Alan Riley Niepewna przyszłość rosyjskiego giganta energetycznego na europejskim zliberalizowanym rynku gazu

Transkrypt

1 Komentarz IK Alan Riley energetycznego na europejskim zliberalizowanym rynku gazu Powoli, acz nieubłaganie, Moskwa zaczyna zdawad sobie sprawę z rzeczywistości, jaką dyktuje zliberalizowany rynek gazu w Europie. Fundamentalna zmiana w skali i płynności rynku gazowego w Europie zachodzi dzięki skumulowanemu wpływowi, jaki wywierają trzeci pakiet energetyczny, działania antymonopolowe Komisji Europejskiej, rosnąca liczba fizycznych połączeo w obrębie unijnego rynku oraz dywersyfikacja źródeł dostaw gazu. Nie oznacza to bynajmniej, że u początku 2012 r. proces ten został w pełni ukooczony. Obecnie jednak działania, których celem jest jednolity i w pełni funkcjonujący rynek gazowy w Europie nabrały silnego rozpędu. Jednolity rynek gazu w Europie stanowi ogromne zagrożenie dla modelu biznesowego Gazpromu. Cała dotychczasowa strategia eksportowa rosyjskiego potentata do UE sprowadza się do zawierania długoterminowych kontraktów opartych o indeksację cen gazu względem cen ropy i sprzedaży surowca stałym zasiedziałym przedsiębiorstwom dominującym na zamkniętych krajowych rynkach. Model ten jest narażony na presję ze strony unijnego prawodawstwa oraz globalnych zmian na rynku energetycznym. Zagrożenie dla modelu biznesowego nie jest jednak zagrożeniem dla samego Gazpromu. Gazprom i Federacja Rosyjska mają największe udokumentowane złoża gazu konwencjonalnego na świecie sięgające 47 trylionów m 3. W odpowiedzi na rozwój jednolitego rynku gazu funkcjonującego w Europie, Gazprom musi stworzyd nowy model biznesowy, który pozwoli mu dobrze prosperowad i odnieśd sukces na swoim największym rynku zbytu. Liberalizacja europejskiej polityki energetycznej W debatach nad liberalizacją europejskiego rynku energetycznego zauważa się tendencję do utożsamiania jej z unijnym prawodawstwem regulującym proces liberalizacji, w szczególności zaś z trzecim pakietem energetycznym. Takie podejście sprawia jednak, że zostaje w tej kwestii pominięte znaczenie innych licznych czynników o charakterze prawnym, podatkowym czy rynkowym, które mają doniosły, jeśli nie dominujący wpływ. Aby precyzyjnie ocenid postęp, jaki dokonuje się w zakresie liberalizacji polityki energetycznej, należy dokonad dogłębnej analizy wszystkich tych czynników. Po pierwsze prawodawstwo unijne: niektórzy krytycy wytykają niedociągnięcia trzeciego pakietu energetycznego. Zasadnicza krytyka skupia się na fakcie, iż ustalone prawodawstwo

2 wcale nie nakazuje pełnego rozdziału własności. Istotnie, chod nie jest on obowiązkowy, to jednak pakiet ten tworzy ramy prawne, które popychają zintegrowane pionowo przedsiębiorstwa sektora energetycznego w kierunku liberalizacji i pełnego rozdziału własności. W przypadku, gdy dane paostwo członkowskie rezygnuje z pełnego rozdziału własności, to na krajowe przedsiębiorstwo zasiedziałe spada ogromna odpowiedzialnośd jako operatora systemów przesyłowych. Istotne znaczenie ma w tym wypadku zasady dotyczące przejrzystości, sprawozdawczości i odseparowania rozdziału działalności. Rozwiązania te nie tylko obniżają wartośd sieci przesyłowej dla operatora przedsiębiorstwa zasiedziałego, ale także umożliwiają konkurencji dostęp do rynku. W nowo powstałych warunkach, trzeci pakiet energetyczny kreuje także przejrzystośd działania, sprawiając, że każdy przypadek niedostosowania się do obowiązującego prawa jest znacznie łatwiejszy do wychwycenia przez Komisję Europejską czy przez konkurencję. Innymi słowy, trzeci pakiet energetyczny stanowi co najmniej znaczące przykręcenie śruby i przyspieszenie tempa procesu liberalizacji. Drugim poważnym czynnikiem jest seria postępowao antymonopolowych prowadzony przez Dyrekcję Generalną ds. Konkurencji. Zostały one zapoczątkowany w czerwcu 2005 r. w związku z badaniem konkurencji w sektorze energetycznym (tzw. Sector Enquiry). Postępowania zostały zapoczątkowane w Europie Zachodniej w formie kontroli przeprowadzonych w maju i grudniu 2006 r. w siedzibach firm i ostatecznie doprowadziło do wszczęcia postępowania przeciwko licznej grupie firm sektora energetycznego. Wizja zapłaty ogromnych kar i odszkodowao przyznanych klientom sprawiła, że dwie z firm, przeciwko którym Dyrekcja Generalna ds. Konkurencji wszczęła postępowanie, tj. E.ON i RWE, ostatecznie zgodziły się na rozdział własnościowy swoich sieci elektrycznych i gazowych. Kolejna seria postępowao obejmująca swym zasięgiem Europę Środkową i Wschodnią rozpoczęła się ostatniej jesieni wraz z kontrolami w biurach Gazpromu w Czechach i Niemczech. Wpływ postępowao antymonopolowych nie może pozostad niedoceniony. Zmuszają one bowiem operatorów przedsiębiorstwa zasiedziałe do dzielenia się dostępem do infrastruktury przesyłowej. Z drugiej strony ośmiela to ich konkurentów do wysuwania żądao dostępu do sieci przesyłowych, a nowe podmioty do wchodzenia na rynek. Perspektywa uruchomienia postępowania antymonopolowego wisi jak przysłowiowy miecz Damoklesa nad głowami największych krajowych przedsiębiorstw zasiedziałych jeden fałszywy ruch i Dyrekcja Generalna ds. Konkurencji zapuka do ich drzwi. Trzecim czynnikiem jest rosnąca infrastruktura przesyłowa obejmująca kraje Unii Europejskiej. W ramach europejskiego programu energetycznego zainwestowano ponad 1 bilion EUR w budowę połączeo międzysystemowych w obrębie całej UE. To właśnie te małe projekty, zakładające budowę interkonektorów gazowych czy umożliwiające odwrócenie kierunku przepływu gazu w istniejących gazociągach, miały ogromne znaczenie dla otwierania się krajowych rynków na konkurencję. Budowa nowych terminali regazyfikacyjnych w całej UE w równym stopniu zachęca do inwestowania w nową infrastrukturę, co jeszcze bardziej rozwinie istniejącą sied połączeo międzysystemowych. W

