna przygotowywać Polskę do sytuacji kraju imigracji netto. W tym kontekście priorytetem są działania mające na celu: 1) monitorowanie potrzeb polskiego rynku pracy i dostosowanie doń instrumentów polityki migracyjnej (w tym korzystanie z instrumentów aktywnych, np. zawieranie umów bilateralnych bądź partnerstw dotyczących napływu migrantów z krajów trzecich); 2) ułatwianie imigrantom integracji ekonomicznej i społecznej oraz chronienie ich przed wykluczeniem społecznym.

86 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej Imigranci pracobiorcy i imigranci pracodawcy Szczególnym przedmiotem zainteresowania autora i kierowanej przez niego organizacji Europejskiej Unii Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz Klasy Średniej Unicorn w odniesieniu do powstających, nowych polityk imigracyjnej i integracyjnej Unii Europejskiej, w tym, miejmy nadzieję, również Polski, jest zadbanie o to, aby szczególnie zachęcające warunki stworzyć przede wszystkim dla tych wysoko wykwalifikowanych imigrantów, których celem będzie zakładanie firm i prowadzenie własnej działalności gospodarczej, a dopiero potem dbać o przybyszy poszukujących pracy. Poważne potraktowanie tego zagadnienia wymaga jednak nie tylko ścisłej współpracy państw członkowskich w wymianie informacji dotyczących rynków pracy i poziomu przedsiębiorczości, ale przede wszystkim stworzenia odpowiednich modeli takiego współdziałania. Modele mogą powstać tylko w wyniku badań, i to jest priorytet, do pilnej realizacji, dla Komisji Europejskiej i jej centralnych instytucji, a także dla organizacji pozarządowych i centrów badawczych. Dotychczas realizowane programy mające wspierać badania, w tym te dofinansowywane w ramach Europejskiego Funduszu na rzecz Imigrantów (EFI), projektowane są przez UE w sposób wskazujący na brak gruntowniejszego przekonania ich autorów, czemu i komu tak naprawdę miałyby one służyć. Przykładem może być tu Polska, gdzie kompetencje kierowania programami rozdzielono pomiędzy dwa resorty w taki sposób, że żaden z nich nie poczuwa się do roli ich właściciela. W efekcie niezależne, nie dysponujące wysokim budżetem organizacje nie są w stanie prowadzić zakrojonych na dłuższą metę badań, ponieważ Władza Wdrażająca Programy Europejskie nie dotrzymuje umów o dofinansowanie i dofinansowuje roczne projekty z niemal rocznym opóźnieniem. Wiosną 2010 r. doszło nawet do swego rodzaju buntu organizacji pozarządowych uczestniczących w programach realizowanych przez WWPE. Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest podobno brak kilku etatów, których nie chce przyznać rząd; odpowiednie wnioski leżą w Kancelarii Premiera od kilkunastu miesięcy.

87 86 Jerzy Samborski Jak piszą we wnioskach z badania przeprowadzonego przez UNI- CORN w latach jego autorzy, Unia Europejska, tworząc nowe zasady przyjmowania imigrantów powinna wziąć pod uwagę aktywność imigrantów na rynku pracy jako przedsiębiorców i ocenić, czy i w jakim stopniu tworzą oni nowe miejsca pracy? Zasadne będzie też uzyskanie materiału badawczego umożliwiającego określenie wpływu przedsiębiorców imigrantów na wzrost gospodarczy, dochody budżetowe, aktywizację gospodarczą w układach lokalnych etc. 9. Firmy imigranckie w Polsce Połowa spośród przebadanych przez UNICORN imigrantów, prowadzących działalność gospodarczą, napotkała trudności przy zakładaniu w Polsce własnej firmy; najczęściej była to skomplikowana procedura administracyjna. Przedsiębiorcy wskazywali też na wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, w tym szczególnie na podatki i różnego rodzaju opłaty. Przy zakładaniu i prowadzeniu własnych przedsiębiorstw badani imigranci korzystali w zasadzie wyłącznie z oszczędności i pomocy rodziny, a trzech korzystało z kredytu bankowego. Żaden z badanych nie korzystał z pomocowych funduszy unijnych, rządowych lub oferowanych przez instytucje lokalne. Większość (60%) występowała w charakterze pracodawcy o zezwolenie na pracę w swojej firmie dla innego cudzoziemca. Ich doświadczenia w tym zakresie są negatywne, skarżą się na wysokie opłaty, a zwłaszcza na trudności związane z uzyskaniem zaświadczenia starosty o braku polskich kandydatów na zgłaszane przez przedsiębiorcę zapotrzebowanie. Trudne warunki podjęcia działalności gospodarczej związane z obciążeniami biurokratycznymi, słabą znajomością języka polskiego, wysokie podatki itp. nie zachęcały do podjęcia tego rodzaju aktywności, bądź skłaniały respondentów do funkcjonowania w sza- 2 J. Samborski i inni, Potrzeby i problemy integracyjne wysoko wykwalifikowanych inigrantów, Zeszyty UNICORN, Europejska Unia Małych i Średnich Przesiębiorstw oraz KlasyŚredniej UNICORN, Warszawa 2010.

88 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej 87 rej strefie, szczególnie w początkowej fazie działalności, gdy istniało duże ryzyko niepowodzenia inwestycji. W konsekwencji, jak wynika z wypowiedzi badanych, udane założenie i prowadzenie firmy jest silnie uzależnione od posiadania rodziny lub współmałżonka w Polsce to bowiem w największym stopniu gwarantuje wsparcie językowe i kulturowe przedsiębiorcy imigranta. 10. Brak kultury przedsiębiorczości Fakt, że autorzy nowej polityki imigracyjnej Unii Europejskiej główną uwagę poświęcają imigrantom, jako potencjalnym pracownikom (czytaj: pracobiorcom), a nie pracodawcom, nie powinien dziwić. Brukselscy biurokraci, podobnie jak ich koledzy w innych stolicach naszego kontynentu, reprezentują bardzo niski poziom kultury przedsiębiorczości. Większość z nich nie potrafi nawet zdefiniować czym jest kultura przedsiębiorczości, ani czym jest sama przedsiębiorczość lub innowacyjność. Widać to było w treści naiwnie ambitnej Strategii Lizbońskiej z 2000 roku, która zakładała dogonienie Stanów Zjednoczonych w ciągu 10 lat, i widać to też w nowym programie społeczno-gospodarczym Strategia 2020, bo choć opisuje on Europę jako przestrzeń innowacji, to innowację rozumie głównie jako wynik zmasowanego finansowania badań naukowych i wprowadzania nowych technologii. A innowacyjność wcale nie wymaga wielkich nakładów; wręcz przeciwnie. Politycy i biurokraci europejscy nie doceniają roli przedsiębiorców w gospodarce, ani w społeczeństwie. Najlepszym tego przykładem jest fakt, że we wspomnianym dokumencie, programie Unii na następne 10 lat, słowo przedsiębiorczość pojawia się tylko jeden raz i to w kontekście bankructwa! Brak szacunku dla przedsiębiorcy i brak zrozumienia istoty innowacyjności to zasadnicze różnice kulturowe, które nie pozwalają społeczeństwom kontynentu europejskiego zrównać się z poziomem rozwoju gospodarczego USA, gdzie przedsiębiorcę traktuje się jak bohatera, a nie nieudacznika lub oszusta, bo głównie w tych dwóch skrajnych kategoriach ocenia się biznesmena w Europie.

89 88 Jerzy Samborski 11. Potęgę Stanów Zjednoczonych tworzą innowacyjni imigranci Społeczeństwo Stanów Zjednoczonych powstało z imigrantów i nadal opiera się na ciągłym naborze imigrantów. Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, kiedy się słyszy o milionach nielegalnych przybyszy przedostających się do Stanów przez zieloną granicę, USA realizują także, i to bardzo konsekwentnie, równie zielony program, czyli Green Card. Prawo stałego pobytu otrzymują tylko ci imigranci, którzy spełniają konkretne oczekiwania i którzy swoim zachowaniem w okresie testowym udowodnią, że umieli się dostosować do specyfiki kultury przedsiębiorczości panującej w USA. Najkrótsza definicja tejże to radź sobie sam!. Ustrój gospodarczy i socjalny w USA zniechęca do nieróbstwa i zachęca, a czasem wręcz prowokuje do podejmowania prób biznesowych. W razie porażki system pomaga się podnieść i spróbować ponownie. Pierwsi w kolejce do uruchamiania własnych przedsiębiorstw, startupów, stają nowo przybyli imigranci. Dlaczego właśnie oni? Bo są na pewno bardziej od stałych mieszkańców zdeterminowani by odnieść sukces, po to przecież wykonali wielki wysiłek, by dostać się do Stanów. Bo łatwiej im założyć własną małą firmę, niż mozolnie wgryzać się w hierarchiczne struktury innych firm lub wielkich korporacji, gdzie potrzebny jest dyplom, świetna znajomość języka i obyczajów itp. 12. Silicon Valley Słynne badanie przeprowadzone w 1999 roku przez University of California, Berkeley wykazało, że w latach , ponad 24% nowych firm w Silicon Valley założonych zostało przez Chińczyków i Hindusów. Natomiast z badania Duke University w roku 2006 wynika, że w 10 lat później, w latach , odsetek ten wzrósł dwukrotnie do 52,4%, zaś w całym kraju cudzoziemcy utworzyli 25,3% wszystkich nowych firm technologicznych i przemysłowych. W poszczególnych stanach wynik był jeszcze wyższy, np. w Kalifornii 39%, w New

90 Innowacyjni imigranci czyli tajemnica Doliny Krzemowej 89 Jersey 38% czy w Georgii 30% i w Massachusetts 29%. Poza Chińczykami i Hindusami, najliczniejsze grupy przedsiębiorców-imigrantów stanowią przybysze z Wielkiej Brytanii, Tajwanu, Japonii, ale także z Kuby, Kolumbii, Brazylii, Wenezueli, Gwatemali i Izraela. Badanie Duke University pokazało też, że w 2006 roku w całych Stanach, autorami 24,2% złożonych w 2006 roku międzynarodowych wniosków patentowych byli również cudzoziemcy. Tak więc to wysoko wykwalifikowani imigranci stanowią jeden z najmocniejszych atrybutów USA. To oni mają swój udział w gospodarce, tworzą miejsca pracy i prowadzą w innowacyjności. To oni są siłą napędową w rozwoju wysoko technologicznej ekonomii i mają znaczący udział w narodowej własności intelektualnej. W Stanach powszechna jest świadomość, że utrzymanie wysokiej konkurencyjnej pozycji na zglobalizowanym rynku wymaga od państwa pozyskiwania najlepszych i najzdolniejszych fachowców. Realizacji tego narodowego celu służy nieustannie ulepszana polityka imigracyjna.

91 Maciej Walkowski INNOWACYJNOŚĆ W ROLNICTWIE I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH UNII EUROPEJSKIEJ W KONTEKŚCIE REALIZACJI ZAŁOŻEŃ PROGRAMU EUROPA Innowacje w rozwoju terenów wiejskich w Europie W celu przeciwdziałania negatywnym tendencjom rozwojowym, spotęgowanym światowym kryzysem finansowym z roku 2007, Komisja Europejska na początku 2010 roku zaproponowała państwom członkowskim Unii Europejskiej przyjęcie Programu Europa 2020, który z założenia stanowić ma wizję nowoczesnej, społecznej gospodarki rynkowej w XXI wieku. Nowa strategia rozwojowa stanowić ma szansę na szybki i stabilny rozwój społeczno-ekonomiczny w Europie z wysokimi wskaźnikami zatrudnienia włącznie oraz budowę nowoczesnej, innowacyjnej i globalnie konkurencyjnej gospodarki europejskiej. Ujmując jej istotę skrótowo, podkreślić należy, że Program Europa 2020 obejmuje trzy wzajemnie powiązane ze sobą priorytety: rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej, rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.

92 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich Komisja Europejska w dokumencie tym zaproponowała wytyczenie kilku nadrzędnych, wymiernych celów UE zapewniających realizację następujących priorytetów: wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lat powinien wynosić 75%, na inwestycje w badania i rozwój (B+R) należy przeznaczać 3% PKB Unii, należy osiągnąć cele pakietu klimatyczno energetycznego 20/20/20 (w tym opcjonalne ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30%), liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno zdobywać wyższe wykształcenie, liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 milionów. Powyższe cele szczegółowe wpisywać mają się w realizację trzech ogólnych wytycznych, tzn. rozwoju inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego włączeniu społecznemu 1. Przy okazji debaty toczącej się na temat finansowania tak wyznaczonych priorytetów w nowej perspektywie finansowej UE na lata , pojawiło się ważne pytanie badawcze, a mianowicie czy wizję konkurencyjnej i innowacyjnej gospodarki europejskiej można skutecznie realizować za pomocą instrumentów zreformowanej Wspólnej Polityki Rolnej i polityki regionalnej, odnoszących się do rolnictwa i terenów wiejskich w Unii Europejskiej? W opinii Komisji Europejskiej, z którą to niekoniecznie zgadzają się wszystkie państwa członkowskie UE, polityka spójności społecznej, gospodarczej terytorialnej może skutecznie przyczyniać się do rozwiązania głównych problemów leżących u źródeł słabych wyników państw Unii Europejskiej w zakresie innowacji. Także wiele z programów rozwoju obszarów wiejskich, w ramach II filaru WPR, może potencjalnie wspierać realizację celów budowy gospodarki opartej 1 Komunikat Komisji, Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, , KOM(2010) 2020 wersja ostateczna.

93 92 Maciej Walkowski na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego stanowiących fundament Programu Europa 2020, koncentrując się m.in. na poprawie edukacji i szkoleń zawodowych, promocji innowacji w gospodarstwach rolnych i na wsi, wdrażaniu osiągnięć prac badawczo-rozwojowych w zgodzie z zasadą zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Także inaczej zorientowana Wspólna Polityka Rolna w swym I filarze może, poprzez pełne oddzielenie dopłat bezpośrednich od produkcji (decoupling), poprawić ogólne ukierunkowanie rolnictwa na rynek, prowadząc do pełnego wykorzystania jego możliwości wytwórczych. Może też poprawić nowoczesność i konkurencyjność sektora przetwórstwa żywności, a poprzez wdrażanie idei wielofunkcyjności (multifuncionality) przyczynić się do zwiększenia zatrudnienia na obszarach wiejskich państw UE w bardziej nowoczesnych niż rolnictwo działach produkcji (usługi, przemysł). Inicjatywy oddolne, typu LEADER+, mogą z kolei odegrać ważną rolę w zachęcaniu do rozwoju drobnej przedsiębiorczości i pobudzaniu innowacyjności na poziomie lokalnym. Wielkie znaczenie badawcze omawianej problematyki znalazło swój wyraz w 7 Programie Ramowym Unii Europejskiej, w którym w latach na dział Żywność, Rolnictwo i Biotechnologia przeznaczono budżet w wysokości 1,9 mld. Polityka ewolucyjnego wzrostu znaczenia instrumentów II filaru Wspólnej Polityki Rolnej (polityka strukturalna w rolnictwie i wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich), w kontekście realizacji wizji innowacyjnej Europy może się więc potencjalnie przyczynić do: pomocy farmerom w dostosowaniu się do bardziej rynkowych zasad produkcji rolnej, promocji nowych sposobów sprzedaży wyrobów oraz umiejętności radzenia sobie z ryzykiem na konkurencyjnych rynkach, podniesienia wskaźników gospodarczych oraz wzrostu zatrudnienia w prowadzonej działalności, zachęt do rozwoju mikroprzedsiębiorstw (firm rodzinnych), ułatwiania zainteresowania innowacyjnością oraz rezultatami prac typu B+R, wspierania dynamicznej przedsiębiorczości wiejskiej, poprawy sposobów zarządzania procesami łańcucha produkcji rolniczej,

94 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich zachęcania do przyswajania i wykorzystania ICT 2. Dotychczasowy poziom stosowania najnowocześniejszych technologii teleinformatycznych (typu ICT) przez rolników i małe firmy przetwórcze na obszarach wiejskich w Unii, Komisja Europejska uznała za niski. Podkreśliła jednocześnie, że inwestycje na obszarach wiejskich powinny zachęcać do przyswajania i rozpowszechniania tego typu nowoczesnych technologii m.in. poprzez: rozszerzenie dostępu do sieci szerokopasmowych na wsi w celu promocji nowych sposobów sprzedaży wyrobów drogą on line i szybkiego dostępu do informacji rynkowej, dostarczanie sprzętu komputerowego, oprogramowania i prowadzenie szkoleń ich obsługi, wspieranie rozwoju agroturystyki przy użyciu technik teleinformatycznych ICT (np. poprawa systemów rezerwacji, promocja, tworzenie portali internetowych dotyczących wypoczynku wiejskiego w regionie) 3. Zależność rozwojowa pomiędzy założeniami Programu Europa 2020 (i odnowionej w 2005 roku Strategii Lizbońskiej, do której nawiązuje) a Wspólną Polityką Rolną ma skądinąd charakter dwustronny. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi już w czerwcu 2003 roku w Luksemburgu, środki rozwoju obszarów wiejskich (RDM) mogą przyczyniać się do wzrostu konkurencyjności całej gospodarki europejskiej, między innymi w wyniku działań służących: poprawie informacji o jakości i dostępności produktów rolnych, zachęcaniu rolników, szczególnie w nowych państwach członkowskich, do adaptacji stylów zarządzania, możliwie najbardziej odpowiadającym nowym trendom rynkowym, wspieraniu przedsiębiorczości, będącej kluczem do rozwoju dynamicznych firm rolniczych (doradztwo w sferze rozwoju strategii biznesowych i stylów zarządzania oraz planowania, budowy sieci internetowych i nadzoru nad ich funkcjonowaniem), 2 Lisbon Strategy. Putting rural development to work for jobs and growth, European Commission, EC 2005, s. 4 oraz 7 Program Ramowy. Jutrzejsze odpowiedzi mają swój początek, Wspólnoty Europejskie, Biuletyn IKiCHZ, Warszawa Ibidem, s. 5.

95 94 Maciej Walkowski poprawie jakości produktów rolnych (m.in. inwestycje i szkolenia w dziedzinie nowoczesnego zarządzania produkcją i przechowalnictwem), rozwojowi programów jakościowych produktów markowych i niszowych (np. poprzez zwiększony nacisk na ich pochodzenie geograficzne i tradycje wytwarzania) oraz pomocy w polepszeniu i zwiększeniu współpracy pomiędzy producentami, przetwórcami i detalistami 4. Pięcioletni okres realizacji założeń Strategii Lizbońskiej (lata ) dowiódł wyraźnej nieskuteczności Unii Europejskiej we wdrażaniu pierwotnie przyjętych celów, związanych z budową najnowocześniejszej gospodarki w świecie do 2010 roku. Potwierdzał to dokonany przez Komisję Europejską w lutym 2005 roku średniookresowy przegląd założeń lizbońskich. Zawierał on m.in. wnioski jakie jesienią 2004 roku przedstawiła grupa W. Koka, byłego premiera Holandii. Wspomniany przegląd, czyli dokument zatytułowany Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej postulował skupienie się na budowie prawdziwie wolnego od barier w przepływie towarów, usług, kapitału i technologii oraz siły roboczej Jednolitego Rynku Wewnętrznego, wyraźnie kładąc akcent na reformę europejskiego rynku pracy, pobudzanie inwestycji i wzrost innowacyjności (B+R) 5. W dokumencie podkreślono kluczowe znaczenie polityki spójności społeczno-ekonomicznej w zwiększeniu dynamiki i konkurencyjności Unii Europejskiej, w sferze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Jak podkreśla Komisja Europejska, niezależne oceny wykazują, że polityka ta miała już wcześniej, znaczący i generalnie pozytywny wpływ makroekonomiczny, szczególnie w regionach słabiej rozwiniętych, wywierając efekt mnożnikowy dla UE jako całości. W opinii Komisji, mobilizując istniejący we wszystkich regionach potencjał wzrostu, polityka spójności wpływa na bardziej zrównoważony pod 4 Ibidem. 5 Lisbon Action Plan incorporating UE Lisbon programme and recommendations for actions to member states for inclusion in their national Lisbon programmes, Commission of the European Communities, Brussels, , SEC (2005) 192.

96 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich Tabela 2. Rozwój obszarów wiejskich w UE przykłady działań służących poprawie innowacyjności na wsi europejskiej ICT i dywersyfikacja tworzenie call centres (Hiszpania) Wdrażanie ICT w regionach peryferyjnych i opóźnionych rozwojowo (Szkocja) Odnowa wsi i dywersyfikacja obszaru wiejskiego piekarnia (Holandia) Dywersyfikacja produkcji przetwórstwo włókna lnianego (Austria) Dywersyfikacja farm i lokalnych usług stworzenie domu dla dzieci (Niemcy) Dywersyfikacja farm uprawa ekologiczna roślin aromatycznych i leczniczych (Francja) Osiągnięcia w dziedzinie ochrony środowiska ochrona wody, zapobieganie powodziom (Grecja) Konkurencyjność inwestycja w jakość produkcji mleczarskiej (Dania) Sieć centrali telefonicznych, założona w celu połączenia osób żyjących na słabo zaludnionych obszarach wiejskich oraz m.in. rozwoju spółdzielni turystycznych. Projekt Highlands and Islands of Scotland Telecommunications Initiative, który ponad 70% mieszkańców i 80% firm zapewnił w latach 90. dostęp do internetu (ISDN). Pomoc na renowację budynków wiejskich, oraz stworzenie miejscowej piekarni pomogły stworzyć dodatkowe zatrudnienie dla miejscowej ludności, a także zapewnić odnowę i poprawę udogodnień życia na wsi. Przekazano pomoc na uprawę, zbiór i przetwórstwo włókna do produkcji płyt do izolacji termalnej i dźwiękowej (produkowanych ekologicznie przy użyciu wyłącznie naturalnych surowców). Przekazano pomoc na przekształcenie stodoły w dom, zapewniając usługi socjalne, a także tworząc alternatywne przedsiębiorstwo rolnicze. Prace studialne i pomoc inwestycyjna umożliwiły utworzenie specjalistycznego holdingu rolniczego, z uprawą roślin, przetwórstwem (np. destylacją stężonych olejków) oraz działaniami marketingowymi i edukacyjnymi. Przekazano pomoc na działania związane z poprawą jakości i ilości wody, poprawiając w ten sposób możliwości produkcji rolniczej (w bardziej ekologiczny sposób). Pomoc dla spółdzielni mleczarskiej pomogła zmodernizować budynki, dostarczyć nowe urządzenia i poprawić kontrolę jakości oraz środowiska pracy, prowadząc do stworzenia miejsc pracy i wyższej jakości produkcji. Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Grimes, Rural areas in the information society: dimishing distance or increasing learning capacity?, Journal of Rural Studies, Pergamon Volume 16, 2000 oraz Lisbon Strategy. Putting rural development to work for jobs and growth, European Commission, EC, 2005.

97 96 Maciej Walkowski względem geograficznym rozwój gospodarczy oraz na podniesienie potencjału wzrostu gospodarczego Unii. Jeśli Unia Europejska w najbliższej dekadzie ma zrealizować ambitne cele Programu Europa 2020, muszą się do tego przyczynić wszystkie jej regiony, a w szczególności te, które charakteryzują się wyższym potencjałem wzrostu wydajności i zatrudnienia. Ponadto według Komisji polityka ta przyczynia się do pogłębienia integracji gospodarczej i politycznej, choćby poprzez rozwijanie sieci infrastrukturalnej, poprawianie dostępu do usług użyteczności publicznej, podnoszenie poziomu umiejętności zawodowych obywateli Wspólnoty, zwiększanie dostępności oddalonych (peryferyjnych) regionów oraz wspieranie współpracy 6. Uznano, że dalszy znaczący wkład w realizację priorytetów lizbońskich, w powiązaniu z realizacją polityki spójności społecznej, ekonomicznej i terytorialnej, może odbywać się poprzez: inwestowanie w dziedziny o wysokim potencjale wzrostu, inwestowanie w motory wzrostu i zatrudnienia (kapitał ludzki, infrastrukturę, technologie informacyjno-komunikacyjne, zdolności badawcze i innowacje, edukację i szkolenia), wspieranie wdrażania spójnych strategii w perspektywie średnio i długookresowej (siedmioletnie ramy inwestycyjne), rozwijanie efektu synergii i komplementarności z innymi politykami wspólnotowymi (w tym Wspólną Polityką Rolną), mobilizowanie dodatkowych zasobów finansowych (krajowych, publicznych i prywatnych) do realizacji spójnych krajowych i regionalnych strategii rozwoju, poprawę zarządzania na wszystkich poziomach administracyjnych (ze szczególnym zwróceniem uwagi na rolę partnerstwa publiczno-prywatnego w finansowaniu inwestycji), promowanie zintegrowanego podejścia do spójności terytorialnej (z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, poprzez zapewnienie, że kwestie gospodarcze, społeczne i dotyczące ochrony środowiska będą odpowiednio uwzględniane w zintegro- 6 Komunikat Komisji, Polityka Spójności wspierająca wzrost gospodarczy i zatrudnienie: Strategiczne wytyczne Wspólnoty na lata , Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, dnia r., COM (2005) 0299, s. 6 7.

98 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich wanych strategiach na rzecz odnowy, ożywienia i rozwoju obszarów wiejskich i miejskich) 7. Rola problematyki II filaru Wspólnej Polityki Rolnej w odnowionej w 2005 roku Strategii Lizbońskiej nie tylko więc nie uległa zmniejszeniu, co wręcz została wzmocniona. Wyraźnie potwierdza to decyzja Rady UE z lipca 2005 roku dotycząca strategicznych kierunków działań Wspólnoty w latach , w odniesieniu do rozwoju obszarów wiejskich. Większych wątpliwości w omawianej kwestii nie pozostawiała też była europejska Komisarz ds. Rolnictwa, Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rybołówstwa M. Fischer Boel mówiąc: [ ] Reformy WPR wnoszą duży wkład w realizację Strategii Lizbońskiej. Potrzebujemy innowacyjnego sektora rolniczego, który może z pewnością spoglądać w przyszłość. Musimy stworzyć środowisko wiejskie jakiego chce Europa. I musimy utrzymywać dywersyfikacje struktur rolniczych. Nasza polityka musi stale poprawiać swe ukierunkowanie na rynek, konkurencyjność i zrównoważenie. Musimy teraz zmienić Rozwój Obszarów Wiejskich w centralny element procesu lizbońskiego. To oznacza inwestycje w przyszłość, tworzenie nowych możliwości zatrudnienia i dywersyfikacji obszarów wiejskich. Możliwości są ogromne poszerzenie sieci szerokopasmowych przesyłu informacji, poprawa jakości szkoleń, pomoc małym przedsiębiorstwom, wspieranie sektorów przetwórstwa i usług, i rozszerzenie systemu opieki nad dziećmi tak, aby więcej mieszkanek wsi mogło wrócić do pracy. Ale żeby to zrobić potrzebujemy funduszy 8. Poprawie sytuacji w omawianej dziedzinie służyć miało ściślejsze skorelowanie, i tak w wielu miejscach zbliżonych, celów działań finansowanych z Funduszy Strukturalnych oraz celów odnowionej Strategii Lizbońskiej. Wspólnym elementem łączącym ją z założeniami programu, miało się stać przeświadczenie, że rozwój gospodarczy państw Unii Europejskiej nie powinien odbywać się kosztem środowiska naturalnego, lecz przebiegać w sposób zrównoważony, uwzględniający jego ochronę. W tak skonstruowaną koncepcję roz- 7 Ibidem. 8 Lisbon Strategy. Putting rural development to work for jobs and growth, European Commission, EC, Brussels 2005, s. 6.

99 98 Maciej Walkowski wojową bardzo dobrze wkomponowuje się potwierdzony Agendą 2000 tzw. Europejski Model Rolnictwa, uwzględniający nowe funkcje rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie. Model co wyraźnie należy zaakcentować wymagający wsparcia finansowego ze strony państwa (przy dominującym współudziale środków budżetowych UE) 9. Większych wątpliwości, co do sensu tak zarysowanej strategii rozwojowej Unii, nie ma też Komisja Europejska. Dobrze znany w Polsce z okresu negocjacji członkowskich komisarz G. Verheugen, pisał w związku z tym: [ ] Musimy szukać współzawodnictwa w dziedzinach, w których Europa jest silna. Nie ma sensu podejmowanie konkurencji tam, gdzie nie możemy i nie chcemy się utrzymać. Nie chcemy obalić osiągniętych przez nas norm społecznych i środowiskowych. Wysoki standard życia pozostaje naszym celem. Rozwiązanie jest tylko jedno musimy konkurować za pomocą jakości. Musimy zawsze być lepsi niż inni. Musimy stawiać najwyższe wymagania co do jakości naszych produktów. Musimy być liderami w dziedzinie technologii. I zawsze musimy być najbardziej nowatorscy. Naszą szansę stanowią nowe technologie, nowe procesy, nowe produkty, które zapewniają nam przewagę nad innymi. Równie ważne dla wzmocnienia naszej konkurencyjności są ramy prawne. Państwo ponosi odpowiedzialność za stworzenie ram zapewniających, że nie tylko sam rynek, ale też wyniki gospodarcze wykorzystywane są przy osiąganiu wspólnych celów społecznych. Rynek nie jest w stanie uregulować wszystkiego, dlatego też rezygnacja z ustanowienia jasnych, przewidywalnych i niezawodnych ram prawnych gospodarki rynkowej opartych na wspólnie przyjętych wartościach stanowiłaby niebezpieczny błąd. Gospodarka rynkowa, która nie bierze pod uwagę wartości społecznych, przerodziłaby się szybko w drapieżną formę kapitalizmu 10. Ponadto, co zasygnalizował G. Verheugen, Komisji Europejskiej szczególnie zależy na wprowadzeniu w życie zasady think small first czyli najpierw myśl na małą skalę, odnoszącą 9 M. Bujnowski, Rola Funduszy Strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, Wspólnoty Europejskie, Biuletyn IKiCHZ, Warszawa, nr 12, 2005, s G. Verheugen, Unia czyli przystań na burzliwym morzu globalizacji, Gazeta Wyborcza, 23 lutego 2006.

100 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich się do rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw oraz pobudzenia lokalnego i regionalnego rozwoju. Komisja Europejska zaproponowała, aby najważniejsze miejsce w procesie realizacji nowej polityki spójności UE na lata zajęła pomoc najsłabiej rozwiniętym gospodarczo regionom nowego Celu 1 Konwergencja. Priorytetami w aktywizacji regionów Celu 1 w latach , w tym obszarów zdefiniowanych jako zdecydowanie lub znacząco wiejskie (typ A i B wg klasyfikacji OECD) będzie: rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej (transportowej, telekomunikacyjnej, ochrony środowiska, energetycznej), modernizacja i dywersyfikacja struktur gospodarczych wspieranych regionów i krajów, ze szczególnym uwzględnieniem innowacji i rozwoju przedsiębiorczości (poprzez tworzenie ścisłych związków pomiędzy sferą naukowo-badawczą a przemysłem, upowszechnianie nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych, wsparcie sfery badawczo-rozwojowej, ułatwienie dostępu do know-how itp.), ochrona środowiska (wspieranie rozwoju proekologicznych gałęzi przemysłu i czystych ekologicznie technologii, rewitalizacja opuszczonych terenów poprzemysłowych, przeciwdziałanie klęskom ekologicznym, inwestycje związane z realizacją programu NATURA 2000, promowanie czystych ekologicznie gałęzi transportu i wykorzystania odnawialnych źródeł energii), realizacja Europejskiej Strategii Zatrudnienia z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego (poprzez poprawę funkcjonowania rynku pracy, systemów edukacji i szkoleń, podnoszenie poziomu wykształcenia, dostosowanie kwalifikacji do wymogów rynku pracy, wsparcie osób dyskryminowanych na rynku pracy itp.), wzmocnienie administracji odpowiedzialnej za wdrażanie unijnej pomocy regionalnej M. Bujnowski, Rola Funduszy Strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, Wspólnoty Europejskie, Biuletyn IKiCHZ, Warszawa 2005, s. 18. Szerzej zob. w: A new partnership for cohesion. Convergence, competitiveness, cooperation. Third report on economic and social cohesion, European Commission, February 2004.

101 100 Maciej Walkowski Tak skonstruowana polityka spójności, w swym terytorialnym wymiarze wykracza poza wcześniej zdefiniowane pojęcie spójności gospodarczej i społecznej. Jej głównym celem jest zapewnienie bardziej trwałego i zrównoważonego rozwoju ( sustainable development ) na obszarach wiejskich i miejskich, oraz poszukiwanie większej spójności z innymi politykami sektorowymi, które mają wpływ na rozwój przestrzenny państw UE. Zwiększeniu spójności terytorialnej służyć ma wielodyscyplinarne, zintegrowane podejście, zalecane przez wielu specjalistów w odniesieniu do problemu przeobrażeń obszarów wiejskich w Europie. Zredefiniowana polityka spójności może odegrać kluczową rolę, także we wsparciu procesu regeneracji i dywersyfikacji gospodarczej obszarów wiejskich zależnych od rybołówstwa, uzupełniając działania wspierane przez Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i Europejski Fundusz Rybołówstwa. Docelowo polityka spójności powinna łączyć w sobie (efekt synergii) komplementarne i spójne względem siebie cele regionalnej polityki strukturalnej, polityki zatrudnienia i polityki rozwoju obszarów wiejskich. Zarówno Komisja Europejska, jak i Rada UE, w swych licznych dokumentach podkreślają, że zintegrowane działania na rzecz obszarów wiejskich powinny przyczyniać się do zapewnienia minimalnego poziomu dostępu do usług użyteczności publicznej, w celu poprawy warunków życia i pracy na obszarach wiejskich, które są niezbędne do przyciągnięcia przedsiębiorstw i wykwalifikowanych pracowników oraz ograniczenia migracji wewnętrznej ze wsi do miast. Konieczne jest także zapewnienie możliwości przyłączenia się mieszkańców wsi do głównych krajowych i europejskich sieci przekazu informacji drogą elektroniczną. Ponadto polityka spójności powinna wspierać wewnętrzne zdolności modernizacyjne obszarów wiejskich choćby poprzez promocję wprowadzania produktów do obrotu na rynkach krajowych i globalnych oraz wspieranie innowacyjnych procesów i nowoczesnych produktów w ramach już istniejących form działalności gospodarczej. Komisja podkreśla że wiele obszarów wiejskich w Unii Europejskiej w dużym stopniu uzależnionych jest od turystyki wiejskiej i agroturystyki. W tych regionach niezbędne jest więc przyjęcie zintegrowanego podejścia, ukierunkowanego na jakość, którego głównym celem ma się stać zadowole-

102 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich nie klienta. Działania te muszą być realizowane przy poszanowaniu założeń zrównoważonego rozwoju w wymiarze gospodarczym, społecznym i środowiskowym. Powinny wykorzystywać, a równocześnie dążyć do ochrony zasobów naturalnych i bogactw kulturowych, co może przynieść dodatkowe, znaczące korzyści w formie ochrony siedlisk i wspierania różnorodności biologicznej w Europie. Celem zintegrowanego podejścia powinno być wywarcie pozytywnego, stymulującego wpływu na sektor turystyczny, osoby pracujące w tym sektorze, turystów, gospodarkę i populację lokalną, jak również na dziedzictwo naturalne i kulturowe regionu 12. Za dobry sposób zapewnienia powszechnego dostępu do różnych usług użyteczności publicznej, szczególnie na bardzo słabo zaludnionych obszarach wiejskich państw Unii, uznano inwestycje w tzw. bieguny rozwoju (małe i średnie miasta). Akcentuje się również konieczność rozwijania tzw. klastrów gospodarczych (technologicznych) na obszarach wiejskich, których podstawę stanowią lokalne zasoby siły roboczej połączone z szerokim wykorzystaniem kapitału, nauki oraz nowych technologii teleinformatycznych. Zaznaczyć przy tym należy, że Wieś europejska pojmowana w kategoriach obszaru wiejskiego jest pojęciem bardzo szerokim, obejmującym różne regiony i tereny obszary uprawne, lasy, wsie, kolonie, przysiółki, miasteczka. Wchłania zróżnicowaną i złożoną tkankę społeczno-gospodarczą: farmy, małe sklepy, firmy usługowe, produkcyjne i handlowe, małe i średnie przedsiębiorstwa, różne instytucje. Odgrywa więc coraz większą rolę w rozwoju handlu, usług (w tym typu KIBS, czyli wiedzochłonnych), małej i średniej przedsiębiorczości, turystyki wiejskiej i innych form spędzania wolnego czasu. Kultywuje cenne tradycje i obyczaje narodowe. Tak rozumiana wieś, stanowi też ostoję dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów. Obejmuje swym obszarem ponad 90 proc. terytorium UE Ibidem, s

103 102 Maciej Walkowski 2. Innowacje w rozwoju rolnictwa europejskiego Oprócz priorytetowego, wykorzystania postępu technicznego na terenach wiejskich w Europie (wsie, kolonie, przysiółki, małe miasta wtopione w krajobraz wiejski ) innowacyjność powinna stanowić też ważny element europejskiej produkcji rolnej. Przykładem dla producentów europejskich mogą być tu nowoczesne rozwiązania amerykańskie. Polski badacz problemu, F. Tomczak, w jednym ze swych interesujących opracowań naukowych podkreśla, że pierwszą i główną myślą dotyczącą rolnictwa amerykańskiego jest konstatacja, że ulega ono szybkim i konsekwentnym zmianom, które będą kontynuowane w kierunku tworzenia większych i bardziej efektywnych jednostek wytwórczych. Przejście od małych w swej skali farm rodzinnych do nowoczesnego agrobiznesu (gospodarki żywnościowej), odbywa się w USA zgodnie z założeniem wielkość kosztem ilości. Współczesne procesy rozwojowe rolnictwa amerykańskiego coraz wyraźniej reprezentują cechy rolnictwa przemysłowego i poprzemysłowego (rolnictwo precyzyjne) w ramach przejścia od produkcji wieloasortymentowej (kilka produktów) do stricte wyspecjalizowanej (jeden produkt) 13. Autor ten dokonując porównania z rolnictwem europejskim, zauważa że jedną z najbardziej charakterystycznych cech rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej Stanów Zjednoczonych jest ich powszechna komputeryzacja, która obok inżynierii genetycznej (GMO/LMO) stanowi obecnie główną oś rewolucji technologicznej w rolnictwie amerykańskim. Komputeryzacja zapewnia przy tym nie tylko dokładną i we właściwym czasie uzyskaną infor- 13 Zasadą wyznaczającą kierunki przeobrażeń rolnictwa amerykańskiego na przełomie XX i XXI wieku stało się określenie byłego ministra rolnictwa USA E. Butza, brzmiące Get big or get out ( Powiększaj gospodarstwo albo odchodź, znikaj z rynku ). W efekcie, jak podaje J. Naisbit, obecnie w pełnym wymiarze więcej osób pracuje w USA na uniwersytetach niż w rolnictwie, a E. Schlosser jako ciekawostkę dodaje, że więcej niż rolników w USA jest również więźniów. Zob. F. Tomczak, Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa 2004, s

104 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich mację, ale także możliwość organizacji produkcji, pracy, zabiegów technologicznych, organizacji, kierowania, dokumentacji itp. Fakt, że większe farmy mogą wykorzystywać komputery bardziej ekonomicznie, powoduje, że stają się one pionierami ich zastosowania w gospodarce farmerskiej. Komputery służą zarówno do analizy organizacji i zarządzania farmą, jak też gromadzenia danych statystycznych, kontroli i regulowania nakładów, bieżących kalkulacji. Poprzez internet farmerzy uzyskują bezpośredni dostęp do najbardziej pełnej i aktualnej informacji dotyczącej sytuacji rynkowej, cen, podaży, usług, decyzji polityki rolnej itp. Postindustrialny, ultranowoczesny model cyberfarmy amerykańskiej funkcjonuje w oparciu o zasady rolnictwa precyzyjnego ( precision agriculture ), które definiowane jest jako integracja informacji i produkcji w rolnictwie, realizowana dla uzyskania długoterminowej efektywności, produktywności i opłacalności produkcji, przy jednoczesnym minimalizowaniu niekorzystnych wpływów działalności produkcyjnej w rolnictwie na środowisko naturalne 14. Ten postindustrialny model produkcji masowo wykorzystuje maszyny wspomagane komputerowo, np. siewniki, kombajny, opryskiwacze, rozrzutniki nawozów wyposażone w komputerowe panele kontrolne oraz programy komputerowe, które rejestrują, przechowują i analizują dane, pomagając rolnikom podejmować właściwe decyzje produkcyjne. Zapewnia on uzyskiwanie zwiększonych plonów, obniżenie kosztów produkcji, wytwarzanie dobrych jakościowo produktów rolno-spożywczych chętnie nabywanych przez konsumentów, jak również zmniejszenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko naturalne, czyli tak popularyzowaną w Unii Europejskiej ochronę ekosystemu 15. Znany polski socjolog wsi K. Gorlach, w omawianym kontekście analizuje mechanizm przeobrażeń rolnictwa jako złożonego układu ekonomiczno-społeczno-kulturowego. Mechanizm ten określany jest mianem kieratu technologicznego ( technological treadmill ). Pod nazwą tą kryje się proces przyswajania (adaptacji) innowacji w rol- 14 Ibidem. 15 K. Gorlach, Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy, Warszawa 2004, s

105 104 Maciej Walkowski nictwie, w zakresie wykorzystania zarówno nowych narzędzi, maszyn, urządzeń technicznych, środków chemicznych, jak i technik produkcyjnych oraz form organizacji produkcji, który skutkuje zwiększeniem się koncentracji produkcji w coraz mniejszej liczbie farm. Logika kieratu technologicznego oparta jest więc na logice radykalnej konkurencji rynkowej. Właściciel lub użytkownik stale musi dostosowywać swoje gospodarstwo do wymogów coraz droższej technologii, czyli powiększać je pod groźbą utraty konkurencyjności i konieczności wycofania się z działalności gospodarczej w rolnictwie. Autor, cytując wybitnego amerykańskiego socjologa wsi i rolnictwa F.H. Buttela, podkreśla, że kierat technologiczny odnosi się do trwałego, ekonomicznego współzawodnictwa, na którym żaden pojedynczy rolnik nie jest w stanie sprawować kontroli, a które to współzawodnictwo prowadzi do ciągłego przyswajania nowej, zastępującej pracę ludzką, technologii po to, aby utrzymać się w rolnictwie 16. Zjawisko to obserwowane jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie na tej formie dyfuzji innowacji korzystają tylko te farmy (agrobiznesy), które jako pierwsze zaadoptowały nowe technologie. Pozostali farmerzy, przynajmniej czasowo, wypadają z rynku 17. Kieratu technologicznego za wszelką cenę i jak się wydaje słusznie, pragnie uniknąć Unia Europejska, popularyzując model rodzinnego gospodarstwa farmerskiego, produkującego na mniejszą skalę, z troską o środowisko naturalne, dobrostan zwierząt (animal welfare), tradycje i obyczaje życia i pracy na wsi. Nie musi to jednak oznaczać konieczności wyrzeczenia się z obowiązku stałego unowocześniania metod produkcji w rolnictwie, w ramach własnych, nieco odmiennych ekonomicznie i społecznie kulturowo uwarunkowań. Część cenionych ekonomistów, wśród nich cytowany już F. Tomczak, wskazuje na pewne walory rozwiązań przyjętych w Stanach Zjednoczonych i ich choćby częściowo ogólnoświatowy, uniwersalny charakter. Także inny polski ekspert T. Hunek z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w Warszawie wielokrotnie wypowiadał się w podobnym tonie. W jednym z wywiadów, ten znany polski specjalista podkreślał: W tej chwili rolnictwo w Unii Europejskiej zatrud- 16 Ibidem, s Ibidem, s. 76.

106 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich nia marginalny procent siły roboczej, wytwarza poniżej jednego procenta PKB. To gasnący sektor gospodarki, ale ciągle niezbędny. Trzeba produkować żywność o wysokich standardach. A nie ma konkurenta czy partnera dla rolnictwa tradycyjnego, który deptałby mu po piętach, zmuszając do poszukiwań nowych rozwiązań. Jest więc nastawienie na zachowanie tego co jest i niechęć do zmian. W Stanach Zjednoczonych stawiają na transgeniczną żywność, na rolnictwo bazujące w znacznym stopniu na genetycznej modyfikacji surowców rolniczych. Wtedy nakłady są o jedną trzecią niższe, a udział farmera w wytworzeniu produktu o 50% mniejszy. Takie są szacunki. Wtedy wielkie hektarowe rodzinne farmy amerykańskie okazują się zbyt małe, nie mają racji bytu. Pojawia się tam nowa kategoria: Precision Agriculture [ ]. Obszar farmy wynosi tys. ha, a produkcja sterowana jest przez satelity. Każda roślina na polu dostaje odpowiednią dawkę nawozów i środków ochrony. Można precyzyjnie ustalić plony. Takie przedsiębiorstwa są już w Stanach. To jest nowy model rolnictwa, przyszłościowy, o mniejszych kosztach, wyższych dochodach, mniejszych dotacjach. Główne nakłady idą na prace badawcze w laboratoriach, a nie na pole. Rolnictwo staje się sferą naukowej i przemysłowej wytwórczości [ ]. Taką farmę na wzór amerykański widziałem już w Finlandii. Ale na ogół nie ma do tego zrozumienia w Unii Europejskiej 18. W państwach członkowskich Unii Europejskiej nadal ponad 90% produkcji i przetwórstwa rolno spożywczego dokonuje się w sposób konwencjonalny (przemysłowy). Komisja Europejska, dostrzegając dysfunkcyjność społeczną i środowiskową tego rozwiązania (potwierdzanych badaniami Eurostatu) promuje rolnictwo ekologiczne (organic farming) i tzw. rolnictwo integrowane (nowoczesne rolnictwo ekstensywne). Właśnie ten drugi model, silniej powiązany z innowacyjnością i w pewnym stopniu przynajmniej w wymiarze zastosowania nowatorskich rozwiązań zbliżony do idei precision agriculture, docelowo może i powinien stać się dominującym w zintegrowanej Europie. Łączy on bowiem w sobie nowoczesność i wydajność, z wysoką jakościowo produkcją (bezpieczna, smaczna i odżywcza żywność) oraz ochroną śro- 18 K. Naszkowska, Rolnictwo Unii, czyli destrukcja, rozmowa z prof. Tadeuszem Hunkiem, Gazeta Wyborcza, 20 kwietnia 2000 r.

107 106 Maciej Walkowski dowiska. Wspomniany i popularyzowany model rolnictwa integrowanego zajmuje pośrednie miejsce między rolnictwem konwencjonalnym a ekologicznym. Z analiz H. Runowskiego wynika, że koncepcja ta ukształtowała się w drugiej połowie lat 70. XX wieku w Niemczech, Holandii i Szwajcarii. Tam też okazało się, że w wysoko zintensyfikowanych farmach ograniczenie zużycia pestycydów i nawozów sztucznych nawet o 30 50% powodowało spadek plonów zaledwie o 5 10%. Spadek ten rekompensowany był nowoczesnymi, innowacyjnymi zabiegami agrotechnicznymi, takimi jak: precyzyjne, wysokowydajne, energooszczędne maszyny i urządzenia rolnicze do mechanicznej pielęgnacji upraw, urządzenia do orki bezpłużnej, opryskiwacze z elektronicznym dozowaniem cieczy roboczej etc.; integrowana ochrona i żywienie roślin; uprawa roli oparta na zmniejszeniu stopnia uproszczenia struktury zasiewów i przywróceniu tradycyjnego zmianowania roślin, ograniczająca stosowanie pestycydów 19. Model ten, wspierany rolnictwem konwencjonalnym i ekologicznym mógłby zapewniać wydajność produkcji rolnej, ale i wydatnie poprawić jej standardy jakościowe i środowiskowe. Jest to o tyle istotne, że potencjalny wzrost znaczenia wielkości produkcji rolnej w UE po roku 2013 sygnalizuje Komisja Europejska. W jej opinii Komisji z 2008 roku czytamy: W ciągu ostatnich dziesięcioleci nikt nie wątpił, że istniała gwarancja dostawy żywności i że głównym wyzwaniem polityki rolnej było zmniejszenie podaży, przynajmniej w krajach rozwijających się. Jednak sytuacja zmieniła się wraz ze wzrostem cen niektórych surowców i najmniejszych w historii zapasów światowych. Nawet jeśli przyczyniły się do tego czynniki koniunkturalne, przyczyny napięcia na rynkach rolnych są dużo głębsze i mają długotrwały charakter. Trwa wzrost liczby ludności, z perspektywą 9 miliardów ludzi w 2050 roku. Szybkie podnoszenie się poziomu życia w krajach z rynkiem wschodzącym prowadzi do zmiany zachowań żywieniowych ze zwrotem w kierunku białka zwierzęcego. Zmiany te doprowadzą do dwukrotnego wzrostu zapotrzebowania na żywności do 2050 roku. 19 H. Runowski, Gospodarstwo ekologiczne w zrównoważonym rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, Wieś i Rolnictwo, nr 3, Warszawa 2004 oraz E. Majewski, Kierunki rozwoju rolnictwa w krajach Wspólnoty Europejskiej i w Polsce w kontekście integracji europejskiej, Biała Księga Polska Unia Europejska, Warszawa 1997.

108 Innowacyjność w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich Jednocześnie, zjawisko głodu na świecie nie straciło na sile i dotyczy obecnie ponad 800 milionów osób. Niepokój społeczny wywołany wzrostem cen żywności pokazuje, że oprócz produkcji odpowiedniej jakości, sam dostęp do żywności ponownie zyskał znaczenie strategiczne. [ ] Z pewnością wzrost wydajności jest jeszcze możliwy. Jednak zdolność zwiększania produkcji jest w dużym stopniu zagrożona malejącą wydajnością niektórych obszarów na świecie w wyniku zmian klimatu i wyjałowienia gleby spowodowanego urbanizacją i tworzeniem infrastruktur. Zmiany te umiejscawiają wyzwanie związane z produkcyjnością na pierwszym miejscu wśród wyzwań, z jakimi muszą się zmierzyć rolnicy na całym świecie. Europa ze swoim niezaprzeczalnym potencjałem rolniczym powinna przyczynić się do zwiększania produkcji, dbając jednocześnie o ograniczenie możliwych negatywnych skutków swojej polityki. Poza wyzwaniem ilościowym WPR powinna w większym stopniu przyczyniać się do jakości i różnorodności żywności. Konsumenci będą bardziej rygorystycznie podchodzić do bezpieczeństwa sanitarnego: do tego dochodzą wymagania zdrowia publicznego związane z równowagą żywnościową (problem otyłości) oraz ochroną środowiska. Zaspokoiwszy potrzeby żywieniowe, zapewniając przy tym wysoki poziom bezpieczeństwa i jakości, rolnictwo będzie odtąd musiało pogodzić wydajność gospodarczą i efektywność ekologiczną w podejściu polegającym na zrównoważonym rozwoju. Ta nowa sytuacja dotyczy wszystkich rolników na świecie, warunkuje ich trwałość, a więc zdolność do wyżywienia dynamicznie rosnącej światowej populacji. Polityka rolna musi przyczyniać się do sprostania rosnącemu zapotrzebowaniu światowemu i do budowy rolnictwa oszczędnie wykorzystującego nakłady i tworzącego miejsca pracy. Musi również dać możliwości traktowania rolnictwa jako producenta energii odnawialnej i biomateriałów w ramach zwalczania ocieplania klimatu. Polityki ochrony środowiska nie można uważać ani za politykę stojącą w kontrze do WPR, ani za politykę odrębną od polityki rolnej. Ten nowy wymiar nie tylko stanowi nową drogę rozwoju rolnictwa, ale jest również jednym z warunków długookresowej zasadności polityki rolnej Jak najlepiej przygotować przyszłą WPR?, Rada Unii Europejskiej, Sekretariat Generalny, dotyczy: Nieformalne spotkanie ministrów rolnictwa września 2008 roku, SN 3986/08, Bruksela, 28 lipca 2008 rok.

109 108 Maciej Walkowski 3. Wnioski końcowe Jeżeli cytowane powyżej postulaty Komisji miałyby zostać zrealizowane, trudno w najbliższych latach, tj. po 2013 roku, przewidywać radykalne cięcia wydatków na WPR. Polityka rolna i wiejska UE chcąc zapewnić wzrost swej produktywności w połączeniu z działaniami na rzecz poprawy jej jakości i ochrony ekosystemu wymagać będzie, co nie pozostawia większych złudzeń, znaczących dotacji także w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata Podobna konstatacja dotyczy środków polityki spójności wykorzystywanych na potrzeby modernizacji i rozwoju wsi europejskiej. Realizacja ambitnych założeń Programu Europa 2020 nie może i nie powinna więc odbywać się kosztem ograniczenia wydatków na fundusze rolne i spójnościowe, bowiem jego główne cele związane z innowacyjnością mogą być z powodzeniem realizowane w rolnictwie i na terenach wiejskich w Europie. Aspekt ten zresztą wielokrotnie akcentował komisarz ds. rolnictwa i obszarów wiejskich UE D. Ciolos, czy też była polska komisarz ds. polityki regionalnej D. Hubner, znajdując zrozumienie dla swej argumentacji w wielu państwach europejskich. Zależność pomiędzy realizacją ambitnych założeń Programu Europa 2020 po pierwsze więc występuje, a po drugie ma charakter dwustronny. Trudno bowiem wyobrazić sobie wizję nowoczesnej gospodarki europejskiej opartej na wiedzy bez uwzględnienia warunków życia i pracy milionów ludzi zatrudnionych w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym lub innych zawodach wykonywanych na wsi. Ich prawidłowy rozwój może z kolei znacząco wpływać na wzrost zagregowanego PKB Wspólnot.

110 Mirosław Grewiński NOWE WYZWANIA I PARADYGMATY W POLITYCE SPOŁECZNEJ W POSZUKIWANIU INNOWACYJNYCH ROZWIĄZAŃ 1. Wyzwania społeczne UE jako podstawa do reorganizacji systemów polityki społecznej i poszukiwań innowacyjnych rozwiązań Unia Europejska i jej państwa członkowskie stają przed niezwykle istotnymi wyzwaniami społecznymi, które w najbliższej dekadzie mogą decydować o kształcie integracji europejskiej, tak jak kiedyś o procesach pogłębiania i poszerzenia Wspólnoty decydowało stworzenie wspólnego, jednolitego rynku europejskiego w globalizującej się gospodarce i wola polityczna stworzenia organizacji ponadnarodowej na kontynencie europejskim w duchu rozwiązań neofunkcjonalistycznych 1. Wyzwania społeczne, stojące przed Unią Europejską to przede wszystkim kwestia demograficzna i starzenie się społeczeństw europejskich w większości krajów Europy, co będzie skutkować długofalowo koniecznością reorganizacji polityk zabezpieczenia społecznego, rynku pracy, edukacji i polityki zdrowotnej. Polityka demograficzna UE i poszczególnych państw Wspólnoty powinna stać się głównym priorytetem działań instytucji polityki społecznej w powiązaniu z polityką rodzinną i pronatalistyczną. W przeciwnym razie brak zastępowalności pokoleniowej przy niskiej dzietności obser- 1 S. Konopacki, Neofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernsta Haasa i Leona Lindberga, Studia Europejskie 3(7)/1998, s. 105.

111 110 Mirosław Grewiński wowanej w wielu państwach UE będzie stanowił istotny problem socjalny i gospodarczy najbliższych dwóch, trzech dekad. Wyzwaniem dla Europy są migracje i ujawniająca się w coraz większym stopniu wielokulturowość i różnorodność społeczeństw europejskich. Przemieszczanie się ludności w obrębie Wspólnoty w ramach swobody przepływu osób i napływ migrantów zewnętrznych spoza UE skutkuje koniecznością podjęcia natychmiastowych działań, które będą te procesy asekurować od strony społecznej, gospodarczej i prawnej. Trzecim wyzwaniem jest praca i zatrudnienie, szczególnie w kontekście aktywności zawodowej dostępnych zasobów pracy. W wielu krajach europejskich, w tym na przykład w dalszym ciągu w Polsce, wskaźniki zatrudnienia są zbyt niskie (poniżej 60%) zbyt duża część dorosłych Europejczyków (w tym Polaków) jest poza rynkiem pracy. Tymczasem, aby gospodarka była konkurencyjna i innowacyjna, potrzeba jest aktywnego a nie biernego społeczeństwa, które jest obecne na rynku pracy. Konieczna jest mobilizacja ludzi w wieku aktywności zawodowej do pracy i wzmacnianie postawy employability 2. Kolejnym wyzwaniem do poradzenia sobie w najbliższym czasie w Europie jest ubóstwo i wykluczenie społeczne, które rozrosło się do zbyt dużych rozmiarów. Szczególnie ubóstwo i ekskluzja osób młodych jest bardzo negatywna, gdyż grupa ta będzie tworzyć w przyszłości jakość kapitału ludzkiego i intelektualnego Wspólnoty, co trzeba widzieć w kontekście konkurencyjności gospodarki europejskiej w szerszym kontekście globalizacyjnym. Istniejący, aktualny wskaźnik ubóstwa relatywnego na obszarze UE wynosi 16% ogółu społeczeństwa, co oznacza około 80 mln osób żyjących na terenie UE, zagrożonych wykluczeniem społecznym. Blisko 19 mln ubogich w UE to dzieci; około 8% wszystkich zatrudnionych we Wspólnocie to working poor, czyli biedni pracujący są to osoby posiadające zatrudnienie, ale których dochody są bardzo niskie, nie wystarczające do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Stanowi to wyzwanie dla wszystkich instytucji zarówno ponadnarodowych jak 2 Por. M. Grewiński, Mobilizacja zasobów ludzkich w kierunku aktywnego społeczeństwa i modelu workfare mix, [w:] K. Piątek, A. Karwacki (red.), Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy Socjalnej, Toruń 2007.

112 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej i krajowych. Kolejnym wyzwaniem dla Europy jest edukacja ustawiczna i zawodowa, która będzie dostosowywać kwalifikacje i umiejętności ludzi do bardzo szybko zmieniających się potrzeb cywilizacyjnych i gospodarczych. Blisko 80 mln obywateli UE ma podstawowe kwalifikacje, kiedy świat przedsiębiorstw i rynki pracy zmieniają się współcześnie coraz szybciej i wymagają nowych kompetencji, ale także bardziej elastycznych form i organizacji świadczenia pracy. Stąd też istnieje konieczność redefiniowania polityk edukacyjnych i zatrudnienia w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, flexicurity i workfare. Ostatnim dużym wyzwaniem jest konieczność zapewnienia większej spójności regionalnej, także w kontekście społecznym, gdyż oś bogactwa i biedy, rozwoju i niedorozwoju, równości i nierówności nie przebiega dzisiaj po granicach państw, ale poszczególnych regionów. Klasycznym przykładem są tu różnice między Północą Włoch i Południem, między Wschodem i Zachodem Niemiec, czy między centrami metropolitalnymi i peryferiami wiejskimi w Polsce. Niewiadomo jednak na ile UE będzie chciała w dalszym ciągu, po roku 2013, kontynuować redystrybucję dobrobytu europejskiego w ramach polityki spójności i funduszy strukturalnych. Unia Europejska zdając sobie sprawę z powyższych, najważniejszych wyzwań społecznych i wielu innych kwestii społecznych, których nie sposób tu wymienić, wprowadziła w roku 2010 do Strategii Europa ważne priorytety do realizacji, które wiążą się z osiągnięciem istotnych celów społecznych za niespełna 10 lat. Najważniejsze z nich to: wzrost aktywności zawodowej Europejczyków z 69% ludności do 75%, zwiększenie udziału osób z dyplomami wyższych uczelni z 31% do 40%, zmniejszenie liczby ludzi żyjących w ubóstwie w UE z 80 do 60 mln, ograniczenie wskaźnika przerywania nauki z 15% do 10%. Priorytetami Strategii 2020 są rozwój inteligentny i zrównoważony, a także rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. Spośród 7 różnych programów Strategii aż 3 dotyczą polityki społecznej. Są to: 3 Strategia Europa 2020, Komisja Europejska 2010.

113 112 Mirosław Grewiński 1) Młodzież w drodze ułatwianie młodzieży wejścia na rynek pracy; 2) Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia; 3) Europejski program walki z ubóstwem. Strategia Europa 2020 jest dowodem na to, że Unia Europejska zdaje sobie sprawę z konieczności prowadzenia działań społecznych, stąd też odpowiednie zapisy w długofalowych dokumentach planistycznych, chociaż dobór priorytetów i programów społecznych w Strategii Europa 2020 wydaje się zbyt wycinkowy sprowadza się głównie do tych obszarów społecznych, które mogą stymulować rozwój gospodarczy i przewagi konkurencyjne w przyszłości. Jeśli celem Strategii Europa 2020 miałoby być stworzenie europejskiego modelu społecznej gospodarki rynkowej to cele społeczne i gospodarcze powinny być równorzędne. Tymczasem cały dotychczasowy dorobek prawny, programowy, instytucjonalny i organizacyjny w obszarze wspólnotowym z zakresu polityki społecznej wskazuje, co zresztą potwierdza także aktualna Strategia Europa 2020, że Wspólnota wybiera te cele społeczne do wspólnej realizacji, które można podporządkować celom gospodarczym w tym sensie polityka społeczna w dalszym ciągu ma znaczenie trzeciorzędne dominują cele gospodarcze i polityczne, a społeczne są jak gdyby wypadkową tych dwóch pierwszych. Dlatego też, aby sprostać wyzwaniom społecznym najbliższej dekady w Europie należy się bardzo mocno koncentrować nie tylko na rozwiązaniach unijnych, ale przede wszystkim na systemowych rozwiązaniach krajowych polityk społecznych, bo to one głównie będą wpływać na kształt i sytuację społeczną poszczególnych państw. Oczywiście należy wykorzystywać dobra, jakie płyną z europeizacji polityki społecznej jak wspólny rynek pracy, koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego, metoda otwartej koordynacji w ramach wybranych polityk, inwestycje ze środków strukturalnych, dobre praktyki i wielopoziomowa współpraca międzyinstytucjonalna i międzyterytorialna, to jednak rozwiązania, które mogą realnie przyczynić się do większego dobrobytu społeczeństw poszczególnych krajów, wynikają przede wszystkim z zastosowania nowych rozwiązań w krajowych politykach społecznych, sprawdzonych na przykład w innych

114 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej państwach. Poniżej scharakteryzowano kilka aktualnych procesów, które występują przy okazji reform polityki społecznej w poszczególnych państwach członkowskich UE, a które mogą stać się paradygmatami realizowanej wspólnotowej polityki społecznej w ramach europejskiego modelu społecznego. 2. W poszukiwaniu nowych paradygmatów w polityce społecznej Aby skutecznie odpowiadać na aktualne wyzwania społeczne, ujawniające się na kontynencie europejskim potrzeba ciągłych zmian i reform systemów społecznych, dlatego konieczne jest permanentne poszukiwanie nowych paradygmatów w teorii i w praktyce polityki społecznej. W nauce o polityce społecznej jak i w działalności praktycznej różnorodnych instytucji próbuje się znaleźć nowe, bardziej współczesne rozwiązania polityki społecznej, które bardziej pasowałby do postindustrialnej rzeczywistości nowego modelu społecznego. Stąd też, współcześnie tradycyjne państwo opiekuńcze ( welfare state) próbuje się zastąpić innym terminem, bardziej precyzyjnie oddającym skomplikowaną sytuację systemów społecznych we współczesnych państwach. I tak, niektóre analizy polityki społecznej zmierzają w kierunku refleksji na temat całościowego systemu dostarczania usług odpowiadających na różnorodne potrzeby obywateli (welfare system), inne dotyczą obywatelskiej polityki społecznej (welfare society) 4 lub też mieszanej gospodarki dobrobytu ( welfare pluralism/welfare mix) 5, jeszcze inne próbują zastąpić pasywne państwo opiekuńcze koncepcjami aktywnej, czy też aktywizującej polityki społecznej (active social policy) 6. W niektórych koncepcjach mówi się 4 J. Rodger, From a Welfare State to a Welfare Society, Hampshire, London P. Abrahamson, Conceptualizing Welfare Pluralism and Welfare Mix, [w:] Welfare State historia, kryzys i przyszłość nowoczesnego państwa opiekuńczego, Instytut Socjologii UW, Warszawa Por. R Van Berkel, V. Borghi, New Modes of Governance in Activation Policies, International Journal of Sociology and Social Policy, vol. 27, nr 7/8

115 114 Mirosław Grewiński o inwestycyjnej a nie redystrybucyjnej roli polityki społecznej 7. Każda z tych koncepcji ma swoich prekursorów, do najważniejszych z nich należą: A. Evers 8, N. Johnson 9, R. Pinker 10, V. Pestof 11, T. Olk 12, P. Abrahamson 13, L. Salamon i H. Anheier 14, U. Ascoli i C. Ranci 15, G. Esping-Andersen 16, R. Van Berkel 17, A. Giddens 18. We wszystkich powyższych koncepcjach ich autorzy bardzo mocno eksponują konieczność nowego podejścia do polityki społecznej i usług społecznych, które pozwoli na stworzenie nowego modelu społecznego. Poniżej przedstawiono wybrane, innowacyjne koncepcje organizacji 2007 oraz R. Van Berkel, I. Hornemann Møller (ed.), Active Social Policies in the EU, Bristol A. Giddens, Europe in the Global Age, Cambridge A. Evers, Shifts in the Welfare Mix Introducing a New Approach for the Study of Transformations in Welfare and Social Policy, [w:] A. Evers, H. Wintersberger (eds.), Shifts in welfare mix. Their Impact on Work, Social Services and Welfare Policies, Vienna N. Johnson, The welfare state in Transition, Amherst R. Pinker, Making Sense of the Mixed Economy of Welfare, Social Policy and Administration 26/4/ V. Pestoff, Third Sector and Co-Operative Services: An Alternative to Privatization, Journal of Consumer Policy 15/1/ T. Olk, E. Evers, Wohlfahrtspluralismus: vom Wohlfahrtsstaat zur Wohlfahrtsgesellschaft, Opladen P. Abrahamson, Conceptualizing Welfare Pluralism and Welfare Mix, [w:] Welfare state historia, kryzys przyszłość, op. cit. 14 L. Salamon, H. Anheier, Social Origins of Civil Society Explaning the Nonprofit Sector Cross Nationally working papers of the Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, U. Ascoli, C. Ranci, Changes in the Welfare Mix. The European Path, [w:] U. Ascoli, C. Ranci (eds.), Dilemmas of the Welfare Mix, New York G. Esping-Andersen, Towards the Good Society, Once Again, [w:] G. Esping-Andersen (eds.), Why we need a New Welfare State, Oxford, New York R. Van Berkel, Activation in the context of social policy, governance and frontline work reforms. A case study of Dutch Social Assistance, materiał przygotowany na potrzeby seminarium Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa A. Giddens, Trzecia Droga odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999.

