»Mieszkańcy« Ekspertyza dla Pola A. do Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007 do 2015 (2020)

Transkrypt

1 »Mieszkańcy«Ekspertyza dla Pola A do Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007 do 2015 (2020) na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego maj 2005

2 Spis treści Wprowadzenie... 3 I. Diagnoza Pola A Mieszkańcy Komponent cywilizacyjny Komponent funkcjonalny Administracja potrzebna obywatelowi Przyjazna administracja Komponent gospodarczy Komponent kulturowy Tożsamość lokalna i regionalna Komponent obywatelski Społeczeństwo obywatelskie Stymulatory rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Małopolsce Bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Małopolsce Aktywność lokalna Komponent społeczny Bezpieczeństwo Poziom przestępczości Czas wolny Preferencje mieszkańców w spędzaniu czasu wolnego Stopień dostępności i wykorzystania bazy sportowej Edukacja Kultura Zdrowie Grupy szczególnego zainteresowania Potrzeby i oczekiwania osób starszych Pozycja społeczna i zawodowa kobiet Potrzeby i oczekiwania niepełnosprawnych Polityka socjalna Pomoc społeczna Wykluczenie społeczne Rodzina Kondycja rodziny Rodzina jako podmiot rozwoju województwa II. Analiza SWOT III. Związki przyczynowo-skutkowe i kluczowe problemy Pola A Kultura i tożsamość Potencjał ludzki Aktywność ekonomiczna i kondycja materialna gospodarstw domowych Bezpieczeństwo IV. Prognoza zmian do roku 2015 (2020) Prognoza na lata (2020) Trendy lokalne i globalne Scenariusz kontynuacji Scenariusz pozytywny Tożsamość regionalna i kultura Aktywność ekonomiczna i kondycja materialna Potencjał ludzki województwa Bezpieczeństwo Scenariusz negatywny Tożsamość regionalna i kultura Aktywność ekonomiczna i kondycja materialna Potencjał ludzki województwa Bezpieczeństwo V. Podsumowanie VI. Kluczowe wskaźniki do monitoringu Pola oraz badania uzupełniające Lista proponowanych wskaźników monitoringu Pola A Propozycja badań uzupełniających Spis map Spis tabel Spis wykresów

3 Wprowadzenie Niniejsza ekspertyza została przygotowana przez Public Profits Sp. z o.o. na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego. Nad opracowaniem i analizą danych oraz sporządzeniem ekspertyzy pracował zespół w składzie Michał Korczyński, Piotr Matczak, Monika Sarapata i Paweł Śliwa. Celem opracowania jest diagnoza (z elementami prognozy) Pola A Mieszkańcy na potrzeby Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata (2020). Obejmuje ona zagadnienia kontekstu rodzina - człowiek - sąsiedztwo związane z następującymi komponentami rozwoju mieszkańców Małopolski: cywilizacyjnym, funkcjonalnym, gospodarczym, kulturowym, obywatelskim, społecznym, stanowiącymi najistotniejsze czynniki jakości życia. O jakości życia stanowią dwa zasadnicze aspekty: obiektywne warunki społeczno-ekonomiczne oraz warunki subiektywne będące wynikiem przeprowadzonej samooceny, takie jak samopoczucie, zadowolenie, szczęście itp. Ze względu na powyższe w trakcie przeprowadzanych analiz wykorzystano dwojakiego typu źródła danych: o charakterze obiektywnym (najczęściej urzędowe) oraz subiektywnym (najczęściej stanowiące wynik wywiadu przeprowadzonego z respondentem). W trakcie dobierania zmiennych/wskaźników przyjęto założenie o możliwie dużym ich zróżnicowaniu dla każdego zagadnienia/problemu badawczego. Założenie to wynika z przekonania, iż dla pełnego obrazu sytuacji (a także przedstawienia ewentualnych prognoz) konieczne jest wykorzystanie zarówno wskaźników obiektywnych, jak i subiektywnych. Pełnią one wobec siebie funkcję komplementarną i pozwalają na uchwycenie i opis danego problemu w sposób najbardziej wiarygodny i uwzględniający czynniki i uwarunkowania o zróżnicowanym charakterze. Autorzy niniejszej ekspertyzy korzystali z następujących danych o charakterze subiektywnym: Polski Generalny Sondaż