3 celu maksymalizacji zwrotu kosztów inwestycji w nową infrastrukturę istotne jest, by budowad gazociągi, które dostarczają surowiec i biegną przez terytorium co najmniej jednego paostwa członkowskiego. Taki sam scenariusz jest prawdopodobny w przypadku rozpoczęcia wydobycia gazu łupkowego, który przewiduje budowę gazociągu przebiegającego przez więcej niż jedno paostwo UE. W przypadku polskich producentów gazu łupkowego chodziłoby na przykład o sprzedaż gazu na atrakcyjnym niemieckim rynku. Ostatnim głównym czynnikiem jest wzrost dywersyfikacji źródeł dostaw. Prognozy zwiększenia globalnej produkcji LNG z 240 bcm w 2008 r. do niemal 400 bcm do roku 2015 w połączeniu ze spadkiem popytu na LNG w Stanach Zjednoczonych stworzyły warunki do powstania bardziej płynnego i zdywersyfikowanego rynku energetycznego w Europie. Dodatkowo, w kwestii dalszych źródeł pozyskiwania gazu należy wspomnied o zwiększonych dostawach surowca rurociągiem norweskim i algierskim oraz istniejących perspektywach na przesył azerskiego gazu Korytarzem Południowym czy zwiększenie dostaw gazu z Bliskiego Wschodu. Pod koniec dekady na terenie samej Europy zaistnieje też szansa na pozyskiwanie gazu z łupków. Nawet jeśli faktyczne wydobycie gazu łupkowego na terenie Europy okaże się względnie niewielkie, to zwiększona produkcja tego surowca w skali światowej najprawdopodobniej pociągnie za sobą wzrost dostępności LNG i zwiększenie dostaw surowca rurociągami dla Europy. Dywersyfikacja źródeł dostaw surowców energetycznych do Unii Europejskiej zwiększa szansę na pełną liberalizację rynku, gdyż rywalizacja pomiędzy dostawcami gazu będzie możliwa na każdym poziomie w łaocuchu dostaw, a nie tylko na szczeblu detalicznym czy hurtowym. Jeśli weźmiemy pod uwagę skumulowany wpływ trzeciego pakietu energetycznego, postępowanie antymonopolowe, rosnącą infrastrukturę fizyczną czy zwiększoną dywersyfikację źródeł dostaw to dopiero zestawienie tych wszystkich czynników, a nie tylko kwestia samego trzeciego pakietu energetycznego unaoczni nam, że rzeczywiście robimy postępy na drodze do w pełni funkcjonującego jednolitego rynku gazowego w Europie. Model biznesowy Gazpromu Model biznesowy rosyjskiego giganta opierał się przede wszystkim na zawieraniu długoletnich umów na dostawy gazu z przedsiębiorstwami zasiedziałymi działającymi na krajowych rynkach paostw UE po cenie powiązanej z ceną ropy. Dzięki temu mógł przynajmniej w teorii inwestowad w eksploatację kosztownych pól gazonośnych Jamał i Sztokman na dalekiej północy. Umowy były negocjowane z każdym krajowym przedsiębiorstwem zasiedziałym z osobna, a zakontraktowany gaz nie mógł opuścid granic paostwa, z którym Gazprom zawarł umowę na dostawy. Równoległy handel gazem był zabroniony. Taki model biznesowy był bardzo bezpieczny i przewidywalny dla Gazpromu. Niestety, zanim na dobre rozpoczęto prace nad liberalizacją rynku, został on zakwestionowany przez unijne prawo. Zakaz równoległego handlu gazem został uznany za zakaz eksportu, który jest