116 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej systemów polityki społecznej, które są obecne w literaturze naukowej, ale także w zastosowanych rozwiązaniach w wielu państwach UE. Jednym z nowym paradygmatów jest wielosektorowa, pluralistyczna polityka społeczna, która polega na różnorodności instytucjonalnej w dostarczaniu i produkcji usług społecznych (welfare pluralism). Wielosektorowa polityka społeczna pozwala rozłożyć odpowiedzialność za realizację zadań i usług społecznych na większą liczbę podmiotów działających w ramach różnych sektorów/sfer. Pozwala włączać w partycypacyjny sposób w dostarczanie usług społecznych różnorodne grupy interesariuszy, a także aktywnych obywateli, którzy tworzą nową jakość w kształtowaniu dobrobytu społecznego. Wielosektorowość przyczynia się do bardziej racjonalnego rozłożenia różnorodnych ryzyk socjalnych, jakie funkcjonują w społeczeństwie jak również do większego zróżnicowania usług, odpowiadających na zindywidualizowane potrzeby obywateli. W europejskiej, zachodniej literaturze naukowej od ponad dwudziestu lat zwraca się uwagę na to, że wielosektorowa, pluralistyczna polityka społeczna może być bardziej racjonalnym systemem zaspokojenia potrzeb społecznych aniżeli tradycyjny welfare state i przyczyniać się do lepszego ograniczania problemów społecznych. Dla przykładu w ostatnich latach U. Ascoli i C. Ranci, którzy badali wielosektorowość w polityce społecznej definiowali ją jako [ ] system charakteryzujący się pluralizmem podaży, zdolny do wykorzystywania szerokiego zakresu profesjonalnych i finansowych zasobów oraz tworzenia zróżnicowanych form dostarczania usług odpowiadających specyficznej naturze rozwiązywania problemów 19. Pluralizacja systemów welfare dotyczy, według nich trzech obszarów po pierwsze instytucji realizujących zadania społeczne, po drugie instrumentów finansowania, po trzecie form i sposobów realizacji. Autorzy ci są zdania, że wszystkie sektory: publiczny, pozarządowy, prywatny i nieformalny są od siebie współzależne i powinny być traktowane na równi. Nie należy 19 U. Ascoli, C. Ranci, The Context of New Social Policies in Europe, [w:] U. Ascoli, C. Ranci (ed.), Dilemmas of the Welfare Mix The New Structure of Welfare in an Era of Privatization, New York 2002, s. 5. Cyt. za: S. Kamiński, Organizacje pozarządowe jako podmioty polityki społecznej III RP, s. 52 (maszynopis pracy doktorskiej).

117 116 Mirosław Grewiński faworyzować ani defaworyzować żadnego z nich, gdyż nie stanowią dla siebie systemów alternatywnych tylko wzajemnie się uzupełniają. Tradycyjny model polityki społecznej (welfare state) był oparty na zależności wertykalnej, w której państwo odgrywało nadrzędną rolę, natomiast pozostałe sektory społeczny i rynkowy były mniej istotne i w dużej części zależne od państwa poprzez system finansowania. W ujęciu welfare pluralism wszystkie sektory należy traktować w ujęciu horyzontalnym, polegającym na współzależności i podmiotowym traktowaniu 20. Koncepcja ta jest zatem blisko idei governance. Z kolei G. Esping-Andersen w swoich pracach z przełomu lat 90. i XXI wieku wyróżniał trzy główne instytucje zaangażowane w realizację polityki społecznej: państwo, rynek i rodzinę 21. Według niego, suma dobrobytu społecznego jest wynikiem wkładu wszystkich tych instytucji. Państwo w swoich działaniach na rzecz dobrobytu społecznego opiera się na redystrybucyjnym kontrakcie społecznym, bazującym na wspólnotowej solidarności. Rynek jest podstawowym źródłem dobrobytu dla większości osób dorosłych, gdyż z jednej strony ludzie są zatrudnieni na rynku i czerpią z niego wynagrodzenie, z drugiej zaspokajają większość swoich potrzeb. Rodzina stanowi natomiast przestrzeń bezpieczeństwa i silnych więzi społecznych, zapewniając usługi opiekuńcze oraz gromadząc dochód i oszczędności. Drugim ważnym paradygmatem jest traktowanie polityki społecznej jako działalności inwestycyjnej i aktywizującej. A. Giddens 22 zaproponował takie podejście do polityki społecznej w ostatniej dekadzie. Według niego takie traktowanie polityki społecznej jako działalności inwestycyjnej i aktywizującej ma znacznie większy 20 Ibidem, s G. Esping-Andersen, Social Foundations of Postindustrial Economies, Oxford Książka ta została przetłumaczona na język polski w 2010 r. przez WSP TWP w ramach projektu Społecznie Odpowiedzialna Uczelnia (PO KL działanie 4.2.). Zobacz: Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, WSP TWP, Warszawa 2010; G. Esping-Andersen, Towards the Good Society, Once Again, [w:] G. Esping-Andersen (eds.), Why we need a New Welfare State, Oxford, New York Zobacz m.in. ostatnią pracę: A. Giddens, Europe in the Global Age, Cambridge 2007.

118 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej sens współcześnie, aniżeli traktowanie jej jako działalności pasywnej, polegającej na redystrybucji świadczeń finansowych, które to podejście dominowało w powojennym welfare state. W swoich pracach, publikowanych w ostatniej dekadzie, sformułował on kilka ważnych postulatów reorganizacji polityki społecznej. Brytyjski socjolog wskazywał, że istnieje konieczność demokratyzacji demokracji, a więc większej decentralizacji polityki społecznej, stworzenia bardziej przejrzystych struktur instytucjonalnych, poprawy skuteczności i efektywności działań administracji publicznej i lepszego zarządzania ryzykami socjalnymi. W celu większej skuteczności działań społecznych administracja publiczna powinna w większym stopniu wykorzystywać aktywne społeczeństwo obywatelskie poprzez tworzenie partnerskich relacji między państwem a organizacjami pozarządowymi. Na styku rynku i polityki społecznej należy rozwijać przedsiębiorczość społeczną i spółdzielczość. Państwo należy traktować jako podmiot inwestycji społecznych, które redystrybuuje możliwości i szanse, a nie tylko finansowe świadczenia socjalne. Giddens zauważał także konieczność rozwoju demokratycznej rodziny z równym podziałem ról między współmałżonkami, aktywnie uczestniczącej w życiu społeczności lokalnej. Odrodzenie więzi wśród społeczności lokalnych, harmonijne zagospodarowanie przestrzeni publicznej, aktywne włączanie wykluczonych społecznie (aktywizacja i spójność społeczna), pluralizm kulturowy to tylko niektóre priorytety nowej polityki społecznej według Giddensa, formułowane pod koniec lat 90. XX wieku. W książce z 2007 r. Europe in the Global Age 23, Giddens wskazuje kolejne ciekawe propozycje zmian, które powiązane są z inwestycyjnym traktowaniem polityki społecznej. Po pierwsze za R. Floridą wskazuje, że o konkurencyjności gospodarki nie decyduje dzisiaj już tylko kapitał ludzki czy społeczny, ale coraz częściej kapitał kreatywny, który trzeba wspierać także w działaniach społecznych. Ponadto autor ten twierdzi, że należy rozwijać aktywną politykę społeczną, która pomimo różnych niedoskonałości, sprawdziła się i należy ją kontynuować w przyszłości. Zamiast starego negatywnego państwa opiekuńczego, Giddens w epoce postindustrialnego 23 Ibidem.

119 118 Mirosław Grewiński Tabela 3. Transformacja tradycyjnego państwa opiekuńczego w kierunku nowego welfare state według A. Giddensa Tradycyjne państwo opiekuńcze Nowe państwo opiekuńcze Przenoszenie ryzyka z jednostki na państwo (welfare state) Państwo asekuracji ryzyk społecznych Tradycyjny styl życia i pracy Państwo praw socjalnych Państwo fordowskie Naprawcze podejście do problemów Sektor publiczny jako sieć bezpieczeństwa Ryzyko przeniesione z jednostki na społeczeństwo (welfare society) Państwo inwestycji społecznych Postindustrialny styl życia i pracy Państwo praw i obowiązków socjalnych Państwo różnorodności i zindywidualizowanych potrzeb Wyprzedzające podejście do problemów Różnorodne instytucje bezpieczeństwa Government jako styl rządzenia Governance jako współrządzenie i NPM Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Giddens, Europe in the Global Age, Cambridge stylu życia i pracy proponuje wprowadzenie nowego, pozytywnego państwa opiekuńczego, które charakteryzuje się następującymi cechami: rozłożenie ryzyka socjalnego na państwo i inne podmioty, w tym na samego obywatela, wyprzedzające podejście do rozwiązywania problemów społecznych (prewencja a nie zajmowanie się skutkami), zastosowanie aktywizmu zamiast pasywizmu, rozwijanie usług społecznych zamiast świadczeń, aktywna społeczność lokalna i aktywni obywatele, zamiast pasywnych odbiorców. Sfera publiczna nie oznacza tylko państwa powinna istnieć równowaga pomiędzy sektorami system polityki społecznej powinien służyć klientom a nie instytucjom, jak jest bardzo często przy okazji realizacji państwowej polityki społecznej. Według niego w wielu państwach przecenia się i zbytnio idealizuje sektor publiczny jako profesjonalny, lepszy od innych, w którym występuje etos pracy itd. Tymczasem polityka społeczna potrzebuje personalizacji usług z rozwiniętym pluralistycznym ładem instytucjonalnym. To, co może zdaniem Giddensa stanowić

120 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej w przyszłości o europejskim modelu społecznym to nowe podejście do polityki społecznej jako pluralistycznej, aktywnej działalności różnorodnych podmiotów, które uwzględniają zróżnicowane i zmieniające się potrzeby indywidualne i zbiorowe, oferując obywatelom zindywidualizowane usługi społeczne zamiast świadczeń 24. Trzecim ważnym paradygmatem jest ekonomizacja polityki społecznej. Polega ona z jednej strony na powiązaniu różnych aktywizujących działań polityki społecznej z rynkiem pracy w kontekście zwiększania konkurencyjności regionalnej w globalizującym się świecie. Coraz więcej różnorodnych instrumentów w polityce edukacyjnej, pomocy społecznej, integracji społecznej ma wyraźne powiązania z polityką zatrudnienia i rynku pracy. Praca staje się kluczem do rozwiązywania różnorodnych problemów ekskluzji społecznej i ubóstwa, gdyż poprzez działania aktywizujące próbuje się rozwiązywać różnorodne kwestie socjalne dzięki integracji ludzi z rynkiem pracy. Służą temu również rozwiązania realizowane w duchu ekonomii społecznej (social economy). Z drugiej strony ekonomizacja polityki społecznej to wprowadzanie do niej różnorodnych procesów, które są związane z rozwiązaniami rynkowymi, które mają mieć bardziej efektywny i skuteczny charakter. Ma to duży wpływ na racjonalizację polityki społecznej jako działalności redystrybucyjnej. Chodzi tu przede wszystkim o takie procesy jak prywatyzacja i urynkowienie zadań społecznych, wprowadzanie konkurencyjności wśród producentów i dostawców świadczeń społecznych, nastawienie się na rozwój usług społecznych, które mają swój wymiar ekonomiczny mają się bowiem przyczynić do budowy potencjału kapitału ludzkiego i społecznego. Prywatyzacja i urynkowienie polityki społecznej dokonały się w wielu państwach europejskich. Procesy te były możliwe, gdyż najbardziej odpowiadały postfordystycznej organizacji produkcji i konsumpcji. O ile fordyzm, charakteryzował się tym, że konsumpcja i produkcja były zorganizowane w sposób masowy, o tyle postfordyści uważają, że czasy potężnej biurokracji, udostępniającej jednolite usługi dla wszystkich już minęły. Jak zauważył 24 Ibidem.

121 120 Mirosław Grewiński P. Hoggett 25 Żyjemy w epoce postbiurokratycznych form udostępniania świadczeń społecznych. Cechą charakterystyczną jest to, że organizacja usług musi odpowiadać szybkim i elastycznym zamianom potrzeb różnorodnych grup beneficjentów. Prywatyzacja i urynkowienie są sposobami osiągania lepszych efektów w tym obszarze. Należy podkreślić, że w większości państw modernizujących swój system polityki społecznej częściej wprowadzano mechanizmy rynkowe do usług społecznych, aniżeli je stricte prywatyzowano. Tam, gdzie współzawodnictwo i konkurencja była niemożliwa najczęściej wprowadzano outsourcing lub udzielanie licencji. Szczególne znaczenie np. w Wielkiej Brytanii miało pojęcie quasi rynków, które rozwinął przede wszystkim J. Le Grand. Odróżniał on rynki w sferze społecznej od warunków panujących na rynkach gospodarczych. To, co różniło quasi rynki społeczne od tych prawdziwych gospodarczych to m.in.: motywem działania rynków świadczeń społecznych nie musi być chęć zysku; nabywcy, klienci nie zużywają własnych zasobów; źródłem finansowania pozostają bardzo często środki publiczne; klientami na quasi rynku rzadko są jednostki, a częściej ich przedstawiciele np. lokalnych funduszy lub podmiotów dostarczających usługi 26. Ekonomizacja polityki społecznej to także jej menedżeryzacja, czyli wprowadzenie do działań organizacji i publicznych instytucji społecznych mechanizmów sprawdzonych w zarządzaniu organizacjami biznesowymi. Zauważono bowiem, że zwiększające się środki na programy publiczne nie spełniały wymogów skuteczności (osiągania zakładanych rezultatów) i efektywności (poniesionych nakładów). Coraz częściej kwestionowano jakość działań aparatu rozdętej administracji publicznej, a instytucje publiczne traktowano w dużym stopniu jako zbiurokratyzowane i zetatyzowane podmioty, w dużym stopniu hamujące rozwój i konserwujące tradycyjne rozwiązania. Menedżeryzacja w kontekście usług społecznych polega 25 P. Hoggett, A New Management for the Public Sector?, Policy and Politics 19/1991, s J. Le Grand, Ownership and Social Policy, The Political Quarterly Publishing, Blackwell Publishers, 1998.

122 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej m.in. na efektywnym zarządzaniu procesami udostępniania i produkcji usług. Chodzi tu o całościową koordynację systemu usług społecznych, która powinna być profesjonalnie zorganizowana na poziomie regionalnym lub subregionalnym. Różnorodni dostawcy usług powinni być odpowiednio kierowani i kontrolowani przez władze regionalne lub subregionalne i w razie potrzeby usługi powinny być integrowane w celu zapewnienia kompleksowej usługi dla odbiorcy. Czwartym paradygmatem jest uspołecznienie polityki społecznej, czyli wykorzystanie potencjału podmiotów trzeciego sektora (organizacji pozarządowych) 27. Uspołecznienie we współczesnej polityce społecznej można rozumieć jako uwrażliwienie społeczeństwa obywatelskiego i sektora pozarządowego na problemy socjalne obywateli i przekazanie trzeciemu sektorowi kompetencji socjalnych w tym zakresie przez państwo i samorząd. Jak twierdzi L. Salamon i H. Anheier 28, w piśmiennictwie na temat państwa opiekuńczego dominował przez lata model postrzegania organizacji pozarządowych, jako instytucji nie odgrywających większego znaczenia w systemie świadczenia dóbr i usług. W ich opinii współczesna debata i dyskurs naukowy całkowicie ignorował znaczenie organizacji pozarządowych zarówno w wymiarze historycznym jak i w debatach poświęconych rozwojowi społecznemu. Dopiero wyraźny kryzys państwa opiekuńczego spowodował, że organizacje pozarządowe znalazły się ponownie w centrum uwagi środowiska naukowego 29. Ze względu na fakt, że rola trzeciego sektora w ostatnich dwudziestu latach znacznie wzrasta w większości państw europejskich w systemach polityki społecznej warto monitorować jakie skutki przyniesie model obywatel- 27 M. Grewiński, Podmioty trzeciego systemu nowy partner sektora publicznego w polityce pomocy i integracji społecznej ekspertyza przygotowana na zlecenie MCPS, Warszawa L. Salamon, H. Anheier, Social Origins of Civil Society Explaning the Nonprofit Sector Cross Nationally Working Papers of the Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, Na temat roli tzw. trzeciego sektora w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego zob. w: J. Babiak, W Sługocki (red.), Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Doświadczenia i wyzwania, Warszawa 2009.

123 122 Mirosław Grewiński skiej polityki społecznej, jak niekiedy się go nazywa 30. Wielu ekspertów i badaczy związanych z sektorem pozarządowym już teraz twierdzi, że w realizacji wielu zadań społecznych, w tym usług społecznych, sektor pozarządowy jest niezastąpiony, ze względu na fakt, że szybciej i skuteczniej dociera do odbiorców pomocy, jest bardziej elastyczny, innowacyjny, efektywniejszy finansowo 31. Ponadto sektorowi pozarządowemu przypisuje się rolę trampoliny do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, zacieśniania więzi społecznych i pogłębiania integracji społecznej. Jest on też ważnym pracodawcą. W niektórych państwach europejskich (np. w Belgii, czy Holandii) w sektorze tym znajduje zatrudnienie od 10 do 14% wszystkich zatrudnionych 32. W wielu państwach, jak chociażby w Niemczech, we Francji, Wielskiej Brytanii, w Hiszpanii, we Włoszech podmioty trzeciego sektora w wielu szczegółowych usługach, dysponują ponad połową całego rynku. Zrezygnowanie z ich usług mogłoby w sposób bardzo znaczący zachwiać całym systemem welfare 33. Piątym paradygmatem jest decentralizacja i regionalizacja polityki społecznej w kierunku spójności terytorialnej. Jedną z najważniejszych zmian jaką wprowadzono do systemów polityki społecznej w ostatnich 30 latach w większości państw europejskich była decentralizacja funkcji socjalnych państwa. Decentralizacja oznacza przeniesienie kompetencji prowadzenia polityki społecznej, w tym usług społecznych, na szczebel terytorialny, bliższy obywatelowi. Proces decentralizacji zdobył przychylność zarówno polityczną, jak i społeczną m.in. ze względu na fakt, że związany był z zasadą subsydiarności, polegającą na oddaniu kompetencji społecznych podmiotom znajdującym się najbliżej obywateli i samych problemów. Centralne podejmowanie decyzji przynosić może bowiem negatywne skutki, szczególnie w sferze społecznej, gdyż ogranicza wpływ obywateli i ich wspólnot na kształtowanie procesu decentralizacji władzy publicznej i wynika z zasady pomocniczości oraz zasad ładu społecz- 30 M. Grewiński, S. Kamiński, Obywatelska polityka społeczna, Warszawa Elementarz III sektora, Stowarzyszenie Klon-Jawor, Warszawa 2005, s Dane Klon Jawor, Więcej na ten temat w: M. Grewiński, Wielosektorowa polityka społeczna o przeobrażeniach państwa opiekuńczego, Warszawa 2009.

124 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej nego i warunków życia. Nadrzędnym celem powołania samorządu jest budowanie społeczeństwa obywatelskiego, upodmiotowienie społeczeństwa, zapewnienie jednostkom oraz społecznościom lokalnym wpływu na bieg spraw publicznych 34. Ponadto decentralizacja była sposobem na zmniejszenie niewydolności centralnych, publicznych instytucji, które w sposób zbiurokratyzowany, formalny i często bardzo techniczny, realizowały zadania społeczne. Decentralizacja była i często jest dla samego państwa wygodniejsza, gdyż odpowiedzialność za realizację polityki społecznej i usług społecznych spada na niższe poziomy, a państwo dzięki różnym zabiegom koordynacyjnym (fiskalnym, finansowym i prawnym) może utrzymać kontrolę prowadzonej polityki. Decentralizację wielu funkcji socjalnych przeprowadzono m.in. w Niemczech, Włoszech, Holandii, Norwegii, Hiszpanii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Danii, Francji i Stanach Zjednoczonych. W Niemczech i Holandii proces decentralizacji usług społecznych wzmacniała zasada subsydiarności. Proces decentralizacji we Włoszech zaczął się na dobre wraz z ustawą 833, przyjętą w roku 1978, kiedy odpowiedzialność za opiekę społeczną i zdrowotną spadła na 8000 jednostek administracyjnych, które ustanowiły lokalne oddziały opieki zdrowotnej odpowiedzialne za opiekę zdrowotną i socjalną. Francja, historycznie jeden z najbardziej scentralizowanych krajów, w latach również wprowadziła zmiany strukturalne, polegające na zwiększeniu niezależności departamentów i rad gminnych. Zmiany w Wielkiej Brytanii były bardziej zróżnicowane decentralizacja obejmowała sferę polityczną, jednocześnie centralizując inne 35. W Hiszpanii od roku 1978 do 1995 przeprowadzono skuteczne reformy decentralizacyjne polegające na przekazaniu uprawnień socjalnych z państwa na wspólnoty autonomiczne i gminy. Polityka społeczna w Hiszpanii ma od tego czasu przede wszystkim charakter regionalny. To regiony w Hiszpanii decydują o kształcie prawnym i instytucjonalnym systemu polityki społecznej, 34 J. Hrynkiewicz, Państwo, rynek, społeczeństwo obywatelskie, [w:] B. Rysz- -Kowalczyk, B. Szatur-Jaworska (red.), Wokół teorii polityki społecznej, Warszawa 2003, s N. Johnson, The Mixed Economy of Welfare, Hertfordshire 1999, s

125 124 Mirosław Grewiński o zarządzaniu i koordynacji usługami społecznymi. Mają one znacznie większe uprawnienia aniżeli rząd centralny. Wprawdzie podnosi się, że decentralizacja zatrzymała się w Hiszpanii na poziomie regionów, gdyż gminy w dalszym ciągu nie mają w pełni uprawnień socjalnych, to z punktu widzenia zarządzania i koordynacji usług społecznych system regionalny realizacji polityki społecznej jest w tym kraju odbierany pozytywnie 36. W Grecji i Portugalii decentralizacja polityki społecznej i służb społecznych była natomiast znacznie słabsza, aniżeli w innych państwach śródziemnomorskich 37. Pojawiały się także działania zmierzające w przeciwnym kierunku. Na przykład w Danii i Holandii, dwóch wysoce zdecentralizowanych państwach podjęto kilka prób w kierunku recentralizacji. Natomiast ogólny trend w Europie zachodniej, centralnej i wschodniej polegał na szeroko zakrojonej decentralizacji polityki społecznej, w tym usług społecznych. W Polsce proces decentralizacji funkcji społecznych trwa od początku lat 90. XX w. i dotyczył przekazywania zadań w kierunku samorządowych jednostek terytorialnych. Proces ten nie był jednak pozbawiony konfliktów. Wynikały one w większości przypadków z rozdźwięku między stopniem uprawnień i kompetencji podmiotów samorządowych, a ich możliwościami finansowania 38. Także podział zadań i kompetencji na poszczególne szczeble samorządu terytorialnego gminę, powiat i województwo pozostawiał wiele do życzenia i był w mniejszym lub większym stopniu przyczyną wielu problemów 36 L. Moreno, A. Arriba, Welfare and Decentralization in Spain. Florencja: EUI (European Forum, WP 1999/8). 37 Znikoma decentralizacja publicznej polityki społecznej w Grecji, jak również ograniczona inicjatywa dobrowolnych stowarzyszeń, podkreślają wiodącą rolę rządu centralnego i paraetatyzm ortodoksyjnego Kościoła w kształtowaniu greckiego państwa dobrobytu. Z kolei referendum z 8 listopada 1998 roku w Portugalii wykazało odrzucenie przez Portugalczyków planu regionalizacji państwa portugalskiego. Pomimo to, należy pamiętać, że wprowadzenie regionów autonomicznych zostało uznane w Portugalii w Konstytucji z 1976 roku, w związku z czym nie można wykluczyć większego stopnia decentralizacji i dekoncentracji w przyszłości. 38 Zob. Z. Gilowska, Decentralizacja systemu budżetowego jako warunek konieczny zasady subsydiarności, [w:] D. Milczarek (red.), Subsydiarność, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s

126 Nowe wyzwania i paradygmaty w polityce społecznej natury organizacyjnej i wdrożeniowej. Wynikało to z niedostatecznej analizy krytycznej procesów decentralizacyjnych, niewystarczających kwalifikacji i kompetencji menedżerskich kadry samorządu terytorialnego, nie zawsze adekwatnego przyporządkowania poszczególnych polityk do odpowiedniego szczebla samorządu, a także z trudności koordynacji i braku motywacji do samodzielnej kooperacji. Podkreśla się, że w Polsce decentralizacja polityki społecznej nie ma charakteru systemowego, ale raczej reaktywny, odpowiadający na zapotrzebowanie polityczne 39. Ocenia się, że poprawnie zorganizowana decentralizacja funkcji socjalnych państwa powinna przyczyniać się do większej samoorganizacji społeczności lokalnych, rozwoju samorządności i tworzenia warunków do bardziej harmonijnego rozwoju i większej spójności społeczno-gospodarczej. Sprzyjać powinna także rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego i tworzeniu kapitału społecznego, opartego o zaufanie i zacieśnianie więzi społecznych. Wzmacnianie poczucia przynależności społeczności lokalnych do wspólnot sprzyjać powinno także większej aktywności obywatelskiej i większej partycypacji w rozwiązywaniu lokalnych problemów 40. * * * Wszystkie powyżej opisane procesy miały lub mają miejsce przy reformowaniu systemów polityki społecznej w państwach europejskich, oczywiście z różną dynamiką w poszczególnych krajach. Miały one bardzo często nowatorski i innowacyjny charakter, ale też swoje ważne konsekwencje dla rozwoju systemów polityki społecznej i różnorodnych modeli welfare state 41. Aktualne wyzwania społeczne Unii Europejskiej i poszczególnych państw członkowskich powodują, że potrzeba permanentnej transformacji systemów polityki społecznej. Należy poszukiwać innowacyjnych i sprawdzonych rozwiązań, 39 S. Golinowska, Polityka społeczna samorządów terytorialnych. Warunki większej efektywności, Polityka społeczna 4/2006, s Por. J. Hrynkiewicz, Państwo, rynek, społeczeństwo obywatelskie, op. cit., s J. Krzyszkowski, Między państwem opiekuńczym, a opiekuńczym społeczeństwem, Łódź 2005, s

127 126 Mirosław Grewiński które można próbować implementować w systemach społecznych poszczególnych państw. Przyszłość pokaże, jaki model ukształtuje się w Europie czy będzie to model europejskiej społecznej gospodarki rynkowej czy bardziej model socjaldemokratyczny lub minimalny. Z pewnością działania ponadnarodowych instytucji w ramach UE oraz podobne doświadczenia poszczególnych państw, które charakteryzuje przyjmowanie w większym lub mniejszym stopniu podobnych rozwiązań, zarysowanych w skrócie w tym artykule, sprzyja konwergencji różnych modeli polityki społecznej, jakie są obecnie realizowane na obszarze europejskim. Czy mamy jednak do czynienia już z jednolitym europejskim modelem społecznym? Wydaje się, że pomimo przyjmowania podobnych procesów, a nawet paradygmatów w rozwiązaniach przez poszczególne kraje za wcześnie jest na to, aby mówić o wspólnym modelu socjalnym, chociaż upodabnianie się Europy w tym zakresie z pewnością postępuje.

128 Paweł Sługocki ROLA SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA W ZAKRESIE WSPIERANIA INNOWACJI W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO Samorząd województwa funkcjonuje w oparciu o Ustawę z 5 czerwca 1998 roku 1. Ustawa określa zakres zadań i kompetencji władz regionu, realizowanych za pomocą różnych instrumentów, na podstawie strategii rozwoju województwa. W ustawie określony został zakres działalności samorządu regionalnego, który zawarty powinien być w strategii rozwoju województwa, uwzględniający w szczególności następujące cele: pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej, pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa, zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń, kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego 2. Na politykę rozwoju województwa składa się m.in. wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popie- 1 Ustawa z 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa (Dz. U nr 142, poz. 1590). 2 Ibidem, rozdział 2, art

129 128 Paweł Sługocki ranie postępu technologicznego oraz innowacji 3. Zatem już ustawodawca przewidział znaczącą rolę władz regionalnych i delegował im kompetencje do wspierania gospodarki, w szczególności opartej na wiedzy i innowacyjnej, gdyż tylko taka gospodarka zapewnić może konkurencyjność regionów polski w Europie i na świecie. Określone w ustawie cele znajdują odzwierciedlenie we wszystkich strategiach regionalnych, w tym w strategii rozwoju województwa, która jest najważniejszym dokumentem strategicznym określającym kierunki prowadzenia polityki rozwoju w regionie. Określenie roli samorządów terytorialnych, w tym także samorządu regionalnego ma miejsce w krajowych strategicznych dokumentach. W projekcie Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki (SIiEG) opracowanym przez Ministerstwo Gospodarki wskazano, iż ważną kwestią jest skuteczna koordynacja i sprawna komunikacja pomiędzy poszczególnymi szczeblami władzy, poprzez zmianę kultury wzajemnych relacji, a także zintensyfikowanie dialogu pomiędzy rządem i partnerami społecznymi, w tym z przedstawicielami branż i sektorów przemysłowych oraz usługowych. Na poziomie lokalnym szczególne znaczenie odgrywa samorząd terytorialny, którego rolą jest m.in. pobudzanie aktywności obywateli, tworzenie ładu opartego na więziach społecznych i wspólnych działaniach oraz dążenie do osiągania zbiorowych porozumień w zakresie rozwiązywania problemów lokalnych 4. Warunkiem współpracy opartej na zaufaniu i punktem wyjścia dla rozwoju nowoczesnej gospodarki jest odpowiedni poziom kapitału społecznego. Tymczasem z przeprowadzonych badań wynika, że społeczeństwo polskie jest wciąż nakierowane raczej na bierną adaptację niż na rozwój i innowacyjność. Działania zmierzające do poprawy tego stanu rzeczy (w ramach interwencji Strategii rozwoju kapitału społecznego) wpłyną także znacząco w perspektywie długofalowej na poprawę sytuacji gospodarczej kraju. Ważne jest nie tylko zaufanie przedsiębiorców do siebie nawzajem, ale również wszystkich uczest- 3 Ibidem, art pkt Strategia Innowacji i Efektywności Gospodarki, projekt, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011, s. 8.

130 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce ników życia gospodarczego (np. administracja państwowa i samorządowa, instytucje otoczenia biznesu, instytucje naukowe, wymiar sprawiedliwości). Wybór formy współpracy jest kwestią wtórną dla faktu istnienia samej kooperacji i zależy między innymi od przyjętych celów, zakresu współpracy, istotności dla kształtowania przewagi konkurencyjnej oraz od poziomu wzajemnego zaufania i rywalizacji. Kooperacja uwzględnia również te związki, których nie można ująć w ramach formalnych na przykład długoterminowych relacji kupna-sprzedaży lub tworzonych sieci społecznych (social networks), czyli kontekstu społecznego współdziałania przedsiębiorstw 5. Pełne odzwierciedlenie zapisów ustawy ma miejsce w Aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku (SRWL). Założenia i wizja strategii lubuskiej są także w pełni zbieżne z celami i miernikami ich oceny, określonymi w Strategii Lizbońskiej, uznawanej jako wiodący dokument strategiczny dla całego obszaru Unii Europejskiej. Samorząd województwa lubuskiego wyznaczył cztery główne kierunki rozwoju regionu w postaci następujących celów strategicznych: zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu; podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zwiększenie potencjału innowacyjnego nauki oraz informatyzacja społeczeństwa; rozwój przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesienie poziomu technologicznego przedsiębiorstw i ich innowacyjności dzięki powiązaniu z nauką; efektywne, prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego 6. Zadania bezpośrednio związane ze wspieraniem innowacji zostały ujęte w dwóch strategicznych obszarach. W ramach celu drugiego zdefiniowano cel operacyjny Wzmocnienie i ustabilizowanie kadry 5 Ibidem, s Aktualizacja Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra 2005, s

131 130 Paweł Sługocki naukowej oraz rozwój bazy naukowo-badawczej lubuskich uczelni oraz stymulowanie ich współpracy. Natomiast w ramach celu trzeciego zdefiniowano dwa cele operacyjne Usprawnienie mechanizmów transferu innowacji i technologii oraz wzrost efektywności współpracy sfery gospodarki i instytucji naukowych oraz Rozwój instytucjonalnego i kapitałowego otoczenia biznesu. W opisie celu 3. wskazano, iż naturalnym kierunkiem rozwoju województwa lubuskiego, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie wielkiego europejskiego rynku, jest intensyfikowanie wielostronnych kontaktów z partnerami zagranicznymi. Należy dążyć, by coraz więcej przedsiębiorstw w regionie, funkcjonujących w międzynarodowym otoczeniu, stało się równymi partnerami w wymianie handlowej, technologicznej i kapitałowej. W tym celu niezbędne jest podjęcie działań wspomagających miejscową przedsiębiorczość, szczególnie małe i średnie przedsiębiorstwa, dominujące w strukturze gospodarczej województwa. Dla osiągnięcia wspomnianej uprzednio wysokiej ścieżki wzrostu niezbędne jest podniesienie innowacyjności licznych podmiotów gospodarczych funkcjonujących w województwie. Jako najważniejsze działanie w tym obszarze strategia określa zwiększenie poziomu innowacyjności gospodarki regionu oraz jej zaawansowania technologicznego. Realizacja tego wyzwania jest zgodna z współczesnym rozumieniem spójności 7. Tak zdefiniowane cele w sposób ogólny określają zakres działań podejmowanych przez różnych aktorów na płaszczyźnie wspierania innowacji inicjowanych przez samorząd wojewódzki. Naturalnym rozwinięciem i skonkretyzowaniem ww. zapisów w systemie regionalnych dokumentów strategicznych jest Regionalna Strategia Innowacji. Realizacji ww. celów i działań służyć będą analizy i przedsięwzięcia zamieszczone w Lubuskiej Regionalnej Strategii Innowacji (LRSI). Regionalne Strategie Innowacji stanowią istotny instrument polityki innowacyjnej Unii Europejskiej wdrażany na poziomie regionu. Jako dokument planowania strategicznego w obszarze innowacyjności mają one na celu wspomaganie władz regionalnych i organizacji rozwoju regionalnego we wdrożeniu efektywnego systemu innowa- 7 Ibidem, s. 64.

132 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce cyjności w regionie. Istotą strategii innowacji są działania wzmacniające współpracę przedsiębiorstw, placówek naukowych, jednostek badawczo-rozwojowych, administracji i firm otoczenia biznesu wokół wspólnego planowania rozwoju regionu 8. Podstawowym celem Lubuskiej Regionalnej Strategii Innowacji jest określenie warunków sprzyjających kształtowaniu postaw innowacyjnych w województwie lubuskim oraz budowa systemów informacyjnych z siecią współpracy pomiędzy instytucjami samorządu terytorialnego województwa (na czele z Urzędem Marszałkowskim) a podmiotami publicznymi i prywatnymi regionu, działającymi w obszarze nowych technologii i innowacji, na rzecz wzmocnienia konkurencyjności województwa. Lubuska Regionalna Strategia Innowacji jest odpowiedzią na zdiagnozowane (na moment jej przygotowania i aktualizacji) potrzeby przedsiębiorców oraz jednostek badawczo- -rozwojowych województwa lubuskiego w zakresie rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Jako cele strategiczne wyznaczono wykorzystanie potencjału nauki i sektora B+R dla wzrostu konkurencyjności gospodarki regionu, budowanie systemu wspierania innowacji i nowoczesnej infrastruktury w regionie oraz wspieranie przedsiębiorczości i aktywności innowacyjnej firm 9. Na podstawie przeprowadzonej diagnozy oraz analizy SWOT/ TOWS w dokumencie i wypływających z nich wniosków dokonany został wybór strategii działania. Przedmiotowe analizy wskazały na zasadność zastosowania strategii konserwatywnej. Strategia konserwatywna polega na minimalizowaniu negatywnego wpływu otoczenia poprzez maksymalne i zarazem aktywne wykorzystanie potencjału tkwiącego w regionie. W przypadku przedmiotowej strategii innowacji szczególny nacisk położono na efektywne wykorzystanie potencjału edukacyjnego oraz dużą umiejętność w nawiązywaniu kontaktów biznesowych o charakterze międzynarodowym. Istotną rolę we wdrażaniu LRSI odegrać powinny także szkolenia oraz szeroko zakrojone doradztwo. Należy pamiętać, że 8 Lubuska Regionalna Strategia Innowacji, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra 2010, s Ibidem, s. 6 7.

133 132 Paweł Sługocki planowana strategia konserwatywna wiąże się z eliminacją zagrożeń, wzmacnianiem konkurencyjności instytucji edukacyjnych oraz zwiększaniem udziału kapitału międzynarodowego i rozwoju innowacyjności w regionie. Nie można zapominać o zagrożeniu wypływającym z odpływu wykwalifikowanej kadry i wzroście konkurencyjności województw ościennych. Zmiany polityczne i gospodarcze są stałym elementem mogącym zagrozić planom strategii, w związku z tym muszą być na bieżąco monitorowane 10. Misją LRSI jest: Budowa przewagi konkurencyjnej regionu poprzez rozwój potencjału naukowo-badawczego i kultury innowacyjności. Wizją LRSI jest: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna oparta o efektywnie funkcjonujący Lubuski System Innowacji. Celami strategicznymi LRSI wynikającymi z obszarów strategicznych są: wzmocnienie potencjału edukacyjnego i naukowo-badawczego w regionie, rozwój systemu innowacji i nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej w regionie, wzrost przedsiębiorczości i konkurencyjności regionu 11. Powyżej przedstawione cele strategiczne realizowane są przez cele operacyjne przyporządkowane do poszczególnych obszarów. W ramach LRSI wyszczególnionych zostało 15 celów operacyjnych, 5 w celu strategicznym nr 1, 6 w celu strategicznym nr 2 i 4 w celu strategicznym nr 3. Określają one w sposób szczegółowy zakres interwencji konieczny do podjęcia w celu realizacji strategii dokumentu i zrealizowania w konsekwencji przyjętej misji. Warunkiem niezbędnym do zrealizowania misji są narzędzia jakimi dysponują bądź mogą dysponować poszczególni uczestnicy strategii. Samorząd województwa dysponuje wieloma narzędziami mogącymi służyć realizacji dokumentów strategicznych i wspieraniu innowacji. W tabeli 4 przedstawiono odgrywające największe znaczenie we wspieraniu innowacyjności na poziomie regionalnym. 10 Ibidem, s Ibidem, s. 88.

134 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce Tabela 4. Szczegółowe narzędzia wspierania innowacji na poziomie regionalnym Rodzaje Przykłady Finansowe Podatkowe Prawne i o charakterze regulacyjnym Oświatowe (związane ze szkolnictwem) Zamówienia (nabywcze) Dotacje, pożyczki, dotacje warunkowe, dodatki inwestycyjne, subsydia, porozumienia dotyczące udziałów finansowych, fundusze na badania i wdrożenia, pożyczki i przekazanie wyposażenia, kredyty niskooprocentowane lub o zmiennej stopie, bezzwrotne, gwarancje kredytowe, bezpłatne usługi, przekazanie budynków, pomoc państwa w finansowaniu likwidacji schyłkowych przemysłów, fundusze typu venture capital czy private equity, stypendia, ulgi, porozumienia w sprawie podziału finansowania, w tym finansowane ze środków funduszy strukturalnych i innych źródeł zewnętrznych w ramach programów operacyjnych, w tym w szczególności regionalnych programów operacyjnych. Opodatkowanie dodatkowe przedsiębiorstw mało aktywnych innowacyjnie, opodatkowanie osób prywatnych, podatki pośrednie, wyższe opodatkowanie płac lub podwyższanie składek ubezpieczeniowych w przemysłach nie rozwojowych, zwolnienia podatkowe i różnego typu ulgi podatkowe dla realizujących produkcje innowacyjną, zróżnicowanie skali opodatkowania wartości dodanej (przedmiotowe), przyspieszona amortyzacja, tzw. dodatkowe potrącenia, specjalne fundusze depozytowe (nie podlegają opodatkowaniu), podatki firmowe. Patenty, regulacje dotyczące środowiska naturalnego, regulacje w sferze zdrowia, inspektoraty, ochrona projektowa, służby arbitrażowe (ekspertyzy), regulacje antymonopolowe, koordynacja pozioma i pionowa wewnątrz i pomiędzy przemysłem, pozwolenia na planowanie budowy obiektów i przedsiębiorstw. Szkolnictwo podstawowe, uniwersytety, edukacja techniczna, kształcenie ustawiczne i uzupełniające, szybkie przekwalifikowania i dostosowania edukacyjne, kształcenie dla przyszłości, stypendia. Zamówienia wojskowe, zamówienia władz centralnych i kontrakty władzlokalnych, a także korporacji publicznych, kontrakty na cele B+R, zakupy prototypów.

135 134 Paweł Sługocki Rodzaje Informacje Przedsiębiorstwa publiczne Usługi publiczne Polityczne Naukowe i techniczne Przykłady Sieć informacyjna i centra (np. naukowe, innowacyjne, informacyjne), biblioteki, radio i telewizja, swoboda informacji, usługi doradcze, usługi statystyczne, publikacje rządowe, banki lub bazy danych, wystawy, warsztaty, targi, służby pośredniczące, konferencje, seminaria, warsztaty, nowe media (internet, intranet). Innowacja technologiczna za pośrednictwem przedsiębiorstw państwowych i komunalnych, instalowanie nowych przemysłów, zastosowanie nowych technik przez korporacje publiczne, korekta nierównowagi przez przedsiębiorstwa publiczne, udział w przedsiębiorstwie prywatnym, non profit organization. Zakupy, obsługa, nadzór i innowacje w służbie zdrowia, budownictwo publiczne, budownictwo, transport, ochrona konsumenta, telekomunikacja. klimat, system motywatorów niematerialnych (uznaniowych), planowanie regionalne na rzecz tworzenia parków technologicznych (Technocentra, Technopolie), innowacje dekretowane, działania związane z rynkiem pracy. Standardy techniczne, laboratoria badawcze, stacje testującodiagnostyczne, poparcie dla stowarzyszeń badawczych, towarzystw fachowych, rządowe centra badawcze, związki profesjonalistów, dotacje na cele badawcze (granty badawcze). Handlowe Porozumienia handlowe, protekcjonizm, taryfy, regulacje walutowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EU Commission, 2003, Assessment of the Community regional innovation and technology transfer strategies; Final Report of the On-going Evaluation of the Regional Innovation Strategies dunder Article 10 of the ERDF, Ocena wdrażania DSI. Rola władzy w zakresie kreowania regionalnej polityki innowacyjnej od podejścia elitystycznego do regime theory, dr hab. Jacek Sroka, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego, dr Leszek Kwieciński, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2007.

136 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce Analizując powyższe narzędzia, ich wpływ, efektywność oraz elastyczność stosowania i zarazem kreowania postaw innowacyjnych, szczególną uwagę należy zwrócić na narzędzia finansowe. Jednym z przykładów ww. narzędzi są regionalne programy operacyjne finansowane z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. W okresie programowania Unii Europejskiej oprócz pięciu programów funkcjonujących na poziomie krajowym istnieją także programy dla każdego województwa, a zatem szesnaście Regionalnych Programów Operacyjnych. 16 RPO stanowi przykład znaczącej decentralizacji zarządzania procesami rozwojowymi. Takie rozwiązanie ma na celu identyfikowanie potrzeb na jak najniższym szczeblu, tak, aby działania zawarte w Regionalnych Programach Operacyjnych odpowiadały planom rozwoju każdego województwa z osobna. Samorządy województw otrzymały szerokie kompetencje związane z przygotowaniem i realizacją RPO 12. Kluczową rolę w zarządzaniu i wdrażaniu RPO pełnią zarządy poszczególnych województw jako instytucje zarządzające programami, które odpowiadają za przygotowanie i całościową realizację RPO, w tym za ocenę i wybór projektów do dofinansowania, dokonywanie płatności na rzecz beneficjentów, kontrolę projektów, monitorowanie i ewaluację realizacji programu. Każdy z 16 Regionalnych Programów Operacyjnych ma swoją strategię, odpowiadającą strategii rozwoju regionu i strategii branżowych, w tym strategii innowacji i jest narzędziem ich realizacji. Jak zatem wynika z powyżej przedstawionej analizy, także w zakresie finansowania działań proinnowacyjnych. Analogicznie do ujęcia modelowego w regionach, sytuacja taka występuje w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla województwa lubuskiego. Podstawę prawną przygotowania Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata (LRPO) stanowi Ustawa z 6 grudnia 2006 r. 13. Głównym celem Lubuskiego Regionalnego Pro Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U nr 227, poz. 1658).

137 136 Paweł Sługocki gramu Operacyjnego na lata jest stworzenie warunków wzrostu konkurencyjności województwa poprzez wykorzystanie regionalnego potencjału endogenicznego oraz przeciwdziałanie marginalizacji zagrożonych obszarów, w tym obszarów wiejskich, przy racjonalnym gospodarowaniu zasobami i dążeniu do zapewnienia większej spójności województwa. Cel ten realizowany będzie poprzez pięć celów szczegółowych odpowiadających merytorycznym priorytetom programu: 1) rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu, 2) stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego, 3) ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego, 4) rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej, 5) rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej. Przedstawione w dokumencie priorytety odpowiadają wyzwaniom i celom postawionym w zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do roku 2020 i są zgodne z zakresem interwencji Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego 14. W tabeli 5 przedstawiono powiązanie celów strategicznych strategii rozwoju województwa z priorytetami LRPO. Jak wynika z tabeli, działania związane z obszarem innowacyjności ujęte zostały w priorytecie II LRPO Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego. Głównym celem Priorytetu II jest rozwój gospodarczy województwa poprzez zintegrowanie działań dla tworzenia warunków sprzyjających wzrostowi inwestycji na poziomie regionalnym i lokalnym oraz wzrostowi zatrudnienia. Cele szczegółowe to: wspieranie innowacyjnego charakteru przedsiębiorczości, wzmocnienie konkurencyjności lubuskich przedsiębiorców, aktywizacja kooperacji podmiotów o charakterze naukowo-badawczym z MSP, wzmocnienie systemu wspierania przedsiębiorczości. 14 Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata , Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra 2007, s. 5.

138 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce Tabela 5. Spójność priorytetów LRPO z celami strategicznymi rozwoju województwa lubuskiego Cele strategii rozwoju województwa lubuskiego Priorytety LRPO 1. Cel pierwszy zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu 2. Cel drugi podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zwiększenie potencjału innowacyjnego nauki oraz informatyzacja społeczeństwa 3. Cel trzeci rozwój przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesienie poziomu technologicznego przedsiębiorstw i ich innowacyjności dzięki współpracy z nauką Priorytet I. Rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu Priorytet II. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego Priorytet III. Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego. Priorytet IV. Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej Priorytet V. Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej. Priorytet I. Rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu Priorytet II. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego Priorytet IV. Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej Priorytet II. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego 4. Cel czwarty efektywne, prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego Priorytet III. Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego. Priorytet V. Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej Źródło: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata , op. cit. Dla osiągnięcia wysokiej ścieżki wzrostu niezbędne jest podniesienie innowacyjności licznych podmiotów gospodarczych funkcjonujących w województwie. Niezwykle istotne jest stworzenie odpowiednich instrumentów finansowych i systemowych wspierających

139 138 Paweł Sługocki rozwój przedsiębiorstw i stwarzających możliwość wzrostu ich konkurencyjności na JRE. Działania te powinny obejmować zarówno bezpośrednie wsparcie inwestycyjne, jak również wsparcie dla instytucji otoczenia biznesu. Ze względu na niską aktywność innowacyjną przedsiębiorstw oraz małe wykorzystanie technologii i wyników badań naukowych kluczowych czynników decydujących o konkurencyjności gospodarki, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, niezbędne jest stworzenie sprawnego systemu zapewniającego transfer nowoczesnych technologii z ośrodków naukowych do przedsiębiorstw. Istotnymi działaniami w tym zakresie będą: wspieranie przepływu dorobku naukowo badawczego z uczelni do przedsiębiorstw, trwała i ciągła współpraca z przedsiębiorcami, organizacja doradztwa technologicznego i innowacyjnego dla MSP, rozpowszechnianie dobrych praktyk poprzez organizowanie spotkań i konferencji z udziałem przedsiębiorców i przedstawicieli środowisk naukowych. Efektem tych działań będą przede wszystkim: wzrost konkurencyjności produktowej i technologicznej oraz trwały, zrównoważony rozwój sektora MSP w województwie lubuskim. Projekty związane z rozwojem innowacyjności są realizowane zgodnie z Lubuską Regionalną Strategią Innowacji 15. W ramach priorytetu wspierane są następujący typy projektów: bezpośrednie inwestycje w MŚP, wprowadzanie na rynek nowego produktu, usługi, inwestycje w czyste technologie, infrastruktura związana z badaniami i rozwojem technologicznym oraz ośrodki kompetencji w zakresie konkretnych technologii, wsparcie na rzecz badań i rozwoju technologicznego, w szczególności dla MŚP (w tym dostęp do usług związanych z badaniami i rozwojem technologicznym w ośrodkach badawczych), wsparcie specjalistycznego doradztwa dla MŚP, dokapitalizowanie funduszy mikropożyczkowych i poręczeniowych, powstawanie nowych funduszy pożyczkowych, poręczeń kredytowych, 15 Ibidem, s

140 Rola samorządu województwa w zakresie wspierania innowacji w Polsce inwestycje w aktywa niematerialne i prawne związane z transferem technologii poprzez nabycie praw patentowych, licencji, know-how lub nieopatentowanej wiedzy technicznej i technologicznej, rozwój instytucji otoczenia biznesu, pomoc MŚP w promocji trwałych systemów produkcji 16. Na realizację zaplanowanych w priorytecie II LRPO zadań przewidziano kwotę 99,9 mln, z 439,1 mln całkowitej alokacji programu. * * * Reasumując, należy zacząć od stwierdzenia, iż w obecnym stanie prawnym samorząd wojewódzki dysponuje dostatecznie szerokim zestawem instrumentów umożliwiającym, z formalnego punktu widzenia, prowadzenie aktywnych działań na rzecz wspierania innowacyjności. Znaczącą rolę w tym zestawie odgrywają narzędzia finansowe umożliwiające efektywne kreowanie i realizację polityki innowacyjności. Najważniejszym źródłem finansowym są w chwili obecnej fundusze strukturalne wdrażane na poziomie województwa poprzez Regionalne Programy Operacyjne. W perspektywie finansowej środki przeznaczone na realizację RPO wynoszą ponad 16 mld euro, z czego ok. 25% przeznaczone są na wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności. Należy się spodziewać, iż kolejna perspektywa może przynieść znaczniejszy zasób środków finansowych dla regionów i w związku z jeszcze większym naciskiem na realizację Strategii Lizbońskiej oraz Strategii Europa 2020 ich ukierunkowanie priorytetowo wskazywać będzie na działania proinnowacyjne, dając samorządowi wojewódzkiemu dodatkowe możliwości w zakresie wspierania działań innowacyjnych. 16 Ibidem, s. 92.

141 Arkadiusz Ptak ROLA INNOWACJI W ROZWOJU LOKALNYM Wprowadzenie Równolegle z rozwojem procesów globalizacji na znaczeniu zyskiwał również lokalizm. I choć w wielu obszarach procesy te pozostają wobec siebie w wyraźnej opozycji, a nawet w sprzeczności, to jednak skazane są na współwystępowanie. Szansą dla struktur lokalnych jest ograniczanie negatywnych skutków globalizacji, przy jednoczesnym przyjmowaniu tych wartości globalizacji, które mogą je wzbogacić 1. Szczególnego znaczenia w tym aspekcie nabierają działania na rzecz rozwoju lokalnego, jako procesu generowania nowych wartości. Współcześnie głównym motorem rozwoju lokalnego mogą być tylko innowacje, jako reakcja adaptacyjna do turbulentnego otoczenia i wzrostu niepewności 2. Przez długi czas użyte w tytule niniejszego rozdziału dwa terminy innowacja oraz rozwój lokalny stosowane były przede wszystkim w wymiarze ekonomicznym (rynkowym, gospodarczym). Znacznie rzadziej sięgano do niematerialnego wymiaru (społecznego, politycznego, kulturalnego). Jednak postrzeganie tych procesów uległo zasadniczym zmianom. 1 Z. Bauman, Glokalizacja. Czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, Studia Socjologiczne 1997, Nr 3, s S. Korenik, Innowacja jako podstawa rozwoju lokalnego próba syntezy doświadczeń z budowy strategii innowacji dla wybranych gmin i powiatów województwa dolnośląskiego, [w:] Miejsce innowacji we współczesnych koncepcjach rozwoju regionalnego teoria i praktyka, Wrocław 2007, s. 8 9.

142 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 141 Obecnie innowacji nie rozpatruje się tylko i wyłącznie w wymiarze ekonomicznym, tak jak to definiował na przykład Joseph A. Schumpeter. Wg niego innowacje to wprowadzenie nowego towaru lub nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów oraz przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu 3. Także bardzo szybko istotą rozwoju lokalnego przestało być wyłącznie zaspokojenie potrzeb materialnych lokalnej społeczności (tworzenie miejsc pracy i dochodów z tytułu zatrudnienia, zapewnienie warunków bytu, nowe produkty, wysoka jakość, atrakcyjna lokalizacja nieruchomości). Pojawiły się wartości niematerialne (partycypacja społeczna, kapitał społeczny, nowe idee, wysokie kwalifikacje, nowe metody zarządzania, właściwe funkcjonowanie placówek kulturalnych i oświatowych, opieka społeczna, służba zdrowia). Kluczowe znaczenie w procesie rozwoju lokalnego z wykorzystaniem innowacji ma aktywna postawa społeczności lokalnych wraz z wybraną przez siebie i spośród siebie władzą. Dzieje się tak dlatego, że społeczność lokalna ma szczególny stosunek do zamieszkiwanego terytorium. Miejsce to jest dla nich wartością (emocjonalną, kulturową, tradycyjną, ekonomiczną, przyrodniczą) 4. Z kolei lokalna władza będąca polityczną reprezentacją lokalnej społeczności potrafi najlepiej zidentyfikować problem oraz podjąć działania na rzecz zmian ilościowych i jakościowych. Cały czas podlega również ocenie i ponosi pełną odpowiedzialność (prawną oraz polityczną) za podejmowane decyzje. Przedstawione powyżej procesy mają miejsce tylko w tych państwach, w których zdecydowano się na przyjęcie zdecentralizowanego modelu zarządzania sprawami publicznymi. Ten model charakterystyczny jest dla współczesnej Europy, pomimo różnorodności w jego organizacji 5. Natomiast funkcjonowanie modelu scentra- 3 J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s J. Szczepański, Polska lokalna, [w:] Społeczeństwo i gospodarka w Polsce lokalnej, Warszawa 1992, s Zob. J. Babiak, Samorząd terytorialny w prawie europejskim, [w:] Władza lokalna w procesie transformacji systemowej, red. J. Babiak, A. Ptak, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Kalisz Poznań 2010, s

143 142 Arkadiusz Ptak lizowanego obowiązującego na przykład w Polsce do 1990 roku odbiera ludziom inicjatywę i poczucie odpowiedzialności, sprzyja postawom roszczeniowym, depolityzacji społeczeństwa, czy też spadkowi zainteresowania sprawami publicznymi. Ponadto centralizacja sprzyja atomizacji społecznej oraz powoduje uniformizację. B. Jałowiecki wskazuje, że traktowanie ludzi w systemie scentralizowanym, jako abstrakcyjnej jednostki statystycznej, powoduje że istotne potrzeby i interesy poszczególnych obywateli nie mogą być zrealizowane i zaspokajane 6. Pod względem terytorialnym termin rozwój lokalny dotyczy przede wszystkim gmin 7. Szczególny charakter gminy wynika z kilku powodów. Przede wszystkim gmina, bez względu na przyjęty model, jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego, zaś głównym zadaniem jest zaspokajanie elementarnych i podstawowych potrzeb lokalnej społeczności. Ponadto w wielu państwach, w tym także w Polsce, gminy mają konstytucyjne gwarancje samodzielności. Jednak jednostki określane mianem gmin są bardzo zróżnicowane, a tym samym mają różne możliwości wykorzystywania innowacji w rozwoju lokalnym. Z analizy zostaną wyłączone gminy miasta wraz z otaczającymi je mniejszymi, dobrze rozwijającymi się jednostkami, które pełnią funkcje metropolii (aglomeracji). Z uwagi na swój potencjał, aglomeracje stanowią zupełnie inną kategorię podmiotów. Sytuacja pozostałych gmin, zwłaszcza miasteczek i małych miast oraz terenów wiejskich, które znalazły się na peryferiach oddziaływania metropolii jest bardzo trudna. Przede wszystkim znaczna ich część na skutek utraty funkcji gospodarczych i administracyjnych pozostaje w stanie stagnacji, co przedkłada się na płaszczyznę społeczną, kulturalną, czy edukacyjną. Negatywnym zjawiskiem jest również odpływ wykwalifikowanych pracowników do większych ośrodków. W stosunku do rozwoju jednostek mniejszych metropolie mogą jednak pełnić wiele ważnych funkcji i w sposób aktywny oddziaływać stając się ośrodkiem motorycznym oraz ośrodkiem wzrostu. Klu- 6 B. Jałowiecki, Rozwój lokalny, Warszawa 1989, s Szczebel lokalny obejmuje również powiat.

144 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 143 czowe znaczenie w tym aspekcie ma potencjał naukowo-badawczy metropolii. Tylko efektywne wykorzystanie tego potencjału przez ośrodki mniejsze może gwarantować szybszy i trały rozwój lokalny. W tych relacjach ważniejsza jest kooperacja i współpraca, a nie rywalizacja. Mniejsze jednostki nie są zdolne do stworzenia własnego zaplecza naukowo-badawczego. Muszą jednak chcąc wykorzystać innowacje dla rozwoju lokalnego zidentyfikować, a następnie zaktywizować własne, bardzo często unikatowe lokalne walory 8. Unikalny charakter jednostek gminnych, a tym samym uwarunkowania determinujące rozwój lokalny związany jest z potencjałem demograficzno-terytorialnym, położeniem gminy, zwłaszcza względem większych ośrodków oraz szlaków komunikacyjnych, rozwojem infrastruktury komunalnej i społecznej, strukturą zatrudnienia, czy też profilem produkcji miejscowych przedsiębiorstw. Nie bez znaczenia pozostają czynniki kulturowe i historyczne oraz poziom kapitału społecznego, na co zwracają uwagę między innymi Robert Putnam, James Coleman czy też Francis Fukuyama. By wskazać zróżnicowane i wielopłaszczyznowe ujęcie innowacji oraz rozwoju lokalnego autor w dalszej części artykułu przybliżył zjawisko to na przykładzie dwóch, różniących się obszarów: przedsiębiorczości oraz demokracji lokalnej. Tym co je łączy to aktywność władz lokalnych. 1. Przedsiębiorczość Pierwszym narzędziem, dzięki którym samorządy lokalne mogą wykorzystywać innowacje do rozwoju lokalnego jest podejmowanie działań na rzecz przedsiębiorczości, a zwłaszcza stwarzanie warunków do powstawania nowych podmiotów oraz wspieranie już istniejących. Samorządy gminne mają kilka instrumentów, które mogą wykorzystać by zrealizować wskazany cel. Przede wszystkim to tworzenie miejscowego prawa przyjaznego przedsiębiorcom, zwłaszcza preferując te podmioty, których działalność ma charakter innowacyjny. 8 Zob. S. Korenik, Innowacja jako podstawa, op. cit., s. 10.

145 144 Arkadiusz Ptak Kluczowe znaczenie mają akty prawne kształtujące politykę przestrzenną gminy, a więc studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 9 oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Przy braku obowiązku uchwalania przez samorządy lokalnych strategii rozwoju, studium uwarunkowań pełni de facto funkcję dokumentu strategicznego wyznaczającego kierunki i profil działalności gminy. Stąd konieczne jest także w całym procesie planowania przestrzennego uwzględnianie uwarunkowań zewnętrznych każda gmina usytuowana jest przecież w pewnym otoczeniu, które bezpośrednio lub pośrednio wpływa na jej funkcjonowanie i determinuje potencjalne kierunku rozwoju. Władze lokalne muszą więc dostosować miejscowe planowanie do specyfiki otoczenia (regionu, subregionu). W wielu przypadkach kompleksowe podejście do takiego sposobu planowania przestrzeni może wesprzeć lub stworzyć nowe, wyspecjalizowane obszary proinnowacyjnej działalności. W dużym stopniu ułatwi również osiągnięcie zamierzonych efektów, czyli możliwości do rozwoju lokalnego z wykorzystaniem innowacji. Polskie ustawodawstwo 10 obliguje samorządy lokalne do uwzględniania w dokumentach planowania przestrzennego dwa kluczowe dla niniejszej analizy uwarunkowania. Są to walory ekonomiczne przestrzeni oraz potrzeby w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej, zwłaszcza sieci szerokopasmowych. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego określane są szczegółowe przeznaczenia terenów wraz z zasadami ich zagospodarowania. Z kolei zagwarantowana prawem ochrona zapisów planu gwarantuje wysoką skuteczność i stanowi stabilność dla prowadzących działalność gospodarczą, bądź dla tych, co poszukują lokalizacji do nowych przedsięwzięć. Objęcie danego terenu miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego w znacznym stopniu ułatwia prowadzenie działalności gospodarczej, zwłaszcza na etapie lokalizacji, budowy, czy też rozbudowy firmy. W wielu przypadkach 9 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania nie jest aktem prawa miejscowego. 10 Ustawa z dnia 27 marca 2007 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennego (Dz. U. Nr 80, poz. 717 ze zmianami).

146 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 145 posiadanie miejscowego planu jest dużym atutem władz lokalnych w staraniach o pozyskanie nowych inwestorów, również tych których profil produkcji i usług ma charakter innowacyjny. Priorytety w zakresie wspierania przedsięwzięć innowacyjnych na terenie gminy mogą mieć również odzwierciedlenie w polityce podatkowej. Głównym narzędziem wykorzystywanym w tym aspekcie są ulgi i zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorców, zwłaszcza w podatku od nieruchomości. Mogą one dotyczyć zarówno przedsiębiorców tworzących nowe miejsca pracy, jak i realizujących nowe inwestycje. Rada gminy posiada więc narzędzie, dzięki którym promuje te przedsiębiorstwa, których profil działalności ma charakter innowacyjny określając jego zakres przedmiotowy. Istnieją jednak pewne ograniczenia, zwłaszcza w zakresie udzielania pomocy publicznej (de minimis w rozumieniu ustawodawstwa wspólnotowego). Wsparcie samorządów dla lokalnych przedsiębiorców może odbywać się także poprzez aktywny udział władzy lokalnej w wymianie międzynarodowej. Działanie takie może być nakierowane na dwa obszary. Pierwszy to adaptacja na grunt lokalny innowacyjnych rozwiązań u zagranicznych partnerów i podmiotów tam działających. Dzięki międzynarodowej wymianie wiele innowacyjnych rozwiązań, które od dawna i z powodzeniem funkcjonuje na Zachodzie Europy może zostać zaadoptowanych do polskich gmin. Nie dotyczy to wyłącznie sfery gospodarczej, ale również sfery publicznej (administracja, polityka lokalna, edukacja). W realizacji tego celu niezbędny jest więc aktywny udział przedstawicieli lokalnego biznesu w kontaktach z partnerami zagranicznymi. Drugi obszar aktywności lokalnych władz wiąże się z pozyskiwaniem inwestorów zagranicznych. Jeżeli profil ich produkcji (usług) ma charakter innowacyjny może on prowadzić do transferu innowacji na lokalny rynek. Oprócz nowych miejsc pracy stwarza się więc możliwość do podjęcia współpracy z już istniejącymi na lokalnym rynku firmami. Coraz ważniejszym filarem rozwoju lokalnego staje się budowa nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej, a więc Ośrodków Szkoleniowo-Doradczych, Centra Transferu Technologii, Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości, Funduszy Kapitału Zalążkowego, Lokalnych i Regionalnych Funduszy Pożyczkowych, Funduszy Porę-

147 146 Arkadiusz Ptak czeń Kredytowych, Inkubatorów Technologicznych, Inkubatorów Przedsiębiorczości oraz Parków Technologicznych. Celami tych instytucji jest przede wszystkim wspieranie przedsiębiorczości oraz pomoc w transferze i komercjalizacji technologii. Spełniają one na rynku funkcje usługowe, tworząc specyficzną sieciową infrastrukturę instytucjonalną, umożliwiającą dynamizację procesów rozwojowych oraz realizację wyznaczonych strategii 11. Zaangażowanie władz lokalnych w instytucje wsparcia jest uzależnione od kilku czynników przede wszystkim od wielkości jednostki samorządu terytorialnego oraz potencjału gospodarczego. Większe jednostki mogą bezpośrednio uczestniczyć w tworzeniu i funkcjonowaniu ośrodków innowacji i przedsiębiorczości angażując się na przykład kapitałowo, zwłaszcza gdy przedsięwzięcie organizowane jest w formie spółki prawa handlowego. Tym samym stają się udziałowcami przedsięwzięcia. Doświadczenia w funkcjonowaniu instytucji wsparcia wskazują, że przybierają one, poza spółkami, przede wszystkim formę fundacji lub stowarzyszeń, a następnie instytucji przedstawicielskich biznesu, jednostek szkół wyższych oraz jednostek administracji publicznej 12. I choć w każdej gminie na pewno nie powstaną instytucje otoczenia biznesu, to jednak samorządy lokalne, także w małych miejscowościach, muszą włączyć się w szersze, ponadlokalne projekty wspierania przedsiębiorczości i wykorzystywania ich potencjału naukowo-badawczego. Tylko transfer wiedzy o innowacyjnych rozwiązaniach z dużych i prężnie działających ośrodków, do jednostek mniejszych może dać pozytywne zmiany. W tym zakresie niezwykle istotną funkcją władz lokalnych jest przekazywanie informacji o innowacyjnych rozwiązaniach lokalnym przedsiębiorstwom lub propagowanie w swoim środowisku działalności instytucji otoczenia biznesu. 11 Przyjęty podział ośrodków innowacji i przedsiębiorczości pochodzi z raportu opracowanego przez Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce we współpracy z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości. Zob. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009, red. K.B. Matusiak, Łódź Warszawa Ibidem, s. 25.

