WSTĘP. To nie konflikt jest źródłem nieporozumień i walki

Transkrypt

1 To nie konflikt jest źródłem nieporozumień i walki między ludźmi, lecz sposób jego rozstrzygania. 1 WSTĘP śycie kaŝdego człowieka składa się z mozaiki sytuacji, zachowań, emocji. KaŜdy z nas uczestniczy i zarazem tworzy róŝnorodne typy relacji międzyludzkich. Niestety bardzo często są to sytuacje wywołujące konflikty i nieporozumienia. Konflikt w najszerszym znaczeniu to wszelkie zetknięcie się sprzecznych dąŝeń. 2 Znamy róŝne płaszczyzny konfliktów m.in.: gospodarcze (rodzące się w przypadku fuzji przedsiębiorstw; konflikty między partnerami w biznesie, między inwestorami i wykonawcami etc.), administracyjne (np. podział gruntów), pracownicze (wynikających z prawa pracy i innych układów zbiorowych), rodzinne, spory sąsiedzkie, konflikty rówieśnicze lub teŝ nieporozumienia na linii uczeń nauczyciel, a takŝe konflikty o podłoŝu karnym (np. konflikt między sprawcą a ofiarą przestępstwa, konflikty z udziałem nieletnich etc.). Sposobów na rozwiązanie w/w przykładów sporów jest kilka. Gdy mamy do czynienia z konfliktem to zwykle rozwiązujemy go poprzez: bezpośrednie rozmowy, negocjacje, mediacje, decyzję administracyjną, arbitraŝ lub teŝ poprzez orzeczenie sądu. W przypadku bezpośredniej rozmowy mamy największy wpływ na to, co stanie się z naszą sprawą, rozwiązujemy ją bowiem w sposób moŝliwie najbardziej prywatny. Negocjacje nie pozostawiają nam juŝ tak duŝego marginesu prywatności. Trzy ostatnie moŝliwości rozwiązywania konfliktów są juŝ sytuacjami, w których proces dochodzenia naszych racji zatraca prywatny charakter i jednocześnie maleje co raz bardziej nasz wpływ na ostateczny rezultat naszego sporu, a w wielu przypadkach jesteśmy go nawet pozbawieni. W niniejszej pracy zajmę się opisaniem konkretnych problemów o charakterze rodzinnym, ich przyczyn, czasu trwania i specyficznej moŝliwości ich rozwiązywania a mianowicie mediacji, który staje się coraz bardziej popularną alternatywą dla rozpraw sądowych. Skoncentruję się na zawodzie mediatora rodzinnego i postaram się wysunąć jak najgłębsze wnioski z przeprowadzonych przeze mnie badań. 1 J. Gut, W. Haman: Docenić konflikt: od walki i manipulacji do współpracy, Warszawa 1993, s S. Tusznio, M. Wojtkowiak: Mediacje i negocjacje jak formy rozwiązywania konfliktu, Kielce 2004, s

2 Rozdział 1. Mediacje rodzinne. Jednym ze sposobów rozwiązywania konfliktów między członkami rodziny jest mediacja rodzinna. Coraz częściej z pomocy mediatora korzystają osoby, które chcą uniknąć postępowania przed sądem. Mediacja jest taką formą rozwiązywania sporu, której celem jest obopólna satysfakcja oraz zaspokojenie potrzeb i interesów obu spornych stron. Mediacja to proces ludzki, oparty o sprawiedliwość naprawczą, bowiem naprawa a nie kara jest istotą sprawiedliwości. 3 Skutkuje to sytuacją, w której nie ma przegranego. Istotą jest dobrowolna praca nad osiągnięciem wspólnego rozwiązania i trwałe przestrzeganie jego ustaleń Konflikty rodzinne. Jakie sprawy podlegają mediacjom rodzinnym?: I. Tzw. mediacje przedmałŝeńskie, czyli kontrakty przedślubne (intercyzy), które dotyczą kwestii majątkowych i finansowych. Z takich mediacji mogą korzystać zarówno osoby, które zawierają związek małŝeński po raz pierwszy, jak i ci, którzy wiąŝą się powtórnie. W tej grupie mediacji rodzinnych warto równieŝ wspomnieć o innym przedmiocie moŝliwego sporu, jakim jest np. wybór religii, w jakiej mają być wychowywane dzieci, w sytuacji gdy oboje rodzice są wyznawcami innych światopoglądów. II. Sprawy rozwodowe, które bardzo często nazywa się równieŝ mediacjami około rozwodowymi. Pojawiają się one wówczas, gdy małŝeństwo podjęło juŝ decyzję o formalnym zakończeniu związku małŝeńskiego, lub teŝ liczy się z moŝliwością wystąpienia takiej sytuacji. Rozwód powoduje wiele problemów i sprzeczności, które wymagają wspólnego rozwiązania, jak np. warunki rozstania, podział majątku, płacenie alimentów, opieka nad dziećmi czy teŝ uregulowanie kontaktów z nimi. III. Problemy pojawiające się w zrekonstruowanych rodzinach. Dotyczą one kwestii takich jak: traktowanie obecnego partnera w ten sam sposób jak tego ze związku poprzedniego, zobowiązania wobec poprzedniego współmałŝonka i ewentualnych dzieci, problemy emocjonalne dzieci związane z nową rodziną etc. IV. Kolejna grupa spraw dotyczy problemów, jakie wynikają z posiadania starszych rodziców. MoŜe tutaj chodzić o trudności związane z opieką i miejscem zamieszkania rodziców lub teŝ czasem o kwestie spadkowe. 3 KODEKS ETYKI MEDIATORA wydany przez Polskie Centrum Mediacji w Warszawie, 2006, s. 12 2

3 V. Sprawy adopcyjne. Mediacje mogą dotyczyć podjęcia pełnej, świadomej decyzji o zrzeknięciu się władzy rodzicielskiej nad dzieckiem oddawanym do adopcji, a takŝe wzajemnych relacji między rodzicami biologicznymi i adopcyjnymi. Oprócz wyŝej wymienionych przykładów sytuacji, w których moŝe być zastosowana mediacja, istnieją równieŝ takie, w których ten środek rozwiązywania sporu jest niepoŝądany. Chodzi mianowicie o konflikty, których źródłem są: problemy alkoholowe, uzaleŝnienia od środków wpływających na świadomość i stany psychiczne (np. depresja). Osoby borykające się z takimi problemami często nie są w stanie samodzielnie podejmować decyzji, a to z kolei łamie jedną z podstawowych zasad mediacji. W przypadku występowania przemocy w rodzinie równieŝ wyklucza się prowadzenie mediacji 4, choć ten aspekt od dawna jest kwestią sporną między mediatorami. Z powyŝszych ustaleń moŝemy zatem wyodrębnić cele, jakim słuŝy instytucja mediacji. Zatem celem mediacji rodzinnych jest pomoc stronom w negocjacjach między sobą i wypracowaniu wspólnego porozumieniach w następujących sprawach: a. podjęcie ostatecznej decyzji w sprawie rozwodu, b. przygotowanie małŝonków do godnego przeprowadzenia rozwodu, c. uregulowanie zasad opieki na dzieckiem, d. ustalenia finansowe i własnościowe, e. wszystkie inne sprawy, które wymagają wspólnych rozwiązań Pojęcie i zasady mediacji. Instytucja mediacji naleŝy do tzw. alternatywnych sposobów rozstrzygania sporów. ADR (Alternative Dispute Resolutions) polega na rozwiązywaniu konfliktu przez strony, bez oddawania decyzji w ręce osób trzecich. 6 Istnieje wiele definicji mediacji, ale kaŝda z nich zawiera pewne wspólne elementy tak charakterystyczne dla tej instytucji. Pozwolę sobie przytoczyć dwa przykłady takich definicyjnych sformułowań, a które moim zdaniem najpełniej wyraŝają ideę i zamysł mediacji. Definicja Christophera W. Moore a przytoczona przez Hannę Przybyłę-Basistę w jednym z jej tekstów mówi o tym, Ŝe [...] mediacja jest interwencją w toczące s/ę negocjacje lub konflikt podjętą przez akceptowaną trzecią stronę, która nie ma autorytatywnej władzy pozwalającej na podjęcie decyzji rozstrzygającej spór, lecz pomaga stronom w dobrowolnym osiąganiu przez nie wzajemnie akceptowanego S. Tusznio, M. Wojtkowiak: Mediacje i negocjacje jak formy rozwiązywania konfliktu, Kielce 2004, s A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s