4 całkowicie nielegalny z punktu widzenia unijnego prawa dotyczącego konkurencji. Pod groźbą wszczęcia przez Komisję Europejską postępowania w tej sprawie, zakaz reeksportu został usunięty najpierw z umów dotyczących Europy Zachodniej, a ostatnio też dotyczących wschodniej części Europy. Przytoczone powyżej przykłady nacisków ze strony UE na liberalizację rynku jeszcze poważniej zagrażają pozycji Gazpromu. Rozdział własnościowy oraz ograniczenia wprowadzone wraz z wejściem trzeciego pakietu energetycznego uniemożliwiają przedsiębiorstwom energetycznym zawieranie z Gazpromem takich samych umów jak w przeszłości. Co więcej, zasada dostępu strony trzeciej do infrastruktury ułatwia podmiotom posiadającym taoszy gaz konkurowanie z Gazpromem i z przedsiębiorstwami zasiedziałymi poprzez bezpośrednią sprzedaż gazu odbiorcom. W analizie Instytutu Kościuszki czytamy ponadto, że wymogi dotyczące rozdziału własnościowego utrudniają Gazpromowi dostęp do infrastruktury i dystrybucję gazu na europejskim rynku. Jakby tego było jeszcze mało, wraz z pojawianiem się na rynku europejskim gazu z innych źródeł niż dotychczasowe, coraz trudniej jest utrzymad ceny oparte o indeksację ropy. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, nowi gracze, by zdobyd udziały na rynku, często sprzedają gaz po cenie niższej od cen indeksowanych do cen ropy, jakie stosuje Gazprom. Po drugie, wraz z pojawianiem się coraz większej liczby firm i coraz bardziej zaciekłą rywalizacją wśród dostawców gazu, istnieje duże niebezpieczeostwo dla Gazpromu, że same przedsiębiorstwa zasiedziałe zaczną twierdzid, że indeksacja względem cen ropy jest bezprawna i nie zdaje egzaminu. Co ciekawe, kilka niemieckich i polskich firm zdecydowało się już zakwestionowad legalnośd klauzul o indeksacji cen ropy zawartych w umowach z Gazpromem. Częśd ich wywodu prawnego opiera się na argumencie o głębokich zmian na rynku, jakie dokonały się w kierunku konkurencji pomiędzy dostawcami gazu, powodując, że praktyka indeksowania cen gazu względem cen ropy traci rację bytu. Wniosek: poddanie się liberalizacji ratunkiem dla Gazpromu Energetycznemu gigantowi nie grozi wypadnięcie z biznesu. Gazprom ma bowiem dostęp do największych udokumentowanych zasobów gazu konwencjonalnego na świecie, a Europa potrzebuje gazu. Musi jednak zrewidowad swój model prowadzenia biznesu. Jeśli tego nie dokona, istnieje realne ryzyko, że zostanie zredukowany do dostawcy ostatniej szansy na rynku europejskim, tracąc i udziały w tym rynku, i wpływy. Z drugiej strony, jeśli Gazprom unowocześni swój model biznesowy, może w ten sposób zwiększyd swoją rentownośd i utrzymad wpływy. Modernizacja ta nie koniecznie musi odbyd się pod dyktando Europy. Kluczową kwestią jest zachęcenie do wydajności i racjonalnego gospodarowania. To mogłoby doprowadzid do liberalizacji rynku, ale tylko w takim stopniu w jakim może ona byd osiągnięta w rosyjskich realiach. Oznacza to na przykład, utrzymanie przez paostwo pieczy nad siecią przesyłową w

5 zamian za oddanie spółek-córek Gazpromu po części w ręce paostwowe, prywatne i zagraniczne w celu pobudzenia wydajności i konkurencyjności w obrębie sektora energetycznego. Rosyjski potentat powinien też poważnie rozważyd kontynuowanie kosztownych projektów związanych z pracami nad eksploatacją złóż Sztokman i Jamał, i zamiast tego skupid się na wydobyciu gazu z taoszych, chod drugorzędnych, pól gazonośnych przy wykorzystaniu pobliskiej infrastruktury czy eksploatacji zasobów gazu łupkowego zalegających w pobliżu istniejących rurociągów. Skupienie się na konkurencyjności, wydajności i niskich kosztach produkcji gazu jest konieczne. W Europie z funkcjonującym jednolitym rynkiem gazu oraz rywalizacją pomiędzy dostawcami tego surowca, Gazprom potrzebuje taniego gazu, by móc konkurowad na europejskim rynku. Alan Riley - profesor prawa w City Law School z siedzibą w Grays Inn, należącej do City University London. W ciągu ostatniej dekady obszernie pisał na temat prawa energetycznego i polityki energetycznej. Obecnie zajmuje się szeregiem zagadnieo dotyczących liberalizacji i regulacji rynku w odniesieniu do rosyjskiego i europejskiego rynku gazu.