148 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 147 Wykres 1. Dynamika rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce w latach Źródło: K.B. Matusiak, Stan polskich ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w 2009 r., [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009, red. K.B. Matusiak, Łódź Warszawa 2009, s. 20. Nie bez znaczenia dla rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw jest polityka inwestycyjna samorządów lokalnych. Z jednej strony gminne inwestycje wzbogacające infrastrukturę w dużym stopniu wpływają na atrakcyjność inwestycyjną poszczególnych jednostek. Z drugiej zaś to same samorządy, będące znaczącym inwestorem na lokalnym rynku mogą stosować innowacyjne rozwiązania. Szczególnie dotyczy to innowacji w zakresie ogrzewania, zagospodarowania odpadów stałych, czy szerokopasmowego Internetu. Wreszcie samorządy lokalne mogą przygotowywać tereny inwestycyjne dla przedsiębiorców zamierzających rozpocząć działalność z wykorzystaniem innowacyjnych rozwiązań. Powyższe działania nie tylko prowadzą do transferu innowacji, ale przede wszystkim tworzą nowe miejsca pracy. Tym samym zostaje osiągnięty jeden z podstawowych celów rozwoju lokalnego.

149 148 Arkadiusz Ptak 2. Samorząd jako inkubator demokratycznych innowacji Drugi, niezwykle istotny obszar wdrażania innowacji mający służyć rozwojowi lokalnemu, obejmuje działania na rzecz demokracji. I nie chodzi tu o spełnienie proceduralnych i instytucjonalnych kryteriów demokracji, na które wskazuje na przykład Robert A. Dahl. Polska, od chwili rozpoczęcia procesu transformacji systemowej w końcu lat osiemdziesiątych XX wieku, stosunkowo szybko system polityczny oparła na zasadach demokratycznych (wybór przedstawicieli, wolne i uczciwe wybory, powszechne prawo wyborcze, bierne prawo wyborcze, wolność słowa, dostęp do alternatywnych źródeł informacji oraz swoboda zrzeszeń) 13. O ile spełnienie minimalnych kryteriów proceduralnych demokracji jest stosunkowo łatwe, bowiem wymaga zgody i porozumienia głównych aktorów politycznych, o tyle budowa demokracji partycypacyjnej jest procesem złożonym i trudnym. Przede wszystkim jednak wymaga stałej pielęgnacji i podejmowania działań by udział w życiu publicznym obywateli był na stosunkowo wysokim poziomie. Niestety, zarówno w Europie Zachodniej, jak i w państwach postkomunistycznych, w tym w Polsce, występuje zjawisko odwrotne zainteresowanie obywateli sprawami publicznymi i udziałem w podejmowaniu decyzji spada. Stąd też starania, by odwrócić niekorzystną tendencję. Jednym z elementów tego działania są innowacje w demokrację, które R. Markowski definiuje jako ( ) instytucje specjalnie wymyślone i powołane do życia w celu zwiększenia i pogłębiania uczestnictwa obywateli w procesie politycznego podejmowania decyzji poprzez bezpośrednie zaangażowanie obywateli (zamiast jednostronnej koncentracji na wybranych przedstawicielach), instytucjonalizację innowacji w proces strategicznego podejmowania decyzji oraz odchodzenie od korzystania z tradycyjnej instytucjonalnej infrastruktury 13 R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, tłumaczenie S. Amsterdamski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s

150 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 149 współczesnej demokracji 14. Wśród zgłaszanych propozycji demokratycznych innowacji są Panele Technologiczne, uczestnictwo w decydowaniu o budżecie (Participatory Budgeting), Civilocracy, rozszerzenie powszechności praw politycznych, wprowadzenie Mądrego głosowania (Smart Voting) i głosowania uznaniowego, gdzie na karcie do głosowania wprowadza się opcję NOTA (Note-of-the Above), stworzenie obywatelskiego parlamentu (Citizens Assembly), czy też Kiosków demokratycznych 15. Dla większości zaproponowanych przez R. Markowskiego rozwiązań samorząd lokalny może być tym miejscem, w którym innowacje zostaną wdrożone najszybciej oraz wykorzystanie ich będzie najbardziej efektywne. Jednocześnie szczebel lokalny jest szczególnie predysponowany by niektóre formy demokracji partycypacyjnej mogły być wdrożone i promowane wśród lokalnej społeczności. W pewnym zakresie oznacza to powrót do korzeni demokracji partycypacyjnej, której pewne elementy można spotkać już w greckich polis, kiedy lud zbierał się kilka razy w roku na zgromadzeniach, by uczestniczyć w debatach i bezpośrednio decydować o swojej wspólnocie. Także w kolejnych etapach rozwoju demokracji partycypacyjnej rola szczebla lokalnego była bardzo duża 16. W niniejszym rozdziale zostaną zaprezentowanych kilka innowacyjnych rozwiązań. Z częścią z nich autor spotkał się bezpośrednio, a dla ich zidentyfikowania oraz poznania wykorzystał znaną w naukach społecznych metodę badawczą: obserwację uczestniczącą. W małych społecznościach we wdrażaniu innowacji w demokracji kluczowe znaczenie ma już sam wybór lokalnego lidera, który skutecznie potrafi zaktywizować lokalną społeczność. Liderem w małej, wiejskiej społeczności może być sołtys. Jego wybór odbywa się w warun- 14 R. Markowski, Innowacje w Demokracji Geneza, tradycje, nowe pomysły. Czy i co można zastosować w Polsce?, Warszawa 2008, s. 7 (debata publiczna Innowacje w demokracji, zorganizowana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej oraz Senat RP, 19 listopada 2008 r.). 15 Szerzej na temat proponowanych rozwiązań zob. Ibidem, s M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w poskomunistycznej Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s

151 150 Arkadiusz Ptak kach zbliżonych do starożytnych: w jednym miejscu i o jednym czasie zbierają się mieszkańcy, którzy spośród siebie wybierają swojego przedstawiciela. Doświadczenia autora wskazują, że zainteresowanie wyborami i zebraniami sołeckimi są coraz większe. Impulsem do wzrostu zainteresowania się sprawami samorządu pomocniczego jest nie tylko osoba wiejskiego lidera, ale przede wszystkim wyposażenie samorządu w dodatkowe uprawnienia i kompetencje. Może to być skierowanie części środków gminnego budżetu do samorządu pomocniczego. Lokalna społeczność sama więc decyduje o strukturze wydatków. Także sposób wydatkowania tych środków poddany jest ostrej kontroli. Na co dzień mieszkańcy sami obserwują sposób, w jaki są one wydatkowane, zaś coroczne zgromadzenie obywateli poddaje dyskusji sposób realizowania zaplanowanych zadań. Ponadto przyjęty transparenty algorytm przydziału środków finansowych zmusza obywateli do podejmowania decyzji, które z potrzebnych zadań w danej miejscowości należy zrealizować w pierwszej kolejności, a które z uwagi na brak środków finansowych, nie mogą zostać w chwili obecnej zrealizowane. Coroczne zgromadzenie obywateli to nie tylko miejsce omawiania najważniejszych spraw istotnych dla danej miejscowości. Może ono pełnić funkcję informacyjno konsultacyjną z udziałem władz lokalnych. Jest to doskonała okazja do formułowania przez mieszkańców wobec władz postulatów i propozycji oraz zgłaszania problemów. Także sama władza lokalna może dzięki takim spotkaniom poznać opinie mieszkańców np. o budżecie, prowadzonych inwestycjach oraz podejmowanych, bardzo często trudnych i kontrowersyjnych decyzjach. Tym samym lokalna społeczność zostaje włączona w proces współdecydowania i współuczestnictwa, co jest warunkiem niezbędnym dla rozwoju lokalnego. Ponadto przez cały czas prowadzony jest dialog między społeczeństwem a władzą. Tym co sprzyja rozwojowi i efektywności zgromadzeń obywateli jest nie tylko osobowość wiejskiego lidera oraz odpowiednie kompetencje, ale również prężna działalność organizacji pozarządowych w środowisku lokalnym. W tradycyjnym wiejskim środowisku taką rolę odgrywają koła gospodyń wiejskich, ochotnicze straże pożarne, kluby sportowe, czy też powstające w ramach programu LEADER lokalne grupy działania (LGD).

152 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 151 Prefiguracją rozszerzenia praw politycznych, jako jednego z elementów innowacji w demokracji może być działalność młodzieżowych rad. Wybierani w pełni demokratycznych i rywalizacyjnych wyborach przedstawiciele młodzieży tworzą zinstytucjonalizowaną formę na forum, którego mogą artykułować i wyrażać opinie na temat problemów dla tej grupy społecznej najważniejszych. Dla władzy lokalnej jest to okazja do poznania opinii grupy społecznej, która z uwagi na wiek, wykluczona jest z procesu podejmowania decyzji politycznych (nie korzysta np. z czynnego i biernego prawa wyborczego). W przyszłości jednak, doświadczenie w działalność młodzieżowej rady może dać same korzyści przygotowanego i świadomego obywatela gotowego do wdrażania innowacji w demokracji służących rozwojowi lokalnemu. Część z zaprezentowanych propozycji ma już umocowanie w polskim ustawodawstwie. I tak ustawa o finansach publicznych obliguje wszystkie jednostki sektora finansów publicznych, w tym samorządy do prowadzenia jawnych debat nad budżetem oraz podawania do publicznej wiadomości informacji o wydatkowaniu i gospodarowaniu środkami publicznymi 17. Z kolei ustawa o funduszu sołeckim stwarza możliwość sfinansowania zadań sołectwa ze środków gminy przy częściowym zwrocie z budżetu państwa. Warunkiem przyznania środków z funduszu jest złożenie przez sołectwo stosownego wniosku, który uchwalany jest przez zebranie wiejskie 18. Ponadto stworzono możliwość podejmowania współpracy między lokalną władzą, a organizacjami pozarządowymi. Współpraca ta przybiera formę zlecania organizacjom zadań publicznych, wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności, konsultowania projektów aktów prawnych w dziedzinach działalności organizacji pozarządowych, czy też tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym Zob. Rozdział 4 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz ze zmianami). 18 Zob. Ustawa z dnia 20 lutego 2009 roku o funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420 ze zmianami). 19 Zob. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 roku, Nr 234, poz. 1536).

153 152 Arkadiusz Ptak Niewątpliwie jednym ze zjawisk, które wpłynęły na kryzys współczesnej demokracji i osłabiło naturalne narzędzia sprzyjające rozwojowi lokalnemu jest globalizacja. Jednak jeden z symboli globalizacji Internet może stać się tym narzędziem dzięki któremu innowacje służące rozwojowi lokalnego mogą zostać wdrożone. W zasadzie we wszystkich aspektach innowacji wykorzystanie Internetu niesie za sobą zmiany jakościowe i ilościowe. Dla rozwoju demokracji lokalnej Internet stwarza doskonałe warunki do wdrażania innowacyjnych form komunikowania się między społeczeństwem a władzą, jak również służy do artykułowania potrzeb, wyrażania opinii, czy udziału w debacie. Szczególną rolę odgrywają portale społecznościowe, blogi, strony www. Jak nigdy dotąd dostęp do informacji i udział w debacie nie był tak szybki, łatwy, tani i powszechny. Ponadto rozwój nowoczesnych technologii, w tym Internetu stwarza warunki do upowszechnienia, a przede wszystkim umożliwienia głosowania przez miliony obywateli bez opuszczania domu. De facto dochodzi więc do powrotu do demokracji bezpośredniej, z tą różnicą, że bezpośrednie interakcje członków danej wspólnoty zostają zastąpione siecią. Zmieniają się również tradycyjne miejsca publicznych debat. Cyberdemokracja nie pozostaje jednak bez wad i zagrożeń, wśród których są bezmiar nadawców, bezkres informacji, różnorodność treści, a zwłaszcza problem z weryfikacją i wiarygodnością informacji. Daje to okazję do manipulowania Źródła finansowania przedsięwzięć innowacyjnych Elementem, który może pomóc kreować, absorbować, jak i adaptować innowacje służące rozwojowi lokalnemu, są możliwości pozyskania środków finansowych na ich realizację. Dostępne środki dla jednostek samorządu terytorialnego skierowane są zarówno na projekty inwestycyjne, jak i na przedsięwzięcia promujące rozwiązania 20 P. Lissewski, Cyberdemokracja? Internetowe iluzje, Przegląd Politologiczny 2002, Nr 3, s. 117.

154 Rola innowacji w rozwoju lokalnym 153 innowacyjne w lokalnym środowisku i na rzecz lokalnego środowiska. Kryterium prezentacji 2 głównych źródeł finansowania innowacji było związane z dostępnością do nich jednostek samorządu terytorialnego. Pierwszy skierowany jest głównie do dużych jednostek miejskich, drugi zaś do gmin wiejskich Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka wraz z regionalnymi programami Szansą na pozyskanie inwestorów reprezentujących innowacyjne rozwiązania są środki finansowe w ramach poddziałania W ramach tego programu wsparcie finansowe mogą uzyskać te jednostki samorządu terytorialnego, które zdecydują się na podjęcie działań na rzecz działań studyjno koncepcyjnych w ramach przygotowania terenów inwestycyjnych. Dofinansowaniu podlegają przede wszystkim wszelkiego rodzaju opracowania, badania, analizy, raporty. Z kolei w regionalnych programach operacyjnych znajdują się środki finansowe na kompleksowe uzbrojenie terenu pod inwestycję, w tym budowę dróg, urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych, ciepłowniczych, elektrycznych, gazowych, telekomunikacyjnych Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Oś 3 i 4 Głównym celem programu jest aktywizacja społeczności wiejskich. W odróżnieniu od wcześniejszych programów skierowanych na tereny wiejskie (np. SAPARD) jego innowacyjność polega przede wszystkim na włączeniu w te działania partnerów społecznych i gospodarczych. Sektor publiczny, czyli samorządy nie są już jedynymi podmiotami biorącymi udział w przedsięwzięciu. Istotną rolę odgrywa oddolna inicjatywa, która w sformalizowanej formie przyjmuje postać lokal- 21 Zob. na przykład Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny, działanie 1.7: Przygotowanie terenów inwestycyjnych.

155 154 Arkadiusz Ptak nej grupy działania (LGD). Dla obszaru swojego działania LGD samodzielnie opracowuje strategię rozwoju, jak również dokonuje wyboru tych projektów, które stwarzają szansę na wzmocnienie poczucia lokalnej wspólnoty, podniesienia jakości zarządzania, czy też wzmocnienia kapitału społecznego. W pełni zatem realizowana jest zasada subsydiarności. W ramach tego programu środki finansowe mogą otrzymać samorządy na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich, w tym na rozwiązania innowacyjne w zakresie wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych, w szczególności wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy. Dofinansowaniu podlega również budowa infrastruktury szerokopasmowego Internetu. Ponadto wsparciu podlegają przedsięwzięcia, których celem jest zaspokajanie potrzeb społecznych i kulturalnych oraz promowanie obszarów wiejskich, co wpłynie na wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej.

156 Jerzy Babiak KLASTRY JAKO FORMA ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI W SKALI LOKALNEJ 1. Idea klastrów na świecie Współczesny rozwój gospodarczy wyznaczają dwa główne czynniki. Jednym z nich jest wiedza i to zarówno na poziomie bezpośredniej wytwórczości, jak i zarządzania. Drugim zaś są innowacje definiowane przez OECD jako szereg działań o charakterze technologicznym, naukowym, organizacyjnym, finansowym i handlowym, mających na celu opracowanie i wdrożenie nowych produktów czy też procesów lub znaczne ich ulepszenie 1. Inwestowanie w innowacyjność i gospodarkę opartą na wiedzy stanowi współcześnie bardzo ważną i zarazem, jak się wydaje, jedyną skuteczną drogę rozwoju tak w skali globalnej jak i krajowej, czy też regionalnej. Wzrost ich wagi w szczególności w walce ze skutkami kryzysu dostrzega Unia Europejska wskazując, iż w sytuacji ograniczonych możliwości budżetowych wprowadzanie innowacyjnych produktów, usług, procesów biznesowych oraz społecznych stanowi istotny element wzrostu konkurencyjności Europy. Dlatego też innowacyjność stała się kluczowym elementem strategii Europa 2020, w której wskazano, że do najistotniejszych współczesnych wyzwań takich jak zmiany klimatyczne, kwestia energii i kurczących się jej zasobów, czy też problem 1 OECD, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Oslo Manual, OECD/Eurostat 2005.

157 156 Jerzy Babiak zdrowia i starzejących się społeczeństw, należy podchodzić w kategoriach innowacyjności. Europa posiada duży w tej dziedzinie potencjał przejawiający się zarówno w obszarze nauki jak i biznesu. Podkreślono jednak potrzebę dalszych inwestycji w obszary związane ze słabymi stronami wspólnotowej polityki, do których zaliczono w szczególności: niedoinwestowanie rozwoju wiedzy, niedostateczne warunki ramowe poczynając od braku dostępu do finansowania, wysokich kosztów ochrony praw własności intelektualnej, poprzez powolną standaryzację i nieefektywne wykorzystywanie publicznych zasobów, co stanowi poważne utrudnienie w sytuacji, gdy przedsiębiorstwa mogą obecnie inwestować i prowadzić badania w dowolnej części świata, zbyt duże rozdrobnienie i kosztowne dublowanie się podejmowanych przedsięwzięć 2. Stąd też uznano, iż największym wyzwaniem wobec Unii Europejskiej oraz państw członkowskich jest stworzenie efektywnej strategii wdrażania innowacyjności, opartej na ścisłym powiązaniu i komplementarności polityk prowadzonych tak na szczeblu wspólnotowym jak i narodowym 3. W ten nurt doskonale wpisuje się idea klasteringu, która współcześnie jest uznawana za jedną ze sprawdzonych już dróg realizacji polityki innowacyjności. Najogólniej klaster (ang. cluster) 4 stanowi formę pionowych i poziomych powiązań między przedsiębiorstwami, światem nauki oraz różnorodnymi organizacjami. Po raz pierwszy pojęcia klaster w odniesieniu do specyficznych form współpracy przedsiębiorstw użył w 1990 r. M.E. Porter, który zdefiniował je jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi insty- 2 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Committee of the Regions, Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union, Brussels , COM(2010) 546 final, s Ibidem, s W literaturze jako równoznaczny używa się terminu grono.

158 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 157 tucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń nauki) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących ze sobą, ale również współpracujących 5. Warto podkreślić, że powiązania między poszczególnymi elementami wchodzącymi w skład klastra są zarówno poziome poprzez np. komplementarne produkty i usługi, stosowanie podobnych technologii czy standardów, jak i pionowe m.in. poprzez łańcuchy zakupów i sprzedaży. Głównym celem takiej współpracy jest osiągnięcie stanu synergii, czyli integracji działań wielu podmiotów w celu obniżenia kosztów przygotowania i promocji produktu, co w konsekwencji pozytywnie wpływa na wzrost zysków. Bez wątpienia wpływa to także na wzrost innowacyjności samych przedsiębiorstw m.in. poprzez transfer wiedzy i pomysłów naukowych do produkcji. Takie podejście jest wyrazem relatywnie nowego sposobu myślenia w kwestiach konkurencyjności przedsiębiorstw, jednakże w wielu krajach rozwiniętych stanowi element determinujący wysoką pozycję zorganizowanych już w ten sposób regionów. Schemat 1. Podmioty wchodzące w skład klastra ŚRODKOWISKO BADAWCZO- -NAUKOWE RZĄD FIRMY INSTYTUCJE FINANSOWE INSTYTUCJE OTOCZENIA BIZNESU Źródło: opracowanie własne na podstawie Ö. Sölvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych. Inicjatywy Klastrowe w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji, s M.E. Porter, Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa 2001, s. 246.

159 158 Jerzy Babiak Współcześnie, na co wskazuje T. Jarus 6, klasyczna definicja klastra zaproponowana przez M.E. Portera, straciła pod pewnymi względami na aktualności. Systemowa zmiana w podejściu do tej formy kooperacji dotyczy w szczególności dwóch jej członów. Ze względu na digitalizację świata fizyczna, geograficzna bliskość współpracujących w ramach klastra podmiotów nie jest warunkiem koniecznym. Drugim czynnikiem, który nie odgrywa już tak kluczowej roli jest podobieństwo sektorowe. Najnowsze tendencje w budowaniu podobnych form współdziałania nakierowane są na potrzeby konkretnej grupy odbiorców, które stanowią główny cel podejmowania współpracy 7. Takie podejście dodatkowo generuje pewne korzyści z uwagi na fakt, iż kooperacja z partnerami z różnych branż wywołuje z pewnością mniejszy niepokój niż w sytuacji współpracy z bezpośrednimi konkurentami 8. Najbardziej znanym na świecie klastrem jest Dolina Krzemowa (Kalifornia, USA), która na powierzchni 300 mil 2 skupia ponad 6 tys. firm wysokotechnologicznych zajmujących się w głównej mierze rozwojem mikroelektroniki oraz komputerów 9. Charakterystyczną jego cechą jest wysoka mobilność pracowników oraz bardzo rozbudowana sieć społeczna pozwalająca na sprawny przepływ wiedzy i informacji. W Europie przykładałem niezwykle efektywnej współpracy w ramach klastra jest szweckie Telecom City, który powstał na obszarze wysokiego bezrobocia strukturalnego związanego z upadkiem przemysłu metalowego. Dzięki dużemu zaangażowaniu uniwersytetu, władz lokalnych oraz środowiska biznesowego, w ciągu zaledwie dziesięciu 6 T. Jarus ekspert Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w zakresie regionalnych strategii innowacyjnych, właściciel firmy NewConcept, która zajmuje się doradztwem we wczesnych fazach rozwoju przedsiębiorstw. 7 Obecnie m.in. w Hiszpanii podejmowane są eksperymenty w zakresie nowego modelu budowania klastrów nakierowanych na potrzeby określonych konsumentów. 8 T. Jarus, Wiek kooperacji, [w:] Wielkopolska konkuruje wiedzą a nie biedą, publikacja poświęcona Światowym Dniom Innowacji zorganizowanym w dniach 8 12 września 2008 r. w Poznaniu, s Początki Doliny Krzemowej datuje się na 1912 r.

160 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 159 lat region stał się jednym z najlepiej rozwiniętych nie tylko w Szwecji, ale i Europie. Obecnie klastry są uważane za sprawdzone już formy innowacyjnych rozwiązań występujących tak na szczeblu krajowym, regionalnym jak i lokalnym. Wśród korzyści współpracy w ramach tak zorganizowanej struktury wymienia się: wzrost poziomu wiedzy przedsiębiorstwa zwiększają swój potencjał wynikający ze współpracy i wymiany doświadczeń; działanie na zasadach komplementarności w celu zdobywania większych zamówień, których pojedyncza jednostka nie byłaby w stanie zrealizować; rozwój potencjału gospodarczego powiązanego z obniżeniem kosztów działalności poprzez wspólny marketing, zakup podstawowych surowców, uzyskiwanie atrakcyjnych rabatów; wzmocnienie społecznych powiązań, także nieformalnych, które prowadzić mogą do generowania nowych pomysłów i podejmowania nowych inicjatyw biznesowych; usprawnienie przepływu informacji w ramach klastra, dzięki czemu usługodawcy finansowi mogą dokonać oceny wiarygodności przedsiębiorstw, zaś firmy uzyskać rekomendacje w kwestiach poziomu usług świadczonych przez ich partnerów; rozwój infrastruktury usług finansowych, prawniczych itp. 10 Warto także zauważyć, iż klastry rozpatrywane są jako pewne systemy wpływające z jednej strony na dynamikę rozwoju samych podmiotów wchodzących w ich skład, z drugiej zaś w skali makro jako determinanty ogólnego wzrostu gospodarczego regionu, kraju a nawet świata. W związku z możliwościami, jakie daje współpraca w ramach klastrów, są one promowane i zarazem wspierane w ramach polityki Unii Europejskiej. W 2006 r. wzmocnienie klastrów w Europie zostało uznane jako jeden z 9 priorytetów skutecznego promowania 10 Jak rozwijać klaster praktyczny przewodnik, Raport przygotowany dla Departamentu Handlu i Przemysłu oraz angielskich Regionalnych Agencji Rozwoju przez Firmę Ecotec Research and Consulting, s. 8.

161 160 Jerzy Babiak innowacji 11. Na znaczenie tej formy współpracy wskazują także działania Dyrekcji Generalnej ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu, która we wrześniu tego samego roku powołała do życia Europejski Alians Klastrów (ang. PRO INNO European Cluster Aliance; ECA). Głównym jego celem jest utrzymywanie na szczeblu unijnym stałego dialogu wśród krajowych i regionalnych władz odpowiedzialnych za wdrażanie polityki klastrowej w poszczególnych państwach. Na początku działalności ECA stanowił sieć 4 czterech międzynarodowych projektów łączących klastry: BSR InnoNET dotyczy tworzenia Sieci Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego; INNET zakłada budowę transeuropejskiej sieci współpracy krajowych instytucji oraz regionalnych agencji odpowiedzialnych za wspieranie innowacji na szczeblu lokalnym; CEE ClusterNetwork projekt jest nakierowany na budowę transregionalnej sieci współpracy w obszarze tworzenia i wspierania klastrów w Europie Centralnej i Wschodniej; CLUNET jego celem jest wymiana doświadczeń oraz wdrożenie trzech pilotażowych projektów związanych z polityką wspierania klastrów 12. Obecnie w ramach Aliansu realizowane są także inne projekty 13. Jednym z najważniejszych dokumentów stricte dotyczących klasteringu jest Komunikat Komisji Europejskiej z 17 października 2008 r., którego głównym celem jest tworzenie korzystnych warunków umożliwiających rozwój klastrów w Europie. Współcześnie w sytuacji globalnej konkurencji, ta forma współpracy jest postrzegana jako ważny element rozwoju ekonomiczno-gospodarczego. Dlatego unijne rozwiązania mają przyczynić się do wzrostu liczby klastrów na światowym poziomie, zwiększenia ich innowacyjności oraz lep- 11 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Committee of the Regions, Putting knowledge into practice: A broad-based innovation strategy for the EU, Brussels , COM(2006) 502 final z dnia Patrz szerzej:

162 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 161 szej współpracy międzynarodowej. Mimo, iż polityka klastrowa leży w głównej mierze w gestii krajów członkowskich, to jednak Komisja Europejska podejmuje działania promujące wspólne inicjatywy na rzecz rozwoju klasteringu Przykładowe rozwiązania klastrów w Polsce Podobnie jak na szczeblu unijnym tak i krajowym jedną z praktycznych dróg realizacji polityki innowacyjności jest współpraca w ramach klastrów. W Polsce klastry powstają od 1977 r. 15 Zakres form organizacyjno-prawnych, w oparciu o które działają jest bardzo rozległy. Mogą one funkcjonować w formach bardziej zorganizowanych takich jak stowarzyszenie, konsorcjum, fundacja, spółka akcyjna oraz spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Jednakże współpraca w ramach klastra może być także zorganizowana na zasadach izby gospodarczej, umowy partnerskiej, umowy o współpracy, ale także porozumienia czy też nieformalnego zrzeszenia 16. Poszczególne modele klastrów różnią się pod względem przedmiotu, celu i obszaru działania klastra, rodzaju podmiotów wchodzących w jego skład, sposobu organizacji oraz formy prawnej. Próbując wyodrębnić typy czy też rodzaje struktur klastrowych należy uwzględnić m.in. genezę ich powstania, okres działalności, przedmiot działania, rodzaj powiązań między firmami wchodzącymi w jego skład oraz stopień zaangażowania w innowacyjne procesy 17. Wedle ekspertyzy przygotowanej przez A. Sosnowską i S. Lubejko Efektywny model funkcjonowania klastrów 14 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Committee of the Regions, Towards world-class clusters in the European Union. Implementing the broad-based innovation strategy, Brussels , COM(2008) 652 final z dnia Benchmmarking klastrów w Polsce Raport z badań, Warszawa 2010, s z dnia

163 162 Jerzy Babiak w skali kraju i regionu, z 2007 r. w polskich warunkach funkcjonują i potencjalnie mogą powstawać klastry: regionalne lub inaczej tradycyjne (branżowe), składające się z firm wytwarzających produkty należące do tradycyjnych gałęzi przemysłu, np. przemysł meblarski, włókienniczy, metalowy; wśród niech można wymienić: Wielkopolski Klaster Meblarski, Dolnośląski Klaster Surowcowy, Podlaski Klaster Obróbki Metali; innowacyjne, które od poprzednich różnią się przede wszystkim obecnością w ich strukturze przedstawicieli sfery B+R; do nich zaliczyć można m. in.: Klaster Dolina Ekologicznej Żywności koordynowany przez Wyższą Szkołę Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, Wielkopolski Klaster Chemiczny tworzony przez Wydział Chemii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu; innowacyjne high-tech o powiązaniach sieciowych, które spełniają warunki zaliczenia ich do modelu klastrów innowacyjnych, zostały jednak wyodrębnione z uwagi na przedmiot działania, tj. nowoczesne technologie oraz sieciowy charakter powiązań oparty na technologii ITC; należą do nich np. ICT Pomerania, Ogólnopolski Klaster E-zdrowie, czy też Klaster-Małopolski Klaster Informatyczny 18. Uwzględniając w/w wymiary należy jednak zaznaczyć, że tak w obszarze funkcjonujących w Polsce inicjatyw odnoszących się do idei klastra jak również wyodrębnionych typów, występuje duże zróżnicowane. Największym, nowoczesnym a zarazem najprawdopodobniej najstarszym w pełni dojrzałym klastrem w Polsce jest Dolina Lotnicza na Podkarpaciu 19. Należy ją zaliczyć do modelu klastrów innowacyjnych high-tech. Formalnie w oparciu o zasady działania stowarzyszenia klaster funkcjonuje od 2003 r. jednakże jego początki są znacznie starsze. W latach 90. ubiegłego stulecia przemysł lotniczy ucierpiał w skutek załamania rynku wschodniego. Ponowny jego roz- 18 A. Sosnowska, S. Lubejko, Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu, Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007, s Koordynatorem klastra jest Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza.

164 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 163 kwit nastąpił na początku XXI w., gdy kapitał amerykański przejął zakłady w Mielcu, Rzeszowie i Krośnie 20. Obecnie klaster skupia 80 przedsiębiorstw działających w województwach: podkarpackim, małopolskim i lubelskim a w planach na najbliższe kilka lat liczba ta ma wzrosnąć do 100. Dolina współpracuje także z Politechniką Rzeszowską, w której strukturach znajduje się Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa, stanowiący główne zaplecze naukowo-badawcze dla klastra. Niezwykle istotną konsekwencją takiej organizacji regionu jest jego krajowy, europejski a nawet globalny zasięg. Warto podkreślić także, że takie inicjatywy z powodzeniem mogą być realizowane i pozytywnie wpływać na konkurencyjność oraz atrakcyjność inwestycyjną także słabo rozwiniętych regionów na co wyraźnie wskazuje fakt, iż Klaster Dolina Lotnicza został zorganizowany w jednym z najsłabiej rozwiniętych regionów Unii Europejskiej. Obecnie obserwuje się znaczny wzrost dynamiki rozwoju tej formy współpracy, którego początki należy łączyć z przystąpieniem Polski do struktur unijnych i związaną z tym możliwością korzystania z programów pomocowych przeznaczonych na ten cel. Sytuacja ta sprzężona jest także ze wzrostem zainteresowania ideą klasteringu ze strony zarówno przedstawicieli strefy B+R jak również samych władz lokalnych i krajowych. Wedle danych z 2008 r. w Polsce istniały wówczas łącznie 132 klastry i inicjatywy klastrowe 21. Warto 20 B. Włodarczyk, Terytorialne konsorcjum turystyczne albo klaster turystyczny, [w:] B. Włodarczyk, J. Kaczmarek, A. Stasiak, Produkt turystyczny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s Rozróżnia się pojęcie klastra od inicjatywy klastrowej, która obejmuje działania na niższym szczeblu tzn. w obrębie danego klastra. Definiuje się ją jako zorganizowane i świadome przedsięwzięcie, którego zasadniczym celem jest wpływanie w usystematyzowany sposób na rozwój danego klastra. Biorą w niej udział główni przedstawiciele danego klastra pochodzący z sektora gospodarczego, naukowego oraz publicznego. Takie inicjatywy są finansowane zarówno ze środków własnych ich uczestników, jak również w ramach programów pomocowych na rzecz rozwoju klastrów. Powstają one zazwyczaj w formie projektów, jednakże większość z nich w ciągu miesięcy zostaje przekształcona w bardziej formalne struktury. Por. M.E. Porter, Konkurencyjna przewaga narodów, 1990 oraz M.E. Porter, Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa 2001.

165 164 Jerzy Babiak zauważyć, że znaczna część z nich powstała w wyniku uruchomionych regionalnych i krajowych programów pomocowych. W Polsce struktura branżowa funkcjonujących klastrów jest zróżnicowana regionalnie i bardzo ściśle wiąże się ze specyfiką danego województwa. Można jednakże wymienić branże dominujące, do których zaliczyć należy: technologie i informacyjna, generatory i przemysł mocny, biofarmacja 22. Mapa 1. Klastry oraz inicjatywy klastrowe w Polsce Zachodniopomorskie 6 Lubuskie 4 Pomorskie Warmińsko-mazurskie 8 7 Wielkopolskie 8 Dolnośląskie 8 Kujawsko- -pomorskie 5 Łódzkie 11 Opolskie 4 Śląskie 6 Mazowieckie 7 Świętokrzyskie 11 Małopolskie 9 Podlaskie 8 Lubelskie 22 Podkarpackie 12 Stan na listopad 2008 r. Źródło: z dnia Najnowsze informacje wskazują, że liczba klastrów wzrosła do 176 i zrzeszają one obecnie blisko 1,5 tys. firm 23. Pomimo tak znacz- 22 Wykorzystanie koncepcji klastrów dla kształtowania polityki innowacyjnej i technologicznej państwa. Rekomendacje dla polityki stymulowania klastrów w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2009, s Dane za 2010 r., z dnia

166 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 165 nego przyrostu, zjawisko klatringu w Polsce należy ocenić jako znajdujące się w początkowej fazie rozwoju. Jak zauważają autorzy przeprowadzonych przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową badań z 2009 r., wynikać to może z błędnie ukierunkowanej polityki regionalnej, która odgórnie typuje branże objęte wsparciem na rzecz rozwoju klastrów. Ponadto zarówno kryteria otrzymania pomocy jak i sama pula przyznawanych środków finansowych są relatywnie niskie. Stąd też część inicjatyw klastrowych zamiera wraz z wygaśnięciem udzielanego wsparcia lub też końcem realizacji danego projektu. Podjęte przez Instytut analizy pozwoliły także na wyeliminowanie z początkowej puli ok. 140 zidentyfikowanych inicjatyw klastrowych tych, które nie spełniają założeń koncepcji klastra lub są bierne w działaniu. Po takiej weryfikacji okazało się, że realnie funkcjonujących klastrów jest znacznie mniej 24. Obecnie inicjatywy klastrowe są bardzo promowane tak na szczeblu wspólnotowym jak i krajowym. Działania te mają swoje odzwierciedlenie w statystykach, tzn. w ciągu dwóch lat ( ) ich liczba wzrosła o 25%. Jednakże z badań wykonanych na zlecenie Ministerstwa Gospodarki wynika, że skłonność polskich przedsiębiorstw do współpracy zarówno między sobą jak i ze sferą naukowo-badawczą jest nadal niska. Jest to spowodowane z jednej strony relatywnie krótkim okresem funkcjonowania w Polsce sektora firm prywatnych, charakteryzującym się silną konkurencją w szczególności na rynkach lokalnych, z drugiej zaś wynika z braku zaufania między partnerami biznesowymi, którzy nie dostrzegają możliwości rozwojowych i poprawy konkurencyjności wynikających z kooperacji. Fakt ten stanowi bez wątpienia jedną z głównych tzw. miękkich barier hamujących rozwój klasteringu. Obok nich można wymienić także bariery twarde, do których zaliczyć należy przeszkody fizyczne, czy też techniczne, administracyjne oraz legislacyjne 25. Współcześnie korzyści uczestnictwa w inicjatywach klastrowych wydają się być niekwestionowane, stąd też sformułowano tzw. kon- 24 Wykorzystanie koncepcji klastrów, op. cit., s Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce, Projekt Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2009, s

167 166 Jerzy Babiak cepcję polityki opartej o klastry (ang. cluster based policy; CBP). Należy ją rozumieć jako zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli dla podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych przede wszystkim na szczeblu regionalnym 26. Podkreśla się, iż CBP powinna być dostosowana do specyfiki danego kraju, co w konsekwencji prowadzi do sytuacji, iż nie ma obecnie jednego, uniwersalnego modelu jej prowadzenia. Poszczególne państwa zasadniczo różnią się m.in. pod względem priorytetów wyróżnianych w jej obszarze, stopniem jej wyodrębnienia w ramach prowadzenia różnych polityk szczegółowych, szczeblem jej realizacji, wykorzystywanych instrumentów a także poziomem ingerencji państwowej. Elementem wspólnym wydaje się być cel nadrzędny, za który uznaje się podnoszenie konkurencyjności gospodarczej kraju jak również poszczególnych regionów. Polska jest przykładem państwa, w którym polityka klastrowa nie stanowi osobnego obszaru działalności rządu i nie jest wprost uregulowana żadnym odrębnym aktem prawnym. Pośrednio odnoszą się do niej dokumenty strategiczne w szczególności te dotyczące innowacji. Ponadto klastry nie stanowią podmiotu polityki państwa a są postrzegane w kategoriach niezwykle istotnych instrumentów realizacji i łącznia różnych polityk w tym polityki innowacyjności, rozwoju regionalnego i sfery badawczo-rozwojowej oraz polityki przemysłowej 27. Należy jednak podkreślić, że ich rozwój i funkcjonowanie wspierane są w ramach różnych programów finansowanych ze środków unijnych 28. W latach klastry mogą korzystać 26 T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz, Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s K. Gulda, Klastry jako szansa dla przedsiębiorczości, [w:] M. Dzierżanowski, S. Szulika (red.), Wspieranie rozwoju klastrów w Polsce i zagranicą doświadczenia i wyzwania, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s Dotychczas klastry były wspierane poprzez dwa funkcjonujące w latach Sektorowe Programy Operacyjne, tj. Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw w ramach działań: Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw (Działanie 1.1) oraz Wzmocnienie współpracy

168 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 167 z pomocy w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Działanie 5.1 Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. Takie możliwości daje również PO Kapitał Ludzki w obszarze Działania 2.1 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki 29. Dodatkowo idea klasteringu popularyzowana jest w ramach PO Rozwój Polski Wschodniej. W obszarze Działania 1.4 Promocja i współpraca (komponent Współpraca ) można starać się o środki na rzecz tworzenia i rozwijania sieci współpracy, w tym identyfikacji i budowy klastrów. Ponadto klastering wspierany jest także poprzez Regionalne Programy Operacyjne, przy czym należy zauważyć, że dają one bardzo zróżnicowany poziom możliwości aplikowana o środki unijne 30. między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką (Działanie 1.4) oraz Rozwój Zasobów Ludzkich, poprzez Działanie 2.3 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki schemat b) Promocja rozwiązań systemowych w zakresie potencjału adaptacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Ten ostatni stanowił podstawę realizowanego w latach przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości systemowego projektu pt. Program szkoleń promujących clustering. PARP prowadziła także w 2007 r. pilotażowy program Wsparcie na rozwój klastra. Pomoc dla klastrów udzielana także była w ramach priorytetu 2 Wzmocnienie działania rozwoju zasobów ludzkich w regionach poprzez działanie 2.6 Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. 29 W szczególności dotyczy to poddziałań: Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, Partnerstwo dla zwiększania adaptacyjności oraz Wsparcie systemowe na rzecz zwiększenia zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw. 30 Część Regionalnych Programów Operacyjnych przewiduje osobne działania na rzecz wspierania klastrów, inne łączą działania mające na celu rozwój klasteringu z działaniami dotyczącymi przedsiębiorczości, wsparcia otoczenia biznesu lub budowy relacji między przedsiębiorstwami a sferą B+R. Są też takie RPO, w których nie wyodrębniono działań na rzecz rozwoju klastrów, jednakże wśród kryteriów wyboru projektów te dotyczące inicjatyw klastrowych stanowią priorytetowe. W niektórych nie przewidziano możliwości ubiegania się o środki finansowe na rozwój klastrów, stąd też potencjalni beneficjenci mogą aplikować jedynie o wsparcie krajowe. Patrz szerzej: A. Kowalski, Polityka rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010.

169 168 Jerzy Babiak * * * Na rosnące znaczenie innowacyjności 31 oraz potrzebę jej wspierania wskazuje fakt, iż w 2010 r. powołano w Sejmie Komisję Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii 32, której powstanie przynosi perspektywę zmian w obszarze polityki innowacyjności. Jednym z jej zadań jest praca nad stworzeniem prawa w jeszcze większym stopniu sprzyjającego rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy. Efektem działań nowej Komisji jest Ustawa z dnia 3 lutego 2011 r. o zmianie ustawy o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej 33, która ma ułatwić dostęp do unijnych funduszy przeznaczonych na wspieranie innowacji. Ustawa dostosowuje także polskie prawo do przepisów unijnych w tym zakresie. Z uwagi na fakt, iż ogólny poziom rozwoju klasteringu w Polsce nadal wydaje się niski, jako słuszne należy uznać szerokie możliwości uzyskania przez nie wsparcia. Mając na uwadze korzyści, jakie przy- 31 W Polsce wsparciem dla innowacyjności zajmują się: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), Krajowa Agencja Poszanowania Energii, Instytut Wzornictwa Przemysłowego (IWP), Urząd Patentowy RP, centra badawczo-rozwojowe, agencje rozwoju regionalnego. Wśród przedsięwzięć promujących innowacyjność warto wymienić chociażby koordynowany przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości program Bon na innowacje, którego czwarta edycja zostanie uruchomiona w marcu 2011 r. Głównym jego celem jest zachęcenie mikro- i małych przedsiębiorstw do nawiązania współpracy z jednostki naukowymi. 32 Komisja została powołana do życia 29 października 2010 r. Jej działania koncentrować się mają w obszarze innowacyjności, informatyzacji oraz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Już na drugim posiedzeniu Komisja zapoznała się z Strategię Innowacyjności OECD zaprezentowaną w Raporcie Organizacji Współpracy Gospodarki i Rozwoju z maja 2010 (Measuring Innovation: A New Perspective, OECD, maj 2010, dokument dostępny na stronie internetowej OECD). Pod obrady Komisji został także skierowany rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o niektórych formach wspieranie działalności innowacyjnej (druk nr 3688), który 3 lutego 2011 r. został ostatecznie uchwalony i przekazany do Senatu. 33 Ustawa została przekazana do Senatu, który zaproponował cztery poprawki. Ostatecznie Komisja Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii, do której zostały skierowane przyjęła stanowisko, iż należy je odrzucić.

170 Klastry jako forma rozwoju innowacyjności w skali lokalnej 169 nosi ta forma współpracy, w przyszłości należy podjąć dalsze działania mające na celu wzmocnienie wytworzonych form kooperacji w obrębie klastrów już istniejących a także stymulowanie podejmowania nowych inicjatyw. Ponadto w budowaniu zasad przyszłej polityki związanej z klastrami, warto także uwzględnić dominujący na świecie oddolnie inicjowany model ich powstawania, dzięki czemu jak się wydaje może ona być skuteczniejsza i wpływać pozytywnie na trwałość istniejących klastrów.

171

172 CZĘŚĆ II

173

174 Dariusz Żuk DROGA DO POLSKI PRZEDSIĘBIORCZEJ STRATEGIA POLSKI PRZEDSIĘBIORCZEJ Przedsiębiorczość to narodowa cecha Polaków, a Polska to kraj wielkich możliwości. Polacy wygrywają światowe konkursy informatyczne oraz współtworzą największe projekty biznesowe i badawcze, pracują w międzynarodowych zespołach naukowych, są znani ze swojej pracowitości i kreatywności. Według Eurobarometru, prawie 50% młodych Polaków zamierza stworzyć w perspektywie 5 lat własną firmę, co stawia nas pod tym względem w czołówce światowej. Przedsiębiorczość to również szansa dla naszego kraju na wejście do grona najbardziej liczących się gospodarek świata, szybki wzrost dobrobytu Polaków oraz stworzenie wizji kraju w perspektywie najbliższych lat. Jednak, aby to osiągnąć, musimy zmierzyć się z odległymi miejscami w światowych rankingach dotyczących zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. Również edukacja przedsiębiorczości oraz instytucje wspierające biznes ciągle funkcjonują na niezadawalającym poziomie.

175 174 Dariusz Żuk Wizja Polski Przedsiębiorczej Celem Drogi do Polski Przedsiębiorczej jest wykreowanie do 2020 roku najlepszego systemu wspierania przedsiębiorczości na świecie oraz stworzenie w Polsce unikalnego środowiska i swoistego idealnego świata dla start upów. Efektem naszej działalności będzie wykreowanie min. 3 firm na skalę Skype a, 10 firm z sukcesem ogólnokrajowym porównywalnymi m.in. z Gadu Gadu i tysiące firm spełniających przedsiębiorcze pasje i marzenia Polaków. Chcemy, aby państwo polskie stało się światowym liderem we wspieraniu przedsiębiorczości, aby polska przedsiębiorczość stała się domeną wiodących instytucji w kraju, a polscy politycy liczyli się ze zdaniem milionów drobnych przedsiębiorców odpowiedzialnych za nasz dobrobyt. Dotychczasowe osiągnięcia Polska Przedsiębiorcza poprzez dotychczasowe funkcjonowanie wykreowała kilkadziesiąt projektów i działań, w których udział wzięło ponad 80 tys. młodych osób. Powstało kilka tysięcy firm, utworzonych zostało ponad 10 tys. miejsc pracy. 1 Polska Przedsiębiorcza realizuje swoją wizję i osiąga cele w oparciu o 3 główne obszary: Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości ( Funkcjonująca od 5 lat największa w Europie sieć 40 AIP na uczelniach w całym kraju, umożliwiła dotychczas funkcjonowanie ponad 5 tysiącom pomysłów na biznes. Wiele z nich to firmy odnoszące rynkowe sukcesy w wielu branżach, m.in. Goldenline, Photoblog, Highclass, Apeiron, Beds.pl. Firmy, które powstały w AIP zatrudniają już kilka tysięcy osób i wypracowują przychody rzędu kilkuset milionów złotych. Na koniec 2010 roku w AIP funkcjonowało ponad 1400 pomysłów biznesowych, w których pracuje ponad 3000 osób. 1 Projekt AIP został wybrany do prezentacji dobrych europejskich praktyk w książce Polska i Rosja na drodze innowacyjnego rozwoju, J. Kotowicz-Jawor (red.), INE PAN, Warszawa 2008.

176 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 175 Sukces AIP był możliwy dzięki innowacyjnemu systemowi funkcjonowania w ramach preinkubacji, dzięki czemu osoba rozpoczynająca działalności nie musi rejestrować firmy na rynku i może funkcjonować w ramach AIP korzystając m.in. z osobowości prawnej, księgowości, dostępu do biur i doradztwa. Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości ułatwiają start w biznesie poprzez innowacyjny na skalę europejską sposób na prowadzenie firmy na zasadzie pionu AIP (w programie preinkubacji), bez konieczności zakładania własnej działalności gospodarczej, co ogranicza koszty, biurokrację oraz ryzyko początkujących przedsiębiorców i pozwala im skoncentrować się na rozwijaniu swojego biznesowego przedsięwzięcia. W tej chwili nasze Inkubatory są już prawie w całym kraju. Ilustruje to mapa 2 oraz lista Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości w Polsce (zob. tabela 6). Mapa 2. Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości w Polsce

177 176 Dariusz Żuk Tabela 6. Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości w Polsce Miasto Jednostka Adres Białystok Białystok Bydgoszcz Bydgoszcz Bydgoszcz Bydgoszcz Chorzów Częstochowa Częstochowa Punkt Biznesowy Uniwersytet w Białymstoku Wyższa Szkoła Finansów i Zarzadzania Wyższa Szkoła Gospodarki Uniwersytet Technologiczno- Przyrodniczy Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Wyższa Szkoła Bankowa Górnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Politechnika Częstochowska Wyższa Szkoła Lingwistyczna ul. Warszawska 63, lok. 134A, Białystok ul. Ciepła 40 lok. 15, Białystok ul. Garbary 2, bud. E, Bydgoszcz ul. Kaliskiego 7, bud. 2.1, biuro 22 i Bydgoszcz ul. Ogińskiego 16, VI piętro, pokój , Bydgoszcz Ulicy Fordońskiej 74 pok. 102, Bydgoszcz ul. Racławicka 23, bud. B, pok. 110, Chorzów ul. Armii Krajowej 19B sala 206, Częstochowa ul. Garncarska 6/8, Częstochowa

178 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 177 Miasto Jednostka Adres Gdańsk Gliwice Katowice Uniwersytet Gdański Agencja Rozwoju Lokalnego Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania ul. Armii Krajowej 110/206, Sopot ul. Wincentego Pola 16, pok. 310, Gliwice ul. Krasińskiego 2, Katowice Katowice Uniwersytet Ekonomiczny ul. 1 Maja 50, Katowice Katowice Kielce Kraków Kraków Lublin Łódź Olsztyn Opole Płock od r. Płock Poznań Uniwersytet Śląski Uniwersytet Humanistyczno- Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach Uniwersytet Ekonomiczny Krakowska Akademia im. A. Frycza-Modrzewskiego Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości w Łodzi Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Wydział Ekonomiczny w Opolu Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica Płocki Park Przemysłowo- -Technologiczny Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu ul. Bankowa 12b, Katowice ul. Świętokrzyska 15, budynek G, pok. 206 (II piętro), Kielce ul. Rakowicka 27, pawilon A, pokój 106 (podziemie), Kraków ul. Gustawa Herlinga-Gruzińskiego 1, budynek A, pok. 013, Kraków ul. Sowińskiego 12/ Lublin Pl. Zwycięstwa 2/15 II p. budynek D, Łódź, ul. Heweliusza 2/2, Olsztyn ul. Augusta Kośnego 72, Opole Al. Kilińskigo 12, bud. A, pok. 12, Płock ul. Zglenickiego 42 bud. K, pok. 121, Płock ul. Powstańców Wielkopolskich 16, Poznań

179 178 Dariusz Żuk Poznań Rybnik Miasto Jednostka Adres Rzeszów Szczecin Wyższa Szkoła Komunikacji i Zarządzania Rybnicki Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Akademii Ekonomicznej Uniwersytet Rzeszowski Uniwersytet Szczeciński Stary Rynek 87/88, Poznań ul. Rudzka 13c, Rybnik ul. Rejtana 16c, pok. 004b, Rzeszów ul. Żubrów 6, pok. 109, Szczecin Szczecin Biuro projektów ul. Królowej Korony Polskiej 24, pok. 205, Szczecin Toruń Wyższa Szkoła Bankowa ul. Dekerta 26, Toruń Warszawa Warszawa Warszawa Punkty Biznesowe SGH Warszawa Warszawa Warszawa Politechnika Warszawska Szkoła Główna Handlowa (Warszawa) Wyższa Szkoła Ekologii I Zarządzania (Warszawa) Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych (Otwock) Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski Warszawa Wyższa Szkoła Handlu i Prawa Al. Niepodległości 222/2, Warszawa Al. Niepodległości 147 lok. 25, Warszawa ul. Rejtana 16 Al. Jerozolimskie 65/79 (Centrum LIM) pok. 214, Warszawa ul. Armii Krajowej 13, Otwock ul. Nowoursynowska 161h, pok. 116; Warszawa WNE ul. Długa 44/50 pok. 13, Warszawa WZ ul. Szturmowa 1/3, pokój C422, Warszawa ul. Świeradowska 43, Warszawa

180 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 179 Miasto Jednostka Adres Warszawa Włocławek Wrocław Wrocław Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wyższa Szkoła Bankowa ul. Newelska 6, pok 421, Warszawa ul. Plac Wolności 1, pok. 14, Włocławek ul. Kamienna 43/45, Budynek B/M, pok Wrocław ul. Komandorska 118/120, budynek B/M, pok. 2, Wrocław ul. Wagonowa 12, Wrocław Zależy nam na zadowoleniu naszych beneficjentów, dlatego też stworzyliśmy pakiet korzyści Benefits for Business (zob. tabela 7). AIP Seed Capital ( AIP SC to pierwsze przedsięwzięcie w kraju, które uzupełnia lukę kapitałową na poziomie zł na tak dużą skalę i tworzy unikalny system rozwoju start upów. Fundusz zainwestował dotychczas w 12 projektów po 100 tys. zł w każdy i zamierza w 2011 zrealizować kolejną turę 30 inwestycji. Unikalność tej metody polega na prostym modelu inwestycji, w ramach którego inwestujemy stałą kwotę 100 tys. zł, obejmując przy tym 15% udziałów i tworząc po raz pierwszy unikalny system selekcji projektów. Projekty pochodzą z AIP i następnie po etapie dopracowania koncepcji trafiają na casting i program, podczas którego komisja podejmuje decyzję inwestycyjną. Kluczowym elementem systemu jest również model pracy ze spółkami obejmujący osobistych mentorów, cykliczne spotkania i po raz pierwszy w kraju możliwość skorzystania z tworzonych przez AIP SC oddziałów zagranicznych umożliwiających wejście na międzynarodowe rynki ze swoimi produktami i usługami, jak również pozyskiwanie tam inwestorów.

181 180 Dariusz Żuk Tabela 7. Pakiet korzyści B4B

182 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 181 Tabela 8. Firmy świadczące usługi dla beneficjentów AIP

183 182 Dariusz Żuk Rycina 1. AIP Business Linki Źródło: Odpowiadając na potrzebę stworzenia innowacyjnych usług dla firm umożliwiających im szybki rozwój Polska Przedsiębiorcza podjęła się stworzenia najnowocześniejszych centrów biznesowych. Dotychczas opracowane zostały nowoczesne usługi mające na celu stworzenie po raz pierwszy systemu wirtualnej obsługi firm. W Business Linkach znajdą się również usługi świadczone w 5 lokalizacjach AIP BL w całym kraju. Do najbardziej innowacyjnych w skali międzynarodowej zaliczamy Laboratoria Multimedialne i Kreatywne, Klub Przedsiębiorcy czy też 5 rodzajów miejsc do pracy dla start upów. Pierwszym oraz wzorcowym ośrodkiem będzie AIP Business Link w Warszawie, zlokalizowany w biurowcu Zebra Tower, przy ul. Mokotowskiej 1, tuż obok stacji Metro Politechnika. Powstające właśnie centrum będzie się mieścić na dwóch piętrach o łącznej powierzchni ponad m 2. Wielkie otwarcie jest planowane na drugą połowę 2011 roku. Niebawem powstaną podobne instytucje otoczenia biznesu w czterech miastach: w Krakowie, Trójmieście, Poznaniu i Wrocławiu. Największą wartość AIP Business Link stanowi skupiona wokół niego społeczność ludzi przedsiębiorczych, dynamicznych, gotowych podejmować nowe wyzwania. Dla nich powstanie Klub Przedsiębiorcy, w którym będą mogli budować relacje biznesowe i wymieniać się doświadczeniami. Dodatkowo tworzony z myślą o nich system informatyczny będzie połączony z portalem społecznościowym dla przedsiębiorców, ułatwiającym współpracę, nawiązywanie nowych kontaktów i pozyskiwanie zleceń. Serwis będzie w stanie obsłużyć nawet użytkowników.

184 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 183 Oprócz 3 kluczowych obszarów Polska Przedsiębiorcza realizuje kilka projektów z których do wiodących można zaliczyć: Szkoła Milionerów (innowatorzy.eu) System edukacji w Polsce jest teoretyczny i nastawiony na kształcenie managerów a nie przedsiębiorców. Dlatego też stworzyliśmy Szkołę Milionerów, w której w unikalny sposób uczymy młodych ludzi biznesu. W ramach Szkoły realizowane są m.in. coaching, mentoring, szkoła innowacji oraz doradztwo biznesowe. Dotychczas Szkołę Milionerów ukończyło ponad 500 osób w całym kraju. Konkurs na Biznesplany (biznesplany.pl) Konkurs jest realizowany od 6 lat i dotychczas otrzymaliśmy ponad 5 tys. biznesplanów, co stawia ten konkurs na pozycji lidera w kraju. W ramach konkursu uczestnicy nie tylko wygrywają cenne nagrody, ale również mogą dopracować swoje pomysły podczas specjalnie przygotowanych warsztatów i rozpocząć funkcjonowanie w AIP. W ramach dotychczasowej działalności Polsce Przedsiębiorczej udało się również uruchomić kilka mniejszych, ale bardzo skutecznych działań: Radę Polski Przedsiębiorczej złożoną z wybitnych ekspertów w dziedzinie przedsiębiorczości; Kongres i Galę Polski Przedsiębiorczej; Nagrody Polski Przedsiębiorczej; Bezpłatny Magazyn Start up dystrybuowany w całym kraju; Portale internetowe (m.in odwiedzane przez ponad 100 tys. użytkowników miesięcznie. W 2011 roku strategia Polski Przedsiębiorczej obejmuje działalność w 3 kluczowych obszarach: Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, AIP Seed Capital, AIP Business Link. Obszary te realizują wizję Polski Przedsiębiorczej i mają kluczowe znaczenie w perspektywie następnych lat.

185 184 Dariusz Żuk Rycina 2. Cele Polski Przedsiębiorczej w 2011 roku Rycina 3. Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości

186 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 185 Naszym celem jest dalszy rozwój największej w Europie sieci Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości i rozwijanie unikalnego systemu testowania pomysłów na biznes zmierzającego do testowania ponad pomysłów na biznes rocznie w 2020 roku. W 2011 roku w celu realizacji naszych zamierzeń i marzeń podjęte zostaną następujące działania: oddanych zostanie do użytkowania 40 nowo wyremontowanych i wyposażonych Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości. Inkubatory posiadają specjalne kapsuły ze sprzętem komputerowym do pracy dla firm, salę konferencyjną wyposażoną w niezbędny sprzęt audiowizualny; powstanie 100 punktów biznesowych na uczelniach w całym kraju dających dostęp do usług AIP prawie 90% studentów; na koniec roku stawiamy sobie za cel funkcjonowanie ponad 2200 firm w całej sieci AIP; stworzony zostanie innowacyjny system informatyczny obsługujący obieg dokumentów księgowych, za pomocą systemu prowadzone będzie doradztwo prawne, świadczone będą dodatkowe usługi i kreowana będzie społeczność firm z AIP. Zamierzamy dalej kontynuować rewolucję w inwestowaniu w start-upy w Polsce! Celem tego etapu jest dalsza realizacja stworzonego najprostszego i najskuteczniejszego modelu finansowania na szeroką skalę początkujących polskich przedsiębiorców. Chcemy stworzyć idealny model dla startujących w Polsce ze sprawdzonymi pomysłami przedsiębiorców, który zaoferuje im oprócz możliwości prostego pozyskania kapitału na korzystnych warunkach, utrzymanie kontroli nad spółką oraz praktyczne wsparcie w rozwoju firmy. W 2011 roku planujemy podjąć następujące strategiczne działania: zainwestować w 40 nowych projektów biznesowych co z obecnymi 12 stanowić będzie największą w Polsce liczbę inwestycji kapitałowych w funduszach inwestycyjnych; wprowadzić kolejnych inwestorów w II rundzie inwestycji do co najmniej 2 projektów; stworzyć 3 biura poza granicami Polski umożliwiające po raz pierwszy wprowadzanie polskich start upów na rynki zagraniczne.

187 186 Dariusz Żuk Rycina 4. AIP Seed Capital Rycina 5. AIP Business Link

188 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 187 Celem tego obszaru jest stworzenie w Polsce najlepszych centrów biznesowych oferujących globalnie innowacyjne usługi dla firm. W 2011 roku planujemy następujące działania: stworzenie 3 AIP Business Linków w Warszawie, Wrocławiu i Krakowie; uruchomienie systemu informatycznego Business Linków umożliwiającego prowadzenie wirtualnie całości firmy księgowość, prawo, CRM, giełda współpracy. System informatyczny docelowo będzie mógł obsługiwać ponad 100 tys. firm; stworzenie laboratoriów kreatywnych, multimedialnych, wiedzy i IT; stworzenie środowiska i miejsca do pracy w 3 Business Linkach dla ponad 200 firm; uruchomienie Klubu Start upów tworzącego nowoczesną społeczność ludzi aktywnych. Dodatkowe działania Polski Przedsiębiorczej w 2011 roku Poza kluczowymi obszarami Polski Przedsiębiorczej podejmiemy w 2011 roku wiele działań i projektów oraz będziemy pracować nad nowymi pomysłami, które już w przyszłym roku mogą poszerzyć grupę 3 kluczowych obszarów. Do wiodących inicjatyw w 2011 należy zaliczyć: Kongres i Galę Polski Przedsiębiorczej (polskaprzedsiebiorcza.pl) Podczas Gali chcemy ponownie nagrodzić start up roku, przedsiębiorczą inicjatywę roku oraz wręczyć nagrody specjalne. Gala to jednak przede wszystkim okazja do zaprezentowania efektów pracy oraz zaprezentowania nowego obszaru, którym w tym roku będzie AIP Business Link. Szkoła Milionerów (innowatorzy.eu) Szkoła Milionerów w 2011 roku opracuje ostateczny model kształcenia, który zostanie do końca roku wdrożony we wszystkich regionach. Szkoła Milionerów powinna objąć swym obszarem cały kraj.