4 porozumienia w kwestiach spornych 7. I druga: Mediacja (łac. mediare być w środku) to dobrowolny i poufny proces dochodzenia do rozwiązania sporu, prowadzony w obecności osoby neutralnej mediatora. 8 Oprócz stron sporu i osoby mediatora, w definicjach występuje bardzo waŝny czynnik mianowicie ściśle określone zasady, według których powinny być prowadzone mediacje, a takŝe które określają sposób zachowania mediatora wobec stron. Tymi zasadami są: Dobrowolność udział w mediacji jest dobrowolny. Nikt nie ma prawa wywierać presji i nakłaniać strony do mediacji. Mediacje moŝna zakończyć na kaŝdym jej etapie. Bezstronność mediatora wszystkie strony sporu powinny być traktowane przez mediatora z taką samą uwagą. Mediator nie moŝe przychylać się do racji Ŝadnej ze stron. W przypadku gdy mediator zostanie osądzony o stronniczość, strony mają prawo do zmiany osoby mediatora. Neutralność mediator nie proponuje rozwiązań, niczego nie narzuca, nie przekonuje i nie wyraŝa własnej opinii w sprawie. Mediator pomaga jedynie w samodzielnym podjęciu decyzji i akceptuje wszelkie rozwiązania (w tym brak porozumienia). Poufność treści rozmów, wszelakie informacje i dokumenty nie mogą być ujawnianie bez zgody stron. Mediator jest zobowiązany do zachowania w tajemnicy wszystkich faktów dotyczących danej sprawy, chyba Ŝe strony zwolnią go z tego obowiązku. W przypadku mediacji obligatoryjnych poufnością nie jest objęta umowa końcowa, która musi być zatwierdzona przez sąd. Uznanie zasad mediacji i osoby mediatora strony mają prawo do zmiany osoby mediatora, jeśli uznają to za potrzebne. Od stron wymaga się równieŝ akceptacji wszystkich reguł mediacji. Mediator ma obowiązek poinformowania stron o kosztach mediacji. Klientom podczas mediacji przysługuje prawo korzystania z porad innych specjalistów (np. prawnik, psycholog). Profesjonalizm mediatora mediator musi posiadać wiedzę w dziedzinie komunikacji i rozwiązywania konfliktów, znać techniki mediacyjne, przestrzegać procedur mediacyjnych i zasad etyki zawodowej. Strony są upowaŝnione do poznania kwalifikacji swojego mediatora. Szacunek osoba mediatora musi stworzyć atmosferę szacunku i zrozumienia, bez względu na róŝnice zdaniowe między stronami. Do przeprowadzenia mediacji 7 H. Przybyła-Basista: Proces mediacji rodzinnych od teorii do praktyki, MEDIATOR 21 (2/2002),s. 6 8 L. Jędrzejewska: Wykorzystanie mediacji w sprawach cywilnych, MEDIATOR 40 (1/2007), s.13. 4

5 powinno się wybrać bezpieczne i neutralne miejsce. W szczególności mediacja w Ŝadnym wypadku nie powinna odbywać się w mieszkaniu którejś ze stron konfliktu ani teŝ np. w kawiarni lub restauracji. Nie jest ona bowiem ani spotkaniem o charakterze towarzyskim, ani mającym na celu załatwienie jakiegoś czysto prywatnego interesu, a jej gospodarzem z natury rzecz ma być mediator. 9 Skierowanie ku przyszłości mediacja jest po to, by wypracować pomysł na zakończenie danego sporu i dalsze Ŝycie. Troska o dzieci rolą mediatora jest pomoc rodzicom w jak najlepszym zadbaniu o interesy dzieci i sformułowanie odpowiedniego planu opieki rodzicielskiej. W niektórych sytuacjach i za zgodą rodziców, dziecko moŝe wziąć udział w mediacji Mediacje obligatoryjne i dobrowolne. Ze względu na sposób zgłoszenia się do mediacji wyróŝniamy pojęcie mediacji dobrowolnych i obligatoryjnych. Mediacje dobrowolne (pozasądowe) to system, w którym osoby same i dobrowolnie zgłaszają się do mediatora (voluntary mediation). Natomiast mediacje sądowe lub obligatoryjne dotyczą osób, które są kierowane na mediacje przez sąd (mandatory mediation). Liczba spotkań w obu przypadkach zaleŝy głównie od głębokości sporu. W niektórych przypadkach wystarczy jedno spotkanie, w innych zaś potrzeba więcej sesji. Ta kwestia na bieŝąco jest ustalana ze stronami. Jedno spotkanie zazwyczaj trwa od jednej do trzech godzin. Cechą charakterystyczną mediacji obligatoryjnych jest to, Ŝe są ograniczone tylko do spraw dotyczących opieki nad dzieckiem i regulacji kontaktów z nim, z reguły w związku ze złoŝeniem pozwu rozwodowego (lub o separację). 11 Sprawy dotyczące kwestii finansowych i własności z reguły wykluczają moŝliwość przeprowadzania takich mediacji. Mediacje obligatoryjne mogą być kierowane zarówno do mediatorów z listy sądowej lub teŝ do niezaleŝnych ośrodków mediacyjnych, i prowadzone są w ciągu jednego miesiąca z moŝliwością sądowego ich przedłuŝenia. Sędziowie imiennie kierują daną sprawę do wybranego z listy mediatora. 2. Ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 28 lipca 2005r mówi, Ŝe Sąd moŝe skierować strony do 9 E. Bieńkowska, Poradnik mediatora, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1999, s broszura Stowarzyszenia Mediatorów Rodzinnych, Gdy rodzina się rozpada: potrzeby, decyzje, rozwiązania, 2006r, s H. Przybyła-Basista: Proces mediacji rodzinnych od teorii do praktyki, MEDIATOR 21 (2/2002),s. 16 5