Społeczny (PGSS) PGSS jest statutowym projektem badawczym Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Badania prowadzone są od roku 1992 (w pierwszych latach badania realizowane były corocznie, od roku 1997 co dwa lata). PGSS zawiera wyniki badań prowadzonych w latach przeprowadzonych na łącznej próbie respondentów obejmując tak różnorodne kwestie jak: badanie indywidualnych postaw, cenionych wartości, orientacji i zachowań społecznych, pomiar zróżnicowania społeczno-demograficznego, zawodowego, edukacyjnego i ekonomicznego. Na potrzeby przygotowania ekspertyzy został wykorzystany skumulowany komputerowy zbiór danych pozwalający na przeprowadzenie samodzielnych analiz statystycznych i zestawień oraz nakładanie odpowiednich filtrów (selekcję wybranych kategorii respondentów), co gwarantuje możliwie najbardziej pełny i adekwatny opis zagadnień poruszanych w ekspertyzie. Dane zostały pozyskiwane w drodze indywidualnych wywiadów kwestionariuszowych, realizowanych na ogólnopolskich, reprezentatywnych próbach dorosłych członków gospodarstw domowych. Badanie w roku 1999 przeprowadzono na próbie liczącej 3400 i uzyskano wywiady od 2282 osób zaś badanie PGSS 2002 na próbie liczącej 4008 i uzyskano wywiady od 2473 osób. Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków kompleksowy projekt badawczy dotyczący funkcjonowania polskich gospodarstw domowych oraz poglądów i postaw Polaków. Przeprowadzone zostały dotychczas dwie jego edycje (w latach 2000 i 2003). W roku 2000 w badaniu wzięło udział ok gospodarstw domowych oraz ok.6500 indywidualnych respondentów., w roku 2003 zaś gospodarstw domowych i indywidualnych respondentów. Zastosowano dwa rodzaje komplementarnych ankiet kwestionariusz indywidualny dla wszystkich członków gospodarstw domowych w wieku 16 lat i więcej oraz kwestionariusz gospodarstwa domowego. Badania mają charakter panelowy, tzn. w przyjętych odstępach czasowych badane są w miarę możliwości te same gospodarstwa domowe i indywidualni respondenci. Badania przeprowadzone w ramach projektu Diagnoza Społeczna dotyczą następujących kwestii: struktura demograficznospołeczna gospodarstw domowych, warunki życia gospodarstw domowych, związane z ich kondycją materialną, dostępem do świadczeń medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych oraz jakość i styl życia obywateli. Na potrzeby przygotowania ekspertyzy zostaną dane źródłowe z komputerowej bazy danych. W badaniu zastosowana została losowa próba z użyciem losowania warstwowego dwustopniowego. Gospodarstwa domowe 3

4 powarstwowano według województw, a następnie w ramach województw według klasy miejscowości zamieszkania. W celu zachowania reprezentatywności uzyskane wyniki badania podlegały odpowiedniemu ważeniu. Przyjęte wartości wag analitycznych wynikają z różnicy pomiędzy częstościami udziałów zbadanych gospodarstw domowych w przekrojach klasyfikacyjnych według województw i klas miejscowości zamieszkania a rzeczywistymi częstościami tych udziałów w populacji generalnej określonymi na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. Z materiałów o charakterze obiektywnym wykorzystano głównie źródła urzędowe, takie jak: dane Polskiej Statystyki Publicznej m.in. Roczniki Statystyczne GUS oraz Roczniki Statystyczne Województw, Bank Danych Regionalnych, Narodowy Spis Powszechny, Narodowy Spis Rolny, wyciągi z rejestru REGON i wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności prowadzonego przez GUS oraz sprawozdania, zestawienia i opracowania urzędów i instytucji takich jak: departamenty Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie, Małopolskie Kuratorium Oświaty, Ministerstwo Polityki Społecznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Struktura niniejszego opracowania jest następująca: w części pierwszej przedstawiona została diagnoza poszczególnych