189 188 Dariusz Żuk Konkurs na Biznesplany (biznesplany.pl) Konkurs będzie organizowany po raz 8 z nową formułą dającą większe szanse uczestnikom na sprawdzanie swoich pomysłów w ramach Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości. Zakładana liczba zgłoszeń przekroczy tysiąc i będzie to wciąż największy konkurs na biznesplany w kraju. Kampania Pisania Piórem (pisaniepiorem.pl) W ramach kampanii organizowany będzie po raz kolejny największy w kraju konkurs dla gimnazjalistów oraz realizowanych będzie wiele działań pod hasłem Pisanie piórem kształtuje charakter. Odbędzie się wiele wydarzeń związanych z promowaniem przedsiębiorczości. Strony internetowe W 2011 roku zostaną zmienione strony internetowe kluczowych 3 obszarów realizujących strategię PP jak również zostanie zrealizowana nowa multimedialna strona Polski Przedsiębiorczej. Kampanie PRowe W 2011 roku przeprowadzone zostaną kampanie PRowe promujące przedsiębiorczość z największymi partnerami medialnymi oraz społecznymi w kraju. Przedsiębiorcze Miasta W ramach tego projektu zostanie zorganizowanych 5 wydarzeń w największych miastach z udziałem Honorowego Przewodniczącego Rady Polski Przedsiębiorczej Lecha Wałęsy. Podczas każdego z wydarzeń zostanie przekazana Prezydentom Miast strategia rozwoju przedsiębiorczości, odbędą się koncerty z udziałem polskich inspirujących zespołów oraz zostaną wręczone statuetki Przedsiębiorczych Miast. Jednak to nie wszystko

190 Droga do Polski Przedsiębiorczej Strategia Polski Przedsiębiorczej 189 Polska Przedsiębiorcza realizując swoją strategię rokrocznie będzie dołączała do swoich podstawowych (obecnie 3) obszarów kolejne działania. Trwają zaawansowane prace nad Szkołą Milionerów, grupą mediów ukierunkowanych na rynek start upów, programami lojalnościowymi, portalami pożyczkowymi, aplikacjami finansowo-księgowymi oraz contact center i usługami bankowymi. Polska Przedsiębiorcza to ponad 120 osób zaangażowanych w całym kraju w realizację strategii bez których nie byłoby możliwości realizowania marzeń wielu osób o szybkim rozwoju naszego kraju. Warto im za to podziękować i zaprosić każdą osobę, która chce zaangażować się w kreowanie Polski Przedsiębiorczej do współpracy. Do zobaczenia w Polsce Przedsiębiorczej

191 Tadeusz Adam Góralski INNOWACYJNE INWESTYCJE PONADREGIONALNYCH I PONADKRAJOWYCH POROZUMIEŃ KOOPERACYJNYCH FINANSOWANE PRZEZ FUNDUSZE KAPITAŁOWE Innowacja technologiczna jest oczywista, o wiele trudniej jest poszukiwać rozwiązań innowacyjnych w finansach. Poważnym ograniczeniem w tworzeniu innowacyjnych rozwiązań finansowych są standardy i modele oceny ryzyka. Innowacje w finansach są jednak możliwe w kilku zakresach. Najczęściej, co oczywiste innowacja w finansach dotyczy finansowania innowacyjnych inwestycji ale nie tylko. Istnieją możliwości tworzenia innowacyjnych instrumentów finansowych i innowacyjnych modeli oceny ryzyka. Istotnym ułatwieniem w tworzeniu innowacyjnych rozwiązań finansowych są porozumienia kooperacyjne, czyli klastry. 1. Porozumienia kooperacyjne Porozumienia kooperacyjne tworzone przez grupy inwestorów z udziałem instytucji finansowych, pozwalają inaczej niż w standardowych modelach kontrolować ryzyko wykorzystania środków finansowych. Instytucja finansowa na każdym etapie realizacji inwestycji jest w stanie nie tylko monitorować rozliczenia, ale dodatkowo może wywierać wpływ na dobór rozwiązań technicznych i technologicznych

192 Innowacyjne inwestycje ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień wykorzystywanych w przygotowaniu projektu, zwiększając w ten sposób jego atrakcyjność rynkową i tym samym możliwości rentownego wyjścia z inwestycji. W efekcie nie tylko istnieje możliwość finansowania inwestycji wysokiego ryzyka, w tym innowacyjnych projektów, ale możliwa jest także zmiana podejścia do tworzenia prawnych form zabezpieczenia spłaty. Są to jednak przede wszystkim rozwiązania bardzo ułatwiające i rozszerzające możliwości finansowania nowo powstałych spółek celowych w tym spółek powołanych dla realizacji innowacyjnych projektów. Pamiętać przy tym należy, że aby finansowanie inwestycji innowacyjnych było możliwe, inwestycje te muszą zachować realia rynkowe, muszą pozwolić wszystkim uczestnikom procesu inwestycyjnego osiągnąć co najmniej rynkowy poziom korzyści. W porozumieniach kooperacyjnych łączących inwestorów z instytucjami finansowymi jest to możliwe m.in. dlatego, że klastry pozwalają optymalizować koszty, co zmniejsza poziomy nakładów inwestycyjnych i w ten sposób generuje dla inwestorów źródło wysokiej marży sięgające nawet 30%. 2. Finansowanie innowacji Zbudowanie modelowego rozwiązania pozwalającego na nieograniczone i powtarzalne finansowanie inwestycji innowacyjnych, a tym bardziej wprowadzenie w życie takiego rozwiązania, jest skomplikowane i wymaga połączenia wielu instrumentów finansowych krótkoterminowych przeznaczonych na realizacje inwestycji, z konwertowalnymi środkami długoterminowymi, przeznaczonymi na spłatę długu powstałego z tytułu realizacji inwestycji. Dlatego też w etapie realizacji inwestycji, gdy ryzyko jest szczególnie wysokie, źródłem finansowania powinny być krótko i średnioterminowe środki pochodzące z funduszy kapitałowych, które po zakończeniu etapu realizacyjnego należy skonwertować na długoterminowe instrumenty finansowanie np. kredyty. Fundusze inwestycyjne są w stanie znacznie szybciej dostosować modele ryzyka do potrzeb rynkowych niż banki dużo bardziej ograniczone konserwatywnymi procedurami. Powiązanie w porozu-

193 192 Tadeusz Adam Góralski mieniach kooperacyjnych inwestorów z funduszami inwestycyjnymi samo w sobie jest rozwiązaniem innowacyjnym, którego istotą są nowe formy generowania wartości dodanej i nowe formy kontroli oraz zabezpieczenia ryzyka. Wartość dodana w takim modelu dyskontowana jest zarówno przez beneficjentów jak i przez fundusze inwestycyjne. Natomiast podstawowym kryterium w ocenie projektów, jest wykazanie przez inwestorów zdolności do wygenerowania i utrzymania podstawowego miernika efektywności inwestycji innowacyjnej, czyli zdolności do rozwoju. Podmiot zainteresowany finansowaniem inwestycji innowacyjnej w ramach porozumienia kooperacyjnego, musi wykazać zdolność do realizowania kolejnych inwestycji już z środków własnych. Tak rozumiana zdolność do rozwoju usamodzielnia inwestorów, uwalnia od kolejnych potrzeb dofinansowania i bardzo zwiększa przyszłą kapitalizację tym samym bieżącą atrakcyjność dla funduszy kapitałowych. Zdolność do rozwoju jest źródłem niekończącego się popytu na dobra inwestycyjne. Generuje zapotrzebowanie zarówno na dobra produkcyjne o charakterze odtworzeniowym, jak i zapotrzebowanie na innowacyjne technologie. Inwestowanie w zdolność do rozwoju to dodatkowa gwarancja zwrotu zainwestowanego kapitału, a także oczywista forma wsparcia rozwoju gospodarczego. Rozwiązanie modelowe funkcjonowania porozumień kooperacyjnych inwestorów z instytucjami finansowymi jest proste i absolutnie wpisuje się w standardową definicje innowacji, rozumianej jako proces pozwalający na przekształcenie istniejących zasobów w nowe rozwiązania i wprowadzenie tych rozwiązań do praktyki. 3. Fundusze kapitałowo-inwestycyjne W praktyce powołanie porozumienia kooperacyjnego łączącego inwestorów z instytucjami finansowymi wymaga dużego wysiłku organizacyjnego, w związku z poważnymi ograniczeniami prawnymi instytucji finansowych i bardzo różniącymi się oczekiwaniami inwestorów. Dla-

194 Innowacyjne inwestycje ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień tego Grupa Kapitałowa Quality Finryan powołała własną strukturę funduszy kapitałowo inwestycyjnych oraz ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień kooperacyjnych dla różnych sektorów gospodarczych. Najistotniejszym jednak zadaniem było utworzenie w ramach klastrów platformy kooperacyjnej czyli modelu współpracy między wszystkim uczestnikami porozumienia kooperacyjnego. Znalezienie rozwiązania satysfakcjonującego każdego z beneficjentów jest zawsze bardzo trudnym zadaniem. Dodatkowo platforma kooperacyjna powinna spełniać dwa warunki, po pierwsze unikać ograniczenia ilościowego realizowanych projektów dając w ten sposób szanse skorzystania z jej usług nowym podmiotom i po drugie stwarzać warunki umożliwiające generowanie rynkowych korzyści przez wszystkie podmioty uczestniczące w procesie inwestycyjnym. Platforma Kooperacyjna stanowi istotę funkcjonowania Klastra. Porozumienie kooperacyjne aby pozyskiwać dla swych członków środki wspierające zobowiązane jest wykazać, że podmioty wchodzące w skład Klastra łączy współpraca, będąca bazą dla rozwiązań innowacyjnych, generujących zdolność do rozwoju uczestników porozumienia kooperacyjnego. Innymi słowy, jeżeli którykolwiek z członków porozumienia kooperacyjnego jest zainteresowany uzyskaniem za pośrednictwem klastra wsparcia finansowego realizowanej inwestycji, wcześniej musi zaangażować się w pracę platformy kooperacyjnej. Oto kilka przykładów z naszych doświadczeń zawodowych: W przypadku Ponadregionalnego Porozumienia Kooperacyjnego Wspierania Budownictwa klaster tworzy około stu inwestorów zainteresowanych realizacją inwestycji innowacyjnych w budownictwie, instytucja naukowo badawcza, izba gospodarcza, spółka projektowo budowlana, fundusz kapitałowy oraz spółka akcyjna non profit. W platformie kooperacyjnej każdy z wymienionych podmiotów realizuje określone zadania. Instytucja naukowo badawcza poszukuje innowacyjnych rozwiązań technicznych i technologicznych, które następnie są wdrażane w projektach budowlanych realizowanych przez spółkę projektowo budowlaną dla tych inwestorów, którzy przystąpili do porozumienia kooperacyjnego. Izba gospodarcza występująca jako koordynator klastra, tworzy standardy funkcjonowania porozumienia kooperacyjnego i nadzoruje zastosowanie patentów technicznych. Fundusz

195 194 Tadeusz Adam Góralski kapitałowy uczestniczy w przygotowaniu projektów innowacyjnych, na bieżąco opiniuje proponowane rozwiązania pod kątem możliwości ich finansowania, a następnie prefinansuje realizację innowacyjnych projektów. Spółka akcyjna non profit pozyskuje środki wspierające i pomocowe, a następnie z pozyskanych środków refinansuje część nakładów inwestycyjnych, w ten sposób zmniejszając zaangażowanie finansowe funduszu kapitałowego i tym samym ograniczając jego ryzko inwestycyjne. Dodatkowo spółka non profit poprzez dofinansowanie inwestycji ze środków wspierających zwiększa efektywność projektów i ich atrakcyjność rynkową. Inwestorzy chcący skorzystać z wsparcia finansowego klastra muszą przystąpić do porozumienia kooperacyjnego i dodatkowo powierzyć podmiotom wykonawczym platformy kooperacyjnej realizację prac projektowych, prac budowlanych, finansowania inwestycji, przygotowania dokumentacji aplikacyjnej, rozliczenia inwestycji, czy monitorowania wykorzystania środków wspierających. W zamian, podmioty platformy kooperacyjnej 70% swoich zysków zobowiązane są przeznaczyć na kapitał spółki non profit, która to spółka może w ten sposób wykazać posiadanie środków własnych wspierających i ubiegać się o pozyskanie dodatkowych funduszy wspierających, wszystkie zaś otrzymane kwoty przeznacza na dofinansowanie inwestycji realizowanych przez członków klastra. Decyzję o wielkości dofinansowania inwestycji innowacyjnej podejmuje Zarząd Klastra, po wcześniejszej decyzji komitetu inwestycyjnego i uzyskaniu pozytywnej oceny koordynatora klastra, tj. izby gospodarczej. Tak funkcjonująca platforma kooperacyjna określana jest jako Centrum Usług Wspólnych Systemu Projektuj Finansuj Buduj Refinansuj. Porozumienia kooperacyjne w budownictwie pozwalają zastosować rozwiązania innowacyjne w materiałach budowlanych i tym samym uzyskać poprawę wskaźników np. energooszczędności i dźwiękochłonności nawet o 35%. Oczywistą korzyścią jest wartość dodana, wynikająca z ponadregionalnej platformy zakupu materiałów budowlanych po kosztach hurtowych w tym przypadku oszczędności w niektórych asortymentach sięgają nawet 50%. Zakupy zbiorowe realizowane przez porozumienia kooperacyjne to również wartość dodana w ochronie zdrowia. Na szczególną uwagę zasługuje w tym przypadku outsourcing do porozumień kooperacyjnych wspólnego wykorzystania sprzętu medycznego. Platformy zarządzające wykorzystaniem wysokospecjalistycznego sprzętu medycznego, którego nabycie przez podmioty indywidualne jest często niemożliwe, umożliwiają świadczenie usług medycznych na wysokim poziomie nie tylko w dużych centrach, ale także w ośrodkach lokalnych.

196 Innowacyjne inwestycje ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumień Innym przykładem są wysokonakładowe inwestycje w centra logistyczne. Bariera wdrożeniowa w przypadku tych inwestycji, wynika przede wszystkim z dużego ryzyka wysokiej kwoty nakładów inwestycyjnych, dodatkowo zaś, z zagrożenia brakiem komercjalizacji powierzchni magazynowej. W tym przypadku nie tylko ponadregionalne, ale przede wszystkim ponadkrajowe porozumienia kooperacyjne, są sposobem na ograniczenie ryzyka inwestycyjnego funduszy kapitałowych, które podejmują się sfinansowania tak ryzykowanych inwestycji. Ponadregionalny charakter klastra pozwala uzyskać dwie dodatkowe korzyści, po pierwsze stanowi dla funduszu inwestycyjnego naturalną formą dywersyfikacji ryzyka, po drugie jest doskonałym źródłem wymiany rozwiązań innowacyjnych jest to szczególnie widoczne w przypadku porozumień kooperacyjnych ponadkrajowych. Wymiana rozwiązań innowacyjnych dotyczy zarówno aspektów technicznych jak i standardów finansowania projektów. Należy raz jeszcze podkreślić, że wśród porozumień kooperacyjnych na szczególną uwagę zasługują porozumienia kooperacyjne ponadkrajowe, ponieważ w tym przypadku źródła innowacji wynikają zarówno z przepływu informacji technicznej, ale także z wzajemnego uzupełniania zasobów i przede wszystkim generowania nowego popytu inwestycyjnego, dla którego podstawę stanowi różnorodność narodowa i kulturowa. Tego typu ponadnarodowe porozumienia kooperacyjne pozwalają tworzyć wieloletnie plany inwestycyjne, ale nade wszystko pozwalają szybciej wdrażać innowacyjne rozwiązania inwestycyjne, w związku z możliwością oceny efektywności końcowej inwestycji już zrealizowanych w innych krajach. Ponadkrajowe porozumienia kooperacyjne umożliwiając funduszom kapitałowym ocenę efektywności końcowej innowacyjnych inwestycji już zrealizowanych w sąsiednich krajach, usprawniają modele oceny ryzyka, co bardzo ułatwia podjęcie decyzji o sfinansowaniu inwestycji innowacyjnej. W każdym z sektorów gospodarczych w którym Grupa Kapitałowa Quality Finryan realizuje inwestycje, zostało potwierdzone, że utworzenie ponadregionalnych porozumień kooperacyjnych jest nie tylko źródłem wielu rozwiązań innowacyjnych, ale przede wszystkim bardzo poważnym ograniczeniem ryzyka inwestycyjnego. Oczywiście przyjęte założenia wymagają ciągłego poszukiwania innowacyjnych projektów inwestycyjnych, nieustannego wdrażania innowacyjnych form finansowania tych projektów, poszukiwania synergii w łączeniu instrumentów finansowych bankowych, ubezpieczeniowych, kapitałowych i gwarancyjnych.

197 196 Tadeusz Adam Góralski W efekcie jednak następuje poważne ograniczenie bardzo wysokiego ryzyka wdrożenia inwestycji innowacyjnych, dla których tak trudno jest dokładnie ocenić efektywność końcową. 4. Luka inwestycyjna Poważny problem z uzyskaniem środków na uruchomienie i na wdrożenie inwestycji innowacyjnych tworzy swoistą lukę inwestycyjną, której ograniczone procedurami banki nie są w stanie zniwelować 1. Jedynym możliwym rozwiązaniem są fundusze kapitałowe i inwestycyjne, które z jednej strony mogą podjąć większe ryzyko i sfinansować innowacyjne rozwiązania, z drugiej zaś strony dostosowując się do potrzeb rynku same poszukują innowacyjnych form finansowania innowacyjnych instrumentów finansowych, które pozwalają finansować inwestycje wdrożeniowe, zachowując przy tym co najmniej rynkowy poziom zysku i jednocześnie kontrolując ryzyko. Z kilku letnich doświadczeń Grupy Kapitałowej Quality Finryan wynika, że z całą pewnością takie innowacyjne rozwiązania finansowe można odnaleźć w ponadregionalnych i ponadkrajowych porozumieniach kooperacyjnych tworzonych przez inwestorów i instytucje finansowe. 1 Szerzej na temat ograniczeń w finansowaniu innowacji przez instytucje finansowe zob. Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 r., INE PAN, Warszawa Problematyka ta była także przedmiotem debaty publicznej na seminarium w dn r. w INE PAN aktualnosci.html?id_komunikat=214

198 Maciej Adamkiewicz OD POTRZEBY DO TERAPII Innowacje rzadko bywają dziełem samotnych geniuszy. Tutaj o sukcesie decyduje ciężka praca wielu ludzi, determinacja, pasja i konsekwencja w realizacji założonych celów. Adamed jest dziś liderem polskiego rynku farmaceutycznego. Wieloletnie doświadczenie firmy i chęć poszerzania zakresu swojej działalności, to przyczyny rozwoju gałęzi eksportowych. Aby umacniać swoją pozycję na rynku farmaceutycznym Adamed rozwija sieci kontaktów z krajowymi i zagranicznymi ekspertami, liderami opinii, naukowcami oraz lekarzami. Powiększanie sieci kontaktów poza rynkiem macierzystym oraz rozwój poprzez akwizycje, internacjonalizacja produktów, czy dywersyfikacja portfolio to elementy budowania przewagi konkurencyjnej firmy. 1. Sektor farmaceutyczny w Polsce Branża farmaceutyczna w Polsce należy do najbardziej dynamicznych sektorów gospodarki. Polska jest w pierwszej dziesiątce rynków zbytu farmaceutyków w Europie, ze względu na liczbę mieszkańców 1. Kilka ostatnich lat to czas poważnych zmian w branży, zwłaszcza w zakresie technologicznym, strukturalnym, a także w dziedzinie 1 Sektor farmaceutyczny w Polsce.

199 198 Maciej Adamkiewicz orientacji rynkowej, w której na znaczeniu zyskują potrzeby klienta i jego edukacja w zakresie dostępnych leków w grupach terapeutycznych. Warto zwrócić uwagę na charakter polskiego sektora rynek farmaceutyczny w Polsce jest rynkiem rozdrobnionym. Istnieje kilkadziesiąt przedsiębiorstw polskich i zagranicznych wytwarzających produkty farmaceutyczne. Przed 1989 rokiem Polska, Węgry i ówczesna Jugosławia stanowiły grupę krajów zaopatrujących w leki cały blok wschodni. Dzięki temu w Polsce powstała znaczna liczba zakładów farmaceutycznych. W perspektywie zmian ustrojowych niestety spowodowało to nadwyżkę produkcyjną, z którą w 1997 roku krajowy rynek nie był już w stanie sobie poradzić. Kryzys był wynikiem także załamania rosyjskiego rynku, z którego polscy producenci musieli się wycofać. Polski przemysł farmaceutyczny oparł się kryzysowi dzięki kolejnym prywatyzacjom. Dziś polski przemysł farmaceutyczny zaspokaja 57% ilościowego zapotrzebowania na leki w Polsce 2. Systematyczny wzrost eksportu w ostatnich latach świadczy o konkurencyjności polskich produktów i jednocześnie o ich wysokiej jakości. Z zagranicy sprowadzane są głównie leki oryginalne, chronione patentami. 22,3 mld złotych to szacowana wartość (w cenach hurtowych netto) polskiego rynku farmaceutycznego w 2010 r., wynika z najnowszych danych IMS Health. Leki w Polsce należą do najtańszych w Europie. Farmacja w Polsce zatrudnia około 24 tys. osób co sprawia, że jest jednym z filarów polskiej gospodarki. Polskie firmy farmaceutyczne planują wydać w 2012 roku 461 mln zł w obszarze B+R oraz na opracowanie nowych leków generycznych. Działające w Polsce zakłady produkcyjne, w tym te należące do Grupy Adamed, dziś zaliczyć można do najnowocześniejszych w Europie, a nawet świecie 3. 2 Sektor farmaceutyczny potrzebuje sygnału do zwiększenia produkcji, Puls Biznesu, Polski rynek farmaceutyczny to rynek wielkich liczb, Puls Biznesu,

200 Od potrzeby do terapii Grupa Adamed Grupa Adamed jest liderem na polskim rynku leków nowej generacji, w jej skład wchodzą spółki Adamed, Polfa Pabianice i Adamed Consumer Healthcare, które łącznie zatrudniają ponad 1700 osób. Od ponad 20 lat udostępnia pacjentom najwyższej jakości produkty lecznicze w wielu grupach terapeutycznych m.in. kardiologii, psychiatrii, pulmonologii, ginekologii i leczeniu infekcji dróg moczowych. Misją firmy jest opracowanie i wprowadzenie na światowe rynki innowacyjnych leków na kluczowe choroby cywilizacyjne. Sukces produktów oferowanych na krajowym rynku, zapoczątkował dynamiczny rozwój eksportu. Dziś Adamed posiada przedstawicielstwa w Hiszpanii i na Ukrainie. Biuro przedstawicielskie Adamedu na Ukrainie zostało zarejestrowane w lutym 2005 r. Następnie została zainicjowana procedura rejestracyjna leków firmy, pierwsze z nich pojawiły się na rynku ukraińskim w marcu 2006 r. Wówczas Adamed rozpoczął tworzenie zespołu pracowników, który ma już na swoim koncie wymierne sukcesy. Produkty na tym rynku to: Zafiron, Luteina w postaci tabletek dopochwowych, Selofen, Risedronian i Colpexin. Sieć konsultantów medycznych działa obecnie w największych miastach Ukrainy: Charkowie, Doniecku, Odessie, Dnietropietrowsku i Lwowie. Firma zamierza rozwijać przedstawicielstwo, poszerzając portfolio leków, rejestrując kolejne produkty na rynku. Docelowo ambicją Adamedu jest stać się jedną z 20 wiodących firm farmaceutycznych na rynku ukraińskim, w tym liderem w segmencie leków na astmę, leków ginekologicznych oraz leków psychiatrycznych. Aktualnie produkty firmy sprzedawane są w 22 krajach (mapa 3) i firma stale wzmacnia swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Firma w rankingu Liderzy Biznesu 2009 miesięcznika Forbes została uznana liderem biznesu branży farmaceutycznej. Adamed w badaniach Sieci Naukowej MSN koordynowanej przez Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk otrzymał tytuł Najbardziej Innowacyjnej Firmy w Polsce w 2008 roku 4, Najbardziej 4 Zob. Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., T. Baczko (red.), INE PAN, Warszawa 2010.

201 200 Maciej Adamkiewicz Innowacyjnej Firmy w sektorze medycznym oraz certyfikat dla firmy, która w 2009 roku uzyskała największą ilość patentów. Adamed jest Solidnym Pracodawcą w 2009 roku oraz Solidnym Pracodawcą w sektorze farmaceutycznym w 2009 roku. Mapa 3. Kraje, w których dostępne są produkty firmy Adamed Źródło: materiały własne.

202 Od potrzeby do terapii 201 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Efekt synergii Podsumowanie i dodatkowe informacje Przez lata silna pozycja firmy na rynku budowana była, głównie poprzez innowacyjne działania, które wpływały na gospodarkę kraju oraz miały bezpośredni wpływ na postęp w leczeniu wielu chorób, a tym samym na standardy ochrony zdrowia w Polsce. Przez lata Adamed rozwijał się w sposób organiczny, ale z uwagi na dynamiczne zmiany na rynku, firma zdecydowała się na rozwój poprzez fuzje i przejęcia. Wyniki/Wnioski W 2010 roku powstała Grupa Adamed, w której skład wchodzi Adamed, Polfa Pabianice oraz Adamed Consumer Healthcare spółka stworzona po akwizycji Agropharm. W ramach Adamed Consumer Healthcare produkowane są leki OTC oraz suplementy diety. Wzmocnienie zasięgu firmy poprzez zakup Polfy Pabianice pokazało, że w swoich planach strategicznych Adamed polega na efekcie synergii. Integracja z Polfą Pabianice pokazała, że zależy Grupa stawia na jej rozwój zarówno na rynku polskim jak i rynkach zagranicznych. Utrzymane zostało także część portfolio produktowego, które stanowi o zabezpieczeniu lekowym polskich pacjentów. Włączenie do Grupy Adamed Polfy Pabianice i Agropharm to również podwojenie liczby zakładów produkcyjnych. Obecnie wprowadzane są programy optymalizacji produkcji, tak aby Grupa była przygotowana do dalszego rozwoju i miała możliwość uruchomienia w przyszłości produkcji leków w nowych formach. Wykres 2. Wydatki na B+R firmy Adamed w latach (mln ) 12,31 6,61 9,02 3,55 4, Źródło: materiały własne, opracowanie wg kursu 1 = 3,9 PLN.

203 202 Maciej Adamkiewicz 3. Historia firmy Pierwsze lata działalności Adamedu ukierunkowane były na produkcję preparatów ginekologicznych oraz sprzętu medycznego. W 1991 roku na rynek został wprowadzony flagowy produkt Adamedu Furaginum (tabela 9). Był to preparat niezbędny w leczeniu infekcji dróg układu moczowego. Lek ten pozwolił na rozpoczęcie budowania pozycji lidera na macierzystym rynku. Dziś Furaginum jest powszechnie rozpoznawaną marką w grupie terapeutycznej. Kolejne, aktywne lata rozwoju pozwoliły firmie w 1994 roku uruchomić pierwszy, nowoczesny zakład produkcyjny w Pieńkowie koło Warszawy i parę lat później, w 2002 roku drugi zakład produkcji leków w Ksawerowie na terenie Łodzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Od 2000 roku powstają również w firmie nowoczesne laboratoria i działy badawcze. Przełomem w działalności firmy stało się wprowadzenie w 1998 roku leku na nadciśnienie tętnicze Amlozek, który należy do grupy antagonistów kanału wapniowego. To jeden z pierwszych polskich leków, który został zarejestrowany w UE jeszcze przed akcesją Polski, a także jeden z pierwszych produktów eksportowych Adamedu. Ten nowoczesny lek z wartością dodaną znacznie obniżył koszty terapii w leczeniu nadciśnienia tętniczego i istotnie poszerzył grupę pacjentów. Kolejnym punktem zwrotnym w działalności firmy było podjęcie w 2001 roku strategicznej decyzji o rozpoczęciu badań nad lekami oryginalnymi. W kolejnych latach działalności firmy realizowane były projekty mające na celu rejestrację nowych produktów na rynku krajowym i na nowych rynkach eksportowych. Nowe produkty z portfolio Adamedu poszerzały jednocześnie działalność firmy o dodatkowe obszary terapeutyczne. Wprowadzenie w 2002 roku Zolafrenu leku nowej generacji na schizofrenię, przyniosło firmie olbrzymi sukces rynkowy. Dzięki konsekwentnej realizacji działań w 2004 roku innowacyjny przyrząd medyczny opracowany przez naukowców Adamedu Colpexin otrzymał rejestrację Food and Drug Administration (FDA) na rynek amerykański. Firma sukcesywnie rozbudowywała portfolio leków, dzięki czemu do obrotu zostały dopuszczone takie leki jak: Zafiron, Xartan, Areplex, Axtil, Anesteloc, Luteina,

204 Od potrzeby do terapii 203 Rozalin, Milukante, Kwetaplex, Nebilenin. W swoich działaniach w sposób szczególny firma dba o zapewnienie wysokiej jakości swoich produktów. Aby to osiągnąć Adamed wprowadził zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP) oraz inne certyfikaty niezbędne do zapewnienia jakości wytwarzanym lekom. Firma otrzymała pierwszy certyfikat jakości potwierdzający zgodność działań z wymaganiami GMP już w 2000 roku, tj. jeszcze przed wejściem Polski do UE. We wrześniu 2008 roku firmie został przyznany certyfikat ISO Tabela 9. Historia firmy Adamed 1986 Dr n.med. Marian Adamkiewicz zakłada Adamed Adamed wzmacnia swoją pozycję na polskim rynku farmaceutycznym wprowadzając Furaginum preparat do leczenia infekcji dróg moczowych Adamed otwiera nowoczesny zakład produkcyjny w Pieńkowie koło Warszawy Adamed wprowadza na rynek preparat Amlozek Założenie pierwszego w Polsce działu B+R, wyspecjalizowanego w badaniach nad nowymi lekami. Adamed wprowadza na rynek Luteinę. Dział B+R inicjuje program poszukiwania nowego leku stosowanego w terapii cukrzycy typu II. Adamed wprowadza na rynek Zolafren 2002 produkt nowej generacji do leczenia schizofrenii oraz Zafiron preparat do leczenia astmy i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc Adamed jako pierwsza polska firma rejestruje amlodypinę w UE Adamed uzyskuje rejestrację w FDA dla wyrobu medycznego Colpexin Adamed inicjuje pierwsze konsorcjum naukowo-przemysłowe, stanowiące płaszczyznę współpracy Adamedu, instytucji naukowych i firm biotechnologicznych. Dział B+R inicjuje nowe programy badawcze, których celem jest poszukiwanie nowych leków stosowanych w terapi chorób nowotworowych oraz zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego. Adamed wzmacnia swoją pozycję na rynku poprzez zakup Pabianickich Zakładów Farmaceutycznych Polfa S.A. i spółki Agropharm 2010 S.A. Adamed rozpoczyna pierwszą fazę badań klinicznych leku przeciwcukrzycowego. Źródło: opracowanie własne.

205 204 Maciej Adamkiewicz Osiągane przez Adamed sukcesy, zwłaszcza te z ostatnich lat, dotyczące innowacji w medycynie, które spotykają się z pozytywną oceną zarówno polskich jak i zagranicznych partnerów, to suma osiągnięć naukowców Adamedu. Za firmą stoją pasja, determinacja, ale i ciężka praca nad realizacją postawionych celów. Adamed od końca lat dziewięćdziesiątych intensywnie inwestuje w rozwój działów naukowo-badawczych. Konsekwentnie wdrażane są programy, służące realizacji projektów naukowych na światowym poziomie. Obecnie firma jest liderem na polskim rynku leków nowej generacji a wychodząc naprzeciw potrzebom pacjentów i środowiska medycznego, nieustannie poszukuje nowych, skutecznych terapii. Innowacyjność to dla Adamedu nie tylko badania w laboratoriach, ale przede wszystkim podejmowanie wyzwań, z którymi każdego dnia mierzą się polscy lekarze. To także wychodzenie naprzeciw problemom z jakimi na co dzień walczą cierpiący ludzi i próba udzielenia im fachowej pomocy. Od początku istnienia firmy Adamed jej rozwojowi przyświeca idea tworzenia skutecznych, nowoczesnych terapii, które z powodzeniem będą leczyć choroby cywilizacyjne. Adamed założony został w 1986 roku przez ojca obecnego Prezesa, doktora nauk medycznych, Mariana Adamkiewicza, który wierzył, że nowoczesne terapie powinny odpowiadać na niezaspokojone potrzeby, tak by pacjenci i lekarze czerpali z nich jak najwięcej korzyści. Dziś Prezes Maciej Adamkiewicz wspólnie z żoną Małgorzatą Adamkiewicz, która jest Wiceprezesem i Dyrektorem Zarządzającym Adamedu kontynuują dzieło ojca i inwestują w projekty, które mają szansę zaistnieć na światowym rynku. Strategiczną dla rozwoju firmy okazała się decyzja o rozpoczęciu badań nad lekami oryginalnymi. Nowe produkty z portfolio Adamedu systematycznie poszerzały działalność firmy o dodatkowe obszary terapeutyczne. Od 2000 roku w firmie powstawać zaczęły nowoczesne laboratoria i działy badawcze. Wśród polskich firm farmaceutycznych Adamed jest pionierem inwestycji w badania nad poszukiwaniem nowych leków. Stale rozbudowuje działy badawczo-rozwojowe, unowocześnia wyposażenie laboratoriów, dając pracę blisko 200 polskim naukowcom. Adamed zatrudnia dziś ponad 1700 pracowników, w większości jest to młoda i wykształcona kadra 81% osób posiada wyższe

206 Od potrzeby do terapii 205 wykształcenie, 1,5% pracowników posiada tytuły doktorskie. Firma zapewnia możliwość rozwoju kariery, aż 90% pracowników na stanowiskach kierowniczych to wynik awansu wewnątrz firmy. Znakomita większość rozpoczęła karierę w firmie Adamed i planuje jej kontynuację w ramach struktur. W zagranicznych przedstawicielstwach firmy, na Ukrainie i Hiszpanii Adamed zatrudnia łącznie 46 osób. Sukces Grupy Adamed oparty jest na pasji i ludziach. Zarządzający przedsiębiorstwem wykorzystują wiedzę i doświadczenie swoje, własnej kadry, a także pasję i wiedzę ekspertów z różnych dziedzin nauki. Taki system sprawdza się doskonale, dlatego firma, dąży do poszerzania wiedzy swojej kadry, organizując szkolenia oraz współpracując ze specjalistami o światowej renomie. Zamiast bezczynnego oczekiwania na to, co się zdarzy w przyszłości, przedstawiciele firmy wierzą w możliwość aktywnego udziału w jej kształtowaniu, od samego początku. Ta filozofia kieruje nimi do dziś. 4. Kompleks rozwojowo-badawczy Grupy Adamed Proces prac nad nowymi lekami w firmie rozpoczyna się od zgromadzenia wiedzy o konkretnych chorobach, z którymi współczesna medycyna nadal sobie nie radzi. Swoją uwagę pracownicy firmy kierują w stronę potrzeb pacjentów i lekarzy, którzy na co dzień starają się znaleźć rozwiązanie na nierozwiązywalne problemy. W kolejnych etapach prac, specjaliści identyfikują tzw. grupy terapetutyczne i wyznaczają kierunki badań. Następnie prace skupiają się wokół projektowania cząsteczek o potencjalnych właściwościach leczniczych, które oddziaływałyby na docelowe miejsca w organizmie pacjenta. W tym celu wykorzystywane są najnowocześniejsze metody. Grupa Adamed posiada w pełni dostosowany do wymogów Unii Europejskiej kompleks badawczy, złożony z laboratoriów syntezy organicznej, laboratorium analitycznego, biologicznego i technologii farmaceutycznych, a także jedno z najbardziej nowoczesnych w kraju laboratoriów mikrobiologicznej kontroli jakości. Inwestując w badania i rozwój uruchomiona została certyfikowana przez Polską Agencję Atomistyki specjalistyczna pra-

207 206 Maciej Adamkiewicz cownia izotopowa oraz pracownie modelowania molekularnego i biotechnologii. Aby zapewnić wysoką jakość swoich produktów wprowadzono zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP) oraz inne certyfikaty, niezbędne do zapewnienia wysokiej jakości wytwarzanych leków. Realizacja misji firmy nie byłaby możliwa, gdyby nie stworzenie działu Badawczo-Rozwojowego, który odpowiada za opracowanie nowoczesnych terapii. Dział naukowy B+R Adamed opracował i opatentował m.in. innowacyjne formuły dermokosmetyków. W jego skład wchodzą następujące działy: Dział Chemii, Dział Biologii, Dział Naukowy, Dział Zarządzania Projektami, dział Rejestracji i Dział Badań Klinicznych. Na Dział Chemii składa się Laboratorium Syntezy Organicznej, Laboratorium Analityczne oraz Laboratorium Formulacji i Technologii. Do kompetencji Działu Chemii należy dostarczenie technologii i dokumentacji na potrzeby wszystkich projektów generycznych, jakie prowadzone są w firmie. Kluczowym elementem rozwoju działu jest także synteza nowych związków chemicznych. W Dziale Syntezy Organicznej z zastosowaniem metod chemii kombinatorycznej powstają biblioteki cząsteczek o potencjalnym znaczeniu dla medycyny. Przed rozpoczęciem dalszych badań nad biologicznymi właściwościami cząsteczek ich jakością trwają prace w Laboratorium Analitycznym, które polegają na badaniu nowych substancji czynnych w projektach innowacyjnych, opracowywaniu i walidacji metod analitycznych, prowadzeniu badań oraz przygotowywaniu specyfikacji dla materiałów. Ostatnim laboratorium wchodzącym w skład działu Badawczo-Rozwojowego jest Laboratorium Formulacji i Technologii, w którym projektowane są i rozwijane nowe postaci leków. Badania obszarów, które łączą biochemię, fizjologię i biologię molekularną odbywają się w Laboratorium Biologicznym Adamedu, które wyposażone jest w aparaturę najnowszej generacji, także do analizy i amplifikacji DNA oraz analizy białek. Badacz, który w laboratoriach korzysta z tych metod, tworzy nowe, potencjalne leki sto razy wydajniej, niż przy wykorzystaniu metod tradycyjnych. Dziś w ten sposób, każdego dnia, badane są setki związków chemicznych. Prace, które prowadzone są w laboratoriach firmy uzupełnia Dział Naukowy Adamedu, który zajmuje się projektowaniem innowacyjnych technolo-

208 Od potrzeby do terapii 207 gii, oraz weryfikacją produktów i technologii pod względem patentowym, a także współtworzy strategie ochrony intelektualnej. Dynamika rozwoju prac w zakresie poszukiwania nowych technologii przyczyniła się do podjęcia decyzji o otworzeniu Działu Zarządzania Projektami, do zadań którego należy optymalizacja pracy i koordynacja prac działów i laboratoriów w obrębie struktury B+R firmy. Tak prowadzony system projektowy pozwala zwiększać efektywność i skracać czas potrzebny na realizację nowych, twórczych pomysłów. Zadaniem, jakie stawiamy przed firmą jest dalsze promowanie innowacji i inspirowanie do tego innych firm, abyśmy jako polska branża byli silni na świecie. Na 2011 rok zaplanowane zostały połączenie i rozbudowa działów B+R Adamedu i Polfy Pabianice, szacowane nakłady związane z inwestycjami w B+R w 2011 roku sięgną około 44 mln zł. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Marketing i sieć kontaktów Podsumowanie i dodatkowe informacje Działania marketingowe i sprzedaż produktów są jednymi z ważniejszych elementów sukcesu firmy. Głównym atutem Adamedu są w pełni zintegrowane działy wewnętrzne, odpowiadające za badania i rozwój, produkcję oraz sprzedaż. Wewnętrzny dział marketingu umożliwia dostosowanie strategii do potrzeb pacjentów. Ich oczekiwania to najważniejszy element biznesu. Badania rynku, kształtowanie produktu, oddziaływanie na rynek, ustalanie ceny sprzedaży to elementy niezbędne dla wzmacniania pozycji firmy na rynku farmaceutycznym w kraju i zagranicą. Wyniki/Wnioski Aby zapewnić stabilny rozwój, w strukturach Adamedu powstały działy takie jak: Dział Marketingu, Dział Planowania Strategicznego, Dział Zasobów Ludzkich. Nad procesem powstawania produktów czuwają również Dział Kontroli Jakości, Dział Zarządzania Jakością, Dział Produkcji. Działalność Adamedu za granicą to z kolei kompetencje Działu Projektów Zagranicznych. Firma aktywnie rozwija przedstawicielstwa zagraniczne, Adamed w ciągu 2009 roku zanotował wzrost eksportu blisko o 30%, a sprzedaż w hiszpańskiej filii osiągnęła poziom miliona. Na hiszpańskim rynku rozwijana jest także sieć konsultantów medycznych. Druga filia na Ukrainie także działa w oparciu o pracę konsultantów, którzy działają w największych miastach kraju: Charkowie, Dniepropietrowsku, Doniecku, Odessie i Lwowie. Nad wszystkimi działaniami Adamedu czuwają przedstawiciele Pionu Finansowego firmy.

209 208 Maciej Adamkiewicz Konsekwencja w realizacji strategii rozwoju firmy sprawiła, że Adamed jest dziś liderem polskiego rynku farmaceutycznego. Wieloletnie doświadczenie firmy i chęć poszerzania zakresu swojej działalności, to przyczyny rozwoju gałęzi eksportowych. Aby umacniać swoją pozycję na rynku farmaceutycznym Adamed rozwija sieci kontaktów z krajowymi i zagranicznymi ekspertami, liderami opinii, naukowcami oraz lekarzami. Stanowią one bardzo bogate źródło informacji i wiedzy na temat trendów w leczeniu z jednej strony i potrzeb pacjentów z drugiej, które mogą zostać zaspokojone dzięki innowacyjnym terapiom Adamedu. Powiększanie sieci kontaktów poza rynkiem macierzystym oraz rozwój poprzez akwizycje, internacjonalizacja produktów, czy dywersyfikacja portfolio to elementy budowania przewagi konkurencyjnej, która w branży farmaceutycznej ma ogromne znaczenie. 5. Czynniki sukcesu Nie ma recepty na sukces tak brzmi stare polskie powiedzenie firmie Adamed udało się taką receptę stworzyć. Dzięki pasji, konsekwencji i odpowiedzialności specjalistów, z którymi Adamed wspóracuje, powstała firma farmaceutyczna, która tworzy produkty o najwyższej jakości i gwarantuje pacjentom dostęp do nowoczesnych i bezpiecznych terapii. Bez tych elementów, nie można mówić o rozwoju, innowacyjności czy współpracy z ludźmi a tym bardziej zarządzaniu firmą w celu prowadzenia sprawnego i zrównoważonego biznesu. Jako lekarz Prezes Maciej Adamkiewicz jest szczególnie oddany pomaganiu innym, jako prezes firmy farmaceutycznej podejmuje wyzwanie, jakim jest opracowanie nowego leku, który może uratować niejedno życie. Praca w firmie Adamed daje satysfakcję, dlatego przez tyle lat kontynuowana jest z pasją, wytyczane są nowe plany na przyszłość oraz podejmowane są próby sprostania wyzwaniom jakie stawia przed firmą globalny rynek farmaceutyczny. Przedstawiciele firmy wierzą, że nowe terapie, powstałe w wyniku działalności Grupy Adamed otworzą wiele drzwi, które dotychczas były dla medycyny zamknięte.

210 Od potrzeby do terapii 209 Oczywiście, tworzenie i wdrażanie nowych pomysłów i strategii musi przekuwać się również w troskę o własność przemysłową. Finansowe zaplecze, strategiczne podejście i przemyślany biznesplan to czynniki, bez których sukces firmy nie byłby możliwy. Prawa do produktów innowacyjnych firma posiada na wyłączność. Taka sytuacja pozwala firmie wcześniej wprowadzać swój wynalazek do obrotu i zwiększać udziały w danym rynku. Dzięki temu, że Adamed zdecydował się podążać w kierunku innowacyjności, jako pierwsza polska firma farmaceutyczna stworzył dobre praktyki w tym zakresie. Ponadto ochrona patentowa naszych produktów sprawia, że jest atrakcyjnym licencjodawcą dla potencjalnych partnerów zewnętrznych. 6. Portfolio Adamedu PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Portfolio produktów Podsumowanie i dodatkowe informacje Stale rozszerzamy portfel naszych produktów i oferujemy pacjentom coraz więcej leków o najwyższej jakości. Wyniki/Wnioski Działania Adamedu realizowane zarówno w Polsce jak i na rynkach zagranicznych są skutkiem zaawansowania prac nad innowacyjnymi produktami i możliwościami rozwiązań medycznych firmy dla wielu grup terapeutycznych, m.in. psychiatrii, kardiologii, pulmonologii, ginekologii, okulistyki i urologii. 7. Programy edukacyjne dla pacjentów Jako firma odpowiedzialna społecznie Adamed chce nie tylko leczyć pacjentów i pomagać im w cierpieniu, ale także pomagać im aktywnie żyć i pracować. W ramach prowadzonych przez Adamed aktywności wartym podkreślenia są programy kierowane do pacjentów. Program edukacyjno-informacyjny Serce na nowo (ryc. 6) promował aktywność osób z chorobami układu krążenia.

211 210 Maciej Adamkiewicz PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Serce na nowo Podsumowanie i dodatkowe informacje CELE PROGRAMU: Obalenie stereotypów nt. niezdolności osób z chorobami układu krążenia do prowadzenia aktywnego życia. Edukacja społeczeństwa nt. aktywności społecznej i zawodowej osób z chorobami układu krążenia. Aktywizacja społeczna i zawodowa osób z chorobami układu krążenia. Zachęcenie pracodawców do zwiększenia troski o zdrowie pracowników. Edukacja nt. zdrowego stylu życia. Wyniki/Wnioski EFEKTY PROGRAMU: Opracowanie Mapy Polskiego Serca na podstawie 30 tys. ankiet, zebranych podczas spotkań z 1,5 tys. lekarzami. Opracowanie raportu o polskim sercu. Opracowanie merytoryczne i publikacja w nakładzie 15 tys. poradnika Serce na nowo. Organizacja Szkoły życia z chorobą serca cykl spotkań w 12 regionach. Opracowanie, publikacja i kolportaż licznych ulotek i folderów dot. tematyki problemu. Wszelkie informacje związane z aktywnościami prowadzonymi w ramach programu znajdują się na stronie internetowej W ramach kampanii podejmowane były działania na rzecz zwiększenia aktywności życiowej społecznej oraz zawodowej osób z chorobami układu krążenia. Inspirację kampanii edukacyjnej stanowiły wyniki badania opinii społecznej, dotyczącego funkcjonujących wśród Polaków stereotypów na temat niezdolności osób z chorobami układu krążenia do prowadzenia aktywnego życia. W ramach programu, w całej Polsce organizowane były spotkania informacyjne z kardiologiem, w czasie których pacjenci edukowani byli o tym, w jaki sposób należy troszczyć się o układ krążenia, jak, mimo powikłań sercowo-naczyniowych, prowadzić życie w pełni aktywne społecznie oraz zawodowo.

212 Od potrzeby do terapii 211 Rycina 6. Strona internetowa programu Serce na Nowo Źródło:

213 212 Maciej Adamkiewicz Program Nadzieja dla serc (ryc. 7) prowadzony był we współpracy z Fundacją im. Marka Kamińskiego 5. Projekt podjęty został z myślą o dzieciach przewlekle chorych, szczególnie dzieciach cierpiących na choroby serca. Swoją działalnością firma Adamed oraz Fundacja Marka Kamińskiego chcą poprawić jakość życia małych pacjentów oraz wspomóc leczenie wybranych przypadków dzieci w Polsce. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Nadzieja dla serc Podsumowanie i dodatkowe informacje Programem edukacyjno informacyjnym, który został stworzony z misją pomocy młodym osobom z problemami kardiologicznymi w prowadzeniu aktywnego życia był program Nadzieja dla serc. Głównym założeniem programu było wsparcie dzieci, młodzieży oraz ich rodzin w radzeniu sobie na co dzień z chorobą. Prowadzone warsztaty miały za zadanie pokazać, że przebycie operacji wrodzonej wady serca nie musi być równoznaczne z rezygnacją przez młodego człowieka z aktywności fizycznej. Wyniki/Wnioski W ramach programu odbywały się konsultacje kardiologiczne bezpłatne dwudniowe warsztaty dla dzieci i młodzieży z chorobami serca oraz dla ich rodziców. Odbywały się także spotkania dot. rehabilitacji, doradztwa z zakresu aktywizacji zawodowej oraz spotkania z psychologiem. Wszelkie informacje związane z aktywnościami prowadzonymi w ramach programu znajdują się na stronie internetowej Adamed był również ogólnopolskim partnerem programu Odnaleźć Siebie (ryc. 8). Program miał za zadanie przekonać Polaków, że współczesna psychiatria stosuje nowoczesne metody leczenia i jest 5 Fundacja Marka Kamińskiego od 1996 roku pomaga chorym dzieciom i młodzieży w pokonywaniu barier i realizacji ich marzeń. Swoje cele statutowe fundacja realizuje poprzez różnego rodzaju działania, m.in. warsztaty, obozy i wyprawy dla dotkniętych przez los dzieci w celu dostarczenia im wsparcia psychologicznego i pokazanie szeregu możliwości, które przed nimi stoją. Fundacja zbiera fundusze na rehabilitację, sprzęt rehabilitacyjny i protezy, jak również udziela wsparcia organizacyjnego, technicznego i instruktażowego dla uczestników wypraw oraz organizuje ogólnopolskie projekty edukacyjne i ekologiczne.

214 Od potrzeby do terapii 213 Rycina 7. Strona internetowa programu Nadzieja dla serc Źródło: przyjazna dla pacjenta. Przekazywana była wiedza o tym, jak duże znaczenie dla pełnego wyleczenia zaburzeń psychicznych ma wczesne rozpoznanie. Dzięki Programowi Odnaleźć Siebie, osoby, które cierpią z powodu zaburzeń psychicznych trafiły do lekarza psychiatry w odpowiednim czasie i otrzymały fachową pomoc, co pozwoliło im wrócić do aktywnego życia w społeczeństwie. Rycina 8. Strona internetowa programu Odnaleźć siebie Źródło:

215 214 Maciej Adamkiewicz PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Odnaleźć siebie Podsumowanie i dodatkowe informacje CELE PROGRAMU: Przełamanie barier społecznych związanych z leczeniem zaburzeń psychicznych. Edukacja nt. znaczenia diagnostyki i konieczności wczesnego podejmowania leczenia w przypadku zaburzeń psychicznych. Przyśpieszenie rozpoznawania zaburzeń i ich leczenia. Przekonanie szerokich grup społecznych, że współczesna psychiatria jet przyjazna dla pacjenta. Zbudowanie pozytywnego wizerunku psychiatrii wśród nauk medycznych. Wyniki/Wnioski EFEKTY PROGRAMU: Badanie opinii publicznej Portret leczenia psychiatrycznego oczami Polaków poruszyło różne aspekty postaw społecznych wobec psychiatrii i osób z zaburzeniami psychicznymi. W ośmiu największych miastach Polski prowadzone były centra pomocy, gdzie każdy mógł się zwrócić po bezpłatną poradę specjalisty, psychiatry bądź psychologa. Podczas Warsztatów walki ze stresem młodzi ludzie zapoznali się ze sposobami radzenia sobie z codziennymi problemami. Pozyskanie około 640 ośrodków partnerskich, które dzięki akcji firmy Adamed zapewniają wyższy standard opieki nad pacjentami ze schizofrenią. Cykl bezpłatnych konsultacji i warsztatów, z których skorzystało kilka tysięcy osób Opracowanie, publikacja i kolportaż poradników edukacyjnych: Rozmowa, która nie boli, Informator dla pacjentów ze schizofrenią. Szkolenia dla psychiatrów dwudniowe szkolenia, na których specjaliści z dziedziny psychiatrii omawiali sytuację pacjentów w regionach i oczekiwania lekarzy wobec średniego personelu medycznego. Konkurs na Przyjazną Poradnię. W ramach konkursu wyróżnieni zostali także dziennikarze, którzy szczególnie zaangażowali się w popularyzowanie ideii programu. Wszelkie informacje związane z aktywnościami prowadzonymi w ramach programu znajdują się na stronie internetowej Program profilaktyczno-edukacyjny Głęboki Oddech (ryc. 9) zmierzał do zwiększenia świadomości społecznej na temat choroby, jaką jest Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc (POChP). Program informował na temat objawów choroby, jej przyczyn oraz skutków.

216 Od potrzeby do terapii 215 Edukował również w zakresie walki z Przewlekłą Obturacyjną 6 Chorobą Płuc poprzez podkreślanie konieczności wykonywania badań profilaktycznych, prowadzących do wczesnego diagnozowania choroby i rozpoczęcia leczenia. Organizatorem programu było Polskie Towarzystwo Chorób Płuc, zrzeszające wybitnych naukowców, zajmujących się chorobami płuc, we współpracy z Adamedem. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Głęboki oddech Podsumowanie i dodatkowe informacje CELE PROGRAMU: Stworzenie szerszego dostępu do badań profilaktyczno-diagnostycznych. Zwiększenie wiedzy Polaków o POChP. Uświadamianie społeczeństwa polskiego nt. zagrożeń zdrowotnych związanych z POChP na tle innych chorób płuc. Edukowanie społeczeństwa o potrzebie wczesnego rozpoznawania choroby i podejmowania odpowiedniego leczenia. Wyniki/Wnioski EFEKTY PROGRAMU: Przebadanie ponad 80 tys. osób (miasta) u ponad 20% wykryto POChP. Akcję typu Road Show w mniejszych miejscowościach na terenie całego kraju. Publikacja poradnika nt. POChP dla osób które chcą zdobyć informację nt. POChP, metod leczenia i diagnozowania. Wszelkie informacje związane z aktywnościami prowadzonymi w ramach programu znajdują się na stronie internetowej 6 Słowo obturacyjna jest określeniem medycznym i oznacza zwężenie. Jest ono użyte w nazwie choroby ponieważ określa jej główną cechę. Choroba zaczyna się przewlekłym zapaleniem oskrzeli, do którego po pewnym czasie dołącza rozedma płuc. Nazwę POChP wprowadzono aby odróżnić chorych na przewlekłe zapalenie oskrzeli, chorobę stosunkowo łagodną, od chorych mających zapalenie oskrzeli i rozedmę płuc czyli POChP chorobę groźną w swym przebiegu.

217 216 Maciej Adamkiewicz Rycina 9. Strona internetowa programu Głęboki oddech Źródło: Wielkie wyzwanie od pomysłu do komercjalizacji Opracowanie nowego leku to pełna wyzwań droga (schemat 2), której pokonanie wymaga od firmy szerokiego i interdyscyplinarnego spektrum umiejętności. Kompetencje i infrastruktura otwierają przed Adamedem szansę na przejście tą drogą z sukcesem, od badań podstawowych po ostateczne wprowadzenie produktu na rynek. Nazwy wszystkich produktów wprowadzanych przez Adamed chronione są jako znaki towarowe. Pozwala to na budowanie marki i renomy produktu, a także na identyfikację produktu z wytwórcą, a jednocześnie wprowadza zakaz korzystania z identycznego, bądź podobnego oznaczenia dla preparatu, który nie wyróżnia się cechami jakościowymi produktów firmy.

218 Od potrzeby do terapii 217 Schemat 2. Droga opracowania nowego leku: od badań laboratoryjnych do rejestracji leku Źródło: materiały własne. 8. Platformy badawcze Największym wyzwaniem stojącym przed branżą farmaceutyczną jest rozwój potencjału innowacyjnego poprzez poprawę współpracy nauki z przemysłem. Przykładem dobrej praktyki w tym zakresie mogą być działania podejmowane przez firmę Adamed, która od lat prowadzi aktywną współpracę z uczelniami wyższymi w ramach prowadzonych platform badawczych. Od 2001 roku dział B+R Adamed prowadzi prace w ramach trzech programów. Obszary badań obejmują metabolizm, onkologię i neuropsychiatrię. Głównym założeniem programu onkologicznego jest opracowanie kierowanej terapii przeciwnowotworowej. Cel programu neuropsychiatrycznego to wynalezienie skutecznych terapii w leczeniu schizofrenii, zaburzeń lękowych oraz depresji. Program metaboliczny koncentruje się na wynalezieniu nowoczesnej terapii mającej zastosowanie w leczeniu cukrzycy typu II. Adamed jako unikalna spośród polskich firm farmaceutycznych, ma szansę wyprowadzić na światowe rynki oryginalny lek. Silne powiązania pomiędzy nauką a przemysłem oraz zaawansowanie prac badawczych to potencjał, który firma planuje wykorzystać. Od początku działalności badawczej firma ściśle współpracuje ze środowiskami aka-

219 218 Maciej Adamkiewicz demickimi i naukowymi. Poprzez dobre praktyki pokazuje, że możliwa jest efektywna współpraca z naukowcami i ekspertami, którzy dzięki swojej pasji i wiedzy wspomagają rozwój firmy. Dziś Adamed współpracuje z placówkami akademickimi z całej Polski, m.in. z Uniwersytetem Warszawskim, Uniwersytetem Jagiellońskim, Akademią Medyczną w Gdańsku, Instytutem Nenckiego PAN w Warszawie, Politechniką Gdańską, Gdańskim Uniwersytetem Medycznym, Politechniką Wrocławską, Instytutem Immunologii i Terapii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, Instytutem Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Wśród partnerów znajdują się również centra badawczo-rozwojowe oraz prywatne firmy badawcze. Firma korzysta również z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Platforma onkologiczna Podsumowanie i dodatkowe informacje Projekt ONCO-3CLA biotechnologiczny, kierowany lek przeciwnowotworowy, jest przedsięwzięciem z dziedziny biotechnologii medycznej. Założeniem prowadzonego projektu jest cząstka terapeutyczna, białko o działaniu przeciwnowotworowym. Celem jest opracowanie optymalnej formy cząstki aktywnej, a działania platformy koncentrują się wokół trzech obszarów: rozwoju związków małocząsteczkowych, rozwoju terapeutycznych cząsteczek biotechnologicznych oraz rozwoju koniugatów związków małocząsteczkowych z białkiem. Wyniki/Wnioski Projekt obejmuje m.in. prowadzenie wspólnych działań naukowych z polskimi ośrodkami naukowymi: Akademią Medyczną w Warszawie, Politechniką Gdańską, Instytutem Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN oraz Uniwersytetem Jagiellońskim. Innowacyjny projekt badawczy 3CLA, został wpisany przez Ministra Rozwoju Regionalnego w sierpniu 2007 roku na listę projektów kluczowych. Tym samym znalazł się wśród największych polskich inwestycji realizowanych przy wykorzystaniu środków unijnych z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Zgodnie z oświadczeniem Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, realizacja projektu jest niezwykle istotna z punktu widzenia osiągnięcia strategicznych celów rozwojowych, wśród których należy wymienić m.in. zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw i zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym kraju.

220 Od potrzeby do terapii 219 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Platforma neuropsychiatryczna Podsumowanie i dodatkowe informacje W ramach prac platformy neuropsychiatrycznej firma prowadzi również projekt Opracowanie innowacyjnego leku stosowanego w terapii schorzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego schizofrenii, depresji, lęku. Wyniki/Wnioski Platforma budowana jest wraz z wiodącymi ośrodkami naukowymi w Polsce i jest pierwszym tego typu skoordynowanym przedsięwzięciem, zmierzającym do opracowania nowej substancji psychotropowej. Obszary aktywności obejmują całe spektrum zaangażowania od sfery wytyczania celów biologicznych po badania kliniczne, potwierdzające skuteczność oraz bezpieczeństwo stosowania potencjalnego leku przez pacjentów. Dla projektu Opracowanie innowacyjnego leku stosowanego w terapii schorzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego schizofrenii, depresji, lęku Adamed otrzymał pozytywną decyzję o współfinansowaniu badań z budżetu państwa na naukę w ramach Inicjatywy Technologicznej I programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Platforma metaboliczna Podsumowanie i dodatkowe informacje Prace w ramach platformy metabolicznej dotyczą opracowania innowacyjnego leku w terapii cukrzycy typu II opartego na mechanizmie oddziaływania poprzez receptory PPAR. Wyniki/Wnioski Adamed jako pierwsza polska firma farmaceutyczna przeprowadziła projekt poszukiwania innowacyjnego leku, od pomysłu do końca badań preklinicznych, we własnych laboratoriach. W ramach platformy metabolicznej opracowano bibliotekę molekuł chemicznych. Wyniki badań przedklinicznych wiodącej molekuły wskazały na jej bezpieczeństwo i skuteczność. Szereg eksperymentów naukowych w ramach platformy metabolicznej dotyczy również nowych sposobów leczenia otyłości. W ramach projektu PPAR firma Adamed z powodzeniem współpracuje z: Uniwersytetem Warszawskim Wydziałem Biologii oraz Zakładem Regulacji Metabolizmu w Instytucie Biochemii;

221 220 Maciej Adamkiewicz Wyniki/Wnioski cd. Uniwersytetem Jagiellońskim Wydział Biotechnologii i Zakładem Genetyki Molekularnej; Akademią Medyczną w Gdańsku Wydział Lekarski oraz Katedrą i Zakładem Biochemii. Dla polskiego projektu PPAR firma uzyskała wsparcie finansowe z unijnego Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Adamed wspiera środowisko naukowe poprzez fundowanie grantów dla specjalistów z danych dziedzin naukowych oraz realizację programów stażowych dla studentów. Przedstawiciele firmy wierzą, że prowadzone działania służące rozwojowi kwalifikacji i wiedzy studentów pozwolą w przyszłości uniknąć problemów z zasobami kadrowymi w sektorze farmaceutycznym. Polska Platforma Technologiczna Innowacyjnej Medycyny (PPTIM) Unia Europejska poprzez Dyrektywę Przejrzystości wskazuje na konieczność zwiększania wydatków na działalność badawczo-rozwojową. Celem działań inwestycyjnych jest utrzymanie wysokiego poziomu zdrowia publicznego w krajach UE. Europa już dawno zrozumiała, że wspieranie gospodarki to zachęcanie przedsiębiorców do zwiększania wydatków na działalność B+R i współpracę ze środowiskiem naukowym. W krajach Unii funkcjonują przejrzyste rozwiązania systemowe, przedsiębiorcy korzystają z dopłat i licznych zachęt podatkowych. Polskie Platformy Technologiczne są odpowiednikami Europejskich Platform Technologicznych, których proces tworzenia zapoczątkowała w roku 2003 r. Komisja Europejska. W celu opracowania ważnych dla strategii rozwoju sektorów gospodarki i przyszłościowych technologii krajów Unii Europejskiej, Platformy Technologiczne skupiają: przemysł, instytucje naukowe i finansowe oraz grupy decyzyjne i społeczeństwo. W roku 2004, w ślad za inicjatywą Komisji Europejskiej, zaczęły powstawać Polskie Platformy Technologiczne. Innowacyjność w medycynie pozwala na opracowywanie nowych terapii, zaspokajanie potrzeb medycznych pacjentów oraz budowanie

222 Od potrzeby do terapii 221 odpowiednich struktur w ramach polskiego przemysłu farmaceutycznego. Ten sektor jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się gałęzi przemysłu w Polsce. Niestety nadal zbyt mało pieniędzy przeznacza się z budżetu państwa na finansowanie nauki, a zwłaszcza projektów badawczych dot. nowych technologii. Według OECD Polska znajduje się na przedostatnim miejscu pod względem udziału przemysłu farmaceutycznego i medycznego w PKB. Według badającej rynek farmaceutyczny firmy IMS i Health, większość używanych w Polsce leków to generyki, czyli zamienniki oryginalnych produktów leczniczych. Polska Platforma Technologiczna Innowacyjnej Medycyny (ryc. 10) powstała w 2005 roku pod patronatem Ministra Zdrowia oraz Ministra Nauki i Informatyzacji w celu tworzenia struktur naukowo-przemysłowych. Adamed wchodzi w skład Grupy Inicjatywnej PPTIM. Polska Platforma Technologiczna Medycyna Innowacyjna, w swych działaniach uwzględniała założenia wypracowane przez Europejską Platformę Technologiczną Innovative Medicine for Europe. Platforma ma charakter otwarty i może do niej przystąpić każda polska firma działająca na rzecz innowacyjnej medycyny. Strategia wypracowana przez członków PPTiM, w tym firmę Adamed ma stworzyć podstawy dla rozwoju badań w zakresie innowacji w polskiej medycynie, zarówno dla firm farmaceutycznych, jak również zajmujących się produkcją sprzętu medycznego. Umożliwi to efektywne poszukiwanie innowacyjnych leków oraz przełoży się na tworzenie nowych technologii medycznych. Rycina 10. Strona internetowa programu Polskiej Platformy Technologicznej Innowacyjnej Medycyny Źródło:

223 222 Maciej Adamkiewicz PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Polska Platforma Technologiczna Innowacyjnej Medycyny Podsumowanie i dodatkowe informacje Celem Polskiej Platformy Technologicznej Innowacyjnej Medycyny jest: Nadzór nad spójnością programową z założeniami Europejskiej Platformy Technologicznej Innovative Medicine for Europe. Opracowanie strategicznego planu rozwoju sektora medycznego oraz promocji polskiego sektora farmaceutycznego. Wspieranie innowacji w zakresie poszukiwania nowych leków i terapii oraz zapewnienie spójności poczynań partnerów z wytycznymi państwowymi w zakresie wzrostu konkurencyjności przemysłu farmaceutycznego. Skrócenie czasu leczenia i zwiększenie dostępności terapii. Poszukiwanie terapii na choroby dotąd nieuleczalne. Pozyskiwanie funduszy na badania naukowe i transfer technologii. Edukacja, promocja i upowszechnianie wiedzy o innowacjach w polskiej medycynie. Wyniki/Wnioski W ostatnich latach obserwujemy pozytywny trend wzrostu liczby małych przedsiębiorstw, które działają w obszarze B+R. Zaliczyć do nich można m.in. inkubatory innowacyjności przy wyższych uczelniach np. powstające Centrum Badań Przedklinicznych i Technologii w Warszawie, czy też Jagiellońskie Centrum Innowacyjności. Adamed w ramach aktywności w PPTiM dokłada wszelkich starań aby promować nakłady inwestycyjne na działalność badawczo-rozwojową. Obecne nakłady na badania i rozwój w Polsce są ponad trzykrotnie niższe niż średnia europejska. Platforma wspiera przygotowanie nowych systemów rozwiązań refundacyjnych, tak by sprzyjały one innowacyjnemu podejściu do opracowania rozwiązań prawnych aby stymulowały one rozwój polskiej myśli wynalazczej. Więcej informacji o platformie znajduje się na stronie internetowej 9. Dermokosmetyki INSIDE Najnowszym osiągnięciem laboratoriów Adamed jest stworzenie marki Inside (ryc. 11), która pozwala przenieść doświadczenie z rynku medycznego w świat dermokosmetyków.