6 mediacji tylko raz w toku postępowania 12. Całe postępowanie zachowuje jednak swój dobrowolny charakter, gdyŝ strony mają prawo nie zgodzić się na przeprowadzenie mediacji. Sąd nie moŝe wydać ostatecznej decyzji, bez wcześniejszego podjęcia próby rozwiązania konfliktu poprzez mediacje. Wyniki osiąganych porozumień mediacyjnych są róŝne. MoŜe nim być całkowita zgoda, częściowe porozumienie lub teŝ rozwiązanie tymczasowe. Przy czym osoba mediatora nie moŝe być przesłuchiwana przez sąd w roli świadka tutaj zastosowanie ma jedna z zasad mediacyjnych, mianowicie zasada poufności. Jeśli sąd zatwierdzi ugodę mediacyjną (Załącznik IV), wówczas osiąga ona moc ugody zawartej przed sądem i wprowadza w Ŝycie wszystkie zawarte w niej postanowienia. Jeśli chodzi o kwestie finansowe mediacji sądowych to [...] wynagrodzenie mediatora wynosi 1 procent wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niŝ 30 zł i nie więcej niŝ 1 tys. zł. W przypadku gdy wartość przedmiotu sporu nie jest wymierna, pierwsze spotkanie mediacyjne kosztuje 60 zł, a kaŝde następne 25 zł. Jeśli w wyniku skierowania sprawy do mediacji z sądu, strony osiągną porozumienie, otrzymują zwrot ¾ wydatków poniesionych w związku z rozprawą 13. Natomiast Zdaniem Zespołu do Spraw Wprowadzania Mediacji w Polsce, wynagrodzenie za przeprowadzanie mediacji sądowej powinno być równowaŝne wynagrodzeniu biegłego sądowego, które pobiera on za przeprowadzoną ekspertyzę 14. Mediacje dobrowolne stanowią niejako pełną alternatywę procesu sądowego i są wobec niego absolutnie niezaleŝne. W systemie tym nie istnieją ograniczenia dotyczące wyboru tematów spornych. Klienci mediacji dobrowolnych są bardziej świadomi swych problemów i zaangaŝowani w poszukiwanie porozumienia. Wynika to całkowicie z osobistej chęci klientów do zgłoszenia się na mediacje. Nie ma Ŝadnego ograniczenia czasowego. O czasie trwania takich mediacji decydują strony wraz z mediatorem. Kwestią umowną są równieŝ koszty udziału w mediacji, które zwykle są ustalane wspólnie z mediatorem na pierwszym spotkaniu lub teŝ wynikają one z cennika danego ośrodka mediacyjnego. Cena zaleŝy od rodzaju sprawy, ale z reguły wynosi od 100 zł za godzinę sesji. PrzewaŜnie wszelkie koszty mediacji rozłoŝone są między uczestniczące strony po połowie, lub teŝ w inny sposób, zaleŝny od sytuacji materialnej obu stron E. Górska, A. Banaszek.: Mediacja jako jedna z form nowoczesnej pracy socjalnej tworzenie ośrodka mediacji przy ośrodku pomocy społecznej, w : PRACA SOCJALNA, IRSS, Rok XVI, s.62. 6

7 1.4.Przebieg mediacji rodzinnej. Rozpoczęcie procesu mediacji powinno być poprzedzone zawarciem kontraktu mediacyjnego, najlepiej pisemnego (Załącznik I). Taki dokument szczegółowo określa m. in.: rodzaj konfliktowej sprawy, bezstronność mediatora, moŝliwość przerwania mediacji, przebieg sesji mediacyjnych, prawo stron do konsultacji z prawnikiem, sporządzenie umowy kończącej mediację, wysokość opłat etc. 15 Ch. Moore jest autorem koncepcji opisującej 12 etapów w prowadzeniu mediacji, czyli jak mediator powinien zaplanować przebieg mediacji: 1) Zainicjowanie kontaktu ze stronami sporu (objaśnienie zainteresowanym istoty procesu mediacji, budowa wiarygodności, zmotywowanie do podjęcia mediacji). 2) Podjęcie decyzji w sprawie wyboru strategii prowadzenia mediacji (wybór strategii, która będzie najlepszym sposobem rozwiązania konkretnego sporu przy uwzględnieniu cech osobowościowych klientów). 3) Zgromadzenie i przeanalizowanie podstawowych danych (informacje o stronach sporu, analiza istoty danego konfliktu). 4) Ustalenie planu mediacji (rozplanowanie typowych posunięć wcześniej wybranej strategii). 5) Budowa atmosfery zaufania i współpracy. 6) Początek sesji mediacyjnej (ustalenie reguł zachowania, określenie dyskusyjnych kwestii, pomoc w wyciszeniu nadmiernych emocji). 7) Definicja spraw do rozwiązania (wyraŝenie zgody przez strony na omawianie pewnych kwestii, ustalenie kolejności poruszanych spraw). 8) Ujawnianie interesów stron na płaszczyźnie formalnej i psychologicznej. 9) Przedstawienie róŝnych opcji rozwiązań (prezentacja alternatywnych pomysłów, wskazanie na róŝnorodność dogodnych dla obu stron rozwiązań). 10) Ocena moŝliwości rozwiązań, przy uwzględnieniu interesów stron (rozwiązanie kwestii koszów i korzyści dla kaŝdej ze stron, wynikających z wyboru danego rozwiązania). 11) Osiąganie stopniowego porozumienia (zbliŝenie spornych stanowisk, ustalenie zasad porozumienia akceptowanego przez strony). 15 H. Przybyła: Mediacja małŝeńska w spawach rozwodowych; w: Wybrane metody diagnostyki i interwencji psychologicznej w sądowych sprawach rodzinnych, pod red. Jana M. Stanika, Katowice 1994, s

8 12) Formalne porozumienie (procedura formalizowania osiągniętego porozumienia, środki oceny i kontroli przestrzegania umowy). 16 Widzimy zatem jak szczegółowo rysuje się nam obraz przeprowadzania mediacji (Załącznik II). Szczególna w tym rola mediatora, by umiejętnie prowadzić rozmowę ze stronami. Musi on zatem posiadać określone umiejętności komunikacyjne i szeroki warsztat technik mediacyjnych. Do tej kwestii powrócę w późniejszych rozdziałach. Ponadto Alison Taylor opracowała mniej dogłębną strategię dotyczącą konkretnie mediacji rozwodowych, ale która z kolei bardziej skupia się na aspektach prawnych końcowej umowy mediacyjnej. Pozwolę sobie tylko przywołać owe fazy danego procesu: 1) Wprowadzenie tworzenie zaufania, nawiązanie ze stronami kontaktu sprzyjającego dalszemu rozwijaniu procesu mediacji. 2) Identyfikacja problemów wyodrębnienie spraw spornych. 3) Tworzenie opcji i alternatywnych rozwiązań. 4) Negocjacje i podejmowanie decyzji. 5) Klaryfikacja pisanie dokumentu końcowego. 6) Ocena formalno-prawna przygotowanego dokumentu. 7) Wprowadzenie porozumienia w Ŝycie, ocena i sprawdzenie. 17 Owocem kaŝdej mediacji jest umowa, jaką zawierają strony w drodze wspólnie wypracowanego porozumienia. Taka umowa mediacyjna (Załącznik III) jest przygotowywana przez mediatora i powinna zawierać: opis problemów z punktu widzenia kaŝdej ze stron, wspólnie wybrane sposoby rozwiązania danego sporu, powody wyboru takiego rozwiązania oraz określenie celu umowy. Niekiedy istnieje potrzeba sformułowania takiej umowy w języku prawniczym, w sytuacji gdy ma być ona wykorzystana przed sądem. We wszystkich przypadkach poŝądana jest pisemna forma umowy mediacyjnej. 16 H. Przybyła-Basista: Proces mediacji rodzinnych od teorii do praktyki, MEDIATOR 21 (2/2002),s H. Przybyła-Basista: Proces mediacji rodzinnych od teorii do praktyki, MEDIATOR 21 (2/2002),s