obszarów Pola A. Rozdział drugi ma postać analizy SWOT i przedstawia cechy pozytywne i negatywne Pola Mieszkańcy w porównaniu z innymi województwami w Polsce. Rozdział trzeci to analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy poszczególnymi cechami oraz wskazanie kluczowych problemów rozwojowych Pola. W rozdziale czwartym przedstawiona została prognoza do roku 2015 (2020) w ujęciu trzech scenariuszy: pesymistycznego, optymistycznego i kontynuacji. Zwieńczeniem niniejszej ekspertyzy jest lista proponowanych wskaźników monitoringu całego pola oraz propozycje badań uzupełniających. Ze względu na ograniczenia objętości zasadniczego opracowania w części zasadniczej dokumentu w ramach diagnozy Pola A poruszono tylko najważniejsze zmienne i czynniki. Pogłębiona analiza zawierająca wyczerpujący opis wszystkich komponentów i obszarów Pola A uwzględniający wszystkie wskaźniki i szczegółowe dane liczbowe wraz z wizualizacją wyników znajduje się w dodatkowym dokumencie aneksie. 4

5 I. Diagnoza Pola A Mieszkańcy 1. Komponent cywilizacyjny Miejsce zamieszkania jest istotnym czynnikiem warunkującym jakość życia mieszkańców zarówno w wymiarze subiektywnym, jak i obiektywnym. Subiektywne poczucie zadowolenia i sensu życia, jest oczywiście powiązane z czynnikami dobrobytu. Stanowią one bowiem zasoby umożliwiające realizację jednostkowych celów egzystencjalnych i życiowych zmierzeń dając mieszkańcom poczucie satysfakcji. W celi określenia stopnia, w jakim Małopolska jest miejscem umożliwiającym mieszkańcom realizację ambicji i celów życiowych skonstruowano wskaźnik subiektywnych deklaracji i ocen mieszkańców uwzględniający stopień zadowolenia z poziomu dostępnych dóbr i usług, perspektyw na przyszłość, ze swoich osiągnięć życiowych, stopień ogólnego zadowolenia ze swego życia oraz stopień, w jakim materialny poziom życia mieszkańców odpowiada ich aspiracjom, temu, co chcieli, pragnęli 1. W wyniku przeprowadzonej analizy czynnikowej z powyższego wykazu zostały wyodrębnione trzy zmienne, które w najwyższym stopniu są związane z indywidualną jakością życia w wymiarze cywilizacyjnym (cechują się najwyższymi ładunkami czynnikowymi względem 3 wyselekcjonowanych czynników) stopień zadowolenia z dostępnych dóbr i usług, stopień zadowolenia z perspektyw na przyszłość oraz stopień, w jakim materialny poziom życia odpowiada aspiracjom mieszkańców. Średnia ocena materialnego poziomu życia w odniesieniu do aspiracji i pragnień dla województwa małopolskiego jest wyższa od średniej krajowej, co oznacza, są Małopolanie są mniej zadowoleni z tego aspektu swojego życia niż przeciętny Polak, który i tak zresztą twierdzi, ze materialny poziom jego życia odpowiada mu tylko w niewielkim stopniu. Warto w tym miejscu także odnotować, że poziom zadowolenia zarówno w regionie, jak i całym kraju nieco wzrósł na przestrzeni ostatnich lat. Jeśli zaś chodzi o zadowolenie z dostępnych dóbr i usług w roku 2003, województwo małopolskie zajmuje jedną z czołowych pozycji, zaraz po województwie pomorskim, a przed śląskim i wielkopolskim. W odniesieniu do omawianego wskaźnika możemy mówić o pozytywnej zmianie na przestrzeni ostatnich kilku lat, czyli stopniowym wzroście zadowolenia. Jest to niewątpliwie związane ze stale postępującym rozwojem społeczno-gospodarczym regionu i kraju ogółem. Mniej pozytywnie mieszkańcy oceniają swoje perspektywy na przyszłość. Małopolska wraz warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, lubuskim, lubelskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim, śląskim i świętokrzyskim znalazła się w grupie województw, których mieszkańców cechuje niższy poziom zadowolenia z perspektyw na przyszłość niż średnia dla całego kraju. Istotnym aspektem skorelowanym z poczuciem zadowolenia z życia, który warunkuje zaspokojenie wyższych potrzeb mieszkańców są warunki materialne