224 Od potrzeby do terapii 223 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Polska Platforma Technologiczna Innowacyjnej Medycyny Podsumowanie i dodatkowe informacje W kwietniu 2010 roku rozpoczęła się sprzedaż produktów dermokosmetycznych w aptekach w całej Polsce. Zgodnie z filozofią marki cenne jest to, co w środku. Wyniki/Wnioski W preparatach Inside zawarte zostały opatentowane składniki, będące nowoczesnymi rozwiązaniami medycyny i kosmetologii. Obecnie firma Adamed wprowadziła na rynek 3 linie produktowe: przeciwtrądzikową oraz 2 linie przeciwzmarszczkowe dla grup wiekowych 30+ i 40+. W późniejszym czasie portfolio zostanie wzbogacone o kolejne linie, nad którymi już trwają prace. Wszystkie produkty Inside są hipoalergiczne, bezzapachowe i nie zawierają parabenów. Skuteczność i bezpieczeństwo produktów Inside zostały potwierdzone w testach dermatologicznych i alergologicznych. Pełna gama produktów Inside na stronie Rycina 11. Strona internetowa dedykowana produktom INSIDE Źródło:

225 Maciej Wojtkowski Andrzej Kowalczyk BEZINWAZYJNE OBRAZOWANIE WNĘTRZA GAŁKI OCZNEJ ROZWÓJ METODY I TRANSFER TECHNOLOGII DO PRAKTYKI PRZEMYSŁOWEJ T omografia Optyczna z użyciem światła częściowo spójnego (ang. Optical Coherence Tomography OCT) jest nowoczesną i stosunkowo tanią metodą nieinwazyjnego i bezkontaktowego otrzymywania przekrojów obiektów, które umiarkowanie rozpraszają i absorbują światło. Ta nowoczesna technika obrazowania medycznego znalazła do tej pory wiele klinicznych zastosowań w okulistyce. Jednym z podstawowych atrybutów tej techniki jest wysoka rozdzielczość otrzymywanych obrazów, która sprawia, że w niektórych zastosowaniach OCT pozostaje jedyną techniką umożliwiającą wizualizację istotnych struktur anatomicznych. Tak jest w przypadku tylnego bieguna ludzkiej gałki ocznej tam gdzie formowany jest obraz oglądanego obiektu. Tutaj najważniejszym organem jest siatkówka, która składa się z wielu cienkich i półprzezroczystych warstw komórkowych. Dzięki tomografii optycznej OCT możliwe staje się otrzymywanie obrazów przekrojów siatkówki z rozdzielczością rzędu mikrometrów (dziesiątych części grubości włosa!) co pozwala na szczegółową analizę wszystkich istotnych warstw siatkówki. Tomografia optyczna OCT umożliwia odtworzenie obrazów przekrojów obiektu przy oświetleniu go wiązką światła. Zasada obrazowania jest podobna do ultra sonografii (USG), ale położenie struktur wewnętrznych wyznacza się drogą interferometryczną poprzez nałożenie dwóch wiązek

226 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer światła. Otrzymywane obrazy mogą być analizowane automatycznie przez komputer i tym samym możliwa staje się obiektywna ocena postępu zmian chorobowych siatkówki występujących w takich schorzeniach jak jaskra, zwyrodnienie plamki związane z wiekiem, otwory w plamce, odwarstwienia siatkówki, błony przedsiatkówkowe i wielu innych. Pierwsze na świecie urządzenie do otrzymywania obrazów przekrojów oka za pomocą Spektralnego OCT metody stukrotnie szybszej od już istniejącej zaprojektowano i zbudowano w Zespole Fizyki Medycznej Instytutu Fizyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Obrazy tomograficzne siatkówki zdrowego oka ludzkiego uzyskane za pomocą tego instrumentu zostały opublikowane przez grupę toruńską w 2002 roku. Już w cztery lata po pierwszym doniesieniu o możliwym zastosowaniu spektralnej tomografii OCT do obrazowania, technologia ta została przeniesiona do praktyki okulistycznej. Stało się to możliwe dzięki wprowadzeniu na rynek pierwszego urządzenia tego typu SOCT Copernicus. W 2005 roku prototypowe urządzenie Zespół przekazał do wdrożenia firmie OPTOPOL Technology SA w Zawierciu ( która jako pierwsza na świecie zaczęła produkować spektralny tomograf optyczny przeznaczony dla diagnostyki okulistycznej pod nazwą SOCT Copernicus a ostatnio Copernicus HR. W dzień urodzin Kopernika, 19. lutego 2008 r. OPTOPOL Technology SA wszedł na giełdę pozyskując dodatkowe środki na rozwój, w tym na badania naukowe. 1. Historia prac i wdrożenia W roku 1998 rozpoczęta została działalność badawcza w młodym Zespole Fizyki Medycznej UMK (ZFMED). Zespół będący częścią Zakładu Biofizyki Instytutu Fizyki UMK w Toruniu założony został przez prof. Andrzeja Kowalczyka. Pierwszym pracownikiem naukowym grupy był Maciej Wojtkowski zatrudniony na stanowisku asystenta stażysty (będąc na piątym roku studiów). Wspólnie z prof. Kowalczykiem rozpoczął on ambitny projekt zatytułowany Badania nad możliwością wyznaczania stopnia utlenowania tkanki

227 226 Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk siatkówki w funkcji jej głębokości poprzez pomiar i analizę sygnału interferometrycznego, w ramach którego miał opracować metodę wskazującą obszary dna oka, w których występuje deficyt składników odżywczych i tlenu. W miarę rozwoju prac dr Wojtkowski zauważył, że zastosowanie alternatywnego sposobu rejestracji daje potencjalną możliwość stukrotnego przyspieszenia procesu otrzymywania obrazu strukturalnego i dlatego postanowiono skoncentrować się na tym zagadnieniu, zarzucając pierwotny kierunek badań. W latach w serii publikacji w głównych czasopismach z dziedziny optyki o zasięgu ogólnoświatowym dokonano w Toruniu doświadczalnej analizy słabych i mocnych stron metody, nazwanej przez badaczy z ZFMED Spectral OCT (SOCT). Zademonstrowano pierwsze na świecie obrazy przekrojów siatkówki oka ludzkiego i pokazano, że stukrotne zwiększenie szybkości pozwala na znaczne polepszenie jakości obrazów (w porównaniu z istniejącymi urządzeniami) dzięki jednoczesnemu zwiększeniu gęstości linii tworzących obraz i skróceniu czasu pomiaru. To ostatnie nie tylko zwiększa komfort pacjenta, ale wydatnie redukuje błędy pomiarowe spowodowane mimowolnymi ruchami oka. Następnie pokazano możliwość wykonywania filmów tomograficznych obrazujących ruch tkanek. Ostatecznie stało się możliwe tworzenie rekonstrukcji trójwymiarowych w czasie kilku sekund. W 2003 roku rozpoczęła się współpraca z okulistami z Kliniki Chorób Oczu ówczesnej Akademii Medycznej w Bydgoszczy zespołu kierowanego przez prof. Józefa Kałużnego. Warunkiem podstawowym tej współpracy było skonstruowanie urządzenia zwartego, stabilnego, które byłoby niezawodne i dało się łatwo przewozić na siedzeniu samochodu osobowego do oddalonej o 50 km Bydgoszczy. Urządzenie to miało być obsługiwane przez lekarza a nie pracownika naukowego z ZFMED. Metodą kolejnych przybliżeń skonstruowano prototyp instrumentu wykorzystując techniki światłowodowe, spełniający powyższe postulaty. Budowa prototypu klinicznego urządzenia nie byłaby jednak możliwa bez odpowiedniej infrastruktury badawczej, która opierała się na młodych pracownikach naukowych asystentach oraz studentach i doktorantach. Na rycinie 12. pokazano zdjęcia osób tworzą-

228 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer cych trzon konstruktorów prototypowego urządzenia klinicznego. Od roku 1998 do 2005 (kiedy skonstruowano ostateczna wersję urządzenia) Zespół Fizyki Medycznej zwiększył się z dwóch członków do dziesięciu osób. Projekt głównie realizowany był przez doktorantów, którzy angażując się w budowę urządzenia musieli dzielić czas między ich badawczymi projektami doktorskimi a pracami czysto konstrukcyjnymi. Niezbędne było tu wprowadzenie specjalizacji wśród członków Zespołu (fizyka, optyka, elektronika, automatyka, informatyka) i koordynowanie ich wzajemnych działań. Rycina 12. Zdjęcia przedstawiające grupę pierwszych konstruktorów urządzenia tomograficznego: od lewej Tomasz Bajraszewski, Marta Cyganek, Maciej Wojtkowski, Maciej Szkulmowski, Iwona Gorczyńska, Anna Szkulmowska (pracownicy Zespołu Fizyki Medycznej UMK) oraz Grzegorz Bednarczyk (pracownik Optopolu) Do 2003 roku publikacje Zespołu Fizyki Medycznej UMK spotykały się z niedowierzaniem, ale już w styczniu 2004 r. na konferencji Photonic West 1 poświęcono metodzie SOCT odrębną sesję na której 80% wystąpień było z naszego ośrodka (ryc. 1). Od tego czasu liczba prac poświęcona tej technice zaczęła gwałtownie rosnąć. Zaczęło się również zainteresowanie komercyjne spektralną tomografią optyczną 1 Konferencja Photonics West organizowana jest corocznie przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Optyki i Fotoniki SPIE, w roku 2004 konferencja odbywała się w San Jose, Kalifornii, USA.

229 228 Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk OCT. Na początku 2004 r. trzy instytucje: firma z Izraela, firma konsultingowa z Warszawy i firma Optopol z Zawiercia zainteresowały się tomografem. Jednak początkowe negocjacje zakończyły się fiaskiem i zostały odrzucone wszystkie trzy. Głównym powodem fiaska w negocjacjach był brak profesjonalnego wsparcia prawnego. Pod koniec 2004 r. firma Optopol ponowiła propozycję i przekonała Prof. Kowalczyka i UMK do zawarcia porozumienia o sprzedaży knowhow, które zostało zawarte z UMK w marcu 2005 r., a rok później przyjęło formę wieloletniej umowy o współpracy. Dzięki temu, że instrument skonstruowany w laboratorium w Toruniu był dalece zaawansowanym prototypem i w pełni sprawnym urządzeniem klinicznym oraz bezpośredniemu zaangażowaniu członków grupy w prace konstrukcyjne, firma Optopol była w stanie już we wrześniu 2005 r. przedstawić potencjalnym odbiorcom prototyp przemysłowy, a od wiosny 2006 r. podjąć seryjną produkcję tomografu do badania siatkówki pod nazwą SOCT Copernicus a od 2008 r. Copernicus H(igh) R(esolution) i Anterius (ten ostatni do przedniego odcinka oka). Dzięki wprowadzeniu technologii Spektralnej Tomografii Optycznej na rynek Firma Optopol rozwinęła się bardzo szybko i w dniu 19. lutego 2008 r. Spółka zadebiutowała na giełdzie. Dzięki współpracy z partnerem przemysłowym otwarto na terenie Instytutu Fizyki Biuro Badawczo Rozwojowe OPTOPOLu z 7 etatami, które obsadzono osobami, które ukończyły doktoraty i prace magisterskie w Instytucie Fizyki UMK (w większości spośród członków ZFMED). Pozyskano również środki finansowe z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego program Unia dla Przedsiębiorczych (numer umowy SPO WKP 2.2.1/04/24) na bezpośrednie sfinansowania wyposażenia Biura i współpracę z ZFMED. Biuro Badawczo Rozwojowe, które w 100% składa się z absolwentów Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej odegrało istotną rolę w konstrukcji kolejnych generacji urządzenia komercyjnego. Obecność Biura na terenie UMK jest dodatkowym środkiem motywacyjnym dla studentów zorientowanych technicznie, którzy chcą swoją przyszłą karierę zawodową połączyć z działalnością przemysłową.

230 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer Opis metody Tomografia Optyczna OCT wykorzystuje interferencję wiązek światła częściowo spójnego do nieinwazyjnego obrazowania tkanek. W metodzie tej analogicznie do ultrasonografii uzyskuje się dwuwymiarowe obrazy przekrojów skanując obiekt wiązką światła i mierząc odległości między punktami rozpraszającymi światło rozłożonymi wzdłuż wiązki penetrującej. W odróżnieniu od ultrasonografii w tomografii optycznej OCT odległości między punktami rozpraszającymi mierzone są za pomocą światła a nie fali dźwiękowej. Ze względu na dużą prędkość światła nie jest możliwy bezpośredni pomiar echa, dlatego używa się metod interferometrycznych z użyciem światła częściowo spójnego. W tomografii optycznej wykorzystuje się źródła światła o dosyć znacznej (20nm 200nm) szerokości spektralnej tj. charakteryzujące się małym stopniem spójności podłużnej. Te techniki umożliwiają pomiary różnic dróg optycznych pomiędzy rozpraszającymi elementami obiektu a zwierciadłem odniesienia w układzie interferometru Michelsona. Uzyskane obrazy przekrojów pokazują rozkład przestrzenny parametrów optycznych tkanki takich jak współczynnik załamania lub rozproszenia światła. Obraz uzyskany ta techniką może ujawnić struktury, które są niewidoczne nawet na preparatach histolo gicznych. Metoda Tomografii optycznej z użyciem światła częściowo spójnego została opisana po raz pierwszy w roku W swej pierwotnej realizacji polegała ona na rejestracji i analizie sygnału powstałego z nałożenia w interferometrze wiązki światła rozproszonego na strukturach wewnętrznych badanego obiektu oraz wiązki odniesienia odbitej od poruszającego się zwierciadła referencyjnego. Ze względu na to, że obraz otrzymuje się w czasie przesuwu zwierciadła metoda ta nosi nazwę time-domain. Jest to metoda stosowana w urządzeniu komercyjnym Stratus OCT produkowanym przez Carl Zeiss Meditec. Alternatywnym i stosunkowo nowym rozwiązaniem (1995) jest metoda Spektralnej Tomografii Optycznej z użyciem światła częściowo spójnego Spektralnej Tomografii Optycznej OCT (ang. Spec-

231 230 Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk tral Optical Coherence Tomography) 2. W tej technice detekcji sygnału interferometrycznego dokonuje się za pomocą spektrometru rejestrujacego widmo światła po wyjściu z interferomeru. W otrzymanym sygnale informacja o położeniu centrów rozpraszających zawiera się w częstości modulacji mierzonego widma (prążków spektralnych). Metoda ta różni się od tradycyjnego sposobu stosowanego w komercyjnym urządzeniu Stratus OCT tym, że dzięki równoczesnej detekcji światła rozproszonego na różnych elementach wewnętrznej struktury badanego obiektu uzyskuje się w niej 100-krotnie większą szybkość pomiaru przy około 30-krotnie mniejszym naświetleniu oka, mówiąc inaczej uzyskuje się ponad stukrotnie wyższą czułość instrumentu. Dzięki zwiększeniu prędkości pomiaru staje się możliwe zbieranie trójwymiarowej informacji o strukturze badanego obiektu, jak również uzyskiwanie filmów tomograficznych obrazujących dynamikę elementów morfologicznych. Nie bez znaczenia jest fakt, że możliwa jest obserwacja mierzonych struktur w czasie rzeczywistym. To z kolei niebywale ułatwia proces wstępnego ustawiania pacjenta skracając całkowity czas pomiaru. Pierwsze na świecie prototypowe urządzenie do otrzymywania przyżyciowych obrazów przekrojów przedniej i tylnej komory oka za pomocą metody Spektralnej OCT zaprojektowano i zbudowano w Zespole Fizyki Medycznej, Instytutu Fizyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Obrazy tomograficzne siatkówki zdrowego oka ludzkiego uzyskane za pomocą tego instrumentu zostały opublikowane przez tę grupę badawczą w 2002 roku 3. Rysunek 2. przedstawia schemat układu SOCT oraz zdjęcie prototypu skonstruowanego w Instytucie Fizyki UMK, który jest obecnie wykorzystywany w Klinice Chorób Oczu Collegium Medicum w Bydgoszczy w zastosowaniu do diagnostyki patologii przedniego i tylnego odcinka oka. 2 Huang D., Swanson E.A., Lin C.P., et al., Optical coherence tomography, Science 1991, 254: Fercher A.F., Hitzenberger C.K., Kamp G., et al., Measurement of Intraocular Distances by Backscattering Spectral Interferometry, Optics Communications 1995, 117: Wojtkowski M., Leitgeb R., Kowalczyk A., et al., In vivo human retinal imaging by Fourier domain optical coherence tomography, Journal of Biomedical Optics 2002, 7:

232 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer Rysunek 2. a) Uproszczony schemat układu do spektralnej tomografii optycznej OCT; b) Zdjęcie urządzenia prototypowego skonstruowanego w Instytucie Fizyki UMK w Toruniu Badacze z Instytutu Fizyki UMK w Toruniu zademonstrowali również jako pierwsi, że możliwe jest obrazowanie siatkówki oka ludzkiego 50-krotnie szybciej niż za pomocą istniejących wtedy urządzeń OCT 4. Rycina 13. pokazuje przykładowe klatki filmu obrazującego pulsację naczyń krwionośnych w okolicy tarczy nerwu wzrokowego. Dalsze nowatorskie wyniki Zespołu Fizyki Medycznej UMK obejmujące obrazowanie w trzech wymiarach oraz obrazowanie z wysoką rozdzielczością rzędu 3 mikrometrów zostały opublikowane w czasopiśmie American Journal of Ophthalmology w roku Rycina 14. przedstawia obraz przekroju siatkówki ludzkiej uzyskany z rozdzielczością 3um. Zwiększenie rozdzielczości obrazowania pozwala uwidocznić więcej szczegółów struktury siatkówki wliczając błonę graniczną zewnętrzną oraz detale warstwy fotoreceptorowej. Połączenie wysokiej rozdzielczości z dużą prędkością rejestracji danych pozwala rekonstrukcję trójwymiarowej struktury siatkówki. 4 Wojtkowski M., Bajraszewski T., Targowski P., et al., Real-time in vivo imaging by high-speed spectral optical coherence tomography, Optics Letters 2003, 28: Wojtkowski M., Bajraszewski T., Gorczynska I., et al., Ophthalmic imaging by spectral optical coherence tomography, Am J Ophthalmol 2004, 138:

233 232 Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk Dodatkowe zastosowanie zaawansowanych metod obróbki danych pozwala na rekonstrukcję informacji ilościowej z danych trójwymiarowych. Między innymi można oddzielić profile różnych warstw siatkówki, stworzyć mapę grubości siatkówki, lub zrekonstruować profil powierzchni siatkówki w okolicy tarczy nerwu wzrokowego w celu określenia jej parametrów. Rycina 13. Dynamiczne obrazowanie pulsacji naczyń krwionośnych za pomocą spektralnej tomografii optycznej OCT; film tomograficzny rejestrowany był z szybkością 33 klatki na sekundę, powyżej przedstawiono, co-dziesiątą klatkę (0.3 s/klatkę) Jedną z głównych zalet metody spektralnej tomografii optycznej OCT jest możliwość rejestracji danych pozwalających na trójwymiarową rekonstrukcję siatkówki w krótkim czasie, dogodnym dla pacjenta i operatora. Pozwala to na uniknięcie zniekształceń spowodowanych, trudnymi do uniknięcia, mimowolnymi ruchami oka. Trójwymiarowe dane zawierają w sobie, nieosiągalną do tej pory w okulistyce, kombinację informacji o przekrojach znanej ze standardowego OCT z informacją o topografii siatkówki, znanej ze skaningowych laserowych oftalmoskopów (HRT). Dzięki temu Spektralna Tomografia Optyczna OCT otwiera nowe możliwości dokładnej ilościowej analizy grubości warstw znajdujących się wewnątrz siatkówki, włączając analizę grubości warstwy nerwowej, warstwy zwojowej oraz różnych części warstwy fotoreceptorowej.

234 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer W trakcie badań klinicznych przeprowadzonych w Klinice Chorób Oczu Collegium Medium UMK w Bydgoszczy na urządzeniu prototypowym a także na urządzeniu komercyjnym potwierdzono wysoką użyteczność tomogramów SOCT, których jakość zbliżona jest do tej uzyskiwanej w przekrojach histologicznych. Okazało się, że małe zakłócenia w warstwowej budowie siatkówki mogą zostać łatwo wykryte, dzięki czemu postawiona diagnoza zyskuje na precyzji. Te zalety SOCT mogą zostać wykorzystane przede wszystkim w schorzeniach plamki. Ta liczna grupa chorób (zwyrodnienie starcze, uszkodzenie cukrzycowe, centralna surowicza chorioretionpatia i inne) pozostają nadal niedostatecznie poznane, mimo, że są główną przyczyną ślepoty w krajach rozwiniętych. Większa ilość informacji dostarczana przez instrument wykorzystujący metodę Spektralnej Tomografii Optycznej OCT pozwalają na analizę drobnych, zogniskowanych zmian chorobowych, które mogą być przeoczone przy diagnostyce opartej na fotografii dna oka czy oftalmoskopii bezpośredniej. Rycina 14. Obraz przekroju siatkówki z rozdzielczością 3um uzyskany za pomocą prototypowego układu do spektralnej tomografii OCT Szczególnie ważna jest wczesna diagnostyka zmian patologicznych pojawiających się w przebiegu zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem. Ogromny wpływ na skuteczność leczenia tej choroby

235 234 Maciej Wojtkowski, Andrzej Kowalczyk w postaci wysiękowej ma wczesne wykrycie zmian wywołanych rozrostem patologicznych naczyń krwionośnych przechodzących przez błonę Brucha. Przy użyciu dostępnych obecnie metod diagnostycznych neowaskularyzację podsiatkówkową wykrywa się dopiero wówczas, gdy pojawi się wysięk. Być może SOCT umożliwi badanie tych zmian we wcześniejszej ich fazie. SOCT ułatwia też określenie stadium otworów w plamce żółtej, ułatwiając przez to podjęcie decyzji, co do operacji. Używając spektralnej tomografii optycznej OCT staje się również możliwe precyzyjne odróżnienie otworu prawdziwego od warstwowego czy zmian torbielowatych w plamce 6. Potencjalnie SOCT a też zastosowanie w diagnozie i monitorowaniu odwarstwień ciała szklistego, centralnej surowiczej retinopatii, błon siatkówkowych czy retinopatii cukrzycowej 6. SOCT może być stosowane do diagnostyki innych rzadszych chorób siatkówki takich jak zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, choroba Stargarta czy dystrofie czopków i pręcików. Wydaje się, że dzięki tej metodzie będzie można uchwycić niewielki, początkowe zmiany struktury siatkówki, co pozwoli na wcześniejsze wykrywanie oraz lepsze zrozumienie patogenezy tych schorzeń. Ogromnym polem potencjalnego zastosowania SOCT jest jaskra. SOCT można wykorzystać do pomiaru grubości warstwy włókien nerwowych oraz do topograficznej analizy wyglądu tarczy nerwu wzrokowego 7. Jednak nadal zastosowanie metody Spektralnej Tomografii Optycznej OCT w okulistyce jest w bardzo początkowej fazie i ciągle metodzie tej towarzyszą zjawiska pogarszające jakość uzyskiwanych tomogramów szczególnie w przyżyciowych pomiarach zmian patologicznych oczu. W metodzie tej parametry takie jak czas pomiaru, zakres pomiarowy i rozdzielczość podłużna są ze sobą związane i prawidłowe zaprojektowanie urządzenia klinicznego wymaga dokładnej optymalizacji tych parametrów w oparciu o doświadczenia pracy 6 Srinivasan V.J., Wojtkowski M., Witkin A.J., et al., High-definifion and 3-dimensional imaging of macular pathologies with high-speed ultrahigh-resolution optical coherence tomography, Ophthalmology 2006, 113: Wojtkowski M., Srinivasan V., Fujimoto J.G., et al., Three-dimensional retinal imaging with high-speed ultrahigh-resolution optical coherence tomography, Ophthalmology 2005, 112:

236 Bezinwazyjne obrazowanie wnętrza gałki ocznej rozwój metody i transfer w warunkach klinicznych. Dodatkowo sprawę komplikują niepożądane efekty fundamentalnie związane z metodą spektralną takie jak powstawanie i nakładanie się obrazów zwierciadlanych i zmniejszanie się czułości instrumentu wraz z głębokością. Metody, które pomogą w przyszłości usunąć wspomniane niepożądane efekty są tematem ciągłego zainteresowania prac Zespołu Fizyki Medycznej Instytutu Fizyki UMK w Toruniu.

237 Peter Wolfmeyer DOŚWIADCZENIE Z INNOWACJAMI PERSPEKTYWA NIEMIECKA N iemcy posiadają długą i wspaniałą historię pionierskich wynalazków i innowacji, które pozostawiły trwały ślad w naszym codziennym życiu, takich jak druk książek Johannesa Gutenberga. Wspaniałe przykłady, takie jak format MP3 Karlheinza Brandenburga, czy pomysł Rudolfa Hella przekształcania tekstu i obrazów w kropki i linie, aby umożliwić ich elektroniczny transport, pojazd Carla Friedricha Benza oraz Aspirin Bayera pokazują silne połączenie między innowacją a przemysłem koncept ważniejszy dziś niż kiedykolwiek wcześniej. Kraj słynnych naukowców i badaczy, miejsce urodzenia geniuszy jak Einstein, około 10% wszystkich nagród Nobla przyznanych do tej pory trafiło do Niemiec, plasując je na trzecim miejscu po USA i Wielkiej Brytanii. Niemcy doświadczyły również, że krok między innowacjami opartymi na badaniach a innowacjami generującymi wartość dodaną jest często najważniejszy, choć trudny. Format MP3 i faks zostały wynalezione w Niemczech, ale skomercjalizowane w innych krajach, które szybciej rozpoznały i wykorzystały potencjał rynkowy tych przełomowych wynalazków. Obecnie naukowcy i badacze w Niemczech muszą sprostać wspaniałej reputacji. W tych wysiłkach, oni a także wynalazcy w przemyśle i sektorze usług są wspierani przez pełne spektrum środków na poziomie regionalnym, krajowym i unijnym. Zależność wymieniona powyżej między wynalazkami z jednej strony a innowacjami z drugiej strony pokazuje, że szczególnie te środki polityki obiecują ekonomiczną wartość, która pomaga zamienić naukowe przewidy-

238 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 237 wania w rynkowe produkty, procesy i usługi, które służą potrzebom konsumentów. Z tego powodu owa analiza 1 przedstawia niektóre z głównych polityk innowacyjnych oraz inicjatyw wspierających w Niemczech, które spełniają ten cel innowacyjny koncentrując się na tych nastawionych na społeczność biznesową, a przede wszystkim na małe i średnie przedsiębiorstwa jako kręgosłup gospodarki. Większość programów i inicjatyw łączy to, że koncentrują się na innowacjach i rozwoju technologicznym, gdyż są one drogą do ekonomicznego wzrostu i zatrudnienia. Ten wkład w Najlepsze Europejskie Praktyki Innowacyjne koncentruje się na ukazaniu najskuteczniejszych decyzji politycznych oraz efektywnych środków polityki innowacyjnej umiejscowionych w niedalekiej przeszłości w Niemczech, bardziej z punktu widzenia praktyka, niż z perspektywy akademickiej. Celem jest dzielenie się 30-letnim doświadczeniem we wspieraniu innowacji w MŚP na granicy nauki, biznesu i polityki. W obliczu wyzwań XXI wieku Strategia zaawansowanej technologii Niemiec 2020 Według raportu Prognos Deutschland Report , Niemcy będą musiały się przyzwyczaić do średniego wzrostu PKB do 2035 sięgającego zaledwie 1% rocznie (1,2% per capita uwzględniając zmniejszającą się populację). Jest to tylko jedno z poważniejszych wyzwań, przed którymi stoją Niemcy w XXI wieku. Co jest potrzebne, żeby 1 Uwaga: Niemcy są republiką federalną. Oznacza to, że chociaż istnieje polityka krajowa w zakresie innowacji i technologii, większość instrumentów jest projektowanych i wdrażanych na poziomie regionalnym (tzn. kraju związkowego, landu). Ponadto, istnieją oczywiście programy i instrumenty europejskie wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa, które jednakże są tak szerokie, że ich włączenie wykroczyłoby poza zakres tej pracy. Szczegółowe informacje o badaniach i innowacjach w Niemczech można znaleźć w Federalnym Raporcie o Badanich i Innowacjach 2010, opublikowanym przez Federalne Ministerstwo Badań i Edukacji, Bonn Berlin Prognos Deutschland Report 2035, Prognos AG, Basel, 2010.

239 238 Peter Wolfmeyer im sprostać? Trzeba stworzyć skoordynowaną politykę innowacji i wykorzystać potencjał Niemiec, jako wiodący rynek przyszłości. Jako kraj oparty na eksporcie, krajowa polityka ekonomiczna zrozumiała, że globalna konkurencja jest raczej szansą niż zagrożeniem. Protekcjonizm i jego prowokacyjne środki odwetowe były zbyt katastrofalne. W przeciwieństwie do tego, otwarte rynki i globalna konkurencja wymagają wspólnych (prawnych) ram, w których zasady gry są akceptowane przez wszystkich. Rosnący konflikt wewnątrz społeczności WTO wpływa na miarę polityki innowacyjnej we wszystkich krajach WTO, ale szczególnie w zachodnich krajach europejskich. Jest to komentarz z perspektywy lotu ptaka oraz apel o przyjęcie wspólnych parametrów ramowych w zglobalizowanym świecie, jako warunku wstępnego dla stworzenia udanych krajowych i regionalnych strategii innowacyjnych. Na poziomie krajowym, wszyscy gracze z polityki, uczelni, nauki, handlu lub kultury muszą zapewnić powiązanie wiedzy i odpowiedzialności. Należy połączyć mocne strony nauki i biznesu, na przykład za pomocą nowych bodźców współpracy oraz poprzez zachęcanie do promowania nauki nastawionej na zastosowanie oraz społeczności biznesowej, która popiera badania. Warunki dla nowych firm oraz małych i średnich przedsiębiorstw zaawansowanych technologii muszą być wzmacniane poprzez wspieranie zakładania i wzrostu przedsiębiorstw technologicznych, zwiększanie poziomu zaangażowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie innowacji oraz poprawianie możliwości prywatnego inwestowania w B+R. Czas wprowadzania nowych technologii na rynek musi zostać skrócony, a rozpowszechnianie szersze i szybsze. Międzynarodowe partnerstwa muszą być wspierane i wykorzystywane, jako instrument wzmacniania międzynarodowej pozycji kraju/ regionu oraz zwiększania jego kompetencji badawczych i innowacyjnych. A inwestycje w myślenie są najważniejsze. Kroki do spełnienia tych ambitnych celów Dzisiaj w porównaniu z innymi krajami członkowskimi UE Niemcy, wraz z Danią, Finlandią i Szwecją, znajduje się w czo-

240 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 239 łówce pod względem wyników innowacji 3. Niemniej jednak, muszą ciężko pracować, aby utrzymać tę pozycję. Latem 2006 r. po raz pierwszy uruchomiono koncepcję narodową, która zebrała razem najważniejszych graczy w obszarze innowacji: Strategia High-Tech. W lipcu 2010 r. podjęto decyzję, aby kontynuować tę udaną metodologię, ale równocześnie sprawdzić i zmienić jej nasilenie. Trzy kluczowe cele tej strategii obejmują tworzenie wiodących rynków, intensyfikację współpracy między społecznościami naukowymi i biznesowymi oraz poprawę warunków dla innowacji (więcej wsparcia dla nowych przedsiębiorstw, większa uwaga poświęcona małym i średnim przedsiębiorstwom, dostateczne finanse dla innowacji i kapitału ryzyka). Zidentyfikowano konkretne sektory i przyszłe projekty, które pomogą Niemcom skonsolidować swoją pionierską rolę i przyczynią się do stymulacji wzrostu i zatrudnienia. Tymi sektorami są klimat/energia, zdrowie/odżywianie, mobilność, bezpieczeństwo i komunikacja. Każdy z tych tematów jest wyrażony w szeregu linii działania (np. energia nuklearna, gerontologia). Przykłady wstępnych projektów (w horyzoncie czasowym lat) obejmują wydajne energetycznie miasto, odtwarzalne surowce jako alternatywa dla ropy, cyfrowy dostęp do wiedzy oraz lepszą ochronę sieci komunikacji. W obszarze badań i innowacji Niemcy łączą swoją Strategię High-Tech ze strategią Europa 2020 Unii Europejskiej. Ponadto, tworzone są silniejsze powiązania między badaniami/ innowacjami a całym społeczeństwem poprzez dialog, na przykład w zakresie platform konsultacji publicznych. Polityka Technologiczna Niemiec W Strategii High-tech zawarta jest polityka technologiczna Niemiec, za którą odpowiada Federalne Ministerstwo Gospodarki. Jej cele 3 Innovation Scoreboard 2010 The Innovation Union s performance scoreboard for Research and Innovation, UNU-MERIT, 1 lutego 2011, p Germany s High-tech Strategy is explained in detail in the publication Iden, Innovation, Wachstum: Hightech-Strategie 2020 für Deutschland, Federal Ministry of Education and Research, Bonn Berlin 2010.

241 240 Peter Wolfmeyer obejmują poprawę w długim czasie warunków dla innowacji i postępu technologicznego oraz wspieranie zdolności firm do innowacji. Koncentruje się ona na małych i średnich przedsiębiorstwach oraz ich lepszej współpracy z instytucjami badawczymi. Pomoc i porady są udzielane przez Federalny Serwis Doradztwa Finansowego Badania i Innowacje, który jest prowadzony przez Zarządzanie Projektem Jülich (PjT) w Berlinie w imieniu Federalnego Ministerstwa Edukacji i Badań, Federalnego Ministerstwa Gospodarki i Technologii, Federalnego Ministerstwa Środowiska, Ochrony Zasobów i Bezpieczeństwa Nuklearnego, Federalnego Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Urbanistyki oraz Federalnego Biura Spraw Zagranicznych. Jednostka ta jest centralnym punktem kontaktowym dla wszystkich aspektów finansowania badań i innowacji oraz dostarcza potencjalnym kandydatom informacje o federalnej strukturze badań, a także o programach finansowych, aktualnych priorytetach finansowania i stosownych inicjatywach. Kluczowym instrumentem polityki technologicznej Niemiec jest program ZIM (Centralny Program Innowacji dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw), który jest wyjaśniony szczegółowo poniżej. Inne cele obejmują zwiększenie liczby nowych firm opartych na wiedzy, wzmocnienie kluczowych technologii (energia, ruch/transport, budownictwo okrętowe, kosmos i aeronautyka) oraz technologie przekrojowe (IT, multimedia). Łącząc biznes i badania, na przykład poprzez politykę regionalnych klastrów, regiony mogą poprawiać swoją pozycję konkurencyjną, gdyż ta polityka ułatwia i przyspiesza transfer technologii z nauki do biznesu, a także między firmami. Ulgi podatkowe, więcej innowacji w zaopatrzeniach publicznych, mniej biurokracji oraz normy i standardy, które zachęcają, a nie utrudniają innowacje, mogą zapewnić żyzny grunt dla innowacyjnych produktów, procesów i usług. Wsparcie dla innowacyjnych przedsiębiorstw Jedną z głównych grup docelowych (jeśli nie główną) niemieckiej Strategii High-tech i polityki technologicznej są małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). W Niemczech MŚP stanowią 99,7% wszystkich

242 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 241 przedsiębiorstw, stanowiąc ponad 70% całego zatrudnienia i ponad 80% przedstawicieli rzemiosła i stąd odgrywają ważną rolę w konkurencyjności gospodarki niemieckiej. Z jednej strony MŚP opracowują szczególnie dużą liczbę innowacyjnych produktów i usług, dzięki swojej kreatywności i bliskości rynku. Z drugiej strony często brakuje im wykwalifikowanego personelu i finansów niezbędnych do przeprowadzenia własnego rozwoju i badań. Rząd Niemiec realizuje tutaj trzy zasadnicze cele: zwiększyć ogólną liczbę innowacyjnych MŚP, wzmocnić ich umiejętności i zdolności w obszarze innowacji oraz ściślej łączyć badania zorientowane na aplikacje i rozwój produktu w MŚP z badaniami prowadzonymi w instytutach badawczych i uniwersytetach. Cele te są osiągane poprzez rozmaite środki wsparcia na poziomie krajowym i regionalnym. Dobre praktyki w obszarze wsparcia innowacji Po pierwsze, czym jest dobra praktyka? Dobrą praktykę można zdefiniować jako proces, technikę, metodę lub działanie, które dostarcza konkretny wynik skuteczniej niż alternatywne procesy, metody itp., po zastosowaniu do konkretnego problemu lub sytuacji. Filozofia z tym związana stwierdza, że możliwe jest osiągnięcie pożądanego rezultatu przy mniejszej liczbie problemów lub komplikacji, jeśli zastosowane zostanie właściwe podejście. Dobre praktyki generalnie sprawdziły się z czasem dzięki ich wielokrotnemu i udanemu zastosowaniu. Dobra praktyka nie jest automatycznie najlepszą praktyką (która zakłada, że jest tylko jedno rozwiązanie), tzn. dla tej samej sytuacji może być kilka dobrych praktyk. Środki wsparcia SME: poziom krajowy Szczególnie udanym środkiem na poziomie krajowym jest program ZIM. Centralny Program Innowacji MŚP został uruchomiony w 2008 r. i będzie kontynuowany co najmniej do 2013 r. Mając roczny budżet około 325 milionów i stopień finansowania między

243 242 Peter Wolfmeyer 25 50% dla wybranych projektów B+R, ZIM znajduje coraz więcej zwolenników wśród MŚP w Niemczech. Generalnie celem ZIM jest wspieranie przedsiębiorstw poprzez ponoszenie części technicznego i ekonomicznego ryzyka związanego z B+R oraz wzmacnianie konkurencyjności MŚP poprzez zachęcanie do projektów B+R zorientowanych na rynek. Koncepcja solidnego i logicznego wdrożenia rynkowego jest warunkiem wstępnym zatwierdzenia finansowania. Celem ZIM jest wzmocnienie współpracy między biznesem a nauką zwiększając ich doświadczenie w nawiązywaniu szerokich kontaktów (również z partnerami z zagranicy), gdzie ostatecznym celem jest generowanie rezultatów z dobrym potencjałem rynkowym. Struktura ZIM opiera się na trzech modułach: ZIM Solo (projekty indywidualne), ZIM Projekty wspólne (COOP) oraz ZIM NEMO (projekty sieciowe). SOLO wspiera projekty B+R w indywidualnych przedsiębiorstwach dla rozwoju innowacyjnych produktów, procesów lub usług technicznych podczas, gdy COOP skupia się na wspólnych projektach B+R pomiędzy instytucjami/uniwersytetami B+R a MŚP, a projekty sieciowe są wspierane w ramach NEMO, gdzie uwaga skupia się na usługach zarządzania i organizacji dla rozwoju innowacyjnych sieci obejmujących co najmniej sześć przedsiębiorstw. Jego inteligentna struktura czyni program ZIM cennym bodźcem dla MŚP do prowadzenia projektów innowacyjnych bardziej zorientowanych na rynek. Istnieją dwa dalsze czynniki sukcesu: 1) Proces wnioskowania jest świadomie niebiurokratyczny. Po potwierdzeniu otrzymania wniosku B+R, firma aplikująca może uruchomić na własne ryzyko projekt innowacyjny. Firma posiada gwarancję, że jeśli finanse na projekt zostaną zatwierdzone, wówczas wszystkie koszty poniesione dotychczas, zostaną zrefundowane. To podejście odpowiada potrzebom biznesowym oraz ekonomicznej rzeczywistości przedsiębiorstw. 2) Podjęcie decyzji o finansowaniu zabiera maksymalnie trzy do czterech miesięcy. Te dwa czynniki sukcesu pokazują, że warunkiem wstępnym udanego wdrożenia dobrego programu jest istnienie doświadczonej i efektywnej jednostki zarządzania programem, która posiada wykwalifikowany i doświadczony personel.

244 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 243 Program ZIM mógłby być uważany za dobrą praktykę do wdrożenia również na poziomie UE. Dlatego, doświadczenie zyskane w Niemczech z ZIM jako środkiem wsparcia dla MŚP mogłoby stanowić podstawę dla europejskiego instrumentu na kolejny okres finansowania Mapa 4. Struktura sieci NEMO w niemieckim landach Źródło: BMWi.

245 244 Peter Wolfmeyer Przykład ZIM: NEMO Na wstępie (od ), NEMO została zaprojektowana dla nowych wschodnich niemieckich Landów ( O oznacza Wschód), a intencją było zainstalowanie nowych innowacyjnych struktur w regionie, gdzie takie struktury były nieobecne lub słabe. Od 2008 r. program stał się otwarty dla całych Niemiec. Filozofia finansowania projektów NEMO odnosi się do tworzenia współpracujących ze sobą struktur w danym obszarze tematycznym. Takie projekty są podzielone na dwie fazy. Faza pierwsza trwa maksymalnie rok i koncentruje się na rozwoju koncepcji zaplanowanej sieci. Dostępne są publiczne fundusze do maksymalnie /90% kwalifikowanych kosztów (koszty personelu, koszty podzleceń i inne). W kolejnej fazie wdrożenia, która może maksymalnie trwać trzy lata, finansowanie jest malejące, od 70% w roku 1 do 30% w roku 3 i ograniczone do maksymalnie (procedura finansowania de minimis). Sieci mogą się wywodzić z dowolnego sektora oraz chociaż duże przedsiębiorstwa również mogą brać udział, nacisk jest na MŚP. W stosownych przypadkach, można się również integrować z instytutami badawczymi. Każda sieć jest koordynowana przez Menedżera Sieci, tzn. zewnętrzną organizację zarządzającą siecią lub uczestniczący instytut badawczy. Menedżer Sieci musi spełnić określone kryteria oraz wykazać się technologicznymi kompetencjami, doświadczeniem w zarządzaniu projektami, umiejętnościami organizacyjnymi i coachingiem i nie wolno mu posiadać żadnych komercyjnych interesów w sieci. Zadania Menedżera Sieci są liczne i rozmaite i obejmują zdobywanie partnerów sieciowych, analizy SWOT, koordynację działań B+R, identyfikację klientów, analizy konkurencyjności, opracowanie strategii marketingu i sprzedaży, organizację, wymianę doświadczenia oraz procesy koordynacji, organizację zdarzeń, prace PR i kontroling projektu. Celem sieci NEMO jest zebranie różnych umiejętności i wiedzy specjalistycznej wśród MŚP w celu zaoferowania pełnego pakietu produktów i usług i przez te przyciągnięcia biznesu. Przykładem takiej sieci jest RAiN, której celem są wspólne projekty budowy zakładów (nowe lub modernizacja) z nastawieniem na oszczędzanie zasobów (mniejsze zużycie energii/materiałów oraz bardziej wydajne procesy) i która obejmuje sześć przedsiębiorstw, Uniwersytet Aachen oraz ZENIT (patrz niżej) jako Menedżera Sieci. Obecnie, już ponad 1700 organizacji jest zaangażowanych w projekty NEMO, z których blisko 1400 to MŚP (około 80%). Najbardziej popularnymi dziedzinami są produkcja, energia, materiały i technologie środowiskowe. Do tej pory finansowanie przyznano ponad 180 sieciom 180 ZIM-NEMO.

246 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 245 Środki wsparcia MŚP: poziom regionalny Ta sekcja koncentruje się na landzie Północnej Nadrenii-Westfalii (NRW), ponieważ właśnie tutaj autor i jego organizacja, ZENIT GmbH (patrz niżej), posiadają największe doświadczenie i wiedzę technologiczną. Poza tym, NRW jest bardzo znacząca z perspektywy innowacji, ponieważ posiada bardzo silną bazę akademicką, naukową i badawczą, a także jest siedzibą wielu imponujących dużych przedsiębiorstw (19 z 50 spółek niemieckich o największych obrotach) oraz ponad MŚP. W NRW zlokalizowanych jest również około 300 tak zwanych ukrytych mistrzów, pojęcie ukute przez Hermanna Simona 5, autora i profesora ekonomii, do opisywania mniejszych, a jednak bardzo profesjonalnych i rentownych przedsiębiorstw, które niemniej jednak są prawie nieznane. Takie przedsiębiorstwa są elastyczne, innowacyjne, zorientowane na eksport i generalnie zajmują nisze rynkowe, gdzie oferują jakość najwyższej klasy i koncentrują się na optymalizacji swoich kluczowych kompetencji. Według Simona ich innowacyjna wydajność jest około pięć razy wyższa niż w dużych przedsiębiorstwach. Przykładami ukrytych mistrzów, zidentyfikowanych przez Simona w Północnej Nadrenii-Westfalii są Claas GmbH w Harsewinkel (producent sprzętu rolniczego), Wedo Westdeutsche Dochtfabrik GmbH & Co. KG w Nettetal (specjalista od knotów do świeczek), Ernst Freihoff Papierwarenvertriebsgesellschaft mbh w Coesfeld (produkty papiernicze), ZWILLING J.A. HENCKELS AG w Solingen (noże kuchenne) oraz RIMOWA GmbH w Kolonii (torby podróżne). Od kiedy NRW przeszła poważną zmianę w swojej strukturze ekonomicznej, oddalając się od przemysłu ciężkiego w kierunku innowacyjnych technologii i usług zorientowanych na produkcję, zebrała mnóstwo doświadczenia i wiedzy specjalistycznej w ostatnich dekadach w obszarze innowacji i wsparcia innowacji. Region Ruhr Metropolitan to trzecia największa w Europie konurbacja po Londy- 5 Hidden Champions des 21. Jahrhunderts. Die Erfolgsstrategien unbekannter Weltmarktführer, Hermann Simon, Campus Verlag GmbH, Frankfurt, 2007.

247 246 Peter Wolfmeyer nie i Paryżu i również bardzo silny ekonomiczny gracz na poziomie światowym. Z drugiej strony, pewne obszary w NRW są sklasyfikowane jako regiony Celu 2. Mapa 5. Geograficzne położenie Północnej Nadrenii-Westfalii Źródło: NRW.INVEST GmbH. NRW to największy niemiecki land pod względem populacji (17,9 miliona mieszkańców tyle, co w Australii!). Dzięki 68 uniwersytetom i szkołom technicznym z studentów, blisko 50 ośrodkom technologicznym i inkubatorom biznesu mieszczącym spółek z pracowników oraz 54 pozauniwersyteckim ośrodkom badawczym, w NRW zlokalizowana jest najgęstsza sieć badawcza w Europie. Mając pracowników Centrum Badaw-

248 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 247 cze Jülich jest jednym z największych zakładów badawczych w Europie podczas, gdy Niemieckie Centrum Lotnictwa w Kolonii jest siedzibą Niemieckiej Agencji Kosmicznej, co również lokuje NRW na mapie programów ESA i NASA. Pod względem PKB, NRW cieszy się uznaniem międzynarodowym plasując się na 17. miejscu w zestawieniu światowym, czyli przed takimi krajami jak Szwajcaria i Szwecja i jest niemieckim landem nr 1 przed Bawarią i Badenią-Württembergią. Będąc najsilniejszym regionem przemysłowym w Europie, kluczowe sektory NRW obejmują inżynierię mechaniczną (prawie pracowników), przemysł chemiczny (Bayer, Henkel), żywność/napoje, produkcja i obróbka metali oraz przemysł motoryzacyjny (Ford, Opel). Ta silna baza przemysłowa jest zdrowym środowiskiem dla dostawców usług. Podczas, gdy w 1970 prawie 56% wartości dodanej brutto w NRW było generowane przez przemysł, 40 lat później i po dramatycznej zmianie strukturalnej w regionie z powodu recesji węgla i stali, obecnie jest to sektor usługowy, który stał się wiodący z około 73%. Głównym pracodawcą jest tu Lufthansa jako przykład. Natomiast, konsekwencje dekad dominacji węgla i stali nadal stanowią wyzwanie dla dzisiejszej polityki ekonomicznej i innowacyjnej. Istnieje potrzeba rozwoju nowych przedsiębiorstw opartych na technologiach, które generują konkurencyjne zatrudnienie oparte na wiedzy. Może to brzmieć znajomo dla potrzeb wielu innych regionów europejskich. Rysunek 3. Portfel usług konsultingowych ZENIT EUROPE FUNDING TECHNOLOGY AND INNOVATION Źródło: ZENIT.

249 248 Peter Wolfmeyer Wsparcie MŚP na poziomie regionalnym: Przykłady dobrych praktyk ZENIT GmbH ZENIT GmbH (Centrum Innowacji i Technologii w Północnej Nadrenii- Westfalii), organizacja, w której autor jest Dyrektorem Generalnym, została założona w 1984 r. z inicjatywy graczy z politycznej, bankowej i komercyjnej sceny NRW jako partnerstwo publiczno-prywatne model unikalny wówczas w Niemczech i dobra praktyka sama w sobie. Jej udziałowcami są Netzwerk ZENIT e.v., interes skupiający około 200 organizacji, w większości lokalne MŚP, Land Północnej Nadrenii-Westfalii oraz konsorcjum bankowe. Pierwotną misją ZENIT było pomaganie lokalnym zakładom ekonomicznym w przejściu z przemysłu ciężkiego w kierunku nowy, zrównoważonych i innowacyjnych technologii. Prawie od początku ZENIT był silnie skoncentrowany na Europie stając się jednym z pionierskich Centrów Euro Info Komisji Europejskiej w 1987 r., a od 1993 r. Centrum Transferu Wartości/Innowacji. Klienci ZENIT obejmują przede wszystkim MŚP, ale również innych innowacyjnych uczestników, takich jak uniwersytety i instytuty badawcze. Jego portfel konsultingowy składa się z trzech głównych filarów: 1. Europa np. pośrednictwo partnerów kooperacji, informacje na temat Jednolitego Rynku Europejskiego, wsparcie w internacjonalizacji. 2. Finansowanie np. konsultacje/informacje na temat krajowych/unijnych programów finansowych oraz ocena pomysłów i propozycji projektów. 3. Technologia & innowacja, to znaczy inicjacja międzynarodowego transferu technologii i wiedzy technologicznej, wsparcie zarządzania innowacjami oraz ocena technologii i innowacji. Dla sektora publicznego ZENIT funkcjonuje jako recenzent techniczny oferując jednocześnie sekretariaty projektów, ocenę polityki, rekomendacje dla regionalnej polityki strukturalnej oraz wsparcie dla inicjatyw sektorowych i klas trów, a także organizację delegacji przedsiębiorców i uczestnictwo w wystawach. W ciągu pierwszych 25 lat swojej historii ZENIT zainwestował ponad dwa miliony godzin roboczych w promowanie innowacji w NRW, na przykład w organizację około imprez (kongresów, warsztatów, seminariów, giełd wymiany informacji) z ponad uczestników. Obsłużył ponad zapytań dotyczących UE oraz pośredniczył w partnerstw między przedsiębiorstwami, uniwersytetami i instytutami badawczymi w kraju i za granicą r. był świadkiem początku nowej ery w europejskich działaniach konsultingowych w ZENIT, kiedy stał się jednym z największych węzłów w Europejskiej Sieci Przedsiębiorstw Komisji Europejskiej koncepcja jednego okienka z poradami i informacjami na wszystkie tematy UE. W sieci tej, która obecnie obejmuje ponad 600 organizacji w 48 krajach, ZENIT prowadzi grupę specjalnego zainteresowania z 60 członkami, które koncentruje się na tematach środowiskowych. Grupa posiada roczny Plan Działań zawierający przede wszystkim działania międzynarodowe, których

250 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 249 kluczowym celem jest mediacja w międzynarodowych partnerstwach (handel, transfer technologii, B+R) między organizacjami. W ten sposób ustanowione zostały ścisłe stosunki między niemieckimi graczami a organizacjami w innych krajach. Obecnie, ZENIT, który posiada certyfikację ISO 9001:2008, zatrudnia około 45 pracowników (stan na ), a jego obroty sięgają 4.9 miliona (2009). PROvendis GmbH PROvendis GmbH została założona w 2001 r. jako spółka zależna ZENIT i jest agencją marketingu patentów dla 27 uniwersytetów w NRW. Uniwersytety te są obecnie udziałowcami PROvendis, która stała się niezależnym przedsiębiorstwem w 2008 r. Jej celem jest komercyjne wykorzystywanie innowacyjnego potencjału uniwersytetów i organizacji badawczych poprzez szybki transfer wiedzy do przedsiębiorstw. Będąc jedną z największych agencji marketingu patentów w Europie, interdyscyplinarny zespół ekspertów PROvendis oferuje przedsiębiorstwom wyłączny dostęp do wynalazków i patentów ponad naukowców z szerokiego wachlarza dziedzin zaawansowanej technologii. PROvendis posiada szeroki portfel usług od porad dla badaczy i wynalazców, ocen wynalazków w zakresie możliwości ochrony i marketingu, wniosków o prawa do własności intelektualnej we współpracy z prawnikami patentowymi specjalizującymi się w danej dziedzinie, analiz rynków i konkurencji dla danej technologii, docelowego rozwoju strategii marketingowych po negocjacje umów sprzedaży i umów licencyjnych. Nastawiona jest na komercyjną wykonalność opatentowanych technologii oraz ich potencjał do zaoferowania przedsiębiorstwom nowego źródła dochodu i wzrostu, a także konkurencyjnej przewagi. PROvendis odgrywa ważną rolę w przekształcaniu wiedzy w konkurencyjne przodownictwo tak, aby zarówno nauka jako dostawca technologii oraz biznes jako odbiorca technologii, użytkownik i sprzedawca czerpali zyski. Współzawodnictwo klastrów Współzawodnictwo klastrów prowadzone przez samorząd regionalny w NRW dąży do zapewnienia długoterminowej konkurencyjności poprzez ustanowienie struktur niezbędnych dla polityki zrównoważonych inwestycji. Polityka klastrowa NRW wspiera współpracę między przedsiębiorstwami, zakładami badawczymi i sektorem publicznym

251 250 Peter Wolfmeyer wraz z łańcuchem wartości dodanej w szesnastu określonych sektorach i dziedzinach technologii, nastawionych na ich szczególnie znaczący potencjał wzrostu i ich znaczenie dla gospodarczego rozwoju stanu. Intensywna współpraca między graczami sprzężona z profesjonalnym zarządzaniem klastrami stymuluje wzrost i innowacje. Specjalnym instrumentem polityki klastrowej są współzawodnictwa klastrów, poprzez które wybierane są innowacyjne projekty wysokiej jakości, które uważa się za warte finansowania. Proces przyznawania nagród jest uczciwy i transparentny z wyraźnie zdefiniowanymi zasadami i pomaga we wprowadzeniu w życie najlepszych pomysłów i koncepcji w regionie. Schemat 3. Polityka klastrowa samorządu regionalnego NRW Regional Governments Cluster Secretariat Coordination Stimulation CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM NRW clusters Healthcare Medical research Agri-Food Logistics Automotive Nano/Micro+Mat Biotechnology Mechanical Eng. Plastics Environmental T. Chemicals Energy Industry Energy Res. ICT Media Cultural/Creative Lead markets Healthcare New Materials & Production Technologies Energy CM = zarządzanie klastrowe Źródło: ZENIT. Klastry w NRW są zgrupowane na pięciu wiodących rynkach: Zdrowie, Energia, Nowe Materiały i Technologie Produkcyjne, Transport i Logistyka, Produkcja oparta na Wiedzy i Usługi. Współzawodnictwo jest nastawione na tematy objęte przez szesnaście klastrów, a także kilka tematów interdyscyplinarnych i jest finansowane przez ERDF (Cel 2). Jak działa współzawodnictwo? Konsorcja zapraszają do składania propozycji projektów. Kwalifikują się małe i średnie przedsiębiorstwa oraz inne przedsiębiorstwa handlowe, instytucje

252 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 251 technologiczne i naukowe, organa ekonomiczne oraz stowarzyszenia pracowników. Kwalifikują się również uniwersytety i instytuty badawcze, jeśli prowadzą projekty, które mogą być bezpośrednio transferowane do przedsiębiorstw w NRW. Wszyscy kandydaci muszą być zlokalizowani w NRW. Współzawodnictwo jest podzielone na dwa etapy. W etapie 1 konsorcja składają propozycję projektu, która jest oceniana przez niezależne jury. Te konsorcja, którym się powiedzie, mają możliwość przedstawienia swojej idei w sposób bardziej szczegółowy przed jury, któremu przewodniczy profesor z innego regionu. Aby odnieść sukces, kandydaci muszą odnieść się do następujących aspektów: nastawienie regionalne, dobra wewnętrzna koordynacja/ zarządzanie projektem, zapewnienie jakości, przekonująca prezentacja zewnętrzna, nastawienie na transfer technologii, kontakty sieciowe z istniejącymi strukturami oraz wczesna integracja partnerów przemysłowych/komercyjnych. Przykładem udanego klastra w NRW jest InnoMeT.NRW, który skupia się na sektorze medycyny i zdrowia. Ten sektor posiada najwięcej pracowników (ponad 1 milion) i najbardziej dynamiczny wzrost w NRW. Inicjatywa ta jest nastawiona na tworzenie klastra koncentrującego się na wspólnych projektach B+R między nauką a biznesem, poprzez które tworzone są w krótkim/średnim terminie nowe procesy i produkty. Celami InnoMeT.NRW są identyfikacja, wzmocnienie, gromadzenie, rozszerzanie i łączenie istniejących kompetencji poprzez ustanowienie trwałego, międzynarodowo widocznego klastra medycznego oraz poprawienie konkurencyjnej pozycji NRW w tym sektorze na poziomie międzynarodowym. PFAU program wsparcia nowych firm przez uniwersytety Ideą programu PFAU było jak zminimalizować ryzyko osobiste i finansowe powiązane z założeniem firmy, zamienić innowacyjne pomysły w produkty gotowe na rynek oraz opracować zorientowane na produkt i innowacyjne usługi tak, aby mogły być oferowane na rynku. PFAU był nastawiony na absolwentów, którzy uzyskali swój tytuł lub doktorat w ciągu ostatnich dwóch lat, którzy mieli mentora w jednym z uniwersytetów NRW i planowali zlokalizować swoje nowe przedsiębiorstwo w NRW. Młody przedsiębiorca otrzymywał środki poprzez koszty personalne równe niepełnemu etatowi badawczemu na uniwersytecie (przez maksymalny

253 252 Peter Wolfmeyer okres dwóch lat netto miesięcznie) i książeczkę czekową na usługi konsultingowe o wartości Ponadto, tej osobie oferowano bezpłatne uczestnictwo w dwóch seminariach poświęconym tematom związanym z nowymi firmami, np. marketing i sprzedaż, zarządzanie projektem itp. Procedura wniosku przewidywała złożenie krótkiego opisu projektu ze streszczeniem projektu, oceną zdolności rynkowej i możliwościami finansowania, a w drugim etapie plan uruchomienia z bardziej szczegółowym opisem projektu, sytuacją konkurencji, statusem prac przygotowawczych i docelowego finalnego produktu. Ponadto, kandydat musiał przedstawić dowody swoich kwalifikacji pod względem treści planowanego projektu. W okresie , złożono 565 planów biznesowych i dofinansowano 233 nowe firmy (2/3 usług, 1/3 produkcji). 85% nowych firm przetrwało pierwsze trzy lata, a każda nowa firma wygenerowała średnio 4,8 miejsc pracy. IPT Transfer Innowacyjnego Personelu Inicjatywa IPT została uruchomiona przez samorząd regionalny w NRW w 1986 r. ZENIT był odpowiedzialny za zarządzanie projektem do 2005 r. (program trwa nadal). Jego cel był podwójny: zredukować wąskie gardło specjalistów w małych i średnich przedsiębiorstwach, a równocześnie zwiększyć możliwości kariery dla absolwentów szkół wyższych i zachęcić ich do rozważenia alternatywy kariery w SME, zamiast w dużej korporacji. Gospodarka jest zdominowana przez MŚP, a jednak często brakuje im zdolności B+R lub są niewystarczające. Jest to odzwierciedlone w braku transferu technologii do małych przedsiębiorstw. MŚP desperacko poszukują młodych naukowców i inżynierów. Oprócz już znanych tendencji absolwentów do poszukiwania zatrudnienia w działach B+R dużych przedsiębiorstw (wynagrodzenie, perspektywy kariery, renoma itp.) lub realizowania kariery akademickiej lub naukowej, w fazach gospodarczego wzrostu, perspektywy zarobków stają się jeszcze bardziej istotne. Stąd, innowatorzy z aspiracjami są wchłaniani przez duże i finansowo silne przedsiębiorstwa i ekonomicznie silniejsze regiony, szczególnie na południu Niemiec. Analiza dokumentów HIS 6 ujaw- 6 Hochschul-Informations-System; No ; Erwerbsmobilität von Hochschulabsolventen, p. 4 5.

254 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 253 niła bardzo krytyczną nierówność migracji wśród absolwentów uniwersytetów w Niemczech. Po ukończeniu studiów znaczny odsetek absolwentów opuszcza regiony Północ i Wschód kierując się na południe Niemiec. W odniesieniu do regionu Północ, wykres po lewej stronie należy interpretować w następujący sposób: 67% pracujących zarobkowo absolwentów pozostaje w swoim landzie, 80% w regionie Północ. 4% absolwentów migruje do innego kraju. Nierównowaga występuje, kiedy popatrzymy na migrację wewnątrz Niemiec. Mapa 6. Migracja absolwentów w Niemczech Źródło: ZENIT. 13% wszystkich studentów, którzy ukończyli uniwersytety w regionie Północ następnie podejmuje pracę w regionie Południe. Z drugiej strony, zaledwie 6% tych, którzy ukończyli studia na południu

255 254 Peter Wolfmeyer Niemiec migruje następnie do pracy na Północy. Nierównowaga w regionie Wschód jest jeszcze gorsza. W liczbach bezwzględnych region Północ traci ponad absolwentów (odpowiednik 7% wszystkich absolwentów), Wschód traci absolwentów każdego roku na rzecz południa Niemiec. Szczególnie dramatyczna jest utrata absolwentów w dyscyplinach Inżynierii, Inżynierii elektrycznej, Informatyki, Inżynierii przemysłowej, matematyki i nauk ścisłych. Dla regionu Północ negatywny bilans osiąga ponad 620 absolwentów lub 6% wszystkich absolwentów w tych dyscyplinach w danym regionie 7. Ten regionalny drenaż kadr się pogarsza, pomimo doskonałej pozycji wyjściowej NRW z najgęstszą infrastrukturą B+R w Niemczech: absolwentów rocznie (z których osób kończy studia z nauki lub inżynierii (ISCED 5 & 6). Inteligentne rozwiązania są konieczne, aby umożliwić średniej wielkości przedsiębiorstwom bez lub z niewielkim potencjałem B+R zatrudnianie absolwentów z uniwersytetów i szkół technicznych. Dwiema opcjami dostępnymi dla absolwentów uniwersytetów i politechnik były Asystent innowacji oraz Asystent europejski (w zależności od tego, czy przewidywany projekt przedsiębiorstwa był nastawiony na technologię, czy na internacjonalizację). Opcja Asystenta europejskiego zakończyła się w Przedsiębiorstwa otrzymały wkład na koszty personelu w wysokości 50 60% wynagrodzeń rocznych brutto, włącznie ze składkami pracodawcy na ubezpieczenie społeczne przez okres 12 miesięcy. W okresie , o którym ZENIT, jako ciało zarządzania projektem może składać raport, program wsparł łącznie absolwentów. Program przedstawił szereg zalet dla zaangażowanych MŚP, np. pomysły dodatkowych projektów, transfer wiedzy technologicznej i kontakty ze szkołami wyższymi. W około 60% przypadków absolwenci pozostali w przedsiębiorstwach jako pracownicy na bardzo wykwalifikowanych i trwałych stanowiskach po zakończeniu roku finansowania. Środek ten również okazał się przeciwdziałać drenażowi specjali- 7 Minks K-H., Fabian G. (2007), Erwerbsmobilität von Hochschulabsolventen, presentation at Dresdner Vorträge zur Wirtschaftspolitik of the ifo Institut für Wirtschaftsforschung on

256 Doświadczenie z innowacjami perspektywa niemiecka 255 stów z regionu. Program ułatwił wprowadzenie i promocję innowacji oraz internacjonalizacji w małych i średnich przedsiębiorstwach poprzez wykorzystanie młodych absolwentów jako instrument do transferu wiedzy technologicznej z uniwersytetów do biznesu. Takie programy były z powodzeniem wdrażane w innych regionach i krajach oprócz NRW i mają potencjał, aby przyczyniać się do wzmacniania innowacji na terenie całej UE w przypadku wdrożenia na skalę międzynarodową. Następujące wnioski można wyciągnąć z programu Asystenta Innowacji: z punktu widzenia małych i średnich przedsiębiorstw, wdrożenie programu jest niezbędne w fazach boomu ekonomicznego któremu towarzyszy niedobór wykwalifikowanych ludzi taki jak występuje w fazach ekonomicznego spowolnienia; zatrudnienie Asystenta Innowacji zwiększa aktywność B+R wśród MŚP i równocześnie poprawia ich zdolność jako odbiorcy (w ten sposób umożliwiając firmom otrzymywanie wsparcia przy wdrażaniu wspólnych projektów z instytucjami badawczymi). Wzmacnia to ekonomiczną konkurencyjność MŚP w średnim i długim terminie; instrument ten wspiera transfer technologii z uniwersytetów i szkół technicznych; program ten pomaga tworzyć wysokiej jakości i trwałe miejsca pracy oraz przyczynia się do zmniejszenia regionalnego drenażu specjalistów. Takie programy były z powodzeniem wdrażane w innych regionach i krajach oprócz NRW i mają potencjał, aby przyczyniać się do wzmacniania innowacji na terenie całej UE w przypadku wdrożenia na skalę międzynarodową. Kiedy niemiecki rynek pracy zostanie w końcu otwarty 1 maja 2011 r. po długim okresie oczekiwania, mogą się pojawić nawet większe możliwości internacjonalizacji i transferu międzynarodowego.

257 256 Peter Wolfmeyer Więc co tworzy praktykę dobrą? W przypadku innowacyjnego wsparcia dla MŚP, te praktyki, programy i inicjatywy mogą być uważane za dobre, które posiadają praktyczne nastawienie, wykazują konkretne korzyści od początku, mówią językiem MŚP, odnoszą się bezpośrednio do ich wymagań oraz są wyraźnie zrozumiałe i pozbawione biurokracji. Proces aplikacji musi być prosty i łatwy do zarządzania, a administracja ograniczona do minimum. Proces zatwierdzenia i wypłaty środków musi być szybki, a stosunek między ilością pracy papierkowej a poziomem nagrody być taki, by przyciągnął MŚP. Programy powinny uzupełniać inne inicjatywy i tworzyć integralną część polityki strukturalnej regionu. * * * Im bardziej intensywna jest regionalna zmiana strukturalna, tym bardziej potrzebne jest regionalne podejście innowacyjne. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są w centrum zmiany strukturalnej i muszą przewidywać i dostosowywać się do wyzwań, które pojawiają się coraz szybciej. Wsparcie dla mechanizmów transferu technologii to bardzo ważny obowiązek i pod względem wydajności nadal istnieje znaczny potencjał budowania i przyspieszania transformacji pomysłów naukowych/badawczych w innowacje rynkowe. Dlatego regionalne podejście innowacyjne staje się coraz bardziej uznawanym, cennym narzędziem wspierania rozwoju i ożywienia ekonomicznego.

258 Veneta Ivanova Wolfgang Kniejski Christo Nenov EUROPEJSKIE INNOWACJE PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ. GLOBALNA KOMERCJALIZACJA INNOWACJI Globalna Komercjalizacja Innowacji Dobre praktyki 1. Wyzwania dla procesu innowacji w nowoczesnym świecie Globalizacja, nowe technologie i wzrost w sektorze usług łączą się dla przyspieszenia biegu zmian w dzisiejszym świecie. W gospodarce opartej na wiedzy innowacja stała się podstawą dla uzyskania sukcesu w świecie biznesu. Mając to na uwadze, duże i małe organizacje rozpoczęły weryfikację swoich produktów, usług, a nawet kultury korporacyjnej celem utrzymania poziomu swojej konkurencyjności na rynkach globalnych. Ponadto, istnieje powszechna zgoda w całej Europie, że tworzenie firm innowacyjnych, które są często spin-off ami instytucji akademickich i centrów badawczo-rozwojowych, okazało się skutecznym mechanizmem poprawy innowacyjnego zastosowania wyników badań, a tym samym przyczyniania się do rozwoju społeczno- -gospodarczego. W tym zakresie skuteczne współdziałanie pomiędzy systemem B+R a przemysłem jest kluczowym elementem w budowaniu nowych, innowacyjnych przedsiębiorstw.