9 Rozdział 2. Mediator rodzinny. Mediator jako współczesny zawód jest stosunkowo nowym wynalazkiem na polskim rynku zawodów. Kraje takie jak USA czy Wielka Brytania posiadają dłuŝszą, juŝ ponad 30- letnią tradycję mediacji, jak i równieŝ uregulowań prawnych dotyczących osoby mediatora. Zobaczmy zatem jak przedstawiał się rozwój tego, który jest w środku w polskim społeczeństwie, aŝ do czasów nam współczesnych Historia zawodu i obecny status prawny mediatora. Konflikty wszelakiego typu, w tym szczególnie konflikty rodzinne towarzyszyły ludziom od zarania dziejów. W czasach kiedy prywatność nie była jeszcze dobrem osobistym, rozwiązywaniem sporów w osadach zajmowały się zgromadzenia starszyzny, jako zbiór ludzi, którzy posiadali największą mądrość Ŝyciową. Z czasem pogodzenie skonfliktowanych stron zaczęło naleŝeć do zgromadzeń sąsiedzkich, czyli do osób które najlepiej znały skłócone osoby. Później w rozwiązywanie sporów angaŝowały się organizacje religijne. Następnie po radę proszono zarządców miejskich i dyplomatów, a nawet duchownych. MoŜna dostrzec zatem pewną ewolucję instytucji doradzającej w sporze lub teŝ decydującej o jego wyniku, a mianowicie chodzi tutaj o liczbę tych osób. Widzimy, Ŝe początkowo było ich kilka, wszyscy razem naradzając się mieli pomóc stronom w pogodzeniu się. Stopniowo jednak ta liczba ulegała zmniejszeniu aŝ do jednej osoby. Świadczy to zarówno o przemianach kulturowych społeczeństwa, w którym problemy chciano rozwiązywać w jak najmniejszym gronie, a ponadto było to wynikiem wyodrębniającej się sfery prywatnej Ŝycia. Mimo tych zmian [...] polubowne rozwiązywanie sporów polegało więc zawsze na poszukiwaniu indywidualnych rozwiązań problemu na podstawie pewnego uznawanego powszechnie systemu wartości i zasad 18. W ostatnim okresie coraz bardziej uwidoczniły się idee praw człowieka i rozwinęło się społeczeństwo obywatelskie. Z jednej strony zwiększa się rola organizacji pozarządowych, a z drugiej rodzi się kryzys zaufania wobec tradycyjnego wymiaru sprawiedliwości. Rodzi się problem polegający na pytaniu czy Ŝycie prywatne (np. konflikty małŝeńskie) to sfera, w którą Państwo (sądy) moŝe ingerować? Coraz rzadziej zgadzamy się z tym sformułowaniem, chcąc by nasze prawno-rodzinne problemy mogły być rozwiązane poza salą sądową, i by nie były zdane tylko i wyłącznie na wolę sędziego. Z takiej sytuacji wynikała 18 A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s. 18 9

10 zatem potrzeba wprowadzania pewnych zmian instytucjonalnych. Powodem tego była stale wzrastająca liczby rozwodów, zmiany wzorców rodziny, zbyt duŝe obciąŝenie sądów etc. Tak narodziła się idea wprowadzenia instytucji mediacji do polskiego prawa cywilnego i karnego. Na potrzeby niniejszej pracy zajmę się tylko tą pierwszą gałęzią prawa. Do grudnia 2005 posiedzenia pojednawcze funkcjonowały w Polsce jako integralny element procesu rozwodowego (na mocy art. 436 KPC), a ich celem miała być próba pogodzenia zwaśnionych małŝonków i skłonienie ich do zawieszenia lub zaniechania decyzji o rozwodzie. 19 W lipcu 2005r. do polskiego prawa wprowadzono nowelizację kodeksu postępowania cywilnego (tzw. ustawa mediacyjna), ustanawiając tym samym mediację jako alternatywę dla drogi sądowej. Nowelizacja zaczęła obowiązywać od grudnia 2005r. Sądy miały zatem moŝliwość kierowania spraw do konkretnych, wyspecjalizowanych w prowadzeniu mediacji osób, a nie jak wcześniej do Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno- Konsultacyjnych. Upowszechnianie mediacje miało swoich entuzjastów i przeciwników. Głównym problemem była dyskusja dotycząca braku sztywnych reguł proceduralnych w prowadzeniu mediacji. Dla jednych stanowiło to wadę, dla innych natomiast zaletę mediacji. Jak zatem rozwiązano kwestię samej osoby mediatora z punktu widzenia prawa? Podczas prac sejmowych argumentowano, wbrew stanowisku środowiska mediatorów, Ŝe ustawowe stworzenie wymogu uzyskania odpowiednich kwalifikacji do prowadzenia mediacji, prowadziłoby do stworzenia kolejnego zawodu, który najprawdopodobniej będzie starał się zaraz zamknąć. 20 Po licznych kontrowersyjnych dyskusjach zawód mediatora doczekał się swojej pozycji w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności. Nazwa MEDIATOR Kod Synteza Zadania zawodowe Pomaga stronom, za ich zgodą, w rozwiązaniu bez przemocy istniejącego między nimi konfliktu i osiągnięciu porozumienia, z zachowaniem zasady bezstronności, neutralności i poufności; prowadzi działania mediacyjne dotyczące wszelkich form konfliktów: cywilnych, gospodarczych, politycznych, karnych, rówieśniczych, rodzinnych, społecznych, międzygrupowych, międzynarodowych. - rozpoznawanie konfliktu i określanie strategii prowadzenia mediacji; - organizowanie spotkań mediacyjnych: wstępnych informacyjnych, spotkań pośrednich lub spotkań tzw. twarzą w twarz ; - zapewnienie bezpiecznego i poufnego miejsca dla mediacji, umoŝliwiającego pełne wykorzystanie technik mediacyjnych (np. spotkania na osobności); - aktywne słuchanie stron (wyjaśnianie stanowisk stron, ich interesów, granic 19 A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s