życia ludności, w tym sytuacja mieszkaniowa. Są one jednym z istotnych zasobów umożliwiających realizację indywidualnych celów życiowych mieszkańców Małopolski. O wielkości/jakości zasobów mieszkaniowych świadczą przed wszystkim zagęszczenie osób w mieszkaniach, czyli przeciętna ilość osób przypadająca na 1 mieszkanie 2 oraz przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania przypadająca na 1 osobę. Małopolska pod względem zasobów mieszkaniowych, znajduje się w grupie województw o największym zagęszczeniu osób w mieszkaniach po województwach podkarpackim (3,52) i wielkopolskim (3,28). Powiatami cechującymi się najgorszymi warunkami mieszkaniowymi są powiaty nowosądecki, w którym przeciętnie na 1 mieszkanie przypada 4,17 osoby, limanowski (4,04) tarnowski (3,99) oraz dąbrowski (3,86). Najlepsze warunki mieszkaniowe mają zaś mieszkańcy m. Krakowa (2,66) i m. Tarnowa (2,97) oraz powiatu miechowskiego (2,99), chrzanowskiego (3,02) i olkuskiego (3,10). Regionami o największym zagęszczeniu osób mieszkaniach jest południowy i wschodni obszar województwa. 1 w oparciu o ogólnopolskie reprezentatywne badanie Diagnoza Społeczna (Rada Monitoringu Społecznego) 2 uwzględniano liczbę ludności faktycznie zamieszkałej, czyli liczbę mieszkańców stałych oraz przebywających czasowo powyżej 2 miesięcy (stan na 31 XII każdego roku) 5

6 Mapa 1-1. Przeciętna liczba osób przypadająca na 1 mieszkanie w województwie małopolskim na tle pozostałych województw w roku 2003 (w Polsce 3,03). Przeciętna liczba osób przypadająca na 1 mieszkanie 4,44 do 4,91 (10) 3,98 do 4,44 (41) 3,52 do 3,98 (54) 3,06 do 3,52 (60) 2,6 do 3,06 (15) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych) Mapa 1-2. Zaludnienie mieszkań w poszczególnych gminach woj. małopolskiego (na XII 2003) 3,1 3,17 3 3,12 3,06 2,8 3,07 3,28 2,76 3,16 2,9 3,18 3,14 2,84 3,25 3,52 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych) Instalacje techniczno-sanitarne decydują o warunkach bytowych i standardzie zamieszkiwanych przez gospodarstwa domowe i rodziny mieszkań. Małopolskie jest województwem, obok podkarpackiego, mazowieckiego i zachodniopomorskiego w którym mieszkania w miastach należą do najlepiej wyposażonych w Polsce w instalacje, takie jak wodociąg, ustęp, łazienka, centralne ogrzewanie i gaz. Zdecydowana większość mieszkań (ponad 3/4) 6

7 w miastach Małopolski wyposażona jest w pełen komplet ww. instalacji. Stopień wyposażenia mieszkań zamieszkanych w instalacje na wsiach jest znacznie niższy niż w miastach. Jednak, małopolskie pod względem wyposażenia mieszkań wiejskich w komplet 5 instalacji technicznosanitarnych zajmuje również jedną czołowych pozycji w kraju (po podkarpackim i przed śląskim). Jeśli chodzi o 3 podstawowe instalacje, wodociąg, ustęp i łazienkę, to jest w nie wyposażonych, jak wynika z danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, 95,5% miejskich gospodarstw domowych w Małopolsce oraz 80,8% gospodarstw domowych zamieszkujących na wsi. Odsetki te przewyższają przeciętny wynik dla kraju, który wyniósł dla mieszkań w miastach 92,1%, dla mieszkań na wsiach 74,2%. W miastach, w mieszkaniach w których nie ma wodociągu mieszkało 1,1% gospodarstw domowych, a na wsi 7,5%. Na stopień rozwoju cywilizacyjnego wskazuje także zakres korzystania przez gospodarstwa domowe i rodziny z technologii informacyjno-telekomunikacyjnych oraz istniejąca w tym zakresie infrastruktura. Mapa 1-3. Ilość łączy telefonicznych na 100 mieszkańców w poszczególnych województwach (Polska 32,1) 34, ,4 31,3 30,3 37,2 33,3 31,2 33,2 27,8 36,7 24,6 27,8 31,6 32,7 24,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych) 2003 Małopolska pod względem ilości łączy telefonicznych wszystkich operatorów stacjonarnych przypadających na 100 mieszkańców zajmuje 7 lokatę w kraju po województwach