259 258 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov Organizacje, zarówno w sektorze publicznym i prywatnym podjęły inicjatywy w celu opracowania metod i narzędzi wspierania przedsiębiorczości i zarządzania innowacji oraz transferu technologii. Instytucje szkolnictwa wyższego, szkoły biznesu i firmy doradcze w dalszym ciągu rozwijają odpowiednie metody i narzędzia, podczas gdy władze publiczne projektują i tworzą systemy kształcenia i szkolenia mające na celu rozpowszechnianie najlepszych praktyk wśród przedsiębiorstw wszystkich rodzajów. Środowisko naukowe innowacji śledziło wiele z tych trendów, ale tylko kilka rządów uwzględnia je w swojej polityce innowacyjnej. Na całym świecie polityka innowacyjna utożsamia ją z wynalazkami naukowymi i technologicznymi zbiór innowacji dotyczący tylko niewielkiej część gospodarki. Nie wynika to z niewiedzy lub obojętności, ale z awarii systemu B+R i politycy wspólnie rozwijają znaczące aspekty polityki, które mogłyby wspierać nowe formy innowacji. Relacje między nauką a przemysłem charakteryzuje zjawisko różnych systemów. Podczas gdy nauka skupia się na poprawie ogólnego poziomu wiedzy w każdej dziedzinie, niezależnie od wykorzystania jej potencjału gospodarczego, przemysł stosuje się do reguł rynku i pokazuje zachowania inwestycyjne. Dlatego angażuje się on jedynie w badania w celu uzyskania zysku. Jako że idealne wykorzystanie istniejącej wiedzy ma zasadnicze znaczenie dla konkurencyjności technologicznej gospodarki, aktywny transfer technologii musi zapewnić, że istniejące technologie nie tylko zostaną przeniesione w czasie, ale również w odniesieniu do przyjęcia ekonomicznych warunków miejsca, w którym są one potrzebne. Realizacja przedsięwzięć gospodarczych transferu projektów staje się coraz bardziej istotna dla publicznych instytucji badawczych, co oznacza, że wyniki badań mają być wykorzystane do gromadzenia dochodów zewnętrznych jako tzw. dochód osób trzecich. Jednakże, specjaliści krytykują niesatysfakcjonującego ducha przedsiębiorczości, tradycyjne struktury organizacyjne i strategię minimalizacji kosztów. Koordynacja transferu technologii wymaga zarządzania technologią. Jako, że proces transferu technologii ma istotny wpływ na tego rodzaju zarządzanie, w kolejnych podrozdziałach skupiamy się na wyjaśnieniu jakie są niezbędne elementy zarządzania technologią, które stanowią pod-

260 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość stawę do umożliwienia zorientowanych na wartości, dobrze zaplanowanych tymczasowych wymian między organizacjami, których celem jest transfer technologii od ich pochodzenia naukowego do komercyjnego wykorzystania. 2. Dolina Śmierci Coraz bardziej konkurencyjna gospodarka światowa oraz niepowodzenie tradycyjnych metod stawiania czoła naglącym wyzwaniom społecznym oznaczają, że zarządzanie innowacjami to obecnie konieczność, a nie luksus. Polityka innowacji musi reagować na te pojawiające się wyzwania. Dzisiejszym problemem jest to, że transfer wiedzy z uniwersytetów i instytucji B+R do przemysłu nadal nie jest realizowany na konieczną skalę. Ogólna tendencja na uniwersytetach i w instytucjach badawczych w Unii Europejskiej polega na tym, że są one rzadko zmotywowane do opracowywania nadających się do sprzedaży produktów i usług, a są bardziej skłonne do koncentrowania się na akademickiej wartości wyników badań. Mimo, że te rezultaty mają dużą wartość w dziedzinie akademickiej, mają przed sobą długą drogę rozwoju, aby z powodzeniem wejść na rynek. Ze względu na brak środków, badań rynkowych, weryfikacji rządowej oraz bodźców biznesowych, technologie te często pozostają nierozwinięte i wkrótce stają się przestarzałe. Miejsce, gdzie trafiają ostatecznie te technologie, jest nazywane przez specjalistów Doliną Śmierci przepaść między brzegami akademickimi a rynkowymi, którą wyniki nowych badań muszą przeskoczyć, aby dotrzeć na rynek i stworzyć innowacyjne i konkurencyjne produkty i usługi. Istnieją cztery główne przeszkody do pokonania Doliny Śmierci : Brak wsparcia finansowego Chociaż istnieją odpowiednie fundusze na działania B+R dla nowych firm oraz małych i średnich przedsiębiorstw, rzadko zdarzają się programy, które finansują procesy transferu technologii od

261 260 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov prototypu do produktu, usługi lub aplikacji o konkurencyjnej wartości rynkowej 1. Schemat 4. Dolina Śmierci przepaść pomiędzy rezultatami badań i rynkiem Research Te c h Tr a n s f e r B r i d g e Products Services Applications Valley of Death Źródło: INI-Novation GmbH Z drugiej strony, finansowanie kapitałem zasiewu zwykle stosowane do finansowania wstępnych działań w rozwoju nowych firm, przeważnie nie jest łatwo dostępne. Z tego powodu rozpoczęcie procesu komercjalizacji technologii staje się trudnym przedsięwzięciem. Brak świadomości Bardzo rzadko badacze i młodzi przedsiębiorcy są dobrze poinformowani o otwartych zaproszeniach lub dostępnych programach finansowych, które niekiedy są specjalnie dostosowane do zaspokojenia ich potrzeb. Brak ducha przedsiębiorczości Twórcom technologii często brakuje wiedzy technologicznej oraz motywacji do wykorzystania wyników ich badań. Bez odpowiedniej wiedzy biznesowej jest mało prawdopodobne, aby badacze założyli 1 Na temat finansowania zob. szerzej M. Góralski.

262 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość własne przedsiębiorstwa rozwijając komercyjnie badania i tworząc udany produkt 2. Brak ukierunkowanych badań Badacze często nie znają trendów rynkowych, a raczej tendencje akademickie w swojej dziedzinie, co prowadzi do dysonansu między pracami w instytutach badawczych a zapotrzebowaniem rynku. Wstępna analiza rynku przed badaniami dodaje wartość nie tylko akademickiemu, ale również komercyjnemu aspektowi każdego procesu badawczo-rozwojowego na uniwersytetach. 3. Zintegrowany proces transferu technologii Wyzwania te stają w obliczu zintegrowanego transferu technologii, który został pomyślnie opracowany i zastosowany przez INI-Novation. Transfer technologii, jako ogólne pojęcie dla wszystkich źródeł zewnętrznego dostępu do wiedzy technologicznej, jest zdefiniowany jako zaplanowany transfer wiedzy technologicznej i naukowej między indywidualnymi osobami a organizacjami nastawionymi na wynalazki i innowacje. Pojęcia innowacji i wynalazku często występują w tym samym kontekście. Wynalazek opisuje proces tworzenia wiedzy poprzez znalezienie technicznego, komercyjnego, organizacyjnego lub społecznego rozwiązania w określonym punkcie w czasie. Wynalazek o charakterze technicznym i nowy dla profesjonalistów może być wykorzystywany komercyjnie i dlatego może być podstawą innowacji. Schumpeter miał rację rozróżniając pojęcie wynalazku oraz innowacji: Istnieje ogromna różnica między pracą w warunkach laboratoryjnych a pracą w warunkach komercyjnych. Schumpeter stosował wyrażenie innowacji jako konotację pierwszego wprowadzenia nowego produktu, procesu, metody lub systemu do ekonomii. 2 W książce przedstawione są przykłady praktyczne możliwości rozwoju umiejętności przedsiębiorczych na poziomie uczelni zob. D. Żuk oraz w istniejących już przedsiębiorstwach zob. M. Ebner.

263 262 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov To właśnie Schumpeterowi zawdzięczamy potrójne rozróżnienie między wynalazkiem, innowacją a rozpowszechnieniem innowacji, które stało się obecnie generalnie akceptowaną konwencją w analizie zmiany technicznej. Innowacja to proces, który doskonali wynalazki i zamienia je w użyteczne produkty. Zdolność innowacji do promowania radykalnej zmiany w strukturze podkreśla ich niezwykłą funkcję. Długie cykle ekonomiczne wyjaśniają wpływ pionierskich innowacji na rozwój makroekonomiczny. Koncentrując się na makroekonomicznych skutkach innowacji nie ma szeroko akceptowanej teorii o pewnych procesach innowacji. Niemniej jednak, rozpowszechnienie innowacji wśród populacji potencjalnych jednostek adaptujących jest kluczowe dla osiągnięcia zysków z wydajności i pomyślnych konkurencyjnych wyników 3. Procesy innowacji obejmują eksplorację oraz wykorzystywanie możliwości dla nowych produktów, procesów i usług w oparciu albo o zaawansowane praktyki techniczne ( wiedza technologiczna ), albo o zmianę w zapotrzebowaniu rynkowym, albo o kombinację obu z nich. Dlatego też innowacja to zasadniczo proces dopasowywania. W ramach procesu transferu technologii każdy rodzaj wsparcia strategicznego, zarządczego i technicznego jest konieczny dla rozwoju i komercjalizacji innowacyjnych pomysłów biznesowych oraz aplikacji technologicznych. Przykładami są usługi skierowane do przedsiębiorców, naukowców oraz te bezpośrednio oferowane inwestorom. Należy je podzielić na trzy różne obszary: usługi podstawowe, usługi łączone i usługi zarządzane, jak na ilustracji poniżej. Strategicznie zorientowane usługi są kluczem do sukcesu. Dlatego, cały proces transferu technologii musi integrować usługi w szerokim zakresie od identyfikacji i świadomości, poprzez weryfikację, rozmnażanie, inkubację, opracowanie produktu i końcową komercjalizację, po wsparcie po komercjalizacji. Ponadto, usługi powinny być skoncentrowane na identyfikacji przedsiębiorców, rozwoju ich umiejętności przedsiębiorczych, a także na rozwoju specjalistycznej infrastruktury dla wsparcia potrzeb przedsięwzięć opartych na tech- 3 J. Schumpeter, Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung, Duncker & Humbolt, Berlin 1911.

264 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość nologii. Aby przedsiębiorstwo odniosło sukces musi przejść przez wszystkie różne fazy przedsiębiorczości: od identyfikacji możliwości i motywacji po kwestie monitorowania i kontroli po założeniu firmy lub licencjonowaniu technologii. Schemat 5. Usługi oferowane w ramach procesu zintegrowanego transferu technologii Źródło: INI-Novation GmbH. Schemat 6. Akademickie badania i eksploatacja technologii R&D Environment Knowledge Projects Results IPR Proposals for patents and licensing Spin-off creation Patenting Licensing Market Productisation Commercialisation Return-on- -Invest Żródło: INI-Novation GmbH.

265 264 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov Partnerstwa powinny być zabezpieczone nowymi doświadczeniami i dobrymi praktykami w transferze technologii, przy jednoczesnym wspieraniu całego personelu, studentów i absolwentów partnerskich uniwersytetów i instytucji B+R, które są zainteresowane tworzeniem, identyfikacją, ochroną i wykorzystywaniem wyników badań i wynalazków. Metody te są zilustrowane dalej. Zapewniają zasady prowadzenia działalności, w której proces komercjalizacji technologii tworzy zysk. Przy szybkiej ewolucji technologii, niestabilności ekonomicznej i gwałtownie zmieniającym się środowisku biznesowym, agencje innowacyjne muszą dostosować nowe środki interakcji z nowymi firmami oraz małymi i średnimi przedsiębiorstwami, aby zapewnić im niezbędne narzędzia sukcesu. Istnieją dwa poziomy, na których firmy potrzebują wsparcia w ramach procesu zintegrowanego transferu technologii: poziom lokalny, na którym oferujemy usługi voucherów innowacji oraz poziom międzynarodowy, na którym oferujemy usługi platformy miękkiego lądowania. 4. Rola voucherów innowacji Lokalnie, spółki potrzebują nie tylko wsparcia w sensie finansów i wskazówek, ale również więcej wiedzy o rozwoju biznesu dla zapewnia zrównoważonego rozwoju i przyszłego wzrostu. Vouchery innowacji to stosunkowo niedawno zastosowane narzędzie, które zapewnia pośrednie wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw, przy jednoczesnym dbaniu o zrozumienie przedsiębiorczości w obrębie przedsiębiorstwa. Można to postrzegać jako brakujący element układanki, który łączy finansowanie rządowe i z UE z wynikami badań, potencjałem rynkowym i przedsiębiorczością. Wraz ze świadczeniem ukierunkowanych i specjalnie dostosowanych usług, przedsiębiorcy otrzymują pomoc w celu samodzielnego podjęcia kroków w kierunku rozwoju firmy, zamiast liczyć, że ktoś inny zrobi to za nie. Umożliwia to nowym firmom naukę w procesie wdrażania, posiadanie wiedzy technologicznej oraz jej samodzielną realizację w przyszłości. To, co najbardziej przemawia do dzisiejszych

266 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość spółek to to, że programy voucherów innowacyjnych są bliższe ich postawie. Zapewniają one szybkie, ukierunkowane wsparcie dla pewnej wartości, zwykle bez kosztów dla samej spółki. Ponieważ coraz więcej firm pracuje nad krótkoterminowymi projektami bądź chce jak najszybciej osiągnąć pewien poziom rozwoju, ten model pasuje idealnie. Istnieje ponad 25 różnych programów voucherów innowacji stosowanych obecnie w krajach członkowskich UE. Większość z nich nie wymaga współfinansowania ze strony ubiegającej się spółki podczas, gdy niektóre wymagają aż 50% współfinansowania od wnioskującego. Wartości voucherów różnią się od 500 w Belgii do w Portugalii 4. Vouchery innowacji były stosowane i dystrybuowane przez samorządy lokalne, ale od zeszłego roku te nowe środki wspierania małych i średnich przedsiębiorstw są promowane przez Europe Innova w ramach projektu KIS4SAT 5, promując usługi dla małych i średnich przedsiębiorstw w sektorze wiedzy. Celem projektu była identyfikacja nowych sposobów na lepszą współpracę między programami voucherów innowacji w całej Europie w celu zapewnienia małym i średnim przedsiębiorstwom dostępu do najlepiej przystosowanych dostawców usług w Europie 6. Prowadzi to do wprowadzenia prywatnych firm konsultingowych (zamiast jednostek publicznych) jako dostawców usług. INI-Novation uczestniczyła w projekcie świadcząc usługi o wartości powyżej 30 voucherów dla firm w całej Europie. Rezultatem projektu była szersza sieć wyspecjalizowanych firm konsultingowych, które przekształciły się w międzynarodowe partnerstwa pomiędzy dostawcami technologii i usług oraz, co ważniejsze, realizacja celu wsparcia ducha przedsiębiorczości w jednostkach rozwojowych w tej dziedzinie. 4 E. Olausson, How Innovation Vouchers Are Boosting Business (Innovationmanagement.se, 2010). 5 KIS4SAT Knowledge Intensive Services in the satellite downstream applications and services sector, , Europe Innova, DG Enterprise and Industry. 6 S. Schade, C. Grigore, Availability and Focus on Innovation Voucher Schemes in European Regions (DG ENTR-Unit D2 Support for innovation, 2009).

267 266 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov Generalnie, zadaniem programów Voucherów Innowacji jest oferowanie usług w następujących sferach: pakiety wsparcia biznesowego, narzędzia samooceny dla budowania konkurencyjnych planów biznesowych, wsparcie ochrony praw do własności intelektualnej, partnerstwo europejskie z innymi partnerami badawczymi i biznesowymi, analiza środowiska konkurencyjnego, pakiety analiz rynkowych. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: iturus sum d.o.o., Chorwacja Otwieranie nowych rynków na sektor IT w turystyce Podsumowanie i informacje dodatkowe iturus sum d.o.o. to firma konsultingowa IT w turystyce opracowująca oprogramowanie turystyczne świadcząc jednocześnie usługi konsultingowe w zakresie IT wraz z konsultingiem zarządzania lokalizacją. Główne działanie polega na świadczeniu zaawansowanych usług dla firm turystycznych, stowarzyszeń turystycznych oraz miejsc turystycznych. Produkt oprogramowanie itur umożliwia wdrożenie koncepcji turystycznej iturus. Koncepcja rozwinęła się wokół centralnej jednostki zwanej DEMACO (akronim od Destination Marketing Company Spółka Marketingu Miejsca), która umożliwia integrację wszystkich usług oraz dostawców usług w danym miejscu turystycznym poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Dlatego, zintegrowane usługi mogą być wprowadzane na rynek skuteczniej i wydajniej przyczyniając się do rozwoju miejsca turystycznego. Firma iturus Sum oferuje cały konsulting dotyczący teleinformatyki i zarządzania miejscem oraz współpracuje z klientem podczas rozwoju całej koncepcji i szkieletu teleinformatycznego, na którym jest ona oparta. INI-Novation GmbH, Niemcy, świadczy usługi konsultingowe dla iturus w ramach systemu voucherów w ramach finansowanego przez UE projektu KIS4SAT (Europe Innova Program 1 ). Celem projektu KIS4SAT jest opracowywanie pakietów wsparcia biznesowego dla spółek innowacyjnych w sektorze Usług bogatych w wiedzę (Knowledge Intensive Services).

268 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość Wynik / Wnioski Na wstępnym etapie, INI-Novation przeanalizowała potrzeby spółki, jej potencjalne ryzyko oraz pożądany dalszy rozwój biznesu. Zgodnie z wynikami przeprowadzonego badania rynkowego, firma iturus rozpoczęła określanie docelowych rynków brytyjskich i bułgarskich. INI-Novation zapewniła platformę miękkiego lądowania w celu umożliwienia penetracji rynku. Została nawiązana współpraca z Uniwersytetem Wschodniego Londynu, gdzie zespoły studentów, prowadzone przez INI-Novation i Prof. Hannah Simcoe-Read, opracowały studium wykonalności dla rozwiązania iturus na rynek angielski. Jeden z zespołów studentów rozpoczął nawet proces negocjacji w sprawie licencji na technologię oraz zaoferował ją agencjom turystycznym w Londynie. Bułgaria została uznana za doskonałe środowisko dla biznesu iturus business ze względu na mocne strony branży turystycznej w tym rejonie, dostępne finansowe dotacje krajowe i unijne oraz brak silnej konkurencji w sektorze rozwiązań informatycznych dla turystyki. Do rynku bułgarskiego przystąpiono poprzez inwestora, właściciela dużego łańcucha hoteli nad Morzem Czarnym. Przeprowadzono negocjacje i omówiono wdrożenie. Ponadto, koncepcja została przedstawiona klasztorowi Rila oraz przygotowanie wspólnej propozycji w ramach Programu Operacyjnego dla Rozwoju Regionalnego, zostało omówione, wspólnie opracowane i w międzyczasie przyznane. Źródła: Platforma miękkiego lądowania Sieć wzajemnych kontaktów jest kluczem do międzynarodowego modelu biznesu o zrównoważonym rozwoju. Poprzez swoją szeroką sieć wzajemnych kontaktów INI-Novation pomogła wielu małym i średnim przedsiębiorstwom nawiązać kontakt z firmami w tej samej dziedzinie lub innymi przedsiębiorstwami uzupełniając wzajemnie filozofię biznesową i dzięki temu tworząc udane międzynarodowe partnerstwa biznesowe.

269 268 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: VILAU, Hiszpania Wkład w rozwój regionalny poprzez wdrażanie zaawansowanych rozwiązań dziedzictwa kulturowego Podsumowanie i informacje dodatkowe VILAU to spółka oferująca zaawansowane technologie o zawartości cyfrowej i formacie medialnym w celu wzmacniania dziedzictwa artystycznego i kulturowego. VILAU opracowuje innowacje dla przestrzeni i ośrodków wiedzy umożliwiając społeczną interakcję i wzięcie udziału w unikalnych doświadczeniach. VILAU została założona w 2005 w Zamudio w Hiszpanii. Oferuje usługi koncentrujące się na trzech obszarach biznesowych: Usługi Medialne, Usługi Kulturowe z wykorzystaniem najnowszych mediów oraz usługi nadawcze. VILAU to międzynarodowo uznany ekspert w Interaktywnej Cyfrowej TV, Sieciowej TV oraz wszelkich rodzajach technologii cyfrowej najnowszej generacji. W momencie, kiedy społeczeństwo wymaga większej obecności w mediach, VILAU była pierwszą jednostką w Hiszpanii, która ustanowiła format uczestnictwa wideo. System ten, który umożliwia widzom większy dostęp i udział w przekazach, zyskuje coraz większe zainteresowanie. Usługi medialne spółki obejmują nowe kanały korporacyjne z telewizją korporacyjną oraz kanały multimedialne. Nowe media kulturowe obejmują projektowanie projektów multimedialnych dla muzeów i centrów informacyjnych oraz projektowanie aplikacji dla turystyki kulturowej. Jej usługi przekazu obejmują technologię, taką jak platformy IPTV oraz usługi konsultingowe i szkolenia z technologii. VILAU rozszerza swoją działalność i wchodzi na rynek niemiecki oraz wschodnioeuropejski oferując projektowanie, opracowywanie i wdrażanie gotowych interaktywnych rozwiązań komunikacyjnych dla instytucji dziedzictwa kulturowego. Głównymi klientami VILAU są Administracje Publiczne, Fundacje oraz Menedżerowie Dziedzictwa Kulturowego. Wynik / Wnioski INI-Novation otworzyła drzwi dla rynku chorwackiego, bułgarskiego i niemieckiego. Zorganizowano serie warsztatów i prezentacji dla ekspertów dziedzictwa kulturowego z sektora publicznego i prywatnego. Zainteresowanie muzeów i gmin było bardzo duże i przygotowano wiele propozycji. W rezultacie, VILAU planuje uczestniczyć w założeniu laboratorium multimedialnego w Chorwacji w celu pokazywania technologii muzealnych oraz obsługi rynku chorwackiego. Ponadto, opracowane zostały propozycje wprowadzenia zaawansowanej technologii w takich zabytkach, jak Tzarevetz, Rila Monastery, Parvomai i Pavel Bania w Bułgarii. Źródła:

270 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość W warunkach obecnej gospodarki światowej aktywne uczestnictwo spółki na skalę międzynarodową może być decydujące dla jej zrównoważonego rozwoju i przetrwania. W tym kontekście internacjonalizacja biznesu może być postrzegana jako czynnik o ogromnym znaczeniu dla spółek niezależnie od zakresu ich działań. Komisja Europejska uznaje znaczenie internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw i stawia ją jako priorytet w rozwoju polityki wspólnotowej. Finansowanie dalszego rozwoju międzynarodowych oddziałów oraz jednostek małych i średnich przedsiębiorstw zostało również określone jako linia polityki, która będzie stosowana w nadchodzących latach z myślą o starannym stosowaniu wybranych środków oraz doprowadzeniu małych i średnich przedsiębiorstw do sukcesu poprzez ocenę i monitoring 7. Chociaż większość dużych firm zdaje sobie sprawę z zalet rozwoju ich działalności za granicą, niezmiernie trudno jest nowym firmom oraz małym i średnim przedsiębiorstwom zacząć myśleć w bardziej globalnej skali. Małym przedsiębiorstwom zwykle brakuje zasobów, wiedzy technologicznej oraz szerokiego partnerstwa, aby stworzyć równoległą organizację o zrównoważonym rozwoju i zwykle wolą stawić czoła groźbom, jakie stawia internacjonalizacja biznesu: w różnych krajach obowiązują różne systemy prawne i podatkowe, rynek oraz baza klienta w obcym kraju może wymusić zmianę w modelu biznesowym, znalezienie właściwego personelu na zagranicznym rynku pracy może stanowić problem, znalezienie właściwym programów finansowania, znalezienie właściwych partnerów. Tak zwana platforma miękkiego lądowania dla zagranicznych przedsiębiorców i zagranicznych spółek oferuje profesjonalne usługi doradztwa i zarządzania niezbędne do ustanowienia nowej jednostki i rozpoczęcia działalności gospodarczej w obcym kraju. Platforma miękkiego lądowania pomaga spółkom w całej Europie wykorzystać 7 EIM Business & Policy Research, Internationalisation for SMEs (Entrepreneurship Unit Directorate-General for Enterprise and Industry European Commission, 2010).

271 270 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov istniejącą konkurencyjną przewagę na nowym rynku lub przyspieszyć ich wzrost poprzez przedstawienie im nowych możliwości biznesowych. W ramach platformy powinny być oferowane następujące usługi: wsparcie w organizacji podróży i zakwaterowania, wsparcie w organizacji spotkań, wprowadzenie do programów finansowania, wsparcie w identyfikacji rynków i docelowych klientów, usługi rekrutacji zespołów, zarządzanie miękkim lądowaniem. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: A.R.M.E.S., Cypr Rozwiązania rozszerzonej rzeczywistości Podsumowanie i informacje dodatkowe Systemy Mieszanej Rzeczywistości umożliwiają zarówno intuicyjną jak i mobilną komunikację człowiek maszyna. System ten wykorzystuje przenośny komputer oraz półprzejrzyste okulary z wyświetlaczem w celu przeprowadzenia inżyniera przez złożony proces utrzymania. Procedury pracy są przedstawione jako animacje 3D nałożone na maszyny, które należy utrzymywać. Stąd, technik serwisowy może skutecznie rozwiązywać złożone zadania oraz unikać przestojów w produkcji. Rynek dla aplikacji VR/AR w Niemczech i w Europie jest ogromny, dojrzały i bardzo konkurencyjny. Jednakże, dostępne możliwości finansowania są w większości skoncentrowane na fazie badań, bez wsparcia rozwoju finalnego produktu, gotowości rynkowej oraz fazy penetracji rynku. Dlatego, INI-Novation poszukiwała mechanizmów finansowania poza Niemcami. Korzystając z odpowiedniego programu finansującego można opracować solidny i rynkowy produkt w innym kraju europejskim wnosząc korzyści do lokalnej gospodarki (zatrudniając pracowników, przyczyniając się do regionalnego rozwoju itd.). Równolegle, niemieccy wynalazcy korzystają z tantiemów z licencjonowania technologii i wnoszenia jej do pierwszych klientów. Co więcej, strategie wzrostu stają się racjonalne, na przykład poprzez kierowanie ich na dodatkowe nowe rynki w sąsiednich krajach. Wynik / Wnioski Gospodarka cypryjska zostanie wzmocniona obecnością spółki z technologią AR, która już ma zobowiązanie wobec firmy Siemens do działania jako użytkownik pilotażowy. Podkreśla to znaczenie oprogramowania dla aplikacji przemysłowych. Dodatkowo, spółka ARMES wniosła korzyści dla Cypru dotyczące dostarczenia rozwiązania dla przemysłu ciężkiego. Solidna współpraca z instytutem Fraunhofer-

272 Europejskie innowacje perspektywy na przyszłość Institutes i INI-Novation, a także zalety zaawansowanej technologii umożliwiają ARMES stanie się poważnym graczem również na innych rynkach. Spółka zaczęła rosnąć już po drugim roku od utworzenia i obecnie nastawia się nie tylko na rynek motoryzacyjny, ale opracowała rozwiązania dla muzeów i na rynek gier. INI-Novation ponadto wspiera orientację rynkową spółki ARMES oraz podchodzi do nowych krajów. Źródła: Wniosek Ze względu na zmiany w świecie biznesowym, tradycyjne modele wdrażania nowych technologii na rynek nie są już odpowiednie. Dlatego, proces innowacji musi być rozumiany jako wspólny, interaktywny proces, który musi być zaplanowany. Poważny wpływa nadal musi być odpowiednio zintegrowany: rola komunikacji w procesie innowacji, który jest wzorowany na koncepcji gotowości informacyjnej, jak pokazano na schemacie 7. W rzeczywistości, sukces odnosi nie ten, który ma najlepsze pomysły, ale ten, który najlepiej potrafi wykorzystać pomysły swoje i zagraniczne. Limity konwencjonalnego widoku, jako rozwoju od wynalazku do innowacji można zobaczyć zwyczajnie go obracając. Zamiast heroicznego wynalazcy, INI-Novation GmbH koncentruje się również na heroicznym użytkowniku. Do innowacji dochodzi, kiedy zmienia się praktyka społeczna we współpracy z użytkownikami, ponieważ oni decydują jakie funkcje powinny wypełniać niektóre obiekty. Dlatego, sieć innowacji intensywnie koncentruje się na wszystkich uczestnikach podczas procesu kompleksowej komercjalizacji. Poprzez wdrażanie kreatywnie opracowanych narzędzi do wspierania małych i średnich przedsiębiorstw oraz nowych firm, takich jak proces zintegrowanej komercjalizacji technologii, programy voucherów innowacji oraz usługi platformy miękkiego lądowania, firmie INI- Novation GmbH udało się stworzyć nowe środowisko do innowacji.

273 272 Veneta Ivanova, Wolfgang Kniejski, Christo Nenov Schemat 7. Koncepcja gotowości innowacyjnej zależy od Otwartej Innowacji Żródło: INI-Novation GmbH Sieć partnerstw stosuje przełomowe technologie, aby uczynić je jeszcze bardziej atrakcyjnymi dla kolejnych inwestorów, pomagając przy kamieniach milowych oraz wykorzystując strategię maksymalizacji inflacji wyceny, przy jednoczesnym przybliżeniu produktu do rynku i osiągnięciu zysków.

274 Maciej Bałaż INNOWACJE W KULTURZE I OCHRONIE NARODOWEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO PRZYKŁADY DOBRYCH PRAKTYK Ś wiat się zmienia. 80 lat temu na ulicach wielu miast, miasteczek i wsi nie było jeszcze oświetlenia elektrycznego. 60 lat temu nikt nie słyszał o broni atomowej. 40 lat temu podróż w kosmos była możliwa tylko w wyobraźni. 25 lat temu nikt nie wierzył, że w Polsce mogą się odbyć demokratyczne wybory parlamentarne. A dziś? Czym jeszcze może zaskoczyć nas galopujący świat? Gdzie i czy mogą pojawić się innowacje, które zmienią nasze umysły i nasze serca. Odpowiedź jest bardzo prosta. Oto nadchodzi czas, w którym oczy społeczności międzynarodowej coraz częściej będą kierować się w stronę tego co łączy, w stronę tego co budzi zainteresowanie, ale równocześnie w stronę tego co tworzy nowe miejsca pracy, przynosi zysk a przede wszystkim czyni ludzi lepszymi i pozwala zapomnieć o kłopotach dnia codziennego dając ukojenie i relaks. Tym czymś jest szeroko pojęta kultura i zasoby dziedzictwa kulturowego. To właśnie innowacje w tym sektorze oraz wynikające z nich zmiany budzą nowe nadzieje, zarówno dla społeczności lokalnych i regionalnych, jak i dla całych narodów, krajów i tego wszystkiego co dziś nazywamy globalną wioską. Myli się jednak ten, kto uważa, że zmiany na lepsze, choć niewątpliwie zachodzące i zauważalne na tej płaszczyźnie zarówno w Polsce jak i za granicą, przychodzą łatwo i szybko. Mało jest państw, które w dobie kryzysu światowego nie zaczynają ciąć wydatków budżetowych i oszczędzać właśnie na kul-

275 274 Maciej Bałaż turze. Mało jest krajów, które rzeczywiście dostrzegają realny potencjał tego obszaru działalności, pojmując kulturę przeważnie jako dodatek, coś bez czego w zasadzie można się obyć. Nie dostrzegają lub nie chcę dostrzec prawdy, że to obszar kultury i dziedzictwa kulturowego jest jedną z głównych sił napędowych światowego przemysłu turystycznego, a co za tym idzie odgrywa istotną rolę także w transporcie (drogowym i lotniczym), gastronomi, pamiątkarstwie, hotelarstwie, itd. czyli tym wszystkim co zwykliśmy nazywać usługami okołokulturowymi lub przemysłem kulturowym. Polska nie należy tu niestety do wyjątków Innowacje a kultura Antidotum na przetrwanie i rozwój naszej narodowej kultury w tej sytuacji, jest ucieczka w innowacyjność i to innowacyjność postrzeganą w sposób o tyle szeroki i horyzontalny o ile kompleksowy i kompatybilny, reagujący na potrzeby i oczekiwania odbiorców oraz konsumentów. Podstawowym narzędziem w kreacji innowacji, jest oczywiście obok rozumu, pomysłu i chęci pieniądz. Tak oto sacrum łączy się z profanum lecz tym razem jest to mix twórczy i służący szerokiej publiczności. W związku ze wspomnianymi powyżej permanentnymi brakami w budżecie państwa i nikłymi w stosunku do potrzeb subwencjami na działalność kulturalną, szansą dla sektora kultury stają się tu fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Właśnie to źródło finansowania pozwala dziś polskim instytucjom kultury stanąć w szranki ze swoimi partnerami i z innych krajów. Dziś dzięki funduszom unijnym Polacy mogą pokazać, że nie są gorsi od innych narodów ale wręcz że to właśnie my coraz częściej wytyczamy nowe trendy i stajemy się dla innych przykładem dobrych praktyk. W niniejszej publikacji pokazanych zostanie zaledwie kilka, z ogromnej palety przykładów, właściwego wdrożenia w kulturze innowacyjnych pomysłów służących dziś społeczności Polski, zjed- 1 Na temat dobrych praktyk w zakresie wykorzystania innowacji w turystyce i przemyśle kulturowym zob. V. Ivanova, W. Kniejski, Ch. Nenov.

276 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego noczonej Europy i reszty świata. Bo i sama innowacyjność jest w tym wypadku tęczą o wielu kolorach. Można ją bowiem wdrażać z sukcesem, jak to uczynił na przykład Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach na płaszczyźnie kultury z najwyższej półki, lecz w tym wypadku podanej w formie familijnej, dostępnej nie tylko dla koneserów ale również dla tzw. przeciętnego Kowalskiego. Organizator podjął bowiem udany wysiłek zaszczepienia na gruncie krajowym czegoś, na co zdobyły się dotychczas w całej Europie zaledwie dwa inne państwa, a czego w naszej części regionu nikt wcześniej nie próbował. Wzorem podobnych imprez odbywających się w Glyndebourne niedaleko Londynu oraz Nohant, Avignon i Orange we Francji, zorganizowano w województwie mazowieckim w 2009 r. pierwsze, o cyklicznej formule, wydarzenie artystyczne pod nazwą Letni festiwal imienia Jerzego Waldorffa 2, uwzględniające różne formy przekazu kulturalnego w tym: muzykę, teatr, literaturę i malarstwo. 2. Fundusze Europejskie Rozpoczęcie tego ambitnego i oryginalnego przedsięwzięcia było możliwe dzięki uzyskaniu współfinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na realizację pierwszego etapu zatytułowanego Poprawa oferty kulturalnej regionu i wzrost dostępności do kultury na Mazowszu poprzez zorganizowanie Letniego Festiwalu Sinfonii Iuventus w zespole pałacowo-parkowym w Radziejowicach. Dzięki przyjętym założeniom organizacyjnym, powtórzonym w roku 2010, przedsięwzięcie pozwoliło dzięki symbiozie infrastruktury i warunków przyrodniczych (zabytkowy zespół pałacowo-parkowy) połączyć wielkie wydarzenie promocyjno-artystyczno-kulturalne z piknikowo-rekreacyjną formą spędzania wolnego czasu przez krajowych i zagranicznych widzów. Co ważne, familijny charakter 2

277 276 Maciej Bałaż imprezy rzucił podwaliny pod wykreowanie w społeczeństwie polskim zwyczaju rodzinnego odpoczynku, łączącego rozwój intelektualny z aktywną formą spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu. I tak oto okazało się, że wystarczy wprowadzić innowacje w formę, by treść, wydawać by się mogło zarezerwowaną jedynie dla wyrafinowanego odbiorcy taka jak koncerty kameralne i symfoniczne, recitale fortepianowe, wieczory literackie czy wystawy malarskie stała się przedmiotem zainteresowania zwyczajnych ludzi a w tym przypadku całych rodzin. W tym przypadku, wykorzystanie innowacji wspartej funduszami unijnymi pozwoliło pozytywnie wpłynąć na rozwój świadomości kulturalnej społeczeństwa oraz promocji regionu. I nie stanęły temu na przeszkodzie nawet takie problemy dnia codziennego jak: znaczna odległość od stolicy i związane z tym niedogodności komunikacyjne, częściowo nocne prezentacje artystyczne czy też z drugiej strony dzienne terminy występów zorganizowane w tzw. godzinach pracy. Raz jeszcze szerokie rzesze publiczności dały sygnał, iż potrzeba kultury jest ogromna wymaga jedynie odpowiedniej formuły i kształtu akceptowalnego przez dzisiejszego odbiorcę. 3. Zachować dziedzictwo Pozytywne zmiany i przekształcenia dotykają również przestrzeni związanej z zachowaniem, zabezpieczeniem i udostępnianiem zasobów dziedzictwa kulturowego. Tego dziedzictwa, które kształtowane przez setki lat jest dziś namacalnym dowodem miejsca Polski na mapie kulturalnej świata. Ktoś jednak mógłby powiedzieć no dobrze ale przecież zabytki i ich historia są dziś najczęściej prezentowane w muzeach. A co muzea mogą mięć wspólnego z innowacjami? Okazuje się jednak, że nie tylko mogą, ale wręcz są motorem napędowym dla innowacyjności i to tej najbardziej skomplikowanej bo z jednej strony fokusującej się na konkretnym szczególe a z drugiej kompatybilnej z całą paletą innych działalności i aktywności instytucji kultury. Jednym z najlepszych polskich przykładów jest tu Muzeum Pałac w Wilanowie.

278 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego Pałac w Wilanowie jest istotnym miejscem w historycznej i patriotycznej świadomości Polaków. To apogeum polskiego baroku i siedziba Jana III Sobieskiego, jedynego polskiego władcy, którego sława przekroczyła granice Rzeczypospolitej. To on poprowadził zjednoczone, europejskie siły zbrojne do zwycięstwa pod Wiedniem w 1683 r. Pałac jest jednym z najważniejszych zabytków polskiej architektury budowlanej wznoszonej i rozbudowywanej od 1677 r., uznanej dziś zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za pomnik historii. Początkowo była to typowa podmiejska rezydencja magnacka, w kształcie dworu polskiego z alkierzami, reprezentująca charakterystyczny typ barokowej rezydencji podmiejskiej entre cour et jardin. Jej założycielem, a jednocześnie najważniejszym mieszkańcem był wspominany powyżej symbol polskiej dumy narodowej, mecenas sztuki, wybitny dowódca wojskowy i polityk Król Jan III Sobieski. Po jego śmierci, rezydencja staje się siedzibą najznakomitszych rodów magnackich: Sieniawskich, Czartoryskich, Lubomirskich, Potockich i Branickich. W latach jej właścicielem był także pierwszy władca dynastii saskiej Wettinów, elektor saski, król polski i wielki książę litewski August II Mocny. Muzeum Pałac w Wilanowie jest pierwszym powołanym do życia w Polsce muzeum sztuki. W 1805 r. ówczesny właściciel Pałacu hrabia Stanisław Kostka Potocki otwiera w części jego komnat sale muzealne, w których prezentuje zebraną przez siebie kolekcję. Po II wojnie światowej zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie, który szczęśliwym zrządzeniem losu nie uległ zniszczeniu podczas działań wojennych, łączył w sobie cele muzealne z reprezentacyjnymi. Do 1989 r. pełnił podczas oficjalnych wizyt państwowych funkcję rezydencji dla odwiedzających Polskę przywódców obcych państw. Nocowali tu m.in. Charles de Gaulle, Richard Nixon, Reza Pahlawi, Haile Sellasje, Leonid Breżniew i inni. 4. Muzeum w Europejskiej Sieci W czerwcu 2006 r. muzeum zostało członkiem Association des Résidences Royales Européennes, sieci instytucji kulturalnych, które zarządzają rezydencjami królewskimi na terenie Austrii, Belgii,

279 278 Maciej Bałaż Danii, Hiszpanii, Holandii, Francji, Niemiec, Portugalii, Rosji, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Węgier i Włoch. Celem ARRE jest promowanie wiedzy o europejskim dziedzictwie i budowanie partnerstwa w procesie realizacji wspólnych projektów kulturalnych. 3 Od 2004 r. a więc od momentu wejścia Polski do rodziny krajów zjednoczonej Europy ta narodowa instytucja kultury stała się liderem w pozyskiwaniu i wykorzystywaniu m.in. funduszy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego czy Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Pozyskane pieniądze posłużyły nie tylko kompleksowej rewaloryzacji oraz modernizacji unikalnej substancji historycznego zespołu pałacowo-ogrodowego będącego jedyną w Polsce prezentacją letniej królewskiej rezydencji o barokowym charakterze, lecz pozwoliły również na dostosowanie obsługi turystycznej do najlepszych światowych standardów. I choć wiele jest jeszcze do zrobienia, to już dziś przyjęte i wdrożone rozwiązania sprawiły, że muzeum stało się prekursorem zaszczepiania na rodzimy grunt innowacyjnych pomysłów na styku działań związanych z ochroną zabytków i ich prezentacją oraz udostępnianiem szerokiej publiczności. Zabytki zamknięte w magazynie są bowiem jedynie kurzącymi się starociami i dopiero ukazanie ich piękna i historii sprawia, że nabierają należnego im wymiaru i splendoru. Również i w tym przypadku osiągnięciu sukcesu pomogło otrzymane dofinansowanie z EFRR w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. 5. Innowacyjne muzeum Pierwszym z przykładów wprowadzania w muzeum innowacyjności, jest swoistego rodzaju eksperyment wdrażany w obszarze realizowanych na terenie zespołu pałacowo-ogrodowego w Wilanowie badań archeologicznych. Celem owego eksperymentu, przygotowanego i rozpoczętego we współpracy z Krajowym Ośrodkiem Badań 3

280 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego i Dokumentacji Zabytków, jest zastosowanie modyfikacji w klasycznej metodzie eksploracji i dokumentacji, tak by zarejestrować jak najwięcej informacji na temat badanego stanowiska i co ważniejsze by móc je zaprezentować w formie możliwej do ponownej, aktywnej interpretacji. Powodem rozpoczęcia przez Muzeum Pałac w Wilanowie badań archeologicznych była chęć użycia tak dziś, jak i w przyszłości metod tej nauki zarówno dla celów badawczych, jak i konserwatorskich. Przyjęto przy tym innowacyjną zasadę badań interdyscyplinarnych. W tym celu, obok archeologów do udziału w pracach zostali również zaproszeni eksperci z innych dziedzin nauki tj. konserwatorzy, historycy sztuki, architekci, architekci krajobrazu, geofizycy i paleobotanicy. Chęć zastosowania nowoczesnych technik badawczo- -dokumentacyjnych w procesie badań archeologicznych niesie ze sobą konieczność dokonania rewizji dotychczasowych sposobów organizacji prac. Muzeum w porozumieniu z wykonawcami przyjęło założenia, w których w pierwszej kolejności obligatoryjnie stosowane są metody eksploracji warstwami naturalnymi (eksploracja stratygraficzna). W drugiej zastosowano zdefiniowaną terminologię, możliwą do zapisania w systemach bazodanowych. Kolejne wymogi to: konieczność użycia tachimetru w pracach pomiarowych, dokonywanie pomiarów wedle wartości współrzędnych geodezyjnych, organizacja eksploracji pozwalająca precyzyjnie wydzielać jednostki stratyfikacji, wpisując je jednocześni w definiowany kontekst. 6. Procesy badawcze Wszystkie te czynności doprowadzić mają do sytuacji, w której decyzja o charakterze dokonanego odkrycia i jego definicji zapada w wykopie archeologicznym. Następnie odkrycie podlega interpretacji w formie opisu słownego, połączonego bezpośrednio z ilustracją obrazującą wynik pracy. Wyniki prac wykopaliskowych rejestrowane są natomiast w dwóch systemach ilustracyjnych. Pierwszym tradycyjnym, wymaganym w decyzji konserwatorskiej i drugim nowoczesnym, opartym o nowe definicje jednostek stratyfikacji. Skalibro-

281 280 Maciej Bałaż wany obraz fotogrametryczny (2D i 3D) wpisany w system programu AutoCAD i zapisany w tym środowisku bazy danych, zawiera informacje o charakterze rejestrowanego odkrycia i jego zawartości materialnej (warstwy, obiekty). 7. Potęga wizualizacji Wprowadzana innowacyjność urealnia się w tym przypadku właśnie w udanych już próbach zastąpienia rejestracji ortofotograficznych obrazami wykonanymi przy pomocy techniki fotogrametrii naziemnej. Dzięki tym próbom część wykonywanej dokumentacji otrzymuje obecnie formę rejestracji 3D. Stworzona zatem została podstawa systemu, który pozwoli w przyszłości wykonywać dokumentację archeologiczną pozwalającą na przedstawienie w końcowym etapie prac wiernego (fotorealistycznego) modelu zniszczonego podczas badań zabytkowego terenu. Jednocześnie zapisane informacje opisujące przechowywany w pamięci komputera obraz poszczególnych etapów prac stworzy szansę efektywnego zastosowania systemu GIS. Taki system jest absolutnie nowatorski i niespotykany nigdzie indziej w Europie 4. Kolejnym elementem o charakterze absolutnie innowacyjnym i to zarówno w sferze bezpieczeństwa instytucji publicznych (takich jak muzeum) ale także i prywatnych, jest skutecznie wprowadzony w życie i funkcjonujący w rezydencji zewnętrzny system detekcji wtargnięć z ukrytym sensorem tworzącym aktywną, przestrzenną strefę detekcji czyli tzw. ochronę parametryczną. W dzisiejszych czasach coraz częściej słyszy się o włamaniach, kradzieżach czy aktach wandalizmu mających miejsce w instytucjach kultury. 4 A. Gołembnik, Archeologia in gremio, [w:] Monument Nr 1 Studia i materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2004, K. Czajkowski, M. Gładki, Zastosowanie cyfrowej fotogrametrii naziemnej w dokumentacji architektonicznej i archeologicznej, [w:] ibid, A. Gołembnik, Czas na nowe technologie, [w:] Ochrona Zabytków Nr 1/

282 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego Nowe obszary innowacji Aby zminimalizować tego typu zagrożenia Muzeum Pałac w Wilanowie od wielu już lat podejmuje skuteczne działania prewencyjne dostosowane do realiów oraz możliwości finansowych. Doktryna kryminalistyki twierdzi, że przestępca jest zawsze o krok od przedstawicieli prawa. Jest to związane z nieprzerwanym wymyślaniem ciągle nowych i udoskonalanych metod i sposobów popełniania przestępstw. Uzyskane wsparcie unijne pozwoliło jednak sięgnąć po instrumenty, które poprzez swoją innowacyjność, oryginalność i niezawodność, w praktyce minimalizują do zera możliwość niezauważalnego dostania się na teren muzeum nieproszonych gości. Zainstalowany system działa bowiem w oparciu o zewnętrzny czujnik wtargnięcia w formie zakopanego w gruncie kabla koncentrycznego z niepełnym ekranowaniem. System wytwarza aktywne, przestrzenne pole detekcji, które tworzone poprzez sygnały o częstotliwości radiowej przenoszone jest przez kabel czujnika wzdłuż całej chronionej strefy. Wystarczy nadmienić, iż system taki posiadają w Polsce jedynie Kancelaria Prezesa Rady Ministrów i Pałac Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. 9. Mikrobiologia zabytków Absolutną nowością z punktu widzenia funkcjonowania instytucji takiej jak muzeum, są działania dotyczące monitoringu efektów mikrobiologicznych oddziaływujących na substancję zabytkową, wynikających z obsługi ruchu turystycznego, skażenia środowiska naturalnego i procesów zachodzących we wnętrzach pałacowych. Opracowanie profesjonalnych programów badawczych oraz osiągnięcie niezmiernie ważnych, z punktu widzenia działań prewencyjno-konserwatorskich, wyników było możliwe, dzięki ścisłej współpracy muzeum z Pracownią Analiz Skażeń Środowiska Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przedmiotowe badania mikrobiologiczne zrealizowane w latach ubiegłych i kontynuowane w rozbudowanej formie do dzisiaj, są przedmiotem gruntownej analizy dla potrzeb prac modernizacyjnych i konserwatorskich, jak również recepcji ruchu turystycznego.

283 282 Maciej Bałaż Zgodnie z konsekwentnie realizowaną przez Muzeum Pałac w Wilanowie rewitalizacją zabytkowych zbiorów prowadzone są badania mikrobiologiczne obiektów znajdujących się na terenie pałacu oraz badania powietrza pobieranego z kubatury pałacowej, a także mikrochemiczne badania otoczenia zabytków w aspekcie problemu turystyki masowej (mass tourism). Badania mikrobiologiczne powietrza prowadzone są aparatem z aktywnym anemometrem, a wyniki opracowuje się przy pomocy oprogramowania komputerowego. Równolegle prowadzone są pomiary i rejestracja parametrów wilgotności i temperatury środowiska wewnątrz muzeum. Badania mikrobiologiczne w powiązaniu z uzyskanymi wynikami RH i T pozwolą na przeprowadzenie i udoskonalenie podstawowego założenia w ochronie dóbr zabytkowych zachowania zasad profilaktyki muzealnej oraz ustabilizowania parametrów klimatu wewnątrz muzealnego. Systematyczne badania czystości mikrobiologicznej zbiorów stanowią bowiem niezbędną część w uzupełnianiu dokumentacji konserwatorskiej i badaniu wzajemnych korelacji środowiska biologicznego oraz fizycznego w muzeum. Element ten ma również ogromne znaczenie dla planowanego w przyszłości zwiększenia ruchu turystycznego w rezydencji wilanowskiej i wynikającego z tego tytułu dla muzeum obowiązku właściwego przygotowania się do wynikających z tych planów skutków mikrobiologicznych 5. 5 Bommel van M.R., Vanden Berghe I., Wallert A.M., Boitelle R., Wouters J., 2007, High-performance liquid chromatography and non-destructive threedimensional fluorescence analysis of early synthetic dyes, Journal of Chromatography A, 1157, p ; Camuffo D., Brimblecombe P., Van Grieken R., Busse H., Sturaro G., Valentino A., Bernardi A., Blades N., Shooter D., De Bock L., Gysels K., Wieser M., Kim O., 1999, Indoor air quality at the Correr Museum, Venice, Italy, The Science of Total Environment, 236, p , Camuffo D., Pagan E., Bernardi A., Becherini F., 2004, The impact of heating, lighting and people in re-using historical buildings: a case study, Journal of Cultural Heritage 5, p ; Camuffo D., Sturaro G., Valentino A., 2000, Showcases: a really effective mean for protecting artworks?, Thermochimica Acta, 265, p ; Camuffo D., Van Grieken R., Busse H., Sturaro G., Valentino A., Bernardi A., Blades N., Shooter D., De Bock L., Gysels K., Deutsch, F., Wieser M., Kim O., Urlych U., 2001, Environmental monitoring in four European museums, The Atmospheric Environment, 35 Suple-

284 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego Powyższe przykłady dowodzą, jak pozytywne są efekty oddziaływania innowacji na system zabezpieczenia, funkcjonowania i rozwoju instytucji narodowego dziedzictwa kulturowego. Warto jednak w tym miejscu wspomnieć jeszcze o jednym innowacyjnym elemencie, w ostatnich latach prężnie, choć w różnym stopniu i zakresie rozwijającym się w państwowych i samorządowych instytucjach kultury. Tym elementem jest digitalizacja. Ucyfrawianie wiedzy o kulturze służy dziś zarówno samym zabytkom poprzez zapisanie i cyfrowe zarchiwizowanie wiedzy o nich samych, a także ich promocji i udoment No. 1 p ; Forlani G., Seves A.M., Ciferri O., 2000, A bacterial extracellular proteinase degrading silk fibroin, International Biodegradation & Biodeterioration, 46 p ; Freddi G., Mossotti R., Innocenti R. 2003, Degumming of silk fabric with several proteases, Journal of Biotechnology 106, p ; La Gennusa M., Rizzo G., Scaccianoce G., Nicoletti F., 2005, Control of indoor environments in heritage buildings: experimental measurements in old Italian museum and proposal of a methodology, Journal of Cultural Heritage 6 p ; Gysels K., Delalieux F., Deutsch F., Grieken R., Camuffo D., Bernardi A., Sturaro G., Busse H., Weisser M., 2004, Indoor Environment and Conservation in the Royal Museum of Fine Arts, Antwerp, Belgium, Journal of Cultural Heritage, 5: ; A. Leśkiewicz-Laudy, M. Kotarska and A. Skłodowska, Relation Between Indoor Air Quality in Wilanów Museum Palace and Potential Biodeterioration of Genuine Suede Wilanow Museum Palace, Kostki Potockiego 10/16, Warsaw , Poland, Laboratory of Environmental Pollution Analysis, Faculty of Biology, Warsaw University, Miecznikowa 1, IAQ 2008 international conference; E. Modzelewska, A. Leśkiewicz-Laudy, Visualization of historic objects using application of latest micro and macro scale technologies. IIC CONGRESS: Conservation and Access, 2008; Wilanow Museum-Palace, ul. Kostki Potockiego 10/16, Warszawa, A. Leśkiewicz-Laudy, D. Ruszkowski, L. Rajpert, A. Jagielski and A. Skłodowska, Microbial decolourization and degradation of natural red dyes extracted from genuine silk velours in Wilanów Museum Palace, Wilanow Museum Palace, Kostki Potockiego 10/16, Warsaw , Poland, Laboratory of Environmental Pollution Analysis, Faculty of Biology, Warsaw University, Miecznikowa 1, international conference DHA 29, 2010, Portugal, Strzelczyk A. 2004, Observations on aesthetic and structural changes induced in Polish historic objects by microorganisms, International Biodegradation & Biodeterioration, 53 p ; Strzelczyk A., Karbowska-Berent J., 2004, Drobnoustroje i owady niszczące zabytki i ich zwalczanie, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

285 284 Maciej Bałaż stępnianiu poprzez internet, telefony komórkowe, audioprzewodniki i inne formy nowoczesnego docierania z kulturą do tzw. społeczeństwa informatycznego. 10. Technologie informatyczne Jak widać innowacyjność w tym zakresie może przybrać, tak jak w muzeum wilanowskim dwojaką postać, po pierwsze techniczną pozwalającą na dostosowanie zasobów komputerowo-informatycznych instytucji do wyzwań stawianych przez nowoczesne procedury i sposoby ucyfrawiania historycznych zasobów. Przykładem takiego podejścia jest m.in. utworzenie w Muzeum Pałac w Wilanowie absolutnie niespotykanego wśród polskich muzeów, nowatorskiego podejścia do prac dokumentacyjnych poprzez utworzenie Pracowni 3D, której zadaniem jest wykonywanie przestrzennej digitalizacji 3D wybranych obiektów znajdujących się w posiadaniu muzeum. Aby jak najlepiej wykorzystać pozyskane fundusze unijne i dzięki nim, zaabsorbować do potrzeb muzeum najnowocześniejsze technologie cyfrowe, muzeum nawiązało współpracę z grupą naukowców związanych z Wydziałem Mechatroniki Politechniki Warszawskiej. Ten szczęśliwy mariaż nauki i kultury wprowadził letnią wilanowską rezydencję królewską do tej części środowiska społeczeństwa informatycznego, która postrzega teraźniejszość poprzez pryzmat przyszłości. Digitalizacja ma zarówno dziś jak i w przyszłości służyć celom dokumentacji bazowej, konserwatorskiej oraz mieć swój udział w przeróżnego rodzaju zastosowaniach edukacyjnych. Każdy z wymienionych celów wymaga innego przygotowania danych otrzymanych z pomiaru. Parametry dotyczące samego pomiaru są dostosowywane indywidualnie dla każdej z grup obiektów będących w danym momencie przedmiotem zainteresowania instytucji. Wzięto przy tym pod uwagę takie parametry jak rodzaj materiału, z jakiego wykonany jest obiekt, czy rodzaje pytań, na które powinna dać odpowiedź gromadzona w ten sposób dokumentacja.

286 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego Bazy wiedzy Dane pomiarowe zapisywane są jako dokumentacja bazowa. Jest ona przetwarzana w zależności od potrzeb, ale z zachowaniem bardzo wysokiej jakości docelowej jako dokumentacja konserwatorska. Natomiast dane na użytek marketingowy i edukacyjny są w znaczny sposób uproszczone i zapisane w oddzielnym katalogu. Ma to na celu z jednej strony łatwiejsze wykorzystanie tych danych w działaniach wizualizacyjnych, w których tak wysoka precyzja odwzorowania nie jest potrzebna. Z drugiej strony to uproszczenie ma ochronić w pełni profesjonalną dokumentację obiektów zabytkowych przed dostępem osób niepowołanych co związane jest z różnymi poziomami dostępu do danych. Przez dokumentację bazową należy rozumieć w tym wypadku wynik pomiaru w wystarczająco dokładnej formie geometrycznej pozwalającej na stosowanie jej we wszystkich możliwych zastosowaniach w postaci uproszczonej lub oryginalnej. Ta forma danych posłuży jako baza do wszelkich zastosowań wymagając tylko w zależności od potrzeb odpowiedniego przetworzenia cyfrowego. Dokumentacja konserwatorska pełni rolę opisu stanu zachowania obiektu w konkretnym czasie i powinna być wykonana z dokładnością niezbędną do przeprowadzenia wnioskowania o koniecznych do przeprowadzenia czynnościach konserwatorskich. Dokumentacja w zastosowaniach edukacyjnych jest najszerzej rozumianym pojęciem i ma pozwalać na prezentację obiektu w środowiskach rzeczywistości wirtualnej (takich jak wirtualne muzeum) w sposób uproszczony w różnych kontekstach. Podstawą działania powyższego systemu jest zdigitalizowana i osadzona w zdefiniowanej geodezyjnie przestrzeni archeologiczna dokumentacja polowa. Jej dalsze wykorzystanie dla celów poznawczych, edukacyjnych i związanych z zarządzaniem obiektem zależeć będzie od możliwości wykonywania ciągłej modyfikacji słownika pojęć, zdefiniowania występujących zjawisk, stworzenia przestrzeni bazowej i przedstawienia struktury bazy danych. Działania związane z realizacją tak postawionego zadania powinny uwzględniać wymogi istniejących systemów zarządzania, sposobów gromadzenia wyników prac badawczo-konserwatorskich i ich archi-

287 286 Maciej Bałaż wizowania. Powinny stworzyć platformę do ich stopniowej transformacji w kierunku nowej formy wielopłaszczyznowego zarządzania zasobami Muzeum. Jednym z podstawowych założeń funkcjonowania pracowni jest ergonomia i kompatybilność programowa która pozwala na optymalne wykorzystanie zasobów twórczych i czasu. Stąd oprogramowanie z interfejsem, który pod względem ergonomii pracy jest jak najbardziej intuicyjny. 12. Technologie informatyczne Pozwala to na unikanie sytuacji, w których migracja użytkownika projektu będzie wiązała się z nauką trudnej obsługi programu. Pozwala to także na minimalizację czasu poświęconego na naukę i optymalizację jej wyników. Zastosowanie oprogramowania o wysokiej kompatybilności umożliwia pełną migrację projektów wygenerowanych podczas jednego procesu, do innej formy jego edycji w oprogramowaniu o innym zastosowaniu. Użycie zamkniętego typu sieci UTP, pozwala na optymalne bezpieczeństwo i izolację generowanych danych. Pracownia wyposażona jest w stanowiska robocze, przystosowane i zoptymalizowane do pracy w różnych środowiskach programowych. Dodatkowo pracownia posiada centralną jednostkę i serwer główny, administrujący działaniami wykonywanymi przez użytkowników na komputerach podległych. Zastosowanie systemu archiwizacyjnego w postaci macierzy RAID w systemie mirror, pozwala na bezpieczną archiwizację wygenerowanych danych. Kontrolowany punkt dostępu do sieci Internetowej w postaci urządzenia firewall, gwarantuje z kolei bezpieczne korzystanie z jego zasobów. Ważnym elementem bezpieczeństwa systemu jest wyposażenie pracowni w oprogramowanie antywirusowe pozwalające na optymalne zabezpieczenie przed ingerencją programów i skryptów wykorzystujących luki w zabezpieczeniach systemowych 6. 6 Sitnik R., Mączkowski G., Krzesłowski G., Calculation Methods for Digital Model Creation Based on Integrated Shape, Color and Angular Reflectivity

288 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego E-learning Z kolei drugim sposobem nowatorskiego wykorzystania form digitalizacyjnych w działalności muzealnej jest budowanie wizerunku instytucji w przestrzeni cyfrowej, poprzez kreowanie modnych ostatnio zarówno w naszym kraju jak i na świecie wirtualnych muzeów. Wilanowska opowieść cyfrowa ma na celu realizację multimedialnego wieloletniego i wielopłaszczyznowego projektu, który za pośrednictwem Internetu będzie dostępny dla odbiorców w całej Polsce oraz za granicą. Dążąc do osiągnięcia poziomu reprezentowanego przez najlepsze światowe instytucje kultury zajmujące się przedmiotową problematyką muzeum bardzo wysoko podniosło sobie w tym przypadku poprzeczkę merytoryczną tworząc Wirtualne Muzeum Historyczna Rezydencja Królewska. Measurement, LNCS, 6436, 13 27, Sitnik R., Karaszewski M., Automated Processing of Data from 3D Scanning of Cultural Heritage Objects, LNCS, 6436, 28 41, Sitnik R., Odwzorowanie kształtu obiektów trójwymiarowych z wykorzystaniem oświetlenia strukturalnego, Prace Naukowe PW, Mechanika, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2010, z. 231, s Sitnik R., Krzeszowski J., Mączkowski G., Extending 3D shape measurement with reflectance estimation, Image Processing and Communications Challenges 2, AISC 84, Springer, 2010, s Sitnik R., Karaszewski M., Załuski W., Rutkiewicz J., Automation of 3D scan data capturing and processing, Proc. SPIE, 2010, v. 7526, s Y. Bunsch E., Sitnik R., W stronę obiektywnej dokumentacji dzieła sztuki praktyczne wykorzystanie skanerów z oświetleniem strukturalnym, [w:] Nowoczesne metody gromadzenia i udostępniania wiedzy o zabytkach, Seidel-Grzesińska A., Stanicka-Brzezicka K. (ed.), Wyd. Via Nova, , Modzelewska E., Sitnik R., Odwzorowanie struktury powierzchni obiektu zabytkowego za pomocą skanu 3D, [w:] Nowoczesne metody gromadzenia i udostępniania wiedzy o zabytkach, Seidel-Grzesińska A., Stanicka-Brzezicka K. (ed.), Wyd. Via Nova, , Bunsch E., Sitnik R., Documentation instead of visualization applications of 3D scanning in works of art analysis, Proc. SPIE, 7531, Sitnik R., Karaszewski M., Załuski W., Bolewicki P., Automated full-3d shape measurement of cultural heritage objects, Proc. SPIE, 7391, 73910K-1-10, R. Sitnik, P. Bolewicki, J. Rutkiewicz, J. Michoński, M. Karaszewski, J. Lenar, K. Mularczyk, W. Załuski, Project Revitalization and Digitization of the Seventeenth century Palace Complex and Garden in Wilanow Phase III Task 3D Digitalization of Selected Exhibits Collection, Proc. EuroMed2010, 7 14, 2010.

289 288 Maciej Bałaż Projekt wymaga stałej i systematycznej rozbudowy struktury wortalu Muzeum Pałacu w Wilanowie, za pośrednictwem którego już dziś udostępniane są multimedialne materiały na temat historii Polski i zbiorów samego muzeum w języku polskim i językach obcych oraz informacje o innych muzeach rezydencjonalnych w Polsce i w Europie. Opisywane działanie wymaga olbrzymiej wirtuozerii, gdyż wirtualne muzeum nie może zastępować prawdziwego, którego wartością są historyczne obiekty udostępniane w autentycznych wnętrzach pałacu, od ponad 200 lat funkcjonującego jako instytucja otwarta dla wszystkich. Jednakże przyjęta formuła ma odpowiadać na wyzwania współczesności oraz potrzeby jej odbiorcy. Autentyczne, niezwykle cenne zbiory Wilanowa dzięki tak innowacyjnemu podejściu do ich prezentacji stają się elementem wirtualnej kultury europejskiej. Temu celowi służą, zamieszczone w wirtualnym muzeum filmy ukazujące tematy z przeszłości ściśle powiązane z teraźniejszością jak moda, jedzenie, miłość czy wojna. Dzięki takiemu podejściu dowiadujemy się nie jak wiele nas różni od naszych pra pra dziadków, ale jak wiele nas z nimi łączy. Misją nowoczesnych muzeów jest nie tylko bawić, ale także i uczyć, temu właśnie założeniu służy e-learning będący elementem składowym wirtualnego muzeum. W tym celu opracowywane są przy udziale historyków, historyków sztuki, kartografów, grafików, informatyków, metodyków i przeróżnego rodzaju specjalistów z dziedziny edukacji i kultury, multimedialne kursy e-learningowe zbudowane w technologiach flash i html. Dziś już wiemy, że jest to wspaniałe źródło wiedzy dla osób zainteresowanych historią kultury polskiej, mieszkańców Polski i odbiorców zagranicznych, a także znakomita pomoc naukowa dla nauczycieli z miejscowości oddalonych od centrów kulturalnych. 14. Open innovation Muzeum jako instytucja publiczna, wypełniająca misję nadaną jej ustawowo i statutowo nie ustaje w wysiłkach nad wypracowywaniem coraz to nowych sposobów przekazywania informacji o swojej działalności. W swojej codziennej pracy bada skuteczność przeróż-

290 Innowacje w kulturze i ochronie narodowego dziedzictwa kulturowego nego rodzaju metod komunikowania się ze społeczeństwem. Badania opinii potwierdzają, że forma prezentacji ma znaczenie dla zrozumienia przekazu, dlatego postawiono tu na multimedialność i szeroki dostęp do rezultatów wykonywanej pracy za pośrednictwem Internetu. Środowisko Internetu pozwala dotrzeć do większej liczby odbiorców, niż materiały informacyjne wydawane w formie tradycyjnej. Publikacja odpowiednio opracowanych materiałów w Internecie umożliwia propagowanie wyników badań historycznych, archeologicznych i konserwatorskich w atrakcyjnej i innowacyjnej formie, ucząc umiejętności korzystania ze źródeł. Kierując się powyższymi przesłankami muzeum wilanowskie rozszerzyło ofertę muzeum wirtualnego właśnie o prezentacje multimedialne, które obejmują zarówno efekty badań nad historią i kulturą Polski XVII-XIX wieku na tle Europy, jak też efekty współczesnych badań konserwatorskich a co za tym idzie innowacyjną dokumentację archeologiczną i konserwatorską. Utworzony w ten sposób zasób multimedialnych map, ilustruje historię znaczących wydarzeń w historii Rzeczypospolitej na tle europejskim (europejska wspólnota historyczna). Wdrażany projekt zakładający współpracę historyków i kartografów oraz grafików komputerowych (animacja), w obrazowy sposób powiąże historię gospodarczą, militarną z historią obyczajów i kultury Polski, Europy i świata. Tylko takie innowacyjne ale jednocześnie kompatybilne podejście pozwalające poprzez zabawę zwiększać społeczne i obywatelskie horyzonty wiedzy i informacji na temat historii i kultury naszego świata pozwoli zakopywać topory wzajemnych antagonizmów i niezrozumienia wynikających przede wszystkim z niewiedzy 7. * * * Wszystkie przedstawione przykłady nowatorskiego podejścia do kultury i ich oddziaływania zarówno lokalnego, regionalnego oraz krajowego i ponadkrajowego udowadniają potencjał innowacyjności leżący w polskiej kulturze i ludziach ją tworzących. System funkcjo- 7

291 290 Maciej Bałaż nowania i finansowania kultury oraz dziedzictwa narodowego w Polsce wymaga jeszcze wielu modernizacji. I choć często brakuje sił i środków, to na szczęście pomysłów, wydaje się nie zabraknie nam nigdy. A pomysł i zapał to najważniejsza część tego, co tak chlubnie nazwać możemy polską innowacyjnością w kulturze.