11 21 kompromisu) oraz umiejętne korzystanie z pomocy doradców prawnych i innych ekspertów; - przełamywanie impasu w prowadzonych rozmowach; - pomoc w sformułowaniu ugody oraz sprawdzenie realności jej realizacji. DuŜym problemem jest brak ściśle określonych wymogów odnośnie wykształcenia mediatorów i ich przygotowania do prowadzenia mediacji. KPC stanowi obecnie jedynie, Ŝe mediatorem moŝe być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych. Mediatorem nie moŝe być sędzia, z wyjątkiem sędziego w stanie spoczynku. 22 Kodeks Postępowania Cywilnego wyróŝnia dwa typy mediatorów: stali i powoływani do przeprowadzenia konkretnych spraw. Stały mediator to mediator wpisany na listę stałych mediatorów prowadzoną przez organizację społeczną lub zawodową, o której informację organizacja przesłała Prezesowi Sądu Okręgowego. 23 (załącznik V) Taka lista często zawiera nie tylko nazwiska mediatorów, ale równieŝ dane adresowe i informacje o ich zawodzie. Przyspiesza to proces mediacji. Prezes Sądu Okręgowego nie weryfikuje listy stałych mediatorów, zadanie to leŝy w kompetencji ośrodków mediacyjnych. Stały mediator ma prawo odmówić prowadzenia mediacji, tylko i wyłącznie z waŝnych powodów, o których musi poinformować wszystkie zainteresowane strony Cechy i zadania mediatora rodzinnego - Kodeks Etyki Mediatora. We wcześniejszym podrozdziale starałam się wskazać prawne uwarunkowania zawodu mediatora. JednakŜe osoba chcąca wykonywać ten zawód musi posiadać szczególne cechy osobowościowe i postępować według pewnych zasad etycznych. Dlatego teŝ Polskie Centrum Mediacji opracowało Kodeks Etyki Mediatora, który formułuje normy i reguły potrzebne do jak najlepszego i sumiennego wypełniania tej profesji. Art. 1 pkt.1. Kodeksu mówi o tym, Ŝe [..] zasady etyki mediatora wynikają z norm etycznych Ŝycia społecznego i przestrzegania godności człowieka 24. Art. 4 wymienia kwalifikacje moralno-etyczne, które powinien posiadać mediator. Są nimi: uczciwość i bycie godnym zaufania (regularne ocenianie samego siebie przyjmowanie ocen od innych), skupienie, umiejętność koncentrowania się (kontrolowanie myśli), A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s KODEKS ETYKI MEDIATORA wydany przez Polskie Centrum Mediacji w Warszawie, 2006, s. 9 11

12 łatwość w nawiązywaniu kontaktu z innymi, otwartość (wczuwanie się w motywy drugiego człowieka), umiejętność aktywnego słuchania (słuchanie bez osądzania i krytyki), umiejętność okazywania szacunku innym, dokładność i odpowiedzialność, Ŝyczliwość, cierpliwość (unikanie zawarcia pochopnej ugody), tolerancja, działanie bez przemocy. Mediatorami mogą być osoby pochodzące z roŝnych grup społecznych, a nawet mniejszości etnicznych. Mediator musi wypełniać wszystkie swoje obowiązki, biorąc pod uwagę w kaŝdym swoim działaniu prawa i wolności człowieka, bez względu na płeć, wiek, rasę, poglądy polityczne etc. W pkt 1.2. niniejszej pracy wymieniłam zasady prowadzenia mediacji. Cztery z nich szczególnie odnoszą się do postępowania mediatora. Pozwolę sobie je tylko wymienić, gdyŝ zostały juŝ one wyŝej opisane przy omawianiu zasad mediacyjnych, które ściśle łączą się ze sposobem zachowania mediatora. Do tych szczególnych reguł zalicza się: bezinteresowność mediatora, akceptowalność, szacunek i jego profesjonalizm. Jak podsumowuje H. Przybyła-Basista do zadań mediatora naleŝy: - ułatwianie komunikacji, - pomoc w uświadamianiu praw kaŝdej ze stron konfliktu, - dostarczanie technik pomocnych podczas rozwiązywania sporu, - formalne przewodniczenie sesjom, - własna edukacja - eksploracja problemu - sprawdzanie realności propozycji, - poszerzanie źródeł informacji poprzez kontakt z ekspertami, - inicjowanie i kierowanie negocjacjami. 25 Mediator zobowiązany jest równieŝ do rzetelnego i terminowego kontaktowania się z sędzią. Wszelkie przedłuŝenia terminów muszą być wzajemnie uzgadniane. [...] mediator nie występuje ani w roli terapeuty, ani sędziego czy prawnika. Zachowując naturalną postawę, działa jako doświadczony negocjator, umoŝliwiający dwóm 25 H. Przybyła-Basista: Proces mediacji rodzinnych od teorii do praktyki, MEDIATOR 21 (2/2002),s

13 stronom rozpoznawanie realiów i odnajdywanie rozwiązań kompromisowych. 26 Mediator w odróŝnieniu od sędziego czy terapeuty jest niezaleŝną trzecią stroną, która nie posiada autorytatywnej władzy, pozwalającej na podjęcie decyzji rozstrzygającej dany spór. Rola sędziego polega na merytorycznym wpływaniu na rozwiązanie konfliktu, natomiast zadaniem terapeuty jest doprowadzenie do zmiany w kliencie, która spowoduje osiągnięcie zamierzonego przez niego celu. W tym świetle rola mediatora wydaje się być skromniejsza, co nie oznacza, Ŝe jest ona łatwiejsza. Mediator nie zmienia świadomości czy teŝ zachowania swoich klientów. DąŜy on do uzyskania obopólnej zgody stron w konfliktowej sprawie, przy czym równocześnie musi sprostać juŝ na wstępie niesprzyjającym warunkom, jak np. negatywny odbiór partnera, utrwalony sposób myślenia o drugiej stronie itp. W takiej sytuacji zadaniem mediatora jest odsunięcie na bok wszystkich czynników, które mogłyby zaburzyć moŝliwość osiągnięcia wspólnej decyzji w danym sporze. W czasie sesji mediacyjnych wiedza mediatora ma mu pozwolić na jak najefektywniejsze poprowadzenie dyskusji między stronami. Do tego słuŝy znajomość wielu technik komunikacyjnych jak np.: - wstępne neutralizowanie konfliktu, - normalizowanie uspokajanie i nadzieja (inni ludzie teŝ borykają się z podobnymi problemami i osiągają kompromis), - powtórzenie i parafraza przytaczanie lub powtarzanie słów klientów, po to by czuli, Ŝe byli wysłuchani, - dowartościowanie miłe słowa, komplement ze strony mediatora, - uwspólnianie pokazanie stronom ich wspólnych punktów, trosk, obaw, - odzwierciedlenie uczuć i umoŝliwienie poradzenia sobie z własnymi uczuciami, - podsumowywanie skrót przebiegu dotychczasowych rozmów, podkreślenie zasadniczych ustaleń, - przeformułowanie pomoc w zmianie interpretowania rzeczywistości i istniejącego problemu, - kotwiczenie przywoływanie przyjemnych doświadczeń między stronami, - dopasowanie, podąŝanie i prowadzenie fizyczna postawa mediatora, róŝne aspekty komunikacji np. ton głosu, tempo wypowiedzi, - pytania motywacyjna funkcja pytań, zachęta do autorefleksji. 26 H. Przybyła: Mediacja małŝeńska w spawach rozwodowych; w: Wybrane metody diagnostyki i interwencji psychologicznej w sądowych sprawach rodzinnych, pod red. Jana M. Stanika, Katowice 1994, s