mazowieckim, dolnośląskim, pomorskim, zachodniopomorskim, lubuskim i łódzkim. Przeciętnie na 3 mieszkańców Małopolski przypada 1 łącze telefoniczne. Jest to wynik niewiele wyższy od przeciętnego wyniku dla Polski ogółem. Należy jednak podkreślić, iż istnieją istotne różnice pomiędzy wsią a miastem pod względem dostępu do infrastruktury telekomunikacyjnej w Małopolsce. Dla miast współczynniki ilości łączy telefonicznych na 100 mieszkańców jest ponad dwukrotnie wyższy niż dla wsi i wynosi 44,8. Na wsiach zaś na 1 łącze przypada około 5 mieszkańców (współczynnik=20,3). W skali kraju różnica ta jest nieco mniejsza i wynosi 20,1 (w miastach-39,9 łączy na 100 mieszkańców, na wsiach 19,8 łączy). Wykres 1-1. Dynamika przyrostu liczby łączy telefonicznych przypadających na 100 mieszkańców w Małopolsce na tle średniej krajowej ,1 32,1 32, , ,3 29, , ,1 27, Małopolska Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych) 7

8 Należy zwrócić uwagę na dużą dynamikę wzrostu ilości łączy telefonicznych przypadających na 100 mieszkańców w latach , szczególnie w ostatnim okresie, w którym wskaźnik przekroczył średnią krajową. Dostęp do usług telekomunikacyjnych wzrósł w okresie 5 lat objętych pomiarem o 8,7, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 5,8 dodatkowych łączy na 100 mieszkańców. Charakteryzując poziom rozwoju cywilizacyjnego Małopolski należy także uwzględnić szczególnie współcześnie istotny, rozwój społeczeństwa informacyjnego. Tabela 1-1. Odsetek gospodarstw domowych województwa małopolskiego wyposażonych w wybrane technologie informacyjno-komunikacyjne na tle kraju Małopolska komputer osobisty Polska podłączenie do internetu Źródło: badanie budżetów gospodarstw domowych GUS 2003 Z wyników badania warunków życia ludności GUS z roku 2003 wynika, że Małopolska przewyższa pod tym względem średnią krajową. Blisko 1/3 (29,4 %) gospodarstw domowych w Małopolsce jest wyposażonych w komputer osobisty, w skali kraju odsetek ten wynosi 25,1. Natomiast podłączenie do Internetu posiada blisko połowa małopolskich gospodarstw domowych posiadających komputer - 13,3%, o 0,9 % więcej niż przeciętnie w Polsce. W okresie pomiędzy 2002 i 2003 rokiem odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer wzrósł w Małopolsce o 4,2 punkty procentowe. Jednym z istotniejszych dla spełnienia celów życiowych mieszkańców zasobów jest praca. Małopolska jest województwem charakteryzującym się jedną z najniższych, obok mazowieckiego, stóp bezrobocia w kraju. Istnieją jednak duże zróżnicowania wewnątrzwojewódzkie: stopa bezrobocia rejestrowanego dla miasta Kraków wynosi 7,5%, dla powiatu nowosądeckiego zaś 29,1%. Dystans dzielący te powiaty jest blisko czterokrotny. 8

9 Mapa 1-4. Stopa bezrobocia w poszczególnych powiatach Małopolski w XII 2004 (w województwie 15,0) 13, ,9 13,5 21,2 7, ,2 18,5 14, ,5 15, ,5 24,1 16,9 23,9 29, ,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Podsumowanie Podsumowując, należy stwierdzić, iż region w największym stopniu wyróżnia się pozytywnie w zakresie istniejącej infrastruktury handlowo-usługowej. Przejawia się to w wysokim stopniu zadowolenia mieszkańców z dostępnych dóbr i usług. Ponadto, w porównaniu z pozostałymi województwami charakteryzuje się on jedną z niższych stóp bezrobocia w kraju. Dystans negatywny uwidacznia się w niższym stopniu zadowolenia Małopolan z materialnego poziomu życia. Mieszkaniec Małopolski częściej niż przeciętny Polak uważa, że materialny poziom życia nie odpowiada jego aspiracjom. Rysuje się jednak pewna pozytywna tendencja związana z poprawą nastrojów społecznych Małopolan wskazująca na konieczność kontynuacji prowadzonych działań na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców. Otóż, można dostrzec, że wzrasta poczucie subiektywnego dobrostanu w wymiarze cywilizacyjnym i region jest przez mieszkańców coraz lepiej oceniany jako