292 Martina Ebner GDZIE ZACZYNA SIĘ KARIERA I ROZWÓJ BIZNESU Dzięki projektowi Asystent Innowacji byliśmy w stanie rozwinąć się z małego przedsiębiorstwa w średniej skali firmę. Poczyniliśmy kilka udoskonaleń technologicznych i zainwestowaliśmy w podniesienie poziomu procesów wewnętrznych do najwyższych, profesjonalnych standardów. Herbert Wimberger, WIMTEC Elektronische Steuerungs- und Meßgeräte GmbH Projekt Asystent Innowacji Większość MŚP z terenu Dolnej Austrii cierpi na brak wysoko wykwalifikowanych pracowników oraz słaby stopień współpracy z instytucjami badawczo-rozwojowymi i edukacyjnymi w regionie. W związku z powyższym, MŚP przywykły polegać jedynie na swoich dyrektorach czy właścicielach w kwestiach związanych z działalnością innowacyjną. Jednakże kadra zarządzająca jest zazwyczaj przeładowana codziennymi sprawami zawodowymi i nie ma wystarczająco dużo czasu, aby w efektywny sposób zająć się rozwojem i wdrażaniem strategii innowacji i biznesu. Akcja wspierająca zachęca MŚP, zwłaszcza te, które charakteryzują się małym lub wprost żadnym doświadczeniem z zakresu zatrudniania wysoko wykwalifikowanych pracowników, do zatrudniania absolwentów uniwersytetów jako pracowników

293 292 Martina Ebner pełnoetatowych. Akcja ta jest otwarta dla MŚP wszystkich sektorów przemysłu i usług z nimi powiązanych. Nie jest wymaganym, aby MŚP było już uprzednio innowacyjnym przedsiębiorstwem. Wnioskodawcy i proces szkolenia Zainteresowane MŚP mogą zgłaszać się przez cały rok własną propozycję konkretnego projektu innowacyjnego. Każdego roku rozpatruje się pozytywnie pomiędzy 10 a 20 wniosków. Region wybiera dane propozycje po uprzednim wysłaniu urzędnika na wizytę do firmy i omówieniu projektu z jej dyrektorem zarządzającym. Po dokonaniu wyboru firma rekrutuje swojego własnego Asystenta Innowacji poprzez kontakt bezpośredni lub poprzez umieszczenie ogłoszenia w gazecie. Asystent Innowacji jest szkolony w ramach specjalnie zaprojektowanego podyplomowego programu szkoleniowego Zarządzanie Innowacją zaprojektowanego w Danube University Krems. Jest on w pełni dofinansowany i zawiera takie elementy szkoleniowe jak zarządzanie projektem, zarządzanie innowacjami, umiejętności prezentacji, techniki przeprowadzania rozmów kwalifikacyjnych, umiejętności przywódcze, techniki kreatywne i budowanie zespołu. Korzyści i europejskie poparcie jako dobre praktyki W międzyczasie na terenie Dolnej Austrii przeprowadzono około 70 projektów Asystent Innowacji. Działania były skierowane głównie do firm z zatrudnieniem poniżej 250 pracowników (ok. 40% będących mikro przedsiębiorstwami). Dodatkowo około 50 absolwentów wzięło udział jedynie w kursie Zarządzanie Innowacją bez jakiegokolwiek udziału środków własnych. W tych przypadkach mówimy głównie o dużych przedsiębiorstwach. Rezultaty projektu były niezwykłe: w 80% przypadków odnotowano przełomowy skok w zakresie rozwijania nowych produktów. Około 90% projektów wygenerowało co najmniej jedno nowe sta-

294 Gdzie zaczyna się kariera i rozwój biznesu 293 nowisko pracy, średnio każdy projekt Asystent Innowacji wygenerował trzy do czterech stałych stanowisk pracy w przedsiębiorstwie. W 60% projektów umowa o pracę Asystenta Innowacji została przedłużona i nie tylko pozostali oni w firmie, ale 50% z nich do dziś piastuje wyższe stanowiska zarządcze. Dalszymi głównymi korzyściami były: poprawa procesów produkcyjnych; wzrost sprzedaży nowych produktów; poprawa strategii biznesowej/innowacyjnej oraz wzrost poziomu ambicji pośród członków całego zespołu. Porównując koszt finansowania (około średnio ,00 na firmę) okazuje się, iż schemat finansowania jest nie tylko bardzo efektywny, ale także bardzo wydajny. Finansowanie jest pokrywane ze środków EFRR oraz Regionu Dolnej Austrii. W 2008 r. schemat finansowania projektu Asystent Innowacji uzyskał nagrodę RegioStars Award przyznawaną przez Dyrekcję Generalną ds. Rozwoju Regionalnego Komisji Europejskiej. W bieżącym programie INTERREG IVC Fast Track and Capitalisation projekt ERIK ACTION Asystent Innowacji jest najbardziej atrakcyjną z tzw. Dobrych praktyk i zostanie on przeniesiony i wprowadzony w kilkunastu regionach partnerskich sieci ERIK ACTION.

295 Ventislav Voikov ROLA CORDIS W POLITYKACH I PROGRAMACH UE DLA NAUKI, BADAŃ I INNOWACJI Z amiana działań w obszarze badań i rozwoju w materialne korzyści dla społeczeństwa zajmuje wysokie miejsce w agendzie politycznej. Wykorzystując wyniki badań, firmy europejskie mogą zyskać konkurencyjną przewagę na rynkach światowych, zyskać większe udziały w rynku i uzyskać wzrost. Proces ten jest jednym z głównych kluczy do stawienia czoła wyzwaniom w osiągnięciu zrównoważonego rozwoju gospodarczego i redukcji bezrobocia w Europie. Jest to szczególnie istotne dla zdobycia lub utrzymania przez Europę wiodącej roli w nowych technologiach, które będą fundamentem przyszłej aktywności gospodarczej. Dużą część budżetu Komisji Europejskiej poświęcono działaniom zachęcającym do badań i rozwoju oraz w szczególności wykorzystywaniu nowych technologii będących wynikiem badań naukowych. Te zasoby umożliwiają szybsze postępy badań oraz pomagają firmom europejskim zyskać przewagę nad światową konkurencją. Wsparcie europejskie jest również gwarancją, że wysiłki badawcze nie zostaną zmarnowane badacze europejscy współpracują ze sobą zamiast powielania tych samych prac w różnych częściach Europy. Programy badawczo-rozwojowe (B+R) Komisji Europejskiej są zgrupowane razem, w tak zwane programy ramowe obejmujące kilka lat działalności. Daje to pewność, że różne zaplanowane działania są spójne i harmonijne. CORDIS zajmuje się regularną aktualizacją ich realizacji. Obecny program ramowy B+R jest siód-

296 Rola CORDIS w politykach i programach UE dla nauki, badań i innowacji 295 mym z serii (stąd nazywany jest siódmym programem ramowym lub w skrócie FP7) z budżetem 53 miliardów na okres Polityka, innowacje i Programy Ramowe w UE Zrozumienie polityki europejskiej ma strategiczne znaczenie. Polityka ta dotyczy badaczy i naukowców, którzy pracują nad technologiami jutra. Dotyczy również większości firm europejskich, dużych i małych. Ostatecznie, dotyczy każdego obywatela Europy, ponieważ wszyscy jesteśmy pod coraz większym wpływem udoskonaleń technologicznych w naszym codziennym życiu wspiera ten proces poprzez swoje usługi. Od ich uruchomienia w 1984 r., Programy Ramowe odgrywają wiodącą rolę w multidyscyplinarnych działaniach badań i współpracy w Europie i nie tylko. FP7 kontynuuje to zadanie i jest zarówno większy, jak i bardziej wszechstronny niż wcześniejsze Programy Ramowe. Siódmy Program Ramowy Badań i Rozwoju Technologicznego (FP7) to główny instrument Unii Europejskiej w finansowaniu badań w Europie. FP7, który dotyczy lat , jest naturalnym sukcesorem Szóstego Programu Ramowego (FP6) i jest rezultatem lat konsultacji ze społecznością naukową, instytucjami badawczymi i stanowiącymi politykę oraz innymi zainteresowanymi stronami. FP7 posiada kilka kluczowych różnic w stosunku do wcześniejszych programów badawczych UE, w tym: zwiększony budżet budżet FP7 stanowi 63% wzrost w stosunku do FP6 po obecnych cenach, co oznacza dodatkowe środki na badania europejskie. Jest to również zdecydowana wiadomość polityczna dla Krajów Członkowskich UE, które zobowiązały się do zwiększenia wydatków na badania z obecnych 2% PKB do 3% w 2010 r.; koncentracja na tematach silne nastawienie na główne tematy badań (np. zdrowie, technologie informacyjne i komunikacyjne, przestrzeń itp.) w ramach największych komponentów FP7 Współpraca czyni program bardziej elastycznym i reagującym na potrzeby przemysłu;

297 296 Ventislav Voikov Europejska Rada ds. Badań Naukowych (ERC) pierwsza agencja ogólnoeuropejska finansująca badania, nowoutworzona Europejska Rada ds. Badań Naukowych ma za zadanie finansować bardziej ryzykowane, ale potencjalnie bardziej korzystne badania europejskie na frontach naukowych; Regiony Wiedzy FP7 ustanowiła nowe Regiony Wiedzy, które skupiają różnych partnerów badawczych w regionie. Uniwersytety, ośrodki naukowe, firmy międzynarodowe, władze regionalne oraz małe i średnie przedsiębiorstwa mogą łączyć i wzmacniać swoje możliwości i potencjał badawczy; finansowy podział ryzyka nowy instrument finansowego podziału ryzyka ma wzmocnić wsparcie dla prywatnych inwestorów w projekty badawcze, poprawić dostęp do pożyczek z Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EIB) dla dużych europejskich inicjatyw badawczych; Wspólne Inicjatywy Technologiczne (JTI) będąc inspirowaną przez użytkownika kontynuacją Europejskich Platform Technologicznych (ETP), JTI to nowa koncepcja, która łączy różnych partnerów, aby przyjęli cele, których nie można osiągnąć stosując podejście zapraszania do składania propozycji. JTI konkretnie odnosi się do tych obszarów aktywności badawczej, gdzie zwiększona współpraca i znaczne inwestycje są niezbędne dla długotrwałego sukcesu; jednolity Help desk jednolity Helpdesk, serwis konsultacyjny działa jako punkt pierwszego kontaktu dla potencjalnych uczestników, odpowiadając na pytania o różne aspekty badań finansowanych przez UE oraz pomagając nowym stronom w programach badań ramowych. Rola CORDIS w innowacjach oraz B+R CORDIS, Wspólnotowy Serwis Informacyjny Badań i Rozwoju odgrywa rolę w zachęcaniu do B+R oraz w szczególności wykorzystywaniu nowych technologii będących wynikiem badań naukowych. Pomaga w szybszych postępach badań oraz jest gwarancją, że wysiłki

298 Rola CORDIS w politykach i programach UE dla nauki, badań i innowacji 297 badawcze nie zostaną zmarnowane badacze europejscy współpracują ze sobą, zamiast powielać te same prace w różnych częściach Europy. Podczas pierwszego uruchomienia, CORDIS stanowiły trzy indywidualne bazy danych z informacjami na temat programów, projektów i publikacji finansowanych przez UE. Chociaż początkowa docelowa grupa odbiorcza była dość mała, niepowtarzalność wczesnego CORDIS zapewniła mu błyskawiczną popularność. Natomiast to pojawienie się sieci światowej zapoczątkowało wzrost i ekspansję CORDIS. Przeniesienie serwisu z głównego środowiska do dedykowanej przestrzeni sieciowej przyciągnęło jeszcze więcej odwiedzających. Podobnie jak zwiększało się finansowanie innowacji, badań i rozwoju przez Unię Europejską, zwiększyła się również misja CORDIS. Niewielkie zmiany, takie jak migracja CORDIS ze swojej starej nazwy domeny.lu do europa.eu stosowanej przez inne organy UE odzwierciedlały większe przesunięcia w polityce i programach UE. Historycznie, CORDIS miał trzy główne misje: ułatwiać uczestnictwo w europejskich działaniach badawczych, zwiększać wykorzystywanie rezultatów badań z naciskiem na sektory decydujące dla konkurencyjności Europy, promocja propagowania wiedzy sprzyjającej innowacyjnemu działaniu przedsiębiorstw oraz społeczna akceptacja nowych technologii. Serwis stanowi przestrzeń informacyjną wypełnioną szerokim wachlarzem dokładnych i aktualnych danych na temat europejskich działań oraz możliwości badawczo-rozwojowych. Obecnie istnieje w przybliżeniu: rekordów baz danych, stron internetowych, dokumentów do pobrania. Codziennie dodawane są nowe informacje, a pozostała treść jest regularnie aktualizowana i weryfikowana do momentu archiwizacji (gdzie nadal jest dostępna dla użytkowników). CORDIS to dobrze znany serwis ze średnią liczbą ponad użytkowników miesięcznie, głównie ze świata B+R i biznesu, ale również ustawodawców, organizacji wsparcia biznesu, dziennikarzy

299 298 Ventislav Voikov itp. Co miesiąc użytkownicy ci łącznie otwierają około siedem milionów stron oraz pobierają aż dokumentów. Każdy indywidualny odwiedzający CORDIS poszukuje określonego zestawu wiedzy dla zaspokojenia określonych potrzeb. Budowanie nowych programów ramowych to często złożony proces angażujący Komisję, Parlament Europejski oraz Radę Unii Europejskiej. CORDIS zabezpiecza ostatni poziom w tym procesie. Istotnym wymiarem tej przyszłej wizji jest Europejski Obszar Badawczy lub ERA, w którym kraje członkowskie poprawią poziomy koordynacji i harmonizacji polityki, działań i inwestycji B+R. COR- DIS zapewnia krajowy i regionalny serwis informacyjny dla wszystkich Krajów Członkowskich. UE współpracuje z innymi krajami; dostępne są również specjalne serwisy CORDIS dla krajów stowarzyszonych i krajów kandydujących. Dwa popularne serwisy CORDIS to Serwis Partnerów i Serwis Projektów Serwis Partnerów pomaga badaczom i firmom (i faktycznie innym organizacjom) znaleźć inne strony, które mogą być zainteresowane współpracą nad projektem. Zawartość bazy danych w tym serwisie stale się rozwija: przeciętnie, od dziesięciu do dwudziestu tysięcy organizacji jest notowanych w każdym momencie ze szczegółami ich zainteresowań. Każda organizacja, która poszukuje partnerów do badań i innowacji może: poszukać partnerów już będących w bazie danych korzystając albo ze standardowego narzędzia do poszukiwania lub instrumentu do poszukiwania według mapy, wprowadzić swoje dane i pomysły na partnerstwo za pomocą narzędzia wniosku on-line. Serwis Partnerów to bezpłatny serwis on-line, przystosowany, aby pomóc osobie znaleźć najlepszych partnerów badawczych do jej projektów, albo w kontekście projektów badawczo-rozwojowych finansowanych przez UE, albo w szerszym poszukiwaniu partnerstw zorientowanych na technologie. Serwis zawiera dane o tysiącach wniosków

300 Rola CORDIS w politykach i programach UE dla nauki, badań i innowacji 299 o aktywne partnerstwa od spółek, instytucji badawczych oraz uniwersytetów w całej Europie i na świecie. Serwis Projektów wymienia ponad projektów finansowanych przez UE wraz z niezbędnymi informacjami o ich celach i uczestnikach; projektów z bieżącego programu ramowego B+R oraz informacje o projektach z wcześniejszych programów ramowych. Te różne, wzajemnie połączone strefy w przestrzeni informacyjnej CORDIS to bardzo przydatne narzędzia. Zapewniają stosowanie europejskich zasobów badawczych w możliwie najlepszy sposób. Umożliwiają potencjalnym uczestnikom projektów znalezienie i zrozumienie wszystkich niezbędnych informacji. CORDIS i przyszłość CORDIS przebył długą drogę od czasu uruchomienia trzech osobnych baz danych jeszcze w Od tamtej pory wykorzystuje szeroki wachlarz zasobów w celu przekazywania wiadomości, wglądu oraz informacji na temat europejskich badań i rozwoju użytkownikom i uczestnikom na całym świecie. CORDIS zmienił się podobnie jak wymagania i potrzeby. Serwis ostatnio świętował swoją 20. rocznicę, a obecnie szykuje i uruchamia zbiór nowych i zreformowanych produktów i usług, aby sprostać wyzwaniom i możliwościom przyszłości. CORDIS stanie się miejscem, które będzie zwracał uwagę na projekty o pełnym cyklu funkcjonowania, od początku, poprzez rezultaty, końcowe raporty, do historii sukcesu. Udoskonalenie, które wkrótce zostanie wprowadzone całkowicie nowa wyszukiwarka obiecuje pokazywać ten pełen cykl. Mając możliwość przeszukiwania baz danych CORDIS użytkownicy otrzymają rozmaite opcje, w tym zapisane wyszukiwania, RSS oraz obróbkę istniejących wyników. Zaoferuje również wyszukiwanie i wyświetlanie map. Pomoże odblokować informacje wizualnie oraz udostępni informacje w sposób, który otworzy nowe możliwości. Klikając na historię wiadomości, na przykład, użytkownicy będą mogli wejść w dowolny

301 300 Ventislav Voikov punkt w continuum całego projektu i śledzić aspekty, które interesują ich najbardziej w sposób kontrolowany. Personalizacja i interakcja to dwa aspekty, które staną się wizytówkami CORDIS w przyszłości. Inne udoskonalenia znajdujące się na desce kreślarskiej obejmują funkcje aktywowane przez użytkownika, multimedia i system identyfikacyjny do śledzenia treści CORDIS, która jest powtórnie używana/cytowana w Internecie. Nowy serwis partnerów jest również w trakcie tworzenia. Nowy serwis partnerów umożliwi poszukiwanie partnerów korzystając z profesjonalnych instrumentów grup społecznościowych. Zaoferuje również możliwość utworzenia bloga, komunikacji ze znajomymi, utworzenia grupy, Wiki i wiele innych. Po wdrożeniu, zmiany te będą mogły zostać rozszerzone na inne części CORDIS. CORDIS przeszedł długą drogę od czasu umieszczenia pierwszych danych online mniej niż rok po upadku muru berlińskiego. Kiedy CORDIS wchodzi w drugą dekadę XXI wieku, użytkownicy pochodzą już nie tylko z Europy Zachodniej, ale także z nowych krajów członkowskich i spoza nich.

302 Tadeusz Baczko Ewa Puchała-Krzywina MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA WIEDZY DO ZMNIEJSZENIA DYSTANSU INNOWACYJNEGO. OD WDROŻENIA INDYWIDUALNYCH OCEN PRZEDSIĘBIORSTW DO AKREDYTACJI KONSULTANTÓW, EKSPERTÓW I AUDYTORÓW INNOWACYJNOŚCI Badania międzynarodowe wskazują na to, że część krajów i regionów Unii Europejskiej jest w ogonie rankingów innowacyjności 1. Czy wynika to ze strukturalnego zapóźnienia? Jak to się dzieje, że europejscy specjaliści, gdy wyjeżdżają do innych krajów odnotowują spektakularne sukcesy. Na czym polega ten fenomen ekonomiczny, polityczny, socjologiczny, psychologiczny oraz kulturowy, że mimo znacznych nakładów funduszy europejskich nie daje się zauważyć w międzynarodowych statystykach znaczącego postępu. Istniejące rozwiązania instytucjonalne ciągle spotykają się z krytyką firm innowacyjnych. 1 Pomiarem dystansu innowacyjnego zajmują się takie instytucje jak: OECD, EUROSTAT oraz Bank Światowy. Podstawą są badania statystyczne oparte o standardy określone w takich publikacjach jak: Frascati Manual, Oslo Manual i Patent Manual opracowywane przez międzynarodowe zespoły związane z NESTI OECD. Kierunki badań nad wskaźnikami innowacyjności zostały przedstawione ramach konferencji Blue Sky II 2006 What Indicators for Science, Technology and Innovation Policies in the 21st Century?, która odbyła się w Ottawie w dn września 2006 r.

303 302 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Istniejący system alokacji funduszy europejskich rozmija się z potrzebami przedsiębiorstw innowacyjnych. Często spotykamy się w kontakcie z firmami z takimi stwierdzeniami, że rozwiązania stosowane przez firmy są zbyt innowacyjne w stosunku do zorientowanych na dobre sprawdzone wzory 2. Często występuje zjawisko unikania ryzyka przez kadrę oceniającą projekty. Szczególnie duża frustracja jest wśród firm we wczesnych fazach inkubacji lub wręcz jeszcze niezarejestrowanych 3. Standardowe rozwiązania europejskie w zakresie instrumentów alokacji funduszy są implementowane w odmienny sposób w poszczególnych krajach. Posiadają one często dwudziestoletnie doświadczenie w wykorzystaniu tych funduszy. Pozwoliło to na wykształcenie często procedur alokacyjnych dużo bardziej elastycznych niż w krajach UE-12 oraz pozwalających na takie ich ukształtowanie, że prowadzą do znacznej oszczędności funduszy i ich lepszych efektów. Trudno tu nie wspomnieć o systemie motywacyjnym. Jednocześnie można obserwować także liczne przejawy krytyki dotychczasowych instrumentów alokacji przez beneficjentów z najbardziej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej, instytucji działających w interesie beneficjentów oraz przedstawicieli instytucji europejskich. 2 Przykłady tego typu projektów były przedstawiane m.in. na The KIS Partnering Forum Partnerships for better innovation support, które odbyło się w Warszawie w dn stycznia 2011 r. oraz na konferencji podsumowującej realizację projektu Opracowanie koncepcji funkcjonowania Mazowieckiej Sieci Ośrodków Doradczo-Informacyjnych w zakresie innowacji oraz inaugurującej powstanie MSODI Mazowieckiej Sieci Innowacji, która odbyła się 10 marca 2011 r. w Warszawie. 3 Badania przeprowadzone w Wyższej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania pod Auspicjami PAN (WIT) wskazują na obecność tego typu przedsiębiorstw innowacyjnych stworzonych przez studentów albo z nimi związanych na uczelniach, zob. T. Baczko, E. Krzywina, Wyzwanie innowacyjne dla przedsiębiorczych, Zeszyty Naukowe Wydziału Informatycznych Technik Zarządzania WSISiZ Współczesne Problemy Zarządzania, nr 1/2008, Warszawa, grudzień Badania prowadzone w latach wskazały na wysoki stopień umiędzynarodowienia tych firm oraz niedostosowanie istniejących instrumentów wspierania innowacyjności do ich potrzeb.

304 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego Jesteśmy po połowie okresu programowania. Stwarza to wyjątkowo wygodną sytuację. Można dobrze to uzasadniając, uelastycznić reguły alokacji w latach Wyeliminować część rozwiązań stanowiących blokady dla innowacyjnych jednostek a jednocześnie podejmować eksperymenty w kierunku stworzenia instrumentów, które wybiegają w przyszłość. Winny one uwzględniać uwarunkowania obecne, potrzeby głównych aktorów, kształtującego się systemu innowacyjnego gospodarstw domowych, firm, instytucji działających w sferze dóbr publicznych (zdrowia, sprawiedliwości, komunikacji, kultury, ochrony środowiska), jednostek badawczo-rozwojowych, uczelni i centrów transferu technologii. Powinny także sprzyjać jednostkom sektora usług związanych z wiedzą (Knowledge Intensive Services KIS), który wspomaga tworzenie, przekazywanie wiedzy, alokację funduszy, przygotowywanie projektów, zapewniających transformację wiedzy w pieniądze 4. Aktorzy procesów innowacyjnych są zróżnicowani. Są wśród nich firmy oraz instytucje i zespoły badawcze, które tworzą w sferze wysokich technologii, ale często są niezdolne do ich upowszechnienia bez znaczących inwestycji. Ich skala często przekracza możliwości ich samych, ale także władz regionalnych czy rządów. Liczącą się grupę podmiotów stanowią twórcy innowacji w sferze zwyczajnych wyrobów i usług, które korzystając z dorobku opracowanych technologii są zdolne do stworzenia innowacji na poziomie firmy, rynku, czy nawet w skali światowej 5. Postępujące procesy globalizacji i rozwój technologii teleinformatycznych tworzą niezwykłe możliwości dla nowych modeli biznesowych 4 The KIS Partnering Forum Partnerships for better innovation support, Warszawa, Zob. Górzyński M., Woodward R., Sieci innowacji w polskiej gospodarce. Stan obecny i perspektywy rozwoju na przykładzie sektorów meblarskiego i odzieżowego, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2006 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa, grudzień Zob. też: Wziątek-Kubiak A., Innovation activities versus competitiveness in low and medium technology-based economies. The case of Poland, [w:] Innovation in Low-tech Firms and Industries, red. Hartmut Hirsch-Kreinsen and David Jacobson, Edgar Elgar w serii Industrial Dynamics, Entrepreneurship and Innovation, October 2008 oraz Wziątek-Kubiak A., Zróżnicowanie wzorców działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłów o niskiej i wysokiej technologii. Analiza porównawcza, Studia Ekonomiczne, Nr 2/2010, INE PAN, Warszawa 2010.

305 304 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina opartych na mechanizmach znanych z przyrody oraz tak ludzkich cech jak emocje, chęć komunikacji, współpracy, ciekawość, chęć poznania Aktywne instrumenty Powstaje problem, czy te nowe formy biznesu, technologie informacyjne pomogą pokonać przestrzenie zapóźnień strukturalnych. Wymaga to stworzenia nowych instrumentów zmniejszania asymetrii informacyjnych 7, pozwalających na dopasowanie zasilania finansowego oraz form organizacyjnych i usług do potrzeb uczestników sektora innowacyjnego. Warunkiem jest bardzo poważne podejście do wyodrębnienia typów firm, ich cech charakterystycznych, identyfikacji procesów, powiązań między nimi. Otwiera to możliwości wsparcia i ich obsługi przez usługodawców i ich produkty. Powstaje pytanie, czy na przeprowadzenie tych działań konieczne jest czekanie dziesięcioleci. Wydaje się, że niekoniecznie. Jest tu miejsce dla modeli usług tradycyjnych, na systemy informatyczne wsparcia, na modele społecznościowe, ale także na działania organizacji społecznych, władz 6 Znajduje to swoje odbicie w nowym paradygmacie podejścia do innowacji od strony inteligentnego konsumenta. Badania na ten temat prowadzone są m.in. w Sieci Naukowej MSN, zob. Grądzka N., Innowacje tworzone przez użytkowników (User Innovation) w Polsce w latach , [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa 2011, s ; a także: Burzyński W., User-Driven Innovation (UDI) elementy teorii i praktyki, Pander W., Nowe, popytowe podejście do innowacji User Driven Innovation, Grądzka N., Innowacje popytowe w latach wyniki badań ankietowych, Żołnierski A., User-Driven Innovation w MŚP analiza wybranych polskich studiów przypadków, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa 2010, s ; Grądzka N., Innowacje tworzone przez konsumentów, klientów, użytkowników, odbiorców w latach (Consumer Driven Innovation), [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2008 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa 2009, s Szereg cennych propozycji w zakresie zmniejszenia asymetrii informacyjnej w procesie zmniejszania dystansu innowacyjnego zawiera opracowana w Ministerstwie Gospodarki RP i poddana publicznej dyskusji Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki.

306 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego samorządowych i państwowych na poziomie regionu, kraju, wspólnot międzynarodowych i światowym. Wielkim nieobecnym są instrumenty informacyjne zorientowane na procesy innowacyjne i przejawy przedsiębiorczości. Uporządkowanie przestrzeni informacyjnej nie musi powodować obciążenia biurokratycznego. Jest tu miejsce na automatycznie tworzone rejestry, dynamiczny proces grupowania firm innowacyjnych, identyfikacji procesów, powiązań i współdziałania przy realizacji konkretnych projektów. Procesy te powinny nieść z sobą dodatkowe możliwości związane z dostępem do funduszy, usług, zasobów danych, informacji i wiedzy oraz wartości dodane w postaci możliwości uczestniczenia w strukturach klastrowych, sieciach, łańcuchach wartości w skali lokalnej, regionalnej, sektorowej krajowej i międzynarodowej 8. Program badań nad innowacyjnością gospodarki Polski został uruchomiony w INE PAN w 2004 r. wraz z przeniesieniem do Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk (INE PAN) 9 koordynacji Międzynarodowej Sieci Naukowej (MSN) Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społecznogospodarczy. Koncepcja sieci polegała na współpracy jednostek badawczych w celu rozwiązania kluczowych kwestii informacyjnych i organizacyjnych związanych z transferem technologii. Szczególną wagę przywiązywano do powiązań interdyscyplinarnych oraz wykorzystania istniejących publicznych zasobów danych dla przyspieszenia procesów rozwojowych. W centrum zainteresowania znajdowała się kwestia zwiększenia powiązań wysokiej klasy instytutów badawczych nauk podstawowych z przedsiębiorstwami 10. Dużą wagę przy- 8 Rozwiązania te mają szczególne znaczenie przy rozwoju nano- i biotechnologii. 9 T. Baczko, M. Pieńkowska, E. Puchała-Krzywina, Badania nad innowacyjnością, [w:] Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Przeszłość i Teraźniejszość, INE PAN, Warszawa 2010, s Dużą rolę w tych pracach odegrały zrealizowane projekty Foresight: Polska 2020 oraz sfinansowane z funduszy Europejskich projekty FOREMAT i ROTMED. Pozwoliły one na wypracownaie koncepcji foresightu innowacyjnego, zob. Baczko T., Forecasting the Future. The Poland National Foresight Program, [w:] Academia The Magazine of the Polish Academy of Sciences, No. 2 (22), 2009, s

307 306 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina wiązywano do rozwoju powiązań międzynarodowych m.in. w procesie współpracy przy opracowywaniu projektów naukowych z funduszy europejskich. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Raport o Innowacyjności Gospodarki Polski (ROIG PL), Polska Podsumowanie i dodatkowe informacje Wieloletni program badawczy obejmujący zintegrowane indywidulane oceny, mapy, raporty i gale innowacyjności. Wyniki/Wnioski Wynikiem prac są oceny innowacyjności ponad 5 tys. firm różnych sektorów, rankingi: Lista 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce; Listy najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw wg zatrudnienia: duże, małe i średnie, mikrofirmy; 6 Raportów rocznych o innowacyjności gospodarki Polski; 32 Raporty regionalne; Mapa elektroniczna firm innowacyjnych. Projekt spotkał się z wyróżnieniem polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako jeden z wyróżniających się w promocji nauki w Polsce. Rozpoczęty przed 6 laty program badawczy w swoim zamierzeniu wpisuje się w uruchomienie aktywnych działań na rzecz zmniejszenia dystansu innowacyjnego oraz wsparcie komunikacji firm oraz ośrodków badawczych i akademickich, a także aktywne budowanie podstaw informacyjnych dla zmniejszenia barier świadomości. W program od samego początku włączyły się instytucje finansowe i media. Pozwoliło to na nadanie mu dynamiki trudnej do osiągnięcia w inny sposób. Ważnym efektem prac była rosnąca świadomość istnienia w Polsce sektora firm innowacyjnych, który ma swoje problemy. Często wyprzedza zarówno swoje otoczenie jak i obowiązujące rozwiązania instytucjonalne. Pojawiały się kolejne ośrodki w całej Polsce, które włączały się w społeczny proces identyfikacji innowacyjnych firm. Pobudzeniu tego procesu sprzyjała przyjęta formuła komunikacji wyników badań w postaci raportów i bardzo duży nacisk na udział w ich prezentacji przedstawicieli zainteresowanych środowisk ze sfery biznesu, finansów, nauki, administracji publicznej i mediów. References

308 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego Pierwszym spektakularnym przedsięwzięciem zrealizowanym przez Sieć Naukową MSN koordynowaną przez INE PAN było zorganizowanie konferencji wspólnie z Instytutem Biochemii i Biofizyki PAN (IBiB PAN) w związku z pobytem w Polsce prof. Benoit Mandelbrota, twórcy teorii fraktali. Konferencja odbyła się na terenie IBiB PAN i obejmowała referat prof. Mandelbrota oraz wystąpienia przedstawicieli różnych nauk zajmujących się wykorzystaniem teorii fraktali. Do wygłoszenia referatów zaproszeni zostali pracownicy naukowi z Politechniki Warszawskiej, Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu na temat organizacji fraktalnej i laureat nagrody Kronenberga Banku Handlowego w dziedzinie ekonomii za książkę Od Keynesa do teorii chaosu dr Aleksander Jakimowicz z Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Bardzo ważnym wynikiem konferencji było wskazanie na znaczenie fundamentalnych odkryć dla upowszechniania rozwiązań innowacyjnych w bardzo wielu czasami ze sobą niezwiązanych dziedzinach. Kolejnym ważnym wydarzeniem w 2005 r. było zaproszenie przedstawiciela INE PAN i Sieci Naukowej MSN do udziału w projekcie IRIM koordynowanym przez Komisję Europejską, który był związany z oceną i rozwojem rankingu największych inwestorów w badania i rozwój w Unii Europejskiej i na świecie, którego wynikiem było powstanie wydawnictwa Monitoring industrial research: the 2005 EU industrial B+R investment SCOREBOARD opublikowanego przez dwie dyrekcje generalne odpowiedzialne za badania i rozwój oraz wspólnotowe centra badawcze (Joint Research Center). W celu przygotowania się do udziału w posiedzeniu grupy roboczej w ramach Dyrekcji Generalnej RTD 11 podjęto w lecie 2005 r. badanie firm z regionu Warszawy, które wypełniały formularze statystyczne bazujące na Community Innovation Survey CIS (PNT-02) obejmujące m.in. informację o nakładach firm na badania i rozwój. Badanie to spotkało się z bardzo dobrym przyjęciem ze strony przedsiębiorstw. W odpowiedzi na list firmy wysyłały kopie swoich sprawozdań przeznaczonych do ewentualnego zaprezentowania w Polsce i w UE. Pismo zostało wysłane także do instytucji finansowych. W odpowiedzi część z nich 11 Obecnie Dyrekcja Generalna ds. Badań Naukowych i Innowacji.

309 308 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina wysłało swoje sprawozdania. W wyniku nawiązanych kontaktów w trakcie prowadzonego badania powstała koncepcja uruchomienia projektu badawczego poświęconego problematyce innowacyjności i sponsorowanego przez BRE Bank S.A. należącego do Commerzbank AG. Dzięki aktywnej postawie działu marketingu BRE Bank S.A. została zawarta trzyletnia umowa o współpracy Sieci Naukowej MSN koordynowanej przez INE PAN z BRE Bankiem S.A. Umowa ta wsparła działania badawcze Instytutu, w kierunku rozszerzenia projektu na cały kraj. Zespół Sieci Naukowej MSN przygotował metodologię oceny najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w oparciu o dane z otrzymanych kopii sprawozdań GUS oraz danych publicznych m.in. patentów, kontraktów UE 12 oraz Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2005 r., który obejmował część makro- i mikroekonomiczną. Ważną częścią Raportu była Lista 500 najbardziej innowacyjnych firm w Polsce w 2004 r. oraz Zestawienie patentów innowacyjnych przedsiębiorstw. Raport ten stał się także podstawą do wydania Zeszytu Specjalnego opublikowanego w gazecie ogólnokrajowej poświęconego projektowi, gdzie m.in. zawarte były wnioski analityczne, słownik pojęć oraz tabela rankingowa. Kolejność podejmowanych przez Sieć Naukową MSN działań w kierunku stworzenia aktywnych instrumentów dla potrzeb zmniejszania dystansu innowacyjnego obrazuje schemat 8. W dn r. na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie odbyła się pierwsza Gala Innowacyjności pod patronatem polskiego Ministra Gospodarki połączona z panelem dyskusyjnym. W panelu tym uczestniczyli prezesi instytucji finansowych, przedsiębiorstw innowacyjnych i przedstawiciel Sieci Naukowej MSN koordynowanej przez INE PAN. Gala połączona była z ogłoszeniem wyników rankingu najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw. 12 W badaniach uwzględniano projekty uzyskane przez firmy z Polski w ramach 5., 6. i 7. Programu Ramowego UE. Stopniowo wraz z napływem funduszy europejskich po 2007 r. uwzględniono także pozyskane przez firmy projekty w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG). Rozwiązanie to pozwoliło wzmocnić oceny o wiedzę gremiów eksperckich oceniających projekty. W pracach tych znaczącą rolę odegrała współpraca z Krajowym Punktem Kontaktowym w Warszawie (KPK).

310 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: System 5A, Polska Podsumowanie i dodatkowe informacje Publiczne oceny poszczególnych firm innowacyjnych oparte na wskaźnikach 4i (indywidualne integrowane indykatory innowacyjności) Wyniki/Wnioski Opracowano wskaźniki oparte na wiedzy przy wykorzystaniu danych publicznych, kwestionariuszy i ocen eksperckich. Oceniono ponad 5 tys. firm w Polsce. Zbudowano rankingi najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w kraju, 16 regionach i w sektorze teleinformatycznym, komunikacyjnym i medycznym. Oceny w systemie 5A pozwalają na tworzenie map innowacyjnych przedsiębiorstw oraz rankingów. Po uzyskaniu odpowiedniej liczby punktów firma otrzymuje w każdej kategorii ocenę w postaci liter: innowacyjność rynkowa A C innowacyjność procesowa A C nakłady na innowacyjność A C własność intelektualna A C powiązania sieciowe A C brak danych do oceny N maksymalna ocena innowacyjności AAAAA References Schemat 8. Sekwencja aktywności Sieć naukowa MSN Oceny innowacyjności Lista 500 najbardziej innowacyjnych firm Raporty o innowacyjności Mapy innowacyjności Źródło: opracowanie własne.

311 310 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI: Lista 500 Najbardziej Innowacyjnych Przedsiębiorstw, Polska Podsumowanie i dodatkowe informacje Lista rankingowa 500 najbardziej innowacyjnych firm w kraju. Wyniki/Wnioski Tabela rankingowa 500 najbardziej innowacyjnych firm jest zastrzeżona jako wzór wspólnotowy w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego OHIM w Alicante (Hiszpania) na 27 krajów Unii Europejskiej. Lista obejmuje 500 przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną. Zawiera pozycję rankingową, nazwę firmy, miejscowość, symbol NACE code, przychody netto ze sprzedaży, dynamikę sprzedaży, nakłady na B+R w układzie kosztowym lub bilansowym MSR 38 (IAS 38), patenty krajowe, kontrakty Unii Europejskiej, ocenę innowacyjności w systemie 5A. ranking jest podstawą przygotowywania list wg wielkości zatrudnienia dla firm (duże, małe i średnie oraz mikro). Lista obejmuje firmy z kapitałem krajowym jak i zagranicznym. Przedstawia dla części firm międzynarodowych nakłady na B+R na poziomie krajów. Obejmuje firmy produkcyjne i usługowe różnej wielkości. Na liście znajdują się też instytucje badawcze jeżeli mają formę przedsiębiorstwa. Obecne są także niektóre instytucje finansowe, które ponoszą nakłady na badania i rozwój. W przygotowaniu list wykorzystane zostały także informacje z udziału firm w projektach finansowanych w ramach programów ramowych UE i z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. References W kolejnych latach badanie najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw było kontynuowane. Było to możliwe dzięki wsparciu badań ze strony polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Opracowany został system ankiet elektronicznych ułatwiających komunikację z przedsiębiorstwami. W ankiecie uwzględniono informację o najbardziej innowacyjnych produktach/usługach. Zmodyfikowano metodologię w kierunku uwzględnienia innowacyjności produktowej. Wymagało to uruchomienia sieci ekspertów naukowych i z przedsiębiorstw, którzy oceniali poziom innowacyjności produktów lub usług, co miało wpływ na końcową ocenę innowacyjności. W kolejnych latach rozszerzony został zakres kwestionariusza ankietowego

312 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego o takie specyficzne typy firm innowacyjnych jak: działające w sferze nano- i biotechnologii, eko-innowacji, wykorzystania teleinformatyki. W kwestionariuszu uwzględniono możliwość identyfikacji firm rodzinnych oraz praktyk w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu Corporate Social Responsibility (CSR) zob. schemat 9. Schemat 9. Od badań firm do rankingów Źródło: opracowanie własne. Organizowano przy współpracy z partnerów biznesowych i mediów Gale ogólnopolskie, grup regionów i poszczególnych regionów oraz sektorowe. Gale Innowacyjności (zob. schemat 10) łączyły środowiska finansowe, biznesowe i naukowe i połączone były z panelami dyskusyjnymi dotyczącymi innowacyjności, ogłaszaniem wyników rankingów. Gale regionalne odbyły się w wybranych miastach Polski. Gale Innowacji ogólnokrajowe odbywały się w Warszawie. Gale ogólnopolskie odbywały się pod honorowymi patronatami Komisarzy UE i czołowych instytucji rządowych w Polsce, m.in. Gala w 2006 r. były objęta honorowym patronatem Komisarza KE prof. Danuty Hübner, a w 2007 r. pod honorowym patronatem Komisarza Unii Europejskiej ds. nauki i badań naukowych Janeza Potocnika.

313 312 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Schemat 10. Gale Innowacyjności Grupy regionów Sektory Krajowe Regiony Grupy sektorów Źródło: opracowanie własne. 2. Kształcenie i certyfikacja kadr Prowadzone badania wskazywały na kolejne zastosowania ocen innowacyjności. Okazało się, że mogą być one przydatne między innymi przy identyfikacji firm innowacyjnych, diagnozach poziomu innowacyjności jak i przy transferze technologii. Szczególnie istotne stawało się więc upowszechnienie opracowanych metodologii wśród różnych aktorów systemu innowacyjnego i stworzenie wyspecjalizowanej grupy zawodowej, która umiałaby posługiwać się aktywnie różnymi instrumentami opartymi na wiedzy. Chodzi tu o umiejętność posługiwania się ocenami innowacyjności i ich wykorzystywanie w działaniach diagnostycznych i strategicznych. W tym celu Sieć Naukowa MSN koordynowana przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN podjęła działania wspólnie z Instytutem Konsultantów Europejskich w Kaliszu dla opracowania Systemu Kształcenia i Certyfikacji Konsultantów Innowacyjności (zob. schemat 11).

314 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego Schemat 11. Poziomy certyfikacji konsultantów innowacyjności Audytorzy innowacyjności Eksperci innowacyjności Konsultanci innowacyjności Źródło: opracowanie własne. System szkoleniowy wdrożono w 2007 r. dla potrzeb kształcenia specjalistów administracji rządowej w Polsce. Przeprowadzono szkolenie, które objęło wydelegowanych przedstawicieli polskich Ministerstw Gospodarki, Rozwoju Regionalnego, Spraw Wewnętrznych. W systemie certyfikacji przewidziano certyfikat Konsultanta, Eksperta i Audytora Innowacyjności. Przejście między kolejnymi poziomami certyfikacji wymaga ukończenia szkoleń i posiadania dorobku praktycznego. Dla potrzeb certyfikacji opracowano program szkoleniowy wyposażony w materiały szkoleniowe drukowane i elektroniczne. Stworzono możliwość bezpośrednich kontaktów z twórcami najbardziej innowacyjnych firm w Polsce. Przewidziane były spotkania tradycyjne i przy wykorzystaniu technologii Skype. W ramach zajęć uczestnicy mieli okazję zapoznać się z metodami pomiaru dystansu innowacyjnego, standardów CIS, Oslo Manual, Frascati Manual oraz metodologią analizy i oceny firm innowacyjnych. Przeprowadzone były także warsztaty przy wykorzystaniu metod aktywnych związanych z innowacyjnością rynkowa, a w szczególności Strategią Niebieskiego Oceanu. Przeprowadzone zajęcia potwierdziły znaczenie opracowanego systemu szkoleniowego i związanego z nim zespołu certyfikacji, jako metody na uwzględnienie zmienności standardów i paradygmatów innowacyjności. Wskazało, że jest możliwe stworzenie podstaw w zakresie kapitału ludzkiego dla rozwoju rynku usług innowacyjnych w Europie.

315 314 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina 3. Sieci oparte na wiedzy Prowadzone badania, Gale Innowacyjności oraz prace związane z przygotowaniem ocen innowacyjności, rankingów i raportów przyczyniły się do powstania nowych struktur sieciowych obejmujących jednostki badawczo-rozwojowe, firmy, autorów i ekspertów (zob. schemat 12). Schemat 12. Struktury sieciowe Sieć naukowa Jednostki B+R Firmy Autorzy Eksperci Źródło: opracowanie własne. Stale rozwijane są kontakty międzynarodowe. Ważnym wydarzeniem roku 2006 r. poza udziałem w pracach związanych z przygotowaniem kolejnych edycji Scoreboardu było seminarium 13 pt. The Future of Science and Technology and innovation Indicators and the Challenges Implied, które wiązało się z pobytem w Warszawie ówczesnego szefa zespołu National Experts on Science and Technology Indicators Experts (NESTI) OECD dr Freda Gaulta. W dyskusji panelowej wzięli udział przedstawiciele środowiska naukowego i wiodący eksperci z ministerstw i agencji rządowych zajmujących się problematyką innowacyjności. Warto też odnotować zaproszenie przedstawiciela Sieci Naukowej MSN i INE PAN w konferencji Blue Sky Conference II wskazującej na przyszłe wyzwania związane z badaniami nauki, techniki i innowacji w Ottawie 14 na zaproszenie NESTI OECD. 13 Odbyło się 26 maja 2006 r. w Warszawie. siec_naukowa/publikacje--/inne_publikacje.html 14 Wrzesień 2006 r.

316 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego Jednym z największych wyzwań, z jakim spotykał się zespół badawczy była kwestia identyfikacji tych firm, które podejmowały działalność innowacyjną. W tym celu zastosowano podejście polegające na łączeniu wyników badań przy pomocy kwestionariuszy łączących standardowe informacje zawarte w badaniach GUS przygotowywanych na podstawie standardów CIS z uwzględnieniem danych finansowych i danych uzupełniających ilościowo-jakościowych z dostępnymi zasobami informacji publicznej na temat kontraktów europejskich, patentów otrzymanych oraz informacji bilansowej z polskiego Krajowego Rejestru Sądowego obejmującego około 100 tysięcy firm posiadających obowiązki publikacyjne. Prowadzone badania pozwoliły na identyfikację licznych firm inwestujących w badania i rozwój, w tym spółek na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW) W całym procesie badawczym najważniejszym źródłem pojawiania się nowych firm w badaniu był rozwijający się społeczny proces ich identyfikacji przez dziennikarzy, media, studentów, doktorantów, nowe pojawiające się źródła informacji oraz rozwijające się kolejne inicjatywy na rzecz naświetlania kolejnych atrakcyjnych innowacyjnych firm. Bardzo duże znaczenie dla procesu identyfikacji firm miała podjęta zarówno współpraca ze światową firmą Dun and Breadstreet jak i współpraca badawcza z innym ośrodkami naukowymi. Szczególnie spektakularne efekty dała współpraca z Uniwersytetem Europejskim Viadrina wspartym ekspertami z Deutsche Institut fuer Wirtschaftsforschung z Berlina (prof. Andreas Stephan i dr Anna Lejpras). Dorobek zespołu badawczego w zakresie identyfikacji i badań firm innowacyjnych przyczynił się do włączenia Instytutu do 3 konsorcjów badawczych, które przygotowywały projekty foresight Narodowy Progrm Foresight Polska 2020, FOREMAT Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materiałów metalicznych, ceramicznych i kompozytowych 15 i ROTMED System Monitorowania i Scenariusze Rozwoju Technologii Medycznych w Polsce

317 316 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Ważnym wymiarem projektu było uwzględnienie aspektu przestrzennego. Wynikiem prac poza opublikowaniem 16 Raportów Regionalnych dla wszystkich województw Polski była Mapa firm innowacyjnych (zob. mapa 7) oraz szereg map wojewódzkich 17. Badania w 2009 r. były związane z poszukiwaniem polityk, które pozwoliłyby innowacyjnym firmom działać w warunkach zmian cyklu koniunkturalnego. Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2008 r. poświęcony problematyce wpływu kryzysu na innowacyjność gospodarki został objęty patronatem Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji w Polsce. Mapa 7. Mapa firm innowacyjnych Źródło: 17 Opracowana przy współpracy z dr T. Opachem z Uniwersytetu Warszawskiego.

318 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego Tworzenie i wykorzystanie wiedzy Zaistnienie warunków kryzysu finansowego spowodowało dodanie do badań ankietowych pytań dotyczących kierunków przemian systemu innowacyjnego w Polsce oraz skutków kryzysu dla firm. Propozycje zgłaszane przez przedsiębiorstwa wskazały na wysoką świadomość firm innowacyjnych, co do pożądanych kierunków przemian otoczenia instytucjonalnego. Uzyskane wyniki stały się inspiracją do zorganizowania seminarium przy udziale liderów innowacyjności, przedstawicieli środowisk naukowych i administracji publicznej pod tytułem: Co powinna obejmować Strategia Innowacji dla Polski? Konferencja wskazała na celowość podjęcia działań w kierunku opracowania partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Polski tzn. takiej, która oparta byłaby na dynamicznej diagnozie zachodzących przemian w sektorze innowacyjnym w Polsce i na świecie a jednocześnie zorientowana byłaby na stworzenie jak najlepszych warunków instytucjonalnych sprzyjających indywidualnym strategiom przedsiębiorstw. Potwierdziła celowość działań na rzecz identyfikacji i aktywizacji potencjałów innowacyjnych. Jednocześnie zastosowane podejście nawiązuje do działań międzynarodowych związanych z stworzeniem podstaw analityczno-badawczych i metodologicznych dla opracowywanej na poziomie OECD Strategii Innowacji oraz związanych z upowszechnieniem najlepszych wzorców wypracowanych na poziomie wiodących w innowacyjności krajów i firm. W latach zorganizowano serię seminariów, które dotyczyły zakresu strategii, znaczenia w niej własności intelektualnej 18, kwestii inwestycji w badania i rozwój przedsiębiorstw, wyzwań międzynarodowych, innowacji popytowych oraz instrumentów podatkowych wspierania innowacyjności 19. W ramach seminariów przedstawiono wyniki najnowszych badań

319 318 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina dotyczących firm patentujących 20, największych inwestorów w B+R 21. Wszystkie te wyniki były prezentowane w formie rankingów z udziałem wyróżniających się firm. W ramach międzynarodowej konferencji poświęconej innowacyjności i kreatywności kobiet zaprezentowany został ranking firm, gdzie przy opracowywaniu patentu uczestniczyły kobiety. W maju 2010 i 2011 r. zorganizowane zostały Gale Innowacyjności połączone z seminarium, na którym zostały zaprezentowane Raporty o innowacyjności gospodarki Polski w i 2010 r. Przedstawione zostały również wyniki rankingów najbardziej innowacyjnych firm w grupach dużych, małych i średnich oraz mikro przedsiębiorstw, a także rankingi sektorowe 23 (zob. schemat 13). Schemat 13. Raporty o innowacyjności Raporty o innowacyjności Makro i mikro Krajowe Regionalne Sektorowe Źródło: opracowanie własne. Prezentacja rankingów sektorowych została poprzedzona dyskusjami panelowymi z udziałem środowisk naukowych i biznesowych. Odbyły się panele dotyczące sektora komunikacyjnego, medycznego i teleinformatycznego 24. Końcowym akcentem seminarium były

320 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego debaty pięciolecia oraz wpływu funduszy europejskich na innowacyjność przedsiębiorstw, w której uczestniczyli liderzy rankingów innowacyjności oraz wybitni eksperci zajmujący się problematyką innowacyjności ze świata naukowego. Dorobek badań oraz wyniki dyskusji z tego seminarium spotkały się z uznaniem Ministerstwa Gospodarki czego wyrazem było zaproszenie przedstawicieli Sieci Naukowej MSN i INE PAN do współpracy przy organizacji i udziału Roundtable on OECD Innovation Strategy Towards new perception of innovation W kierunku nowego spojrzenia na innowacje Diagnoza sektora innowacyjnego W UE rozwija się sektor innowacyjny. Składają się na niego innowacyjne przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe, instytuty badawcze, ośrodki akademickie, jednostki otoczenia biznesu różnych form własności oraz wyspecjalizowane instytucje publiczne, rządowe i samorządowe. Istnieje grupa firm, które inwestują w badania i rozwój. W ramach badań UE zidentyfikowano 400 największych inwestorów w badania i rozwój. Istnieją jednak kraje takie jak Wielka Brytania i Polska, które opracowały narodowe listy największych inwestorów w B+R 26. Przykładowo dla Polski zestawienie obejmuje 588 inwestorów. Ma to istotne znaczenie dla aktywizacji sektora badawczego i ośrodków akademickich w kierunku komercjalizacji ich wyników naukowych. Badania wpływu innowacji na poziom i/lub wzrost łącznej produktywności czynników produkcji wskazują na korzyści, które wynikają z dyfuzji innowacji. Istotne znaczenie ma szeroko rozumiany kapitał wiedzy. 25 W dn. 29 czerwca 2010 r. 26

321 320 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Istnieje potrzeba monitorowania wpływu nakładów z Funduszy Europejskich w ramach Programach Ramowych UE (CIP, 7 PR), środków strukturalnych i ich wpływu na poziom innowacyjności firm, regionów i krajów. Niezbędne jest również podjęcie badań podstawowych nad modyfikacją istniejących systemów klasyfikacji pod kątem redefiniowania, rozumienia wysokiej, średniej i niskiej techniki w kontekście pojawienia się bio- i nanotechnologii. Należałoby uruchomić światowy program identyfikacji typów firm innowacyjnych. Wymagałby on uwzględnienia identyfikacji firm we wczesnej fazie rozwoju oraz tych, które znajdują się w bardziej zaawansowanych fazach ekspansji. W projekcie tym szczególnym uwagę należałoby poświęcić innowacyjnym firmom eksportujących produkty high-tech, które działają na rynkach międzynarodowych. Dalszym kierunkiem poszukiwań powinno być zidentyfikowanie firm działających w sferze eko-innowacji. Struktura nakładów na innowacje i udział w niej inwestycji w środki trwałe oraz wyróżnienie tej części, która jest przeznaczona na badania i rozwój oraz na wdrożenie i upowszechnienie wyników może być podstawą do pomiaru nowych zjawisk strukturalnych w obszarze innowacji na poziomie firm, regionów i krajów. Większość badań firm innowacyjnych wskazuje na: działalność badawczo-rozwojowa jest podstawą budowy przez firmy pozycji konkurencyjnej. Świadczy o tym wysoki współczynnik korelacji pomiędzy nakładami na działalność innowacyjną, a przychodami osiągniętymi z tytułu tej działalności; im więcej osób związanych z rozwojem innowacji jest zatrudnionych w firmie, tym przedsiębiorstwo generuje większe przychody z tej działalności; istnieją firmy łączące działalność innowacyjną z konkretnymi przedsięwzięciami na rzecz ochrony środowiska i zmniejszenia zużycia materiałów zanieczyszczających lub niebezpiecznych dla środowiska; łączenie działalności innowacyjnej ze Społeczną Odpowiedzialnością Biznesu (ponad 42%) prowadzi do zainteresowania eko-

322 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego innowacjami, wzrostem nakładów na działalność innowacyjną, zwiększeniem liczby pracowników naukowo-badawczych i zatrudnionych w B+R oraz zwiększeniem ilości firm kupujących gotowe technologie. 6. Strategia Innowacji dla Europy Potrzebna jest partycypacyjna Strategia Innowacji dla Europy (zob. schemat 14), która dotyczyłaby wspierania innowacyjności i umożliwiała identyfikację potrzeb finansowych przedsiębiorstw, opierałaby się na istniejącej strukturze sektora innowacyjnego i adekwatnych instrumentach finansowych i regulacjach prawno-podatkowych, zapewniająca warunki komunikacji i współpracy, transfer wiedzy między jednostkami administracji państwowej i samorządowej a przedsiębiorstwami; uwzględniająca popytowe podejście do innowacji 27. Chodzi o program, który byłby realizowany przez zainteresowanych uczestników systemu innowacji wyposażonych w odpowiednie aktywne instrumenty oparte o wiedzę. Takie, które pozwoliłyby dotrzeć do tych projektów 28 i firm, gdzie zwrot z poniesionych nakładów finansowych byłby najwyższy. Szczególnie duże znaczenie należy przy tym przywiązywać do wykorzystania istniejących zasobów danych i przekształcania ich w informacje decyzyjne oraz transformowanie wiedzy w pieniądze. Oczywiście realizacja takiego programu na poziomie Unii Europejskiej byłaby niemożliwa bez uruchomienia 27 Przedstawione propozycje kierunkowe oparte są na doświadczeniach zebranych w ramach prac nad partycypacyjną Strategią innowacji dla Polski prowadzonych od Duży wpływ na ich kierunek wywarły opinie formułowane przez badane innowacyjności firm w Polsce w latach Bardzo duży wpływ miały także dyskusje wokół strategii innowacji OECD ogłoszonej w 2010 r. Bardzo cenną inspiracją była i jest książka Freda Gaulta pt. Innovation Strategies For A Global Economy Development, Implementation, Measurement and Management, Edward Elgard, Mogłoby to stanowić ważny kierunek rozwoju projektów wykorzystujących zasoby danych, informacji i wiedzy zawartych w serwisie CORDIS. Szerzej nt. ewolucji i perspektyw rozwoju serwisu CORDIS zob. tekst Ventislava Voikova w części II książki.

323 322 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina partycypacyjnych strategii na poziomie krajów, regionów i poszczególnych firm (zob. schemat 15). Schemat 14. Partycypacyjna Strategia Innowacji Uczestnicy Strategia Innowacji dla Europy Instrumenty Źródło: opracowanie własne. Schemat 15. Partycypacyjna strategia Strategia innowacji dla kraju Uczestnicy Instrumenty Strategia innowacji dla regionu Uczestnicy Instrumenty Źródło: opracowanie własne. Strategia innowacji dla firmy Uczestnicy Instrumenty Unia Europejska ma ciągle niewystarczający poziom nakładów na B+R, duże zróżnicowanie nakładów na B+R w PKB w poszczególnych krajach i regionach, niewystarczające nakłady przedsiębiorstw na badania i rozwój oraz niewystarczającą efektywność i dynamikę tych nakładów

324 Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego w stosunku do procesów dokonujących się w gospodarce światowej 29. W UE niewystarczający jest poziom komercjalizacji wyników badań. Kraje UE różnią się znacznie pod względem: udziału nowych produktów lub usług w sprzedaży na rynku. Brak jest studiów dotyczących indywidualnych firm, które osiągają wyższe wyniki niż przeciętne w UE 27. Zwiększanie tych nakładów na B+R, które przyczynią się do poprawy pozycji Unii Europejskiej pod względem otrzymanych patentów krajowych i międzynarodowych w celu zmniejszenia dystansu innowacyjnego. Lokowanie w UE centrów badawczych o silnych powiązaniach europejskich i światowych ukierunkowanych na poszukiwanie przełomowych technologii oraz wzrost ich wartości. Zapewnienie sprzężeń zwrotnych i drożności przepływu danych, informacji, wiedzy i wzorców pomiędzy przedsiębiorstwami a nauką oraz uruchomienie ssania innowacji przez przedsiębiorstwa. Wykorzystanie zasobów edukacji i szkolnictwa wyższego jako podstawy rozwoju kapitału ludzkiego dostosowanego do potrzeb wyzwań innowacyjnej gospodarki. Opracowanie rejestrów inwestorów w badania i rozwój, wprowadzenie obowiązku publikacji przez firmy międzynarodowe informacji o ich nakładach na B+R w poszczególnych krajach i regionach. Kolejnym etapem prac powinno być przygotowanie indywidualnych ocen innowacyjności dla firm w poszczególnych krajach UE. W oparciu o te oceny należałoby opracować listy rankingowe firm innowacyjnych oraz ich mapy. Ważnym kierunkiem prac powinno być uruchomienie programu typu foresight, który przygotowałby podstawy do realizacji partycypacyjnej Strategii Innowacji dla UE i poszczególnych krajów. Większość z tych działań powinna być współfinansowana przez sektor prywatny na zasadzie partnerstwa publiczno-prywatnego. Strategia ta, której elementy udało się wdrożyć w Polsce co zaowocowało m.in. pojawieniem się licznych działań polegających na uruchomieniu społecznego procesu identyfikacji firm innowacyjnych może pozwolić na zmniejszenie ograniczeń finansowych zwią- 29 Szczególnie znaczące są przemiany, które dokonują się w krajach BRICS.

325 324 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina zanych ze wzrostem innowacyjności dzięki lepszemu wykorzystaniu kapitału społecznego 30 i intelektualnego 31 (zob. wykres 3). Wykres 3. Zróżnicowanie poziomu innowacyjności krajów Europy w 2011 r. Innovation performance % Average annual growth in innovation performance Źródło: Innovation Union Scoreboard The Innovation Union s performance scoreboard for Research and Innovation, 1 February 2011, s. 10. Można mieć nadzieję, że realizacja proponowanej Strategii Innowacji dla Europy przyczyni się do zmniejszenia dystansów innowacyjnych w skali międzynarodowej, krajowej i regionalnej. 30 Problematyce tej m.in. jest poświęcony tekst Bożeny Lublińskiej-Kasprzak i Pauliny Zadury-Lichoty w I części książki. Problem wpływu kapitału społecznego na upowszechnianie się wzorców innowacyjności jest przedmiotem zainteresowań Sieci Naukowej MSN INE PAN. Problematyce tej poświęcone było seminarium pt. Kapitał społeczny i innowacyjność, gdzie Aleksander Żołnierski przedstawił wyniki swoich badań. Seminarium odbyło się w Instytucie Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie r. 31 Kwestia wzrostu znaczenia kapitału intelektualnego znajduje się w centrum zainteresowań raportu strategicznego Polska Wyzwania Rozwojowe opracowanego przez Zespół Ekspertów Kancelarii Prezesa Rady Ministrów pod kierunkiem polskiego Ministra Michała Boniego (Warszawa, lipiec 2009, Prace te zainicjowały opracowanie dziewięciu rządowych strategii ogólnopolskich, a ich ukoronowaniem jest opracowanie pt. Polska Trzecia fala nowoczesności Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju t. 1, zaprezentowanego w Warszawie przez Zespół Ekspertów w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów pod kierunkiem polskiego Ministra Michała Boniego r.

326 BIBLIOGRAFIA Dokumenty Aktualizacja Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra A new partnership for cohesion. Convergence, competitiveness, cooperation. Third report on economic and social cohesion, European Commission, Luxembourg Benchmmarking klastrów w Polsce Raport z badań, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Committee of the Regions, Putting knowledge into practice: A broad-based innovation strategy for the EU, Brussels , COM(2006) 502 final. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Committee of the Regions, Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union, Brussels , COM(2010) 546 final. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa European Social Survey Germany s High-tech Strategy is explained in detail in the publication Ideen, Innovation, Wachstum: Hightech-Strategie 2020 für Deutschland, Federal Ministry of Education and Research, Bonn Berlin, Hochschul-Informations-System; No ; Erwerbsmobilität von Hochschulabsolventen. Federal Report on Research and Innovation 2010, published by the Federal Ministry of Research and Education, Bonn/Berlin Final Report of the On-going Evaluation of the Regional Innovation Strategies dunder, Article 10 of the ERDF. Iglicka K., Migracje długookresowe i osiedleńcze z Polski po 2004 roku przykład Wielkiej Brytanii. Wyzwania dla statystyki i demografii państwa, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2011.

327 326 Bibliografia Innovation Scoreboard 2010 The Innovation Union s performance scoreboard for Research and Innovation, UNU-MERIT, 1 February Innowacyjność 2010, Raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Jak najlepiej przygotować przyszłą WPR?, Rada Unii Europejskiej, Sekretariat Generalny, dotyczy: Nieformalne spotkanie ministrów rolnictwa września 2008 roku, SN 3986/08, Bruksela, 28 lipca Jak rozwijać klaster praktyczny przewodnik, Raport przygotowany dla Departamentu Handlu i Przemysłu oraz angielskich Regionalnych Agencji Rozwoju przez Firmę Ecotec Research and Consulting. Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce, Projekt Ministerstwa Gospodarki, Warszawa KIS4SAT Knowledge Intensive Services in the satellite downstream applications and services sector, , Europe Innova, DG Enterprise and Industry. Komunikat Komisji, Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, , KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. Komunikat Komisji, Polityka Spójności wspierająca wzrost gospodarczy i zatrudnienie: Strategiczne wytyczne Wspólnoty na lata , Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, dnia r., COM (2005) Lisbon Action Plan incorporating UE Lisbon programme and recommendations for actions to member states for inclusion in their national Lisbon programmes, Commission of the European Communities, Brussels, , SEC (2005) 192. Lisbon Strategy. Putting rural development to work for jobs and growth, European Commission, EC Lubuska Regionalna Strategia Innowacji, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata , Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra Matusiak K.B., (red.) Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009, Łódź Warszawa Matusiak K.B., Stan polskich ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w 2009 r., [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009, red. K.B. Matusiak, Łódź Warszawa Orłowski W., Pasternak R., Flaht K., Szubert D., Potencjał rozwojowy polskich MSP, Raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Polska Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia rozwoju Kraju, t. 1, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2011.

328 Bibliografia 327 Polska Wyzwania Rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009 ( 2030_wyzwania_rozwojowe.pdf). Polski rynek farmaceutyczny to rynek wielkich liczb, Puls Biznesu, Prognos Deutschland Report 2035, Prognos AG, Basel, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Oslo Manual, OECD/Eurostat Raport Organizacji Współpracy Gospodarki i Rozwoju z maja 2010 (Measuring Innovation: A New Perspective, OECD, maj 2010, dokument dostępny na stronie internetowej OECD). Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 r., INE PAN, Warszawa Sektor farmaceutyczny potrzebuje sygnału do zwiększenia produkcji, Puls Biznesu, Strategia Europa 2020, Komisja Europejska Strategia Innowacji i Efektywności Gospodarki, projekt, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa The OECD Innovation Strategy: Getting a Head Start on Tomorrow, OECD, June Ustawa z 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa (Dz. U nr 142, poz. 1590). Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U nr 227, poz. 1658). Ustawa z dnia 27 marca 2007 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennego (Dz. U. Nr 80, poz. 717 ze zmianami). Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz ze zmianami). Ustawa z dnia 20 lutego 2009 roku o funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420 ze zmianami). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 roku, Nr 234, poz. 1536). Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny, działanie 1.7: Przygotowanie terenów inwestycyjnych. 7 Program Ramowy. Jutrzejsze odpowiedzi mają swój początek, Wspólnoty Europejskie, Biuletyn IKiCHZ, Warszawa Opracowania Abrahamson P., Conceptualizing Welfare Pluralism and Welfare Mix, [w:] Welfare State historia, kryzys i przyszłość nowoczesnego państwa opiekuńczego, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1997.