14 Wśród stosowanych technik pracy wyróŝnia się: - spotkania na osobności (jeśli wymaga tego sytuacja i druga strona zgadza się na to), - ko-mediacja (prowadzenie mediacji przez dwóch mediatorów, sprawy rodzinne najczęściej prowadzą kobieta i męŝczyzna). W Polsce zgodnie ze standardami szkolenia Polskiego Stowarzyszenia Mediatorów Rodzinnych, kwalifikacje mediatora rodzinnego uzyskuje się w wyniku ukończenia szkolenia o charakterze teoretycznym i praktycznym w wymiarze co najmniej 80 godzin zegarowych oraz odbycia praktyki pod kierunkiem doświadczonego mediatora, obejmującej przeprowadzenie co najmniej dwóch mediacji rodzinnych; jednej pod superwizją upowaŝnionego superwizora, a drugiej udokumentowanej na piśmie w postaci studium przypadku. Zakres tematów szkolenia obejmuje wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne związane z prowadzeniem mediacji, w szczególności mediacji rodzinnej (w wymiarze co najmniej 40 godzin), wiedzę psychologiczną, socjologiczną i prawną oraz umiejętności praktyczne z zakresu pracy z rodziną w konflikcie, zwłaszcza w sytuacji kryzysu rozwodowego (w wymiarze co najmniej 40 godzin). 27 NaleŜy się zastanowić, czy liczba godzin szkoleniowych jest wystarczająca? Czy po takim szkoleniu ktoś nabędzie naleŝyte umiejętności, by móc pomagać rozwiązywać spory? W innych krajach, gdzie rozwój mediacji jest na bardziej zaawansowanym poziomie, szkolenia trwają od 100 do 250 godzin. Czy gdyby polskie ośrodki mediacyjne zwiększyły liczbę godzin szkoleniowych, to czy zmalałby na nie popyt? Mediacja w Polsce raczej nie jest tak bardzo ustabilizowana i rozpowszechniona, by decydować się juŝ na tego typu kroki i sugestie Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora. Przebieg i finał mediacji zaleŝy w duŝym stopniu od profesjonalizmu mediatorów i wysokiego poziomu ich etyki zawodowej. Dlatego teŝ Społeczna Rada do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości (w jej skład wchodzi 20 członków reprezentantów organizacji pozarządowych), określiła w 2006 r. pewne standardy, które mają charakter wytycznych i wskazówek dla mediatorów, nie są zaś źródłem prawa i nie mogą być podstawą dla roszczeń prawnych. Spełniają następujące funkcje: a) słuŝą jako pomoc w przeprowadzaniu mediacji, b) zapewniają bezpieczeństwo stronom mediacji, jak i równieŝ mediatorom, 27 A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007, s

15 c) zwiększają społeczne zaufanie względem mediacji, d) pomagają kandydatom na mediatorów w podjęciu decyzji o przystąpieniu do tej funkcji. Standard I Mediator dba o dobrowolność uczestniczenia w mediacji i zawierania porozumienia. Standard II Mediator jest neutralny wobec przedmiotu sporu. Standard III Mediator jest bezstronny wobec uczestników mediacji. Standard IV Mediator dba o poufność mediacji. Standard V Mediator rzetelnie informuje strony o istocie i przebiegu mediacji. Standard VI Mediator dba o wysoki poziom swoich kwalifikacji zawodowych. Standard VII Mediator współpracuje z innymi specjalistami dla dobra postępowania mediacyjnego (nie naruszając przy tym zasady poufności). Standard VIII Kwestia przerwania lub zakończenia postępowania mediacyjnego: Mediator przerywa lub kończy postępowanie mediacyjne kiedy uzna, Ŝe: - strona z powodu swego stanu fizycznego lub psychologicznego nie moŝe efektywnie uczestniczyć w mediacji (np. jest po wpływem alkoholu lub środków odurzających), - strony chcą zawrzeć porozumienie, którego skutków są nieświadome, - strony uŝywają mediacji dla osiągnięcia nieuczciwych korzyści, - mediator nabiera przekonania, Ŝe traci bezstronność, - mediator jest przekonany, Ŝe porozumienie nie jest moŝliwe, - strony osiągają impas nie do pokonania (nieproduktywność dyskusji). Mediację moŝe zakończyć porozumienie całościowe, bądź teŝ porozumienie zawierające ugodę co do części negocjowanych problemów. Standard IX Mediator zapewnia stronom odpowiednie miejsce do prowadzenia mediacji. Standard X - Mediator rzetelnie informuje o swoich usługach Mediator: zawód socjalny czy wolny zawód? Jesteśmy zgodni co do tego, Ŝe zawód mediatora istnieje, choć nie jest on jeszcze tak bardzo spopularyzowany. JednakŜe nie wiemy właściwie w jakich kategoriach mamy go odbierać: czy mediator naleŝy bardziej do zawodów socjalnych, czy jest to po prostu wolny zawód? W tym podrozdziale postaram się wyjaśnić prawno-naukowe podejście do 28 Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora uchwalone przez Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów, MEDIATOR 39 (4/2006), s

16 tej kwestii. W kolejnym rozdziale zajmę się natomiast subiektywnymi odczuciami mediatorów, w związku z funkcją wykonywaną przez nich. Zastanówmy się zatem czym jest zawód socjalny i czy zawód mediatora moŝna określić tym pojęciem. Samo pojęcie zawód socjalny jest dość trudno zdefiniować. Nie udało mi się znaleźć Ŝadnej jego definicji. Czym zatem mógłby być? Zawodami socjalnymi moglibyśmy określić pewną grupę zawodów zajmujących się słuŝbą społeczną. Zdaniem prof. B. Szatur-Jaworkiej tymi zawodami są np.: pracownik socjalny, asystent osoby niepełnosprawnej, opiekunka środowiskowa, opiekun w domu pomocy społecznej, kuratorzy zawodowi i społeczni dla dorosłych, rodzinni kuratorzy zawodowi i społeczni, wojskowy kurator społeczny, pedagog szkolny, pośrednik pracy oraz mediator rodzinny. Profesor wskazuje na nie skodyfikowane wymagania kwalifikacyjne mediatorów i stawia tezę o pojawiającym się nowym zawodzie socjalnym. Ta teza jest tym bardziej uzasadniona, Ŝe w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 8 grudnia 2004r w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, zawód mediatora jest zawarty w grupie Specjalistów do Spraw Społecznych pod numerem , obok takich specjalistów jak kurator sadowy, specjalista pracy socjalnej, specjalista do spraw rodziny (familiolog), wychowawca w jednostkach penitencjarnych, pozostali specjaliści do spraw społecznych. 29 Stanowi to zatem dowód na to, Ŝe mediator rodzinny jest swego rodzaju zawodem socjalnym, choć być moŝe nie jest to powiedziane/zapisane wprost. By być bardziej pewnym, porównajmy mediatora z głównym zawodem socjalnym, czyli pracownikiem socjalnym. Pracownik socjalny to osoba, która dzięki odpowiednim kwalifikacjom zawodowym pracuje na rzecz osób, rodzin i środowisk społecznych, umoŝliwiając im lub ułatwiając realizację zadań i aspiracji Ŝyciowych. 30 Mediator rodzinny teŝ posiada pewne kwalifikacje. Jego praca na rzecz innych polega raczej na swoistym zarządzaniu konfliktem między stronami. W przeciwieństwie do pracownika socjalnego, mediator jest bezstronny i pozostaje bez wpływu na wynik danego sporu. Pracownik socjalny moŝe bardzo duŝo zdziałać jeśli chodzi o zmianę czyjejś/jakiejś sytuacji, ma większe pole do działania, a tym samym do udzielenia pomocy w róŝnych sferach: finansowej, rzeczowej, psychicznej. Pracownik socjalny udziela rad i pracuje z większymi grupami niŝ mediator. Ponadto przedmiotem jego zainteresowania jest jakaś trudna sytuacja Ŝyciowa osoby, rodziny lub większej społeczności. Mediator zajmuje się natomiast konkretnym konfliktem między Leksykon polityki społecznej, pod red. B. Rysz Kowalczyk, Oficyna Wydawnicza ASPRA JR, Warszawa 2001, s