miejsce umożliwiające realizację ambicji i planów życiowych. W okresie pomiędzy dwoma pomiarami nastąpiła pozytywna zmiana wskaźników zadowolenia z wszystkich opisywanych aspektów: materialnego poziomu życia, perspektyw na przyszłość i dostępnych dóbr i usług. Fakt ten można zinterpretować w kategoriach pewnej szansy rozwojowej. Podobnie ponadprzeciętny zasięg korzystania z nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Pewnym zagrożeniem z punktu widzenia władz regionalnych może być brak optymizmu Małopolan w patrzeniu w przyszłość oraz stosunkowo małe zasoby mieszkaniowe województwa. Przeszkodą w zrównoważonym rozwoju regionu mogą także być uwidaczniające się zróżnicowania wewnątrzwojewódzkie pomiędzy podregionem krakowsko-tarnowskim a nowosądeckim pod względem obiektywnych warunków życia mieszkańców, takich jak zasoby mieszkaniowe czy zasoby pracy oraz zróżnicowanie pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi w zakresie wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne i dostępie do sieci telekomunikacyjnych. 9

10 2. Komponent funkcjonalny Opinia publiczna pracę władz samorządowych ocenia przede wszystkim przez pryzmat dwóch aspektów funkcjonowania administracji publicznej: po pierwsze jakie są skutki działalności samorządów lokalnych i regionalnych w poszczególnych obszarach życia społecznego tj. czy nastąpiła pozytywna zmiana w różnych dziedzinach, jak na przykład edukacja, ochrona zdrowia czy bezpieczeństwo, i po drugie - jak przebiega proces załatwiania spraw urzędowych i jaka jest jakość obsługi petentów Administracja potrzebna obywatelowi Co czwarty objęty badaniem Diagnoza Społeczna - mieszkaniec regionu uważa, że władze współpracują z mieszkańcami przy rozwiązywaniu problemów lokalnych (np. konsultują ważne decyzje z mieszkańcami lub ich przedstawicielami radami osiedli, radami sołeckimi, organizacjami społecznymi). Małopolska jest województwem charakteryzującym się najwyższym w Polsce odsetkiem pozytywnych wskazań. Mniej też osób niż ogółem w kraju twierdzi, że współpraca nie ma miejsca. Ogólna ocena wystawiona przez mieszkańców władzom swojej gminy uśredniona do poziomu województwa plasuje Małopolskę na szóstej pozycji po województwach: wielkopolskim, mazowieckim, opolskim, pomorskim i śląskim i jest ona równa średniej krajowej. Jedynie dwa powiaty: brzeski i tatrzański uzyskały wysoką ocenę. Bardzo niską zaś ocenę pracy władz gminy uzyskały w opinii mieszkańców powiaty chrzanowski, oświęcimski, wadowicki, myślenicki, limanowski, proszowicki i nowosądecki. Najlepiej jest oceniana działalność władz samorządowych w dziedzinach związanych z jakością wody, szkolnictwem i utrzymywaniem czystości. Najgorzej zaś w obszarach związanych z rozwojem gminy, ubóstwem i utrzymaniem/rozwojem sieci dróg. Po przeprowadzeniu analizy syntetyzującej można powiedzieć, że w ocenie mieszkańców Małopolska pod względem efektów działalności władz samorządowych znajduje się w tej połowie województw, które osiągnęły lepsze oceny, ale też nie przewyższa w stopniu znaczącym średniej krajowej Przyjazna administracja Mieszkaniec Małopolski częściej niż przeciętny Polak ma problemy ze sprawnym załatwieniem sprawy urzędowej. Pomimo tego, że na przestrzeni 3 lat, nastąpiła w tym względzie pewna poprawa nadal odsetek osób, które przyznają, że często nie mogą sprawnie załatwić sprawy urzędowej, jest wyższy od średniej krajowej, która dla pomiaru w 2003 wynosi 16,1%. Co dziesiąty mieszkaniec Małopolski w 2000 roku na podstawie własnych doświadczeń wyrażał przekonanie, że bez wykorzystania znajomości często nie są w stanie załatwić w urzędzie żadnej sprawy 3. Odsetek ten po trzech latach spadł o 3 punkty procentowe, ale w mniejszym stopniu niż średnia krajowa. Ponad 40% obywateli przyznaje, że bywają niekiedy zmuszeni do wykorzystywania koneksji w celu zwiększenia