329 328 Bibliografia Ascoli U., Ranci C., Changes in the Welfare Mix. The European Path, [w:] U. Ascoli C. Ranci (red.), Dilemmas of the Welfare Mix, New York Babiak J., Sługocki W. (red.), Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Doświadczenia i wyzwania, Warszawa Babiak J., Samorząd terytorialny w prawie europejskim, [w:] Władza lokalna w procesie transformacji systemowej, red. J. Babiak, A. Ptak, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Kalisz Poznań Baczko T. (red.), Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., INE PAN, Warszawa Baczko T., Pieńkowska M., Puchała-Krzywina E., Badania nad innowacyjnością, [w:] Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Przeszłość i Teraźniejszość, INE PAN, Warszawa Baron A., Armstrong M., Zarządzanie kapitałem ludzkim, Wolters Kluwer, Warszawa Block J.H., Thurik R., Zou H., What turns knowledge into Innovative Products? The role of Entrepreneurship and knowledge spillovers, Erasmus Research Institute of Management (ERIM), Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P., Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Bunsch E., Sitnik R., W stronę obiektywnej dokumentacji dzieła sztuki praktyczne wykorzystanie skanerów z oświetleniem strukturalnym, [w:] A. Seidel- -Grzesińska, K. Stanicka-Brzezicka (red.), Nowoczesne metody gromadzenia i udostępniania wiedzy o zabytkach, Wyd. Via Nova, Dahl R., Demokracja i jej krytycy, (tłumaczenie S. Amsterdamski), Wydawnictwo Znak, Kraków Drozdowski R. (i in.), Wspieranie postaw proinnowacyjnych przez wzmacnianie kreatywności jednostki, PARP, Warszawa Esping-Andersen G., Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, WSP TWP, Warszawa Esping-Andersen G., Towards the Good Society, Once Again, [w:] G. Esping-Andersen (eds.), Why we need a New Welfare State, Oxford, New York Evers A., Shifts in the Welfare Mix Introducing a New Approach for the Study of Transformations in Welfare and Social Policy, [w:] A. Evers, H. Wintersberger (eds.), Shifts in welfare mix. Their Impact on Work, Social Services and Welfare Policies, Vienna Giddens A., Europe in the Global Age, Cambridge Giddens A., Trzecia Droga odnowa socjaldemokracji, Warszawa Gilowska Z., Decentralizacja systemu budżetowego jako warunek konieczny zasady subsydiarności, [w:] D. Milczarek (red.), Subsydiarność, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.

330 Bibliografia 329 Gorlach K., Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy, Warszawa Grabowska M., Szawiel T., Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w poskomunistycznej Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Grewiński M., Kamiński S., Obywatelska polityka społeczna, Warszawa Grewiński M., Mobilizacja zasobów ludzkich w kierunku aktywnego społeczeństwa i modelu workfare mix, [w:] K. Piątek, A. Karwacki (red.), Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy Socjalnej, Toruń Grewiński M., Podmioty trzeciego systemu nowy partner sektora publicznego w polityce pomocy i integracji społecznej ekspertyza przygotowana na zlecenie MCPS, Warszawa Grewiński M., Wielosektorowa polityka społeczna o przeobrażeniach państwa opiekuńczego, Warszawa Gulda K., Klastry jako szansa dla przedsiębiorczości, [w:] M. Dzierżanowski, S. Szulika (red.), Wspieranie rozwoju klastrów w Polsce i zagranicą doświadczenia i wyzwania, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Gwartney J.D., Stroup R.L., Co każdy powinien wiedzieć o gospodarce, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa Hermann S., Hidden Champions des 21. Jahrhunderts. Die Erfolgsstrategien unbekannter Weltmarktführer, Campus Verlag GmbH, Frankfurt Hrynkiewicz J., Państwo, rynek, społeczeństwo obywatelskie, [w:] B. Rysz-Kowalczyk, B. Szatur-Jaworska (red.), Wokół teorii polityki społecznej, Warszawa Huang D., Swanson E.A., Lin C.P., et al., Optical coherence tomography, Science 22 November 1991, Vol. 254, no. 5035, p Jałowiecki B., Rozwój lokalny, Warszawa Jamka B., Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał, Wolters Kluwer, Warszawa Janik B., Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał, Wolters Kluwer, Warszawa Janowska Z., Od dysfunkcji do standardów zarządzania zasobami ludzkimi, [w:] A. Paczkowski (red.), W kierunku jakości kapitału ludzkiego, IPiPS, Warszawa Jarus T., Wiek kooperacji, [w:] Wielkopolska konkuruje wiedzą a nie biedą, publikacja poświęcona Światowym Dniom Innowacji zorganizowanym w dniach 8 12 września 2008 r. w Poznaniu. Johnson N., The welfare state in Transition, Amherst Johnson N., The Mixed Economy of Welfare, Hertfordshire 1999.

331 330 Bibliografia Jurkowski B., Obniżanie kosztów czy zwiększanie wartości dylematy dotyczące kapitału ludzkiego w organizacji, [w:] A. Lipka, S. Waszczak (red.), Zarządzanie wartością kapitału ludzkiego w organizacji, Wyd. naukowe AE w Katowicach, Katowice Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk Korenik S., Innowacja jako podstawa rozwoju lokalnego próba syntezy doświadczeń z budowy strategii innowacji dla wybranych gmin i powiatów województwa dolnośląskiego, [w:] Miejsce innowacji we współczesnych koncepcjach rozwoju regionalnego teoria i praktyka, Wrocław Kotowicz-Jawor J., Polska i Rosja na drodze innowacyjnego rozwoju, J. Kotowicz-Jawor (red.), INE PAN, Warszawa Kowalski A., Polityka rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa Krzyszkowski J., Między państwem opiekuńczym, a opiekuńczym społeczeństwem, Łódź Le Grand J., Ownership and Social Policy, The Political Quarterly Publishing, Blackwell Publishers, Markowski R., Innowacje w Demokracji Geneza, tradycje, nowe pomysły. Czy i co można zastosować w Polsce?, Warszawa Mill J.S., Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, t. I, PWN, Warszawa Ohlin B., Interregional and International Trade, Harvard Business Press, Cambridge 1993, wydanie poprawione z Olk T., Evers E., Wohlfahrtspluralismus: vom Wohlfahrtsstaat zur Wohlfahrtsgesellschaft, Opladen Orłowski W., Pasternak R., Flaht K., Szubert D., Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Orłowski W., Pasternak R., Flaht K., Szubert D., Strategia niszy rynkowej jako specyficzny element potencjału rozwojowego mikroprzedsiębiorstw. Podręcznik dla mikroprzedsiębiorców, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Porter M.E., Konkurencyjna przewaga narodów, Porter M.E., Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa Rodger J., From a Welfare State to a Welfare Society, Hampshire, London Samborski J. i inni, w: Zeszyty UNICORN Potrzeby i problemy integracyjne wysoko wykwalifikowanych imigrantów. Europejska Unia Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz Klasy Średniej UNICORN, Warszawa Schumpeter J., Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung, Duncker & Humbolt Berlin, 1911.

332 Bibliografia 331 Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa Schumpeter J. (1939), za: D.S. Landes, J. Mokyr, W.J. Baumol, The invention of enterprise. Entrepreneurship from Ancient Mesopotamia to Modern Ages, Princeton University Press Sitnik R., Odwzorowanie kształtu obiektów trójwymiarowych z wykorzystaniem oświetlenia strukturalnego, Prace Naukowe PW, Mechanika, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa Sosnowska A., Lubejko S., Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu, Państwowy Instytut Badawczy, Radom Sroka J., Kwieciński L., Ocena wdrażania DSI. Rola władzy w zakresie kreowania regionalnej polityki innowacyjnej od podejścia elitystycznego do regime theory, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Strzelczyk A., Karbowska-Berent J., Drobnoustroje i owady niszczące zabytki i ich zwalczanie, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń Szczepański J., Polska lokalna, [w:] Społeczeństwo i gospodarka w Polsce lokalnej, Warszawa Tomczak F., Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczożywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa Tullock G., Toward and Mathematics of Politics za D.A. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia. Van Berkel R., Hornemann Møller I., (ed.), Active Social Policies in the EU, Bristol Van Berkel R., Activation in the context of social policy, governance and frontline work reforms. A case study of Dutch Social Assistance, Materiał przygotowany na potrzeby seminarium Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa Włodarczyk B., Terytorialne konsorcjum turystyczne albo klaster turystyczny, [w:] B. Włodarczyk, J. Kaczmarek, A. Stasiak, Produkt turystyczny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Artykuły Baczko T., Krzywina E., Wyzwanie innowacyjne dla przedsiębiorczych, Zeszyty Naukowe Wydziału Informatycznych Technik Zarządzania WSISiZ Współczesne Problemy Zarządzania, nr 1/2008, Warszawa, grudzień Baczko T., Forecasting the Future. The Poland National Foresight Program, [w:] Academia The Magazine of the Polish Academy of Sciences, No. 2 (22), 2009.

333 332 Bibliografia Bauman Z., Globalizacja. Czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, Studia Socjologiczne 1997, nr 3. Becker G.S., Human Capital, National Bureau for Economic Research, New York Boes D., Tillman G., Zimmermann H.G., Bureaucratic Public Enterprises, 1984, suppl. 4. Bommel van M.R., Vanden Berghe I., Wallert A.M., Boitelle R., Wouters J., High-performance liquid chromatography and non-destructive three-dimensional fluorescence analysis of early synthetic dyes, Journal of Chromatography A, 1157, Bujnowski M., Rola Funduszy Strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, Wspólnoty Europejskie, Biuletyn IKiCHZ, Warszawa, nr 12, Burzyński W., User-Driven Innovation (UDI) elementy teorii i praktyki, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Camuffo D., Brimblecombe P., Van Grieken R., Busse H., Sturaro G., Valentino A., Bernardi A., Blades N., Shooter D., De Bock L., Gysels K., Wieser M., Kim O., Indoor air quality at the Correr Museum, Venice, Italy, The Science of Total Environment, 236, Camuffo D., Pagan E., Bernardi A., Becherini F., The impact of heating, lighting and people in re-using historical buildings: a case study, Journal of Cultural Heritage 5, Camuffo D., Sturaro G., Valentino A., Showcases: a really effective mean for protecting artworks?, Thermochimica Acta, 265, Camuffo D., Van Grieken R., Busse H., Sturaro G., Valentino A., Bernardi A., Blades N., Shooter D., De Bock L., Gysels K., Deutsch F., Wieser M., Kim O., Urlych U., Environmental monitoring in four European museums, The Atmospheric Environment, 35 Suplement No. 1, Chmielewski R., Krzyżaniak Z., Twardowska J., Projekt Innowacyjna Wielkopolska, Materiały na warsztat grupy roboczej WG 2 Potencjał naukowo- -badawczy Wielkopolski, Poznań Czajkowski K., Gładki M., Zastosowanie cyfrowej fotogrametrii naziemnej w dokumentacji architektonicznej i archeologicznej, w: A. Gołembnik, Czas na nowe technologie, Ochrona Zabytków Nr 1/2, Economic Bulletin, 6/2002. Elementarz III sektora, Stowarzyszenie Klon-Jawor, Warszawa EIMS No 36, Technology Transfer, Information Flows and Collaboration, EC Fercher A.F., Hitzenberger C.K., Kamp G., et al., Measurement of Intraocular Distances by Backscattering Spectral Interferometry, Optics Communications 1995.

334 Bibliografia 333 Forlani G., Seves A.M., Ciferri O., A bacterial extracellular proteinase degrading silk fibroin, International Biodegradation & Biodeterioration, 46, Freddi G., Mossotti R., Innocenti R., Degumming of silk fabric with several proteases, Journal of Biotechnology 106, Golinowska S., Polityka społeczna samorządów terytorialnych. Warunki większej efektywności, Polityka społeczna 4/2006. Gołembnik A., Archeologia in gremio, w: Monument Nr 1, Studia i materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa Górzyński M., Woodward R., Sieci innowacji w polskiej gospodarce. Stan obecny i perspektywy rozwoju na przykładzie sektorów meblarskiego i odzieżowego, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2006 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa, grudzień Grądzka N., Innowacje popytowe w latach wyniki badań ankietowych, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Grądzka N., Innowacje tworzone przez konsumentów, klientów, użytkowników, odbiorców w latach (Consumer Driven Innovation), [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2008 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Grądzka N., Innowacje tworzone przez użytkowników (User Innovation) w Polsce w latach , [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Grimes S., Rural areas In the information society: dimishing distance or increasing learning capacity?, Journal of Rural Studies, Pergamon Volume 16, Gysels K., Delalieux F., Deutsch F., Grieken R., Camuffo D., Bernardi A., Sturaro G., Busse H., Weisser M., Indoor Environment and Conservation in the Royal Museum of Fine Arts, Antwerp, Belgium, Journal of Cultural Heritage, 5, Hoggett P., A New Management for the Public Sector?, Policy and Politics 19/1991. Konopacki S., Neofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernsta Haasa i Leona Lindberga, Studia Europejskie 3(7)/1998. La Gennusa M., Rizzo G., Scaccianoce G., Nicoletti F., Control of indoor environments in heritage buildings: experimental measurements in old Italian museum and proposal of a methodology, Journal of Cultural Heritage 6, Lissewski P., Cyberdemokracja? Internetowe iluzje, Przegląd Politologiczny 2002.

335 334 Bibliografia Majewski E., Kierunki rozwoju rolnictwa w krajach Wspólnoty Europejskiej i w Polsce w kontekście integracji europejskiej, Biała Księga Polska Unia Europejska, Warszawa Minks K.H., Fabian G., Erwerbsmobilität von Hochschulabsolventen, presentation at Dresdner Vorträge zur Wirtschaftspolitik of the ifo Institut für Wirtschaftsforschung on Moreno L., Arriba A., Welfare and Decentralization in Spain. Florencja: EUI (European Forum, WP 1999/8). Naszkowska K., Rolnictwo Unii, czyli destrukcja, rozmowa z prof. Tadeuszem Hunkiem, Gazeta Wyborcza, 20 kwietnia Niskanen W., The Peculiar Economics of Bureaucracy, American Economic Review 48, 2/May/1984. O Donnel M.P., Definition of Health Promotion. Part III: Expending the definition, American Journal of Health Promotion n. 3/1989. Olausson E., How Innovation Vouchers Are Boosting Business, Innovationmanagement.se, Pander W., Nowe, popytowe podejście do innowacji User Driven Innovation, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Pestoff V., Third Sector and Co-Operative Services: An Alternative to Privatization, Journal of Consumer Policy 15/1/1992. Pinker R., Making Sense of the Mixed Economy of Welfare, Social Policy and Administration 26/4/1992. Runowski H., Gospodarstwo ekologiczne w zrównoważonym rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, Wieś i Rolnictwo, nr 3, Warszawa Schade S., Grigore C., Availability and Focus on Innovation Voucher Schemes in European Regions, DG ENTR-Unit D2 Support for innovation, Schulz T.W., Investment in Human Capital, The Free Press, New York Seidel-Grzesińska A., Stanicka-Brzezicka K. (ed.), Wyd. Via Nova, , Bunsch E., Sitnik R., Documentation instead of visualization applications of 3D scanning in works of art analysis, Proc. SPIE, 7531, Shane S., Why encouraging more people to become entrepreneurs is bad public policy, Small Business Economics, Sitnik R., Mączkowski G., Krzesłowski G., Calculation Methods for Digital Model Creation Based on Integrated Shape, Color and Angular Reflectivity Measurement, LNCS, 6436, Sitnik R., Karaszewski M., Automated Processing of Data from 3D Scanning of Cultural Heritage Objects, LNCS, 6436, Sitnik R., Krzeszowski J., Mączkowski G., Extending 3D shape measurement with reflectance estimation, Image Processing and Communications Challenges 2, AISC 84, Springer, 2010.

336 Bibliografia 335 Sitnik R., Karaszewski M., Załuski W., Rutkiewicz J., Automation of 3D scan data capturing and processing, Proc. SPIE, Sitnik R., Karaszewski M., Załuski W., Bolewicki P., Automated full-3d shape measurement of cultural heritage objects, Proc. SPIE, 7391, 73910K-1-10, Sitnik R., Bolewicki P., Rutkiewicz J., Michoński J., Karaszewski M., Lenar J., Mularczyk K., Załuski W., Project Revitalization and Digitization of the Seventeenth century Palace Complex and Garden in Wilanow Phase III Task 3D Digitalization of Selected Exhibits Collection, Proc. EuroMed2010, Sölvell Ö., Lindqvist G., Ketels Ch., Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych. Inicjatywy Klastrowe w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji. Srinivasan V.J., Wojtkowski M., Witkin A.J., et al., High-definifion and 3-dimensional imaging of macular pathologies with high-speed ultrahigh-resolution optical coherence tomography, Ophthalmology Stam E., Entrepreneurship and Innovation Policy, Jena Economic Research Papers, Strzelczyk A., 2004, Observations on aesthetic and structural changes induced in Polish historic objects by microorganisms, International Biodegradation & Biodeterioration, 53, Van Berkel R., Borghi V., New Modes of Governance in Activation Policies, International Journal of Sociology and Social Policy, vol. 27, nr 7/ Verheugen G., Unia czyli przystań na burzliwym morzu globalizacji, Gazeta Wyborcza, 23 lutego Wojnicka E., Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw; Wojnicka E., Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, część 2., za: procesie_innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_ czesc_ html Wojnicka E., Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, cześć 3, za: procesie_innowacyjnym_jako_czynnik_konkurencyjnosci_przedsiebiorstw_ czesc_ html Wojtkowski M., Bajraszewski T., Gorczynska I., et al., Ophthalmic imaging by spectral optical coherence tomography, Am J Ophthalmol, Wojtkowski M., Bajraszewski T., Targowski P., et al., Real-time in vivo imaging by high-speed spectral optical coherence tomography. Optics Letters, 2003.

337 336 Bibliografia Wojtkowski M., Leitgeb R., Kowalczyk A., et al., In vivo human retinal imaging by Fourier domain optical coherence tomography, Journal of Biomedical Optics Wojtkowski M., Srinivasan V., Fujimoto J.G., et al., Three-dimensional retinal imaging with high-speed ultrahigh-resolution optical coherence tomography, Ophthalmology Wziątek-Kubiak A., Innovation activities versus competitiveness in low and medium technology-based economies. The case of Poland, [w:] Innovation in Low-tech Firms and Industries, red. Hartmut Hirsch-Kreinsen and David Jacobson, Edgar Elgar w serii Industrial Dynamics, Entrepreneurship and Innovation, October Wziątek-Kubiak A., Zróżnicowanie wzorców działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłów o niskiej i wysokiej technologii. Analiza porównawcza, Studia Ekonomiczne, Nr 2/2010, INE PAN, Warszawa Żołnierski A., User-Driven Innovation w MŚP analiza wybranych polskich studiów przypadków, [w:] Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r., red. T. Baczko, INE PAN, Warszawa Inne Ascoli U., Ranci C., The Context of New Social Policies in Europe, [w:] U. Ascoli, C. Ranci (red.), Dilemmas of the Welfare Mix The New Structure of Welfare in an Era of Privatization, New York Cyt. za: S. Kamiński, Organizacje pozarządowe jako podmioty polityki społecznej III RP, (maszynopis pracy doktorskiej). EIM Business & Policy Research, Internationalisation for SMEs, (Entrepreneurship Unit Directorate-General for Enterprise and Industry European Commission, 2010). EU Commission, 2003, Assessment of the Community regiona innovation and technology transfer strategies; network/regionalstrat. Leśkiewicz-Laudy A., Kotarska M., Skłodowska A., Relation Between Indoor Air Quality in Wilanów Museum Palace and Potential Biodeterioration of Genuine Suede, Wilanow Museum-Palace, Kostki Potockiego 10/16, Warsaw , Poland, Laboratory of Environmental Pollution Analysis, Faculty of Biology, Warsaw University, Miecznikowa 1, IAQ 2008 international conference. Leśkiewicz-Laudy A., Ruszkowski D., Rajpert L., Jagielski A., Skłodowska A., Microbial decolourization and degradation of natural red dyes extracted from genuine silk velours in Wilanów Museum Palace, Wilanow Museum- Palace, Kostki Potockiego 10/16, Warsaw , Poland, Laboratory of

338 Bibliografia 337 Environmental Pollution Analysis, Faculty of Biology, Warsaw University, Miecznikowa 1, international conference DHA 29, 2010, Portugal. Modzelewska E., Leśkiewicz-Laudy A., Visualization of historic objects using application of latest micro and macro scale technologies. IIC CONGRESS: Conservation and Access, 2008, Wilanow Museum-Palace, ul. Kostki Potockiego 10/ Warszawa. Modzelewska E., Sitnik R., Odwzorowanie struktury powierzchni obiektu zabytkowego za pomocą skanu 3D, w: Nowoczesne metody gromadzenia i udostępniania wiedzy o zabytkach. Salamon L.M., Anheier H.K., Social Origins of Civil Society: Explaning the Nonprofit Sector Cross-Nationally. Working Papers of the Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, The Johns Hopkins Institute for Policy Studies, Baltimore

339 Spis map Mapa 1. Klastry oraz inicjatywy klastrowe w Polsce Mapa 2. Inkubatory Przedsiębiorczości w Polsce Mapa 3. Kraje, w których dostępne są produkty firmy Adamed Mapa 4. Struktura sieci NEMO w niemieckim landach Mapa 5. Geograficzne położenie Północnej Nadrenii-Westfalii Mapa 6. Migracja absolwentów w Niemczech Mapa 7. Mapa firm innowacyjnych Spis rycin Rycina 1. AIP Business Linki Rycina 2. Cele Polski Przedsiębiorczej w 2011 roku Rycina 3. Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości Rycina 4. AIP Seed Capital Rycina 5. AIP Business Link Rycina 6. Strona internetowa programu Serce na Nowo Rycina 7. Strona internetowa programu Nadzieja dla serc Rycina 8. Strona internetowa programu Odnaleźć siebie Rycina 9. Strona internetowa programu Głęboki oddech Rycina 10. Strona internetowa programu Polskiej Platformy Technologicznej Innowacyjnej Medycyny Rycina 11. Strona internetowa dedykowana produktom INSIDE Rycina 12. Zdjęcia przedstawiające grupę pierwszych konstruktorów urządzenia tomograficznego: od lewej Tomasz Bajraszewski, Marta Cyganek, Maciej Wojtkowski, Maciej Szkulmowski, Iwona Gorczyńska, Anna Szkulmowska (pracownicy Zespołu Fizyki Medycznej UMK) Rycina 13. Dynamiczne obrazowanie pulsacji naczyń krwionośnych za pomocą spektralnej tomografii optycznej OCT; film tomograficzny rejestrowany był z szybkością 33 klatki na sekundę, powyżej przedstawiono, co dziesiątą klatkę (0.3 s/klatkę) Rycina 14. Obraz przekroju siatkówki z rozdzielczością 3um uzyskany za pomocą prototypowego układu do spektralnej tomografii OCT

340 Spis schematów Schemat 1. Podmioty wchodzące w skład klastra Schemat 2. Droga opracowania nowego leku: od badań laboratoryjnych do rejestracji leku Schemat 3. Polityka klastrowa samorządu regionalnego NRW Schemat 4. Dolina Śmierci przepaść pomiędzy rezultatami badań i rynkiem Schemat 5. Usługi oferowane w ramach procesu zintegrowanego transferu technologii Schemat 6. Akademickie badania i eksploatacja technologii Schemat 7. Koncepcja gotowości innowacyjnej zależy od Otwartej Innowacji Schemat 8. Sekwencja aktywności Schemat 9. Od badań firm do rankingów Schemat 10. Gale Innowacyjności Schemat 11. Poziomy certyfikacji konsultantów innowacyjności Schemat 12. Struktury sieciowe Schemat 13. Raporty o innowacyjności Schemat 14. Partycypacyjna Strategia Innowacji Schemat 15. Partycypacyjna strategia Spis wykresów Wykres 1. Dynamika rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce w latach Wykres 2. Wydatki na B+R firmy Adamed w latach (mln ) Wykres 3. Zróżnicowanie poziomu innowacyjności krajów Europy w 2011 r Spis tabel Tabela 1. Formy oraz efekty współpracy przedsiębiorstw i sektora naukowo-badawczego Tabela 2. Rozwój obszarów wiejskich w UE przykłady działań służących poprawie innowacyjności na wsi europejskiej Tabela 3. Transformacja tradycyjnego państwa opiekuńczegow kierunku nowego welfare state według A. Giddensa

341 Tabela 4. Szczegółowe narzędzia wspierania innowacji na poziomie regionalnym Tabela 5. Spójność priorytetów LRPO z celami strategicznymi rozwoju województwa lubuskiego Tabela 6. Inkubatory przedsiębiorczości w Polsce Tabela 7. Pakiet korzyści B4B Tabela 8. Firmy świadczące usługi dla beneficjentów AIP Tabela 9. Historia firmy Adamed Spis rysunków Rysunek 1. Cechy kreatywnego pracownika w organizacji Rysunek 2. a) Uproszczony schemat układu do spektralnej tomografii optycznej OCT; b) Zdjęcie urządzenia prototypowego skonstruowanego w Instytucie Fizyki UMK w Toruniu Rysunek 3. Portfel usług konsultingowych ZENIT

342 NOTKI BIOGRAFICZNE O AUTORACH Maciej Adamkiewicz Absolwent Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie. Posiada specjalizację z chirurgii. Jest członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Uroginekologicznego oraz Polskiego Towarzystwa Meno i Andropauzy. Jest autorem publikacji w krajowej i światowej prasie medycznej International Uroginecology Journal oraz wystąpień na międzynarodowych konferencjach medycznych. Od 2000 roku jest Prezesem Zarządu firmy Adamed. Kierując firmą farmaceutyczną ogromny nacisk kładzie na rozwój badań nad poszukiwaniem nowych leków. Obecnie w Adamedzie trwają prace nad wynalezieniem nowych terapii na najważniejsze choroby cywilizacyjne, takie jak: cukrzyca, nowotwory i choroby ośrodkowego układu nerwowego. Marian Apostoł Doktor nauk humanistycznych. Studia na Uniwersytecie Nauk Humnistycznych w Strasburgu, Uniwersytecie Jagiellońskim, Politechnice Krakowskiej, Akademica Diplomatica Europea. Ekspert mianowany przez Radę KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich (Numer Akredytacji: 082/EKFE/10/2007). Doświadczenie pracy w dyplomacji RP oraz pracy w administracji państwowej, Wojewoda Krakowski w 1997 r. a następnie Doradca Wojewody Małopolskiego. Były radny Miasta Krakowa przewodniczący Komisji Promocji Miasta. Doświadczenie pracy w Parlamencie Europejskim. Były Z-ca Sekretarza Generalnego Grupy Amici Poloniae w PE, współautor wielu projektów europejskich. Obecnie urzędnik w Sekretariacie Centralnym EPL (Europejska Partia Ludowa) w Parlamencie Europejskim.

343 Jerzy Babiak Profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prodziekan Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Kierownik Zakładu Polityki Ekonomicznej i Społecznej, Prorektor w Wielkopolskiej Wyższej Szkole Społeczno-Ekonomicznej w Środzie Wlkp., Przewodniczący Rady Programowej KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich. Visiting profesor wielu uniwersytetów zagranicznych, w tym Iowa State University, Królewski Uniwersytet w Kopenhadze, Uniwersytet w Kragujevcu, Uniwersytet w Wiedniu i University of Oviedo. Autor około 120 publikacji z dziedziny rolnictwa, polityki gospodarczej, finansów i bankowości oraz zamówień publicznych. Ostatnie zainteresowania naukowe koncentrują się na funduszach europejskich, (redaktor: Fundusze Unii Europejskiej, Warszawa 2006, Fundusze europejskie a innowacyjność polskiej gospodarki, Warszawa 2008), finansowych aspektach funkcjonowania Unii Europejskiej (redaktor: Wyzwania i zagrożenia dla Europy XXI wieku, Poznań 2008), oraz gospodarki światowej (współredaktor S. Wojciechowski, Terrorist Pandora s Box. Analysis of chosen terrorist issue, Poznań 2008), a także finansowaniu działalności organizacji społecznych w Polsce (współredaktor W. Sługocki, Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego, Warszawa 2009). Wśród najnowszych publikacji warto wymienić pozycje: Władza lokalna w procesie transformacji systemowej (współredaktor A. Ptak, Kalisz Poznań 2010) oraz Polityka kształtowania ustroju rolnego w Polsce (Poznań 2010). Tadeusz Baczko Profesor Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Koordynator i inicjator powstania Sieci Naukowej MSN, kierownik programu badań nad innowacyjnością polskich przedsiębiorstw. W latach dyrektor Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN. Profesor i wykładowca w Wyższej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania pod auspicjami PAN a poprzednio w Wyższej Szkole Ekonomiczno-Informatycznej, Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Prywatnej Wyższej Szkole Biznesu i Administracji w Warszawie. Współtwórca CASE i członek jej Rady Fundacji. Jest członkiem rad naukowych Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, Wydziału Informatycznych Technik Zarządzania WSISiZ. Uczestnik OECD Working Party on National Experts on Science and Technology Indicators, Honorowy Ambasador Kongresów Polskich, ekspert europejskiej sieci ETEPS, ekspert DG

344 RTD KE UE w zakresie oceny Monitoring Industrial Research: The EU Industrial B+R Investment Scoreboard ( ). Jest współtwórcą pierwszych polskich publicznych rankingów przedsiębiorstw, w tym wydanej w 1984 r. Listy 500 największych polskich przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego, a także szeregu innych rankingów polskich przedsiębiorstw. Koordynował i realizował liczne międzynarodowe projekty badawcze m.in. z Uniwersytetem Harwardzkim, International Center for Economic Growth, San Francisco. Od 2005 r. koordynuje projekt Raport o Innowacyjności Gospodarki Polski oraz w latach projekty typu foresight w INE PAN, takie jak FOREMAT, ROTMED, Narodowy Program Foresight Polska Najnowsze publikacje: Baczko T. (red.) Raport o innowacyjności gospodarki Polski (w latach 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010), INE PAN, Warszawa 2005, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011; Baczko T., Towards Knowledge Driven w: Individual Integrated Indicators of Innovativeness współautor z Januszem Kacprzykiem, Sławomirem Zadrożnym w: Knowledge-Based Intelligent System Advancements: Systemic and Cybernetic Approaches, edited by Jerzy Jozefczyk and Donat Orski. Information Science Reference, IGI Global, Hershey-New York, 2011; Baczko T. (red.), The Future of Science and Technology and Innovation Indicators and the Challenges Implied, INE PAN, Warszawa Maciej Bałaż Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz podyplomowych studiów na Wydziale Nauk Politycznych, kierunek integracja i bezpieczeństwo europejskie Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Kierownik Działu Inwestycji i Nadzoru Technicznego w Muzeum Pałac w Wilanowie, Ekspert mianowany przez Radę KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich (Numer Akredytacji: 083/EKFE/10/2007). Specjalista ds. funduszy strukturalnych z obszaru kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Od 2003 r. zajmuje się wdrażaniem i rozliczaniem projektów współfinansowanych ze środków europejskich dotyczących rewaloryzacji, restauracji, modernizacji i remontów obiektów dziedzictwa kulturowego. W 2008 r. był członkiem zespołu ekspertów Sejmowej Komisji Przyjazne Państwo. Od 2007 r. jest właścicielem firmy MBK zajmującej się przygotowywaniem, zarządzaniem i rozliczaniem projektów współfinansowanych ze środków europejskich, ukierunkowanych na ochronę i zabezpieczenie dziedzictwa narodowego oraz rozwoju i modernizacji instytucji kultury.

345 Martina Ebner Pracuje dla rządu na szczeblu regionalnym w Dolnej Austrii, w Departamencie Gospodarki od 2002 roku w dziedzinie polityki i wsparcia finansowego przedsiębiorstw, głównie w zakresie promocji i finansowania innowacji oraz B+R. Odpowiada za program finansowania Innovation Assistant. Zaangażowana w zarządzanie (międzynarodowymi) projektami UE, takimi jak Innovatiove Actions, ERIK Action, SCIN- NOPOLI, OSAIS etc. Tadeusz Góralski Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych oraz University of Insurance & Banking Warsaw in association with the Centre for Insurance & Investment, City University Business School London, a także uczestnik magisterskich studiów podyplomowych na Politechnice Warszawskiej, Wydział Geodezji i Kartografii, Uniwersytecie Warszawskim, Wydział Zarządzania oraz Uniwersytecie Warszawskim, Wydział Psychologii, Szkoła Główna Handlowa studia doktoranckie. Doktorat z zakresu współpracy Polski z instytucjami finansowymi Unii Europejskiej na Uniwersytecie Warszawskim, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. Doświadczenie zawodowe jako dziennikarz serwisu ekonomicznego uczestniczenie w redagowaniu serwisu ekonomicznego Boss Giełdy; prezes zarządu Sp. z o.o. Finryan Instrumenty Finansowe w Warszawie. W latach prezes zarządu Quality All Development Sp. z o.o. w Warszawie. Od 2010 do nadal prezes zarządu Quality All Development Fundusz Kapitałowy Spółka Akcyjna w Warszawie. Mirosław Grewiński Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (Uniwersytet Warszawski) Zajmuje się wielosektorową polityką społeczną i usługami społecznymi. Autor 140 publikacji naukowych, w tym 22 książek. Pracuje w Wyższej Szkole Pedagogicznej TWP w Warszawie, gdzie jest Pełnomocnikiem Rektora ds. Projektów. Ekspert mianowany przez Radę KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich (Numer Akredytacji: 109/EKFE/09/2003), pełni też funkcję doradcy Komendanta Głównego OHP. Członek Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej.

346 Veneta Ivanova Absolwentka Master of Media Zarządzanie i Komunikacji na Uniwersytecie Ekonomicznym w Sofii, Bułgaria. Dyrektor zarządzający INI Novation GmbH prywatnej spółki INI GraphicsNet Foundation w Darmstadt w Niemczech. Specjalizuje się w dziedzinie innowacji i technologii Marketing Management. Odpowiedzialna za wspieranie międzynarodowego transferu technologii skupiając się na USA, Europie Zachodniej i Wschodniej. Wolfgang Kniejski Absolwent Uniwersytetu w Mannheim, Niemcy. Karierę zawodową rozpoczynał w 1991 roku jako dyrektor finansowy Fraunhofer Institute for Computer Graphics, w Darmstadt, Niemcy. W 1999 roku objął stanowisko Business Manager INI GraphicsNet Foundation, od 2004 r. został mianowany jej Skarbnikiem i Dyrektorem Handlowym. Dziś prowadzi własną działalność doradczą w zakresie transferu technologii, innowacji i rozwoju MSP. W 2006 roku zdobył nagrodę innowacyjności singapurskiego rządu na wykorzystanie koncepcji zintegrowanej komercjalizacji technologii. Konsultant innowacji dla różnych agencji rządowych na szczeblu międzynarodowym w zakresie opracowywania koncepcji Inkubatorów High-Tech, parków biznesu i nauki. Członek jury w wielu międzynarodowych konkursach. Andrzej Kowalczyk Twórca i kierownik Zespołu Fizyki Medycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Na tym Uniwersytecie uzyskał tytuły i stopnie naukowe: magistra w zakresie fizyki teoretycznej (1970), doktora w zakresie fizyki doświadczalnej (1979), doktora habilitowanego w zakresie biofizyki (1994) oraz tytuł profesora fizyki (2004). Po doktoracie odbył staże zagraniczne na Wydziale Biologii Johns Hopkins University w Baltimore, Patterson Laboratories Christie Hospital w Manchesterze oraz Wydziale Chemii Katholieke Universiteit Leuven. Początkowo, przez dłuższy okres zajmował się spektroskopią molekularną, a w szczególności zastosowaniem analitycznym metod luminescencyjnych w chemii, biologii i medycynie. Od 1995 r. stopniowo zmieniał swoje zainteresowania w kierunku optyki stosowanej i zainicjował w Toruniu badania nad tomografią optyczną. Spektralny tomograf optyczny opracowany w latach w Zespole Fizyki Medycznej został szybko wdrożony do produkcji i sprzedawany przez firmę OPTOPOL

347 z Zawiercia. W latach był przewodniczącym Rady Nadzorczej tej firmy. W tym czasie stała się ona spółką giełdową, a ostatnio częścią firmy Canon. Opublikował ponad 120 artykułów naukowych, cytowanych (z wyłączeniem autocytowań autora i współautorów) ok razy. Ze współpracownikami uzyskał dwa patenty, siedem dalszych jest przedmiotem postępowania. Bożena Lublińska-Kasprzak Absolwentka Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie oraz podyplomowych studiów z zakresu integracji europejskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Posiada otwarty przewód doktorski na Wydziale Finansów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Liczne staże naukowe i zawodowe m.in. w University of Minnesota w USA, Scottish Agricultural College w Wielkiej Brytanii, University College Cork w Irlandii oraz Komisji Europejskiej. Były ekspert Parlamentarnego Zespołu ds. Absorpcji Funduszy UE oraz międzynarodowych projektów doradczych. Autorka publikacji z wykorzystania funduszy europejskich. Od marca 2009 r. Prezes Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Od tegoż roku przewodniczy również kapitule konkursu Polski Produkt Przyszłości. Od 2010 r. wchodzi w skład zarządu The European Network of Innovation Agencies (TAFTIE). Hans Martens Absolwent nauk politycznych na Uniwersytecie Aarhus w Danii i od tego czasu pracował w dziedzinie finansów i spraw międzynarodowych. Od 2002 r. Dyrektor Naczelny European Policy Centre (niezależny think tank zajmujący się sprawami europejskimi blisko współpracujący z Komisją Europejską). Związany z Virginia Commonwealth University w Richmond, Virginia, oraz centrami zarządzania z Ashridge Management College i Sundridge Park w Wielkiej Brytanii. Posiada bardzo bogate doświadczenie w pracy z różnymi kulturami biznesowymi z Chin, Malezji, Azji Środkowej, Rosji i Ukrainy oraz prawie wszystkimi krajami europejskimi (Wschód i Zachód) do Stanów Zjednoczonych. Autor wielu artykułów i książek na temat spraw europejskich i międzynarodowych, zamówień publicznych oraz Single Market.

348 Christo Nenov Ukończył studia na Uniwersytecie w Sofii, Bułgaria ze stopniem naukowym nauk humanistycznych w zakresie administracji publicznej. Szybko włączony w początkowe fazy rozwoju Inkubatora High-Tech Business Bourgas oraz do holdingu Our Home Bulgaria jako ekspert rozwoju przedsiębiorstwa. W 2009 roku pracował na stanowisku Kierownik Projektu w INI-Novation, a od 2010 roku jest Dyrektorem Zarządzającym INI-Novation Bułgaria. Wojciech Piotr Profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Dyrektor Instytutu Ekonomii w Wielkopolskiej Wyższej Szkole Społeczno Ekonomicznej w Środzie Wlkp. Zajmuje się makroekonomią i metodologią ekonomii. Autor wielu publikacji, wśród których warto wymienić: Próba teoretycznej analizy procesu reformowania gospodarki polskiej (Poznań 1991), Wprowadzenie do makroekonomii podręcznik (Leszno 2002), Szkic teorii postkomunistycznej subflacji (Respublica 1994), Liberalizm wobec państwa jako dobra publicznego (Poznań 2008), The origins of the crisis. The crisis of the paradigm w: Studies of economic and social processes (współautor M. Matusiak, Środa Wlkp. 2010). Promotor kilku prac doktorskich z dziedziny zarządzania kapitałem ludzkim. Arkadiusz Ptak Absolwent Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Adiunkt w Zakładzie Zasobów Poznawczych Człowieka na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym UAM. W pracy naukowej koncentruje się na problematyce władzy lokalnej, w tym samorządu terytorialnego. Autor publikacji Samorząd miejski Pleszewa w okresie międzywojennym (Pleszew 2007), Władza lokalna w procesie transformacji systemowej (współredaktor J. Babiak, Kalisz- Poznań 2010), Rywalizacja polityczna w samorządach lokalnych. Studium wybranych gmin (Poznań Kalisz 2011). Od 2006 r. pełni również funkcję Zastępcy Burmistrza Miasta i Gminy Pleszew. Ewa Puchała-Krzywina Doktor nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii. Dziedziny badawcze i obszar naukowych zainteresowań: bariery innowacyjności i rozwoju przedsiębiorstw (także małych i średnich); zatrudnienie w przed-

349 siębiorstwach. Udział w projektach badawczych: typu foresight w INE PAN (Narodowy Program Foresight Polska 2020, ROTMED, FORE- MAT), a także: Pierwsze doświadczenia adaptacji polskich przedsiębiorstw do zintegrowanego rynku UE (kierownik projektu J. Kotowicz- Jawor), Procesy restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw (kierownik U. Grzelońska), Survey on the Determinants of Firm Level Environmental Performance, Privatization and Environmental Liability in Central and Eastern Europe (kierownik T. Baczko), Analiza procesów dostosowawczych przedsiębiorstw państwowych (kierownik J. Macieja), Wpływ funduszy strukturalnych z Unii Europejskiej na transfer wiedzy z sektora B+R do przedsiębiorstw (kierownik projektu J. Kotowicz-Jawor), Raport o innowacyjności gospodarki Polski (także Raporty regionalne) kierownik T. Baczko. Pełni funkcje Sekretarza Naukowego Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN (od listopada 2003 r.), Sekretarza Naukowego Sieci Naukowej MSN (od 2004 r.). Zastępca Kierownika Studium Doktoranckiego INE PAN ( ). Najnowsze publikacje: Czynniki ograniczające aktywność innowacyjną przedsiębiorstw w latach w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 r. (red. nauk. T. Baczko), INE PAN, Warszawa 2011; Bariery utrudniające prowadzenie działalności innowacyjnej w latach w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2009 r. (red. nauk. T. Baczko), INE PAN, Warszawa Zdzisław Puślecki Profesor zwyczajny, dr hab. nauk ekonomicznych, kierownik Zakładu Gospodarki Międzynarodowej, Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, także profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Badania naukowe w zakresie międzynarodowych stosunków ekonomicznych nad liberalizmem i protekcjonizmem w handlu międzynar., wspólną polityką handlową Unii Europejskiej, polsko-niemieckimi stosunkami ekonomicznymi stosunkami ekonomicznymi między Północą i Południem, rolą WTO w handlu międzynarodowym, integracją i globalizacją oraz problemami usług bankowych i polityką rolną UE, w światowej nauce ekonomicznej funkcjonuje paradoks Puśleckiego. Członek międzynarodowych grup naukowo-badawczych przy uniwersytetach i instytucjach naukowych jak: Universite Pierre Mendes France, Grenoble Francja, Universidade Autonoma de Lisboa, Portugalia, ekspert-recenzent czasopisma Etudes Internationale University of Laval, Quebec, Kanada,

350 ekspert-recenzent w University of Hawaii at West Oahu, Honolulu, Hawaje, USA, członek Scientific Advisory Board Centro de Estudios Europeos, Universidad de Navarra, Pamplona, Hiszpania. Członek krajowych i zagranicznych organizacji i towarzystw naukowych, takich jak: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN), Towarzystwo Naukowe Instytut Zachodni-Poznań, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne-PTE, Polskie Towarzystwo Politologiczne-PTP, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu-SERIA, Polish European Community Studies Association European Community Studies Association (Bruksela), International Studies Association (ISA), University of Arizona, Tucson, Arizona (USA). Autor i współautor ponad 500 oryginalnych prac nauk., w tym książki, recenzje i ekspertyzy (publ. w kraju i za granicą, uczestnik licznych konferencji i kongresów nauk. kraj. i zagr. (m.in. Bruksela, Londyn, York, Berlin, Grenoble, Praga, Bratysława, Wiedeń, Mediolan, Pawia, Trydent, Ljubliana, Haifa, Seul, Pampeluna, Chicago, Lizbona, Quebec, Nowy Orlean, Brugia, Nicea, Honolulu, Santiago de Chile, Pekin, New Delhi, Nowy Jork). Jerzy Samborski Założyciel i szef firmy doradczej UNICORN od 2001; Założyciel i Prezes Europejskiej Unii Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz Klasy Średniej od 2004; Członek Rady Konsultacyjnej przy Prezesie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości od 2008; Członek Prezydium Zarządu MŚP UNION przy Parlamencie Europejskim od 2005; Współzałożyciel i Wiceprezydent European Enterprise Institute (Bruksela) od 2005; Ekspert mianowany przez Radę KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich od 2005 r. (Numer Akredytacji: 015/EKFE/12/2008). Współautor i ekspert projektu EFI pt. Potrzeby i problemy integracyjne wysoko wykwalifikowanych obywateli krajów trzecich, ; Koordynator projektu EFI pt. Potrzeby i problemy integracyjne wysoko wykwalifikowanych imigrantów w świetle badań przeprowadzonych przez Unicorn, 2009; Członek MŚP Low-Level Working Group to Fight Administrative Burdens 2008 do chwili obecnej; Inicjator i Koordynator projektu Program stażowy dla studentów i absolwentów wyższych uczelni krajów UE i krajów trzecich, ; Inicjator i Koordynator międzynarodowego, międzyregionalnego projektu SMEnterReg z udziałem ponad 40 gmin regionów Mazowsza, Lazio

351 i West Midlands, uczelni wyższych i NGOs, ; Koordynator Krajowy międzynarodowego Projektu efarmer w ramach Programu econtent (Cordis), ; Założyciel i (obecnie Honorowy) Prezes Stowarzyszenia Polska Klasa Średnia. Paweł Sługocki Absolwent zarządzania, specjalność europejska integracja gospodarcza na Uniwersytecie Zielonogórskim, studia podyplomowe w zakresie zarządzania w administracji, Instytut Nauk Prawnych, PAN Warszawa. Obecnie dyrektor Departamentu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze, w latach odpowiedzialny za przygotowanie Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego oraz Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Ekspert mianowany przez Radę KFE Education and Accreditation Program European Funds Advisor w Instytucie Konsultantów Europejskich (Numer Akredytacji: 045/EKFE/09/2003). Maciej Walkowski Profesor UAM dr hab., pracownik Zakładu Gospodarki Międzynarodowej WNPiD UAM w Poznaniu. Autor kilkudziesięciu publikacji naukowych w języku polskim, angielskim i niemieckim oraz haseł encyklopedycznych. Uczestnik licznych krajowych i międzynarodowych konferencji naukowych, współorganizator wykładów otwartych oraz szkoleń zawodowych. Uczestnik międzynarodowej wymiany naukowej w ramach programu Erasmus Socrates. Posiadacz nagród i wyróżnień za działalność naukową i dydaktyczną. Członek zarządu poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych. Specjalizuje się w zagadnieniach dotyczących międzynarodowych stosunków gospodarczych, szczególnie : procesy globalizacji i regionalizacji w świecie, problemy globalne, korporacje transnarodowe, społeczno-gospodarczy rozwój UE, integracja monetarna w Europie, Wspólna Polityka Rolna UE. Ważniejsze pozycje naukowe w jego dorobku stanowią prace: M. Walkowski, Współczesne tendencje w rozwoju europejskich procesów integracyjnych, Poznań 1998; Rolnictwo polskie w obliczu integracji z Unią Europejską, red. nauk. M. Walkowski, Poznań 1999; Rolnictwo polskie we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej, red. nauk. Z.W. Puślecki, M.Walkowski, Poznań 2004; M. Walkowski, Regionalne i globalne uwarunkowania reform Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, Poznań

352 2008; Z.W. Puślecki, M. Walkowski Innowacje i zatrudnienie w polityce wzrostu konkurencyjności Unii Europejskiej, Warszawa 2010; Z.W. Puślecki, M.Walkowski, Polityka wzrostu konkurencyjności Unii Europejskiej wobec USA i Japonii, Warszawa 2010; Z.W. Puślecki, R. Kmieciak, M. Walkowski Wspólna Polityka Rolna w warunkach wzrostu konkurencyjności Unii Europejskiej, Warszawa 2010; Z.W. Puślecki, M. Walkowski, T.Szymczyński, Unia Europejska wobec wzrostu konkurencyjności Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRIC), Warszawa Maciej Wojtkowski Doktor habilitowany fizyki doświadczalnej i fizyki medycznej. Habilitacja nadana na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika Instytut Fizyki. W trakcie swojej kariery akademickiej nabywał doświadczenia w pracy laboratoryjnej pracując na wielu stażach naukowych na Uniwersytecie Wiedeńskim, Uniwersytecie Kent w Canterbury oraz w Massachusetts Institute of Technology w USA. Zajmuje się zastosowaniami optyki w medycynie. Swoją pracą wniósł znaczący wkład w rozwój optycznych metod obrazowania tkanki. Wraz z kolegami z Zespołu Fizyki Medycznej UMK w Toruniu skonstruował pierwsze na świecie urządzenie do przyżyciowego obrazowania siatkówki ludzkiej za pomocą tomografii optycznej SOCT. Jest autorem ponad 120 publikacji w tym 63 w czasopismach z listy filadelfijskiej, oraz pięciu patentów. W roku 2007 został uhonorowany renomowanym wyróżnieniem/grantem badawczym European Young Investigator Award w wysokości , w ramach, którego przewidywane jest finansowanie własnej grupy badawczej przez pięć kolejnych lat. Peter Wolfmeyer Karierę polityczno-społecznych badaniach ekonomicznych rozpoczął w 1986 roku w firmie ZENIT jako Starszy Konsultant. Na początku 1994 roku mianowany Dyrektorem Zarządzającym. Specjalista w zakresie consultingu strategicznego i finansowego, szczególnie w finansowaniu na szczeblu federalnym, narodowym i unijnym (UE) oraz polityką consultingu dla Komisji Europejskiej, rządów regionalnych i narodowych (MŚP, innowacja, technologia, finansowanie). Założył centrum informacyjne Euro Info Centre w firmie ZENIT, jak również Centrum Zmian Innowacyjnych (Innovation Relay Centre) i NRW.Europa, sieć the Enterprise Europe Network dla Nadrenii Północnej Westfalii.

353 Ventislav Voikov Szef Unitu Wspólnotowego Serwisu Informacyjnego Badań I Rozwoju (CORDIS) w Biurze Publikacji Unii Europejskiej. Zanim w lutym 2011 rozpoczął prace dla Komisji Europejskiej, sprawował funkcję Sekretarza generalnego rządowej, bułgarskiej Agencji Generalnej Analiz Ekonomicznych i Planowania. Jest dyplomowanym absolwentem Uniwersytetu Leicester (Leicester, UK) oraz posiada dyplom ze specjalizacją w stosunkach międzynarodowych z Uniwersytetu Narodowej i Światowej Ekonomii z Sofii (Sofia, Bułgaria). Paulina Zadura-Lichota Absolwentka Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz studiów podyplomowych Akademii Ewaluacji w Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW. Specjalizuje się w problematyce uwarunkowań przedsiębiorczości oraz determinant rozwojowych sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Autorka publikacji z zakresu rozwoju zasobów ludzkich, postaw przedsiębiorczych w społeczeństwie oraz stanu sektora MŚP w Polsce. Aktualnie Dyrektor Departamentu Rozwoju Przedsiębiorczości i Innowacyjności w Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Dariusz Żuk Prezes Zarządu Polski Przedsiębiorczej think tanku działającego w obszarze przedsiębiorczości. Polska Przedsiębiorcza posiada pierwszą systemową strategię wspierania przedsiębiorczości Droga do Polski Przedsiębiorczej, mającą na celu osiągnięcie przez Polskę do 2020 roku pozycji lidera w obszarze start-upów oraz wykreowanie polskich firm na skalę skype a czy googla. Przewodniczący Rady Nadzorczej AIP Group realizującej strategię Polski Przedsiębiorczej. W skład powołanej grupy instytucji wchodzą takie organizacje jak Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości (największa sieć AIP w Europie), AIP Seed Capital (fundusz zalążkowy) oraz AIP Business Link (tworzona sieć nowoczesnych instytucji wspierających rozwój biznesu).

354 KSIĄŻKA WYDANA PRZY WSPARCIU FINANSOWYM: Bank Zachodni WBK jest bankiem uniwersalnym, który świadczy szeroki zakres usług dla klientów indywidualnych, małych i średnich przedsiębiorstw oraz dużych firm. Oferta banku jest nowoczesna i wszechstronna, odpowiadająca różnym potrzebom klientów w zakresie rachunków bieżących i osobistych, produktów kredytowych, oszczędnościowych, inwestycyjnych, rozliczeniowych oraz ubezpieczeniowych. Usługi finansowe banku obejmują finansowanie handlu zagranicznego, transakcje na rynkach kapitałowych, walutowych i pieniężnych oraz operacje na instrumentach pochodnych. Klient może liczyć na codzienną opiekę ze strony specjalistów, którzy oferują przygotowaną przez bank na korzystnych warunkach ofertę rachunków osobistych, firmowych, depozytowych i kredytowych. Klienci mają do dyspozycji usługi bankowości elektronicznej BZWBK24, dzięki którym mają dostęp do swoich pieniędzy przez Internet i telefon, co pozwala im na sprawne zarządzanie swoimi finansami niezależnie od miejsca, w którym się znajdują i pory dnia. Ofertę produktową banku uzupełniają produkty specjalistyczne oferowane przez spółki zależne, w tym: Dom Maklerski, Finanse&Leasing, Faktor, Asset Managment, Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych (TFI), BZ WBK- Aviva Towarzystwo Ubezpieczeń Ogólnych S.A. i BZ WBK-Aviva Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie S.A. We współpracy z w/w spółkami bank oferuje klientom dostęp do usług maklerskich, funduszy inwestycyjnych, produktów ubezpieczeniowych, leasingowych oraz faktoringowych. Więcej informacji można znaleźć na stronie:

355 QUALITY ALL DEVELOPMENT FINRYAN Grupa Quality Finryan jako Inwestor Zastępczy, zajmuje się kompleksową lub częściową realizacją projektów inwestycyjnych, w zakresie przygotowania inwestycji, finansowania projektów (w tym refinansowania inwestycji z środków funduszy europejskich), wykonawstwa, nadzoru inwestycyjnego oraz rozliczenia inwestycji. Grupa Quality -Finryan posiada podmioty oraz jednostki realizujące następujące prace: W zakresie inwestycyjnym. Finansowanie projektów inwestycyjnych z środków Funduszy Kapitałowych, przy założonych okresach zwrotu do 20 lat i okresach karencji do lat 5, Finansowanie projektów inwestycyjnych z środków Banków, przy założonych okresach zwrotu do 50 lat i okresach karencji do lat 4, Finansowanie projektów inwestycyjnych w ramach montaży finansowych z środków Funduszy Kapitałowych i Banków, Refinansowanie projektów inwestycyjnych z Funduszy Europejskich, Realizacja kompleksowych lub częściowych projektów inwestycyjnych w ramach Zastępstwa Inwestycyjnego, obejmującego opracowanie koncepcji inwestycyjnej, dokumentacji budowlanej, wykonawstwo, wyposażenie, nadzór inwestycyjny i budowlany oraz rozliczenie inwestycji przy jednoczesnym finansowaniu każdego z etapów realizacyjnych. W zakresie doradczym: Doradztwo Prawne i Podatkowe; Audytorska firma biegłych rewidentów; Biuro rachunkowe; Zarządzanie zasobami ludzkimi; Broker ubezpieczeniowy oraz specjalista ds. operacji kapitałowych i finan-

356 sowych; Usługi public relations; Usługi kompleksowego outsourcingu dla podmiotów związanych z ochroną zdrowia. Celem Grupy jest maksymalizacja marż, poprzez kompleksowe zarządzanie inwestycjami. Ponieważ jednak zarządzanie inwestycjami obejmuje bardzo szeroki zakres pracy i wiedzy specjalistycznej (operacje bankowe, ubezpieczeniowe, giełdowe, komercyjne papiery dłużne, analizy finansowe, tarcze podatkowe, rachunkowość zarządcza), działalność taka nie powinna być wykonywana przez jeden podmiot korporacyjny, lecz przez Grupę Kapitałową, dywersyfikującą koszty działalności na wiele podmiotów wzajemnie powiązanych, z których każdy pracując na rzecz Grupy, jednocześnie prowadzi samodzielną działalność operacyjną. Przygotowywanie przez Grupę Quality Finryan na zlecenie Klientów inwestycji i jednocześnie ich wdrażanie, pozwala na realizację nawet bardzo trudnych planów, które w innej sytuacji byłby nieosiągalne. Szeroki zakres usług pozwala Klientom czerpać korzyści z doświadczeń i kontaktów Grupy Quality -Finryan, w tym z ofert finansowania o charakterze preferencyjnym i dotacyjnym. Podstawowe wartości Grupy Quality Finryan to lojalność, dyspozycyjność, kompetencje, oraz życzliwość czyli obrót wartościami w tym materialnymi.

357 MISJA ADAMEDU Inwestowanie w badania i rozwój jest integralną częścią misji naszej firmy. Chcemy tworzyć leki o najwyższej światowej jakości i udostępniać bezpieczną terapię każdemu pacjentowi. Adamed to firma stawiająca przede wszystkim na innowacyjne badania i poszukiwanie leków, na współcześnie dręczące ludzkość choroby i schorzenia. Priorytetem firmy jest tworzenie leków zgodnych z etyką farmaceutyczną. Adamed przoduje w produkcji leków nowej generacji w kardiologi, psychiatrii, pulmonologii, ginekologii a także leków do leczenia infekcji dróg moczowych. W poszukiwaniu leków firma nie szczędzi środków nad badaniami prowadzącymi do wynalezienia leków na takie choroby jak cukrzyca, nowotwory czy chorobą zakrzepowo-zatorową. Firma stawia na rozwój i badania co procentuje, w ostatnich trzech latach firma zgłosiła 22 patenty na własne formuły leków oraz substancje aktywne. Biologiczne i chemiczne laboratoria Adamedu są w pełni dostosowane do wymogów Unii Europejskiej. Posiadamy również jedno z najnowocześniejszych w kraju laboratoriów zajmujące się mikrobiologiczną kontrolą jakości produktów, surowców, opakowań, wody, powietrza, pomieszczeń i personelu na każdym etapie procesu produkcji leków. W styczniu 2000 roku uruchomiliśmy również certyfikowaną przez Polską Agencję Atomistyki specjalistyczną pracownię izotopową. Najnowszym osiągnięciem laboratoriów Adamed jest stworzenie marki Inside, która pozwala przenieść nasze doświadczenie z rynku medycznego w świat dermokosmetyków

358 Microsoft jest międzynarodowym producentem oprogramowania komputerowego, a także dostawcą kompleksowych rozwiązań w modelu cloud computing, aplikacji serwerowych oraz innych technologii informatycznych dla klientów indywidualnych, firm i administracji. Kluczowe produkty firmy to system operacyjny Windows z najnowszą wersją Windows 7, która od momentu premiery osiągnęła rekordowy wynik sprzedaży na poziomie 350 milionów egzemplarzy oraz oprogramowanie biurowe Microsoft Office, dostępne obecnie na rynku w wersji W ofercie spółki znajdują się m.in.: konsola Xbox 360, Windows Live Essentials wraz z pocztą Hotmail, komunikatorem Windows Messenger oraz wirtualnym dyskiem SkyDrive, rozwiązania wspierające zarządzanie z rodziny Microsoft Dynamics, aplikacje serwerowe Microsoft Windows Server System, platforma Windows Azure, a także technologia Microsoft.NET. Microsoft jest również liderem w zakresie rozwiązań oferowanych w modelu chmury obliczeniowej, takich jak Office 365 czyli pakiet rozwiązań dla biznesu oferowanych w formie usług. Firma powstała w 1975 roku w USA i zatrudnia dziś w swoich filiach na całym świecie Microsoft blisko 90 tys. specjalistów z różnych dziedzin. W polskim oddziale firmy, istniejącym od 1992 r., pracuje ponad 300 osób, współpracujących z przeszło 8 tysiącami partnerów i 20 tysiącami inżynierów. Ponadto, w Łodzi i Poznaniu działają Centra Innowacji Microsoft, a we Wrocławiu Centrum Rozwoju Oprogramowania Microsoft. Polski oddział Microsoft konsekwentnie realizuje globalną strategię odpowiedzialności społecznej korporacji, m.in. działając na rzecz zwalczania zjawiska wykluczenia informacyjnego, poprzez upowszechnianie wiedzy i umiejętności informatycznych. W ramach programu Microsoft dla nonprofit, polski oddział Microsoft przekazuje bezpłatnie swoje oprogramowanie organizacjom o charakterze społecznym. W 2007 roku Microsoft Polska

359 otrzymała tytuł Dobroczyńcy Roku 2006 w kategorii Strategiczne programy społecznego zaangażowania firmy, przyznany przez Akademię Rozwoju Filantropii. Od samego początku jednym z głównych elementów polityki firmy jest zaangażowanie w działania na rzecz edukacji. Autorski Projekt Microsoft Partnerstwo dla Przyszłości w 2007 r. został wyróżniony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i pismo Głos Nauczycielski. Od 2009 r. Microsoft Polska we współpracy z Fundacją Dzieci Niczyje oraz fundacją Kierowca Bezpieczny Krzysztofa Hołowczyca, prowadzi także inicjatywę na rzecz bezpieczeństwa młodych internautów Internet. W 2010 r. w Polsce odbyły się światowe finały największego konkursu technologicznego na świecie Imagine Cup, który jest organizowany przez Microsoft od 9 lat. Microsoft konsekwentnie potwierdza swoją wysoką pozycję wśród pracodawców, zajmując od kilku lat czołowe miejsca w badaniach Great Place to Work oraz zdobywając tytuł Najlepszego Pracodawcy w Polsce. Zapraszamy do odwiedzenia polskiej strony firmy Microsoft lub Centrum Prasowego Online com/poland/centrumprasowe/default.aspx albo kontaktu z Centrum Obsługi Klienta Microsoft pod numerem

360 INFORMACJA O WYDAWCY Wszystka wiedza pochodzi z doświadczenia Immanuel Kant INSTYTUT KONSULTANTÓW EUROPEJSKICH jest niezależną organizacją pozarządową, instytutem badawczo-szkoleniowym, działającym non for profit. Głównym obszarem zainteresowań Instytutu jest integracja europejska, innowacja i rozwój wspierany z funduszy europejskich. W swoich celach i działaniach dąży do skutecznego wzrostu kompetencji całego środowiska Konsultantów Europejskich, odpowiedzialnych za skuteczne wykorzystanie funduszy europejskich i działania prorozwojowe. Instytut Konsultantów Europejskich, to na dziś grupa ponad 130 ekspertów z różnych dziedzin m.in.: funduszy europejskich, polityki regionalnej, badań i innowacji, zarządzania projektami, finansów publicznych, audytu, kontroli i ewaluacji, zamówień publicznych, pomocy społecznej, środowiska. Działalność Instytut obejmuje inicjatywy na poziomie prac rozwojowych, badawczych, szkoleniowych, projektowych i doradczych.

361 Instytut jest głównym koordynatorem Education and Accreditation Program European Funds Advisor (Program KFE) w ramach którego, prowadzony jest pierwszy w Unii Europejskiej System Akredytacji standardów kompetencyjnych Konsultantów Funduszy Europejskich. Program KFE Program Kształcenia i Akredytacji Konsultant Funduszy Europejskich (ang. Education and Accreditation Program European Funds Advisor) jest całościową koncepcją edukacyjną w zakresie Przygotowania, Akredytacji i Integracji niezależnych Konsultantów Europejskich posiadających Akredytacje KFE i zawodowo zaangażowanych w skuteczne wykorzystanie funduszy europejskich. Instytut posiada Certyfikate of Accreditation nadany na podstawie dokonanego audytu certyfikacyjnego przez niezależną Radę KFE który uprawnia do organizowania Certyfikowanych Programów Szkoleniowych KFE. Wszystkie programy są przygotowywane i prowadzone wyłącznie przez Akredytowanych Ekspertów i Trenerów powołanych przez Radę KFE. Głównym odbiorcą jest sektor administracji publicznej szczebla centralnego i samorządowego, jednostki sektora finansów publicznych oraz beneficjenci programów pomocowych. W opinii dotychczasowych Klientów ponad 10 letnie doświadczenie i wysoko wykwalifikowana kadra ekspercka jest gwarancją dobrze wykorzystanego czasu przeznaczonego na podnoszenie kwalifikacji i doskonalenie własnych umiejętności na poziomie europejskim. Instytut jest wydawcą serwisu informacyjnego eurofundsnews. Eurofunds- NEWS.pl to profesjonalny serwis informacyjny o funduszach i Unii Europejskiej, przygotowywany dla osób zawodowo zaangażowanych i podejmujących inicjatywy na rzecz integracji europejskiej. Głównym przesłaniem dla redaktorów i dziennikarzy redakcji eurofundsnews jest dostarczanie codzienne najważniejszych informacji z Unii Europejskiej. Oprócz pracy własnych dziennikarzy, którzy przygotowują newsy, artykuły i opracowania publicystyczne, redakcja eurofundsnews na stałe monitoruje ponad 300 najważniejszych portali informacyjnych z UE w wyniku czego przygotowywany jest numerowany pakiet nowych informacji w formie newslettera eurofundsnews, który w godzinach wczesno porannych wysyłany jest do stałych czytelników serwisu. Portal eurofundsnews.pl jest zarejestrowany w rejestrze dzienników i czasopism pod numerem rejestru 329.

362 Instytut jest zarejestrowany w rejestrze grup interesu Komisji Europejskiej (The European Commission and Interest Representatives) numer identyfikacyjny w rejestrze Wśród szczegółowych zadań realizowanych na poziomie UE można wymienić: Reprezentowanie Akredytowanych KFE przed instytucjami europejskimi. Zapewnienie tłumaczeń językowych dla grup zorganizowanych i indywidualnych. Budowanie partnerskich stosunków i wymiana doświadczeń z przedstawicielami innych regionów, w tym polskich biur regionalnych. Nawiązanie i utrwalenie stałych kontaktów z instytucjami europejskimi. Pośrednictwo w zdobywaniu partnerów dla współpracy międzyregionalnej. Monitorowanie prawodawstwa i działań podejmowanych przez instytucje europejskie. Organizacja wizyt studyjnych/szkoleń zagranicznych. Wizyty organizowane są prawie do wszystkich regionów Unii Europejskiej. Instytut jest członkiem Europejskiej Sieci Regionów Badań i Innowacji (European Regions Research and Innovation Network). Instytut nie jest organizacją stronniczą politycznie i nie otrzymuje funduszy od takich organizacji, a także nie korzysta z dotacji od podmiotów publicznych, dla których świadczy usługi. Więcej informacji:

363