17 stronami, nie próbuje zmienić ich Ŝyciowych sytuacji. Rozdział 2 Działu III Ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej dokładnie określa wymagania kwalifikacyjne pracownika socjalnego, jego zadania i uprawnienia. Jednym z głównych zadań pracownika socjalnego jest praca socjalna, czyli [...] działalność skierowana na pomoc osobom, rodzinom, grupom i środowiskom społecznym w zaspokajaniu ich potrzeb, lepszym dostosowaniu do zasad Ŝycia społecznego, poprawie pozycji społecznej, zapobiegające procesom marginalizacji społecznej. Nieodłączną cechą pracy socjalnej jest jej indywidualizm i kreatywność, rozumiana jako dostosowanie jej celów i metod do potrzeb i sytuacji konkretnych ludzi, którym dostarcza się wsparcia. Mianem pracy socjalnej określa się przede wszystkim zawodową działalność pracowników socjalnych i przedstawicieli innych zawodów zatrudnionych w słuŝbach społecznych oraz honorową działalność wolontariuszy. 31 Zaledwie ułamek tych zadań moŝna byłoby przypisać mediatorowi rodzinnemu. Czy to oznacza, Ŝe mediatora moŝna w pewnym sensie traktować jako nowy zawód socjalny, przy czym z drugiej strony zakres jego pracy jest zbyt wąski, by moŝna go było porównywać z pracownikiem socjalnym? Niestety póki co, nie istnieją Ŝadne unormowania prawne w tej kwestii, dlatego trudno jest jednoznacznie stwierdzić zasadność kwalifikowania zawodu mediatora do grona specjalistów do spraw społecznych. Prawodawcę czeka niewątpliwie trudne zadanie w dookreśleniu statusu mediatora rodzinnego. Kolejnym ciekawym zagadnieniem jest kwestia profesjonalizacji zawodu mediatora i pytanie czy nie jest jeszcze za wcześnie by móc się tak wyraŝać. Jakie czynniki świadczą o tym, Ŝe jakiś zawód jest uznawany za profesję?: - przygotowanie merytoryczne pracowników i odrębne instytucje kształcące (kandydaci na mediatorów przechodzą specjalne szkolenia i kursy czy aby nie za krótkie?), - dysponowanie społeczną zgodą na istnienie danego zawodu (zawód mediatora jest jeszcze za mało znany społeczeństwu, by móc mówić o społecznej zgodzie choć taka na pewno będzie), - dysponowanie kodeksem etycznym przez grupę zawodową (mediatorzy posiadają swój Kodeks Etyki Mediatora, podobnie jak pracownicy socjalni swój Kodeks Etyczny), 31 Leksykon polityki społecznej, pod red. B. Rysz Kowalczyk, Oficyna Wydawnicza ASPRA JR, Warszawa 2001, s

18 - istnienie organizacji zawodowych i stowarzyszeń (np. Stowarzyszenie Mediatorów Rodzinnych i podobnie w przypadku pracowników socjalnych Polskie Towarzystwo Pracowników Socjalnych), - poczucie odpowiedzialności za interes publiczny (moim zdaniem odpowiedzialność mediatorów nie wykracza aŝ tak daleko). MoŜna pokusić się o stwierdzenie, Ŝe zawód mediatora jest jeszcze nie na tyle unormowany prawnie i nie na tyle obecny w świadomości społecznej, by moŝna mówić o jego profesjonalizacji. Przykładem tego stanowiska moŝe być następujący cytat: Ze względu na wprowadzenie do KPC zmian w zakresie mediacji, ma szansę ukształtować się nowy zawód mediatora w sprawach cywilnych a węŝej mediatora rodzinnego. W związku z tym pojawił się problem formy prowadzenia działalności. Wydaje się, Ŝe mediatorzy rodzinni powinni rejestrować działalność gospodarczą w gminach. Wydaje się, Ŝe co do mediacji rodzinnych istnieje moŝliwość rejestracji [...] w sekcji Pomoc Społeczna pozostała [...] Wówczas działalność taka jest przedmiotowo zwolniona z podatku VAT. GUS wskazuje jednak, Ŝe mediację sądową naleŝy klasyfikować jako działalność prawniczą [...], która nie byłaby zwolniona z VAT. Według GUS-u pod tym samym numerem mieliby się rejestrować równieŝ mediatorzy nie będący prawnikami. 32 Widzimy wiele niedociągnięć prawnych czy teŝ pojęciowych związanych z nadaniem określonego statusu mediatorowi. Spróbujmy więc podejść do tej kwestii z innej strony i odpowiedzieć na pytanie: czy moŝna traktować mediatora jako wolny zawód? Ustosunkujmy się do poszczególnych przesłanek. Wolny zawód charakteryzuje się m.in.: - wysokimi kwalifikacjami i zawodowymi kompetencjami, które poparte są przygotowaniem praktycznym (mediator posiada kwalifikacje, do zawodu jest równieŝ przygotowywany pod względem praktycznym), - czynnościami zawodowymi wykonywanymi osobiście, - szczególną więzią mającą charakter osobisty między wykonawcą, a odbiorcą świadczenia opartą nie tylko na wiedzy i kompetencjach, ale równieŝ na zaufaniu (w przypadku mediacji ten warunek jest jak najbardziej spełniony), - wysokim poziomem moralnym wykonawcy, wynikającym z etosu zawodowego, - samodzielnością i niezaleŝnością w podejmowaniu decyzji (ten czynnik moŝna ewentualnie odnieść do decyzji mediatora o przerwaniu mediacji), 32 A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa

19 - osobistą odpowiedzialnością za wykonanie świadczenia [Mediator moŝe teŝ być odpowiedzialny wobec stron na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego o czynach zabronionych (art. 415 i następne KC), jeśli ze swej winy wyrządził stronom szkodę 33 ] - obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej (w naszym przypadku zasada poufności obowiązująca mediatora), - obowiązkiem uczestnictwa w strukturach samorządowych (kaŝdy mediator, by móc swobodnie wykonywać swój zawód musi być wpisany na listę stałych mediatorów bądź instytucji publicznej, jak np. MPiPS czy Ministerstwo Sprawiedliwości, bądź na listę prowadzoną przez określone stowarzyszenie zajmujące się mediacją, jednorazowo moŝna być wpisanym na okres zazwyczaj 3 lat), - wykonywaniem zawodu poza stosunkiem pracy (decyzja naleŝy do mediatora), - niewymiernością czasu wykonywanej pracy. Ponadto w doktrynie prawa wolny zawód traktuje się jako swego rodzaju posłannictwo zawodowe, które oparte jest nie tylko na kwalifikacjach zawodowych, ale równieŝ na określonych cechach charakteru osób, które go wykonują. 34 Podsumowując powyŝsze rozwaŝania moŝna stwierdzić, Ŝe obecne prawno-naukowe odniesienia do zawodu mediatora rodzinnego pozwalają nam traktować ten zawód jako wolny zawód. W kwestii wykonywania pracy mediator ma więcej wspólnego z prawnikiem, farmaceutą czy teŝ architektem, niŝ z pracownikiem socjalnym. Rozdział 3. Analiza wyników przeprowadzonych ankiet i wywiadów wśród mediatorów rodzinnych. Dla potrzeb niniejszej pracy przeprowadziłam mini-badanie. UłoŜyłam ankietę składającą się z kilkunastu otwartych pytań i drogą ową rozesłałam do mediatorów rodzinnych. 5 osób anonimowo odpowiedziało na nie. Dodatkowo przeprowadziłam dwa wywiady indywidualne. Przejdźmy zatem do wyników przeprowadzonych badań. Wszyscy respondenci to kobiety. Z innych źródeł wiadomo mi równieŝ, Ŝe większość mediatorów rodzinnych to kobiety, co pozwala jednoznacznie stwierdzić, Ŝe płeć 33 A Gójska,V. Huryn: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, Warszawa 2007,s

20 Ŝeńska ma większe i lepsze predyspozycje do nawiązywania kontaktów i pomocy w rozwiązywaniu problemów. StaŜ pracy w zawodzie mediatora rodzinnego wśród respondentek waha się od 3 do 10 lat. Na pytanie dlaczego Pan/i został/a mediatorem rodzinnym uzyskałam następujące odpowiedzi: - pasja, zainteresowanie, kompatybilne z pracą zawodową, - efekty tej pracy są widoczne, umiem być skuteczna, - zainteresowanie systemem rodzinnym, - problemy własne, - poszukiwanie nowej inspiracji zawodowej. Powody wyboru tego zawodu są róŝnorodne: od czysto prywatnych, poprzez własne zainteresowania, aŝ do chęci rozwoju zawodowego. Kolejne pytanie dotyczyło rozumienia pojęcia zawód socjalny. Dla respondentek oznaczał on: - opiekowanie się ludźmi, - zawód, którego wykonywanie zawiera w sobie i realizuje funkcje waŝne społecznie, - nigdy dotąd nie spotkano się z takim pojęciem. Czy Pana/i zdaniem mediator rodzinny to nowy zawód socjalny? - Odpowiedzi na to pytanie są podzielone, z lekką przewagą tych negatywnych co oznacza, Ŝe mediatorzy albo dobrze nie rozumieją tego pojęcia i dlatego nie potrafią się do niego odnieść, albo faktycznie nie traktują siebie jako swego rodzaju pracowników społecznych, a moŝe nie chcą tak o sobie myśleć? Pojawia się tutaj juŝ przytaczana kwestia nieunormowanego statusu mediatora, która samych mediatorów wprowadza w dekonsternację. Czy w pewnym sensie uwaŝa Pan/i siebie za pracownika socjalnego, a swoją pracę za pracę socjalną? - Odczucia respondentek równieŝ są podzielone. Jedne Panie uwaŝają siebie za swoistego pracownika socjalnego m.in. ze względu na pomoc psychiczną jakiej teŝ udzielają stronom, większość jednak nie poczuwa się do takiej roli. Bardzo ciekawa jest jedna odpowiedź na to pytanie, która brzmi: tak, uwaŝam się w pewnym sensie za pracownika socjalnego, ze względu na mały prestiŝ, małe wynagrodzenie i psychiczną trudność obydwu zawodów. 20

21 Jakie etapy edukacyjne/szkoleniowe przeszedł/przeszła Pan/i by zostać mediatorem rodzinnym? - ścieŝka specjalizacyjna na studiach magisterskich, - studia podyplomowe, - róŝne szkolenia w zakresie mediacji organizowane przez ośrodki mediacyjne. Podjęcie decyzji o zostaniu mediatorem nie jest pochopne. Zainteresowanie mediacją rozwija się czasem przez kilka lat. W pytaniu odnośnie podania pewnych aktów prawnych dotyczących instytucji mediacji i pracy mediatora, większość respondentek miała duŝą orientację. Chodziło mi tutaj o sprawdzenie biegłości i faktycznej znajomości podstaw prawnych ich pracy. Czego najczęściej dotyczyły konflikty rodzinne, które Pan/i mediował/a? - rozwód, separacja, opieka nad dziećmi, alimentacja, - trudności w byciu razem spowodowane złą komunikacją, podział obowiązków domowych, wychowywanie dzieci, konflikty z rodzicami i teściami, - sprawowanie opieki nad dziećmi, rozwód, kłótnie, - odebranie lub ograniczenie praw rodzicielskich. W ilu mediacjach rodzinnych rocznie bierze Pan/i udział? - obecnie w Ŝadnej, gdyŝ prowadzi mediacje w innych dziedzinach (gospodarcze, pracownicze itd.), - w niewielu, - kolejne liczby wahają się od 24 do 100 mediacji rodzinnych rocznie. Mediatorzy jak najbardziej mają prawo do zmiany swoich upodobań mediacyjnych. Jedni czują się lepiej i pewniej w mediacjach rodzinnych, inni w gospodarczych czy karnych. Na czym polegała najtrudniejsza mediacja rodzinna w Pana/i karierze? - rozwód adopcyjnych rodziców i ustalenie zasad opieki nad dzieckiem śmiertelnie chorym, ustalenie zasad opieki i współpracy na płaszczyźnie rodzicielskiej, - mąŝ nie umiał się odnaleźć w sytuacji, w której Ŝona zaszła w ciąŝę z innym męŝczyzną, - mediacje są najtrudniejsze kiedy w sprawę jest uwikłana duŝa liczba osób, - najtrudniejsze są mediacje w sporach o majątek, - kaŝda mediacja jest trudna, - mediacja, która trwała za długo. 21

22 W tym pytaniu najlepiej widać jak bardzo odporną i wytrwałą osobą musi być mediator. Sprawy, które się prowadzi bardzo często są trudne. Trzeba być silnym emocjonalnie, by pozostać wobec nich bezstronnym. Jaki jest najtrudniejszy etap mediacji dla Pana/i? - docieranie do potrzeb, - przekonanie stron do rozmowy, - etap środkowy, kiedy zdarza się stanąć po czyjeś stronie, - budowanie wzajemnego zaufania. Co jest najtrudniejsze w zawodzie mediatora? - najtrudniejsze do zaakceptowania jest wynagrodzenie, nieregularność pracy, - dotarcie do tego o co naprawdę chodzi, czego strony chcą od siebie, - najtrudniejsze jest opanowanie emocji, - odreagowanie i bezsilność, - niepewność dobrze wykonanego zadania, - impas czasem nie do przezwycięŝenia, - kwestia kompetencji jak postąpiłby inny mediator? Co jest w tym zawodzie najciekawsze? - ludzie i sprawy, które wnoszą, - kontakt z ludźmi, - szczera rozmowa na trudne tematy, - ludzie zauwaŝają coś dzięki mediacji. Czy zawód mediatora przeszkadza w posiadaniu Ŝycia prywatnego? - Większość odpowiedzi na to pytanie brzmi NIE. DuŜo jednak zaleŝy od tego, czy mediatorzy posiadają dzieci, i w jakim wieku one są, gdyŝ na pewno małoletniemu dziecku trudno będzie zrozumieć, Ŝe rodzic nie moŝe poświęcić mu czasu, gdyŝ musi rozwiązywać czyjeś inne problemy. Bardzo spodobała mi się odpowiedź jednej z respondentek: Przy mediacjach rodzinnych istotna jest nie tylko specjalistyczna wiedza z zakresu samych mediacji, ale równieŝ z szeroko rozumianej problematyki rodzinnej. Bardzo pomocne jest osobiste doświadczenie. Mam poczucie, Ŝe posiadanie własnej rodziny uwiarygodnia osobę mediatora w poruszanej problematyce (rodzina, dzieci). Czy zawód mediatora jest jedynym zawodem jaki Pan/i wykonuje? 22