prawdopodobieństwa załatwienia sprawy urzędowej. Pozytywnym aspektem jest stosunkowo wysoki, w porównaniu do wyniku ogólnokrajowego, odsetek mieszkańców Małopolski, którzy nigdy nie byli zmuszeni do poszukiwania znajomości, by przeprowadzić swoją sprawę w urzędzie. Uogólniając, na podstawie analizy średnich rang, można stwierdzić, iż mieszkaniec regionu pragnący załatwić jakąś sprawę urzędową w roku 2003 i poprzedzającym najczęściej nie mógł jej załatwić szybko, sprawnie i bez problemów, w drugiej kolejności czuł się bezsilny i upokorzony podczas załatwiania sprawy i w ostateczności najrzadziej spośród trzech wymienionych stanów - sięgał po pomoc w postaci znajomości czy koneksji. We wszystkich województwach kraju w okresie pomiędzy pomiarami w 2000 i 2003 roku nastąpiła poprawa jakości obsługi obywateli w urzędach administracji publicznej. Największy wzrost wartości wskaźnika 4 odnotowano w województwach śląskim, opolskim i mazowieckim. W Małopolsce, a także w województwach: warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i lubuskim miała miejsce najmniejsza zmiana in plus w zakresie funkcjonowania urzędów i poziomu obsługi obywateli. Jedynym pozytywnym aspektem jest ponadprzeciętny poziom poinformowania 3 Pytanie zadano tylko tym respondentom, którzy w roku poprzedzającym pomiar występowali w roli petenta (załatwiali jakąś sprawę w urzędzie) 4 różnica między wartością wskaźnika dla pomiaru w 2003 roku a wartością wskaźnika dla pomiaru w 2000 r. 10

11 obywateli o możliwości załatwienia sprawy urzędowej. Zdecydowana większość mieszkańców regionu (80,0%) wie, w jakim urzędzie może załatwić swoje sprawy. Pośrednim wskaźnikiem jakości obsługi petentów przez małopolskie urzędy, jest także stopień zainteresowania urzędów miast i urzędów gmin oraz urzędów powiatowych konkursem Wzorcowy urząd ogłoszonym przez wspólnie przez Marszałka Województwa Małopolskiego i Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Demokracji. Otóż, zgodnie z informacjami udzielonymi przez sekretariat konkursu, swój udział zgłosiło tylko 12 podmiotów 5. Innym przedsięwzięciem obrazującym stopień zainteresowania jednostek administracji publicznej doskonaleniem swojej pracy jest akcja o nazwie Przejrzysta Polska prowadzona przez Gazetę Wyborczą. Samorządy biorące udział w rocznej akcji otrzymają certyfikat na podstawie wykonania sześciu zadań obowiązkowych z zakresu związanego z zasadami: przejrzystości, przeciwdziałania korupcji, partycypacji społecznej, przewidywalności, fachowości i zasadą rozliczalności przyjętymi w modelu Przejrzystej Gminy opracowanym i pilotowanym przez Fundację Batorego. Do wzięcia udziału zostały zaproszone wszystkie gminy i powiaty w Polsce. Ostatecznie zgłosiło się 771 jednostek, z czego z Małopolski 56. Mapa 2-1. Jednostki administracji publicznej w małopolskim uczestniczące w akcji Przejrzysta Polska Źródło: akcja Gazety Wyborczej Przejrzysta Polska ( Małopolska pod względem, wskaźnika zainteresowania akcją, skonstruowanego jako odsetek jednostek biorących udział w akcji spośród wszystkich uprawnionych podmiotów, czyli zgodnie z regulaminem akcji: gmin, powiatów i urzędów miast w danym województwie, znalazła się na 5 pozycji rankingowej po województwach: pomorskim, dolnośląskim, opolskim i śląskim i przewyższa pod tym względem przeciętny wynik dla całego kraju o nieco ponad 1 punkt procentowy. Podsumowanie Warto zauważyć, że w wymiarze funkcjonalnym mieszkańcy oceniają sam fakt współpracy władz samorządowych z mieszkańcami raczej pozytywnie. Zagrożeniem jest jednak to, iż praca władz gminy nie jest najlepiej oceniana, opinie nt. działalności władz samorządowych nie odbiegają bowiem od średniej krajowej. Natomiast słabą stroną jest jakość obsługi petentów - urzędy w opinii mieszkańców 5 Niewielka ilość zgłoszeń może świadczyć o braku chęci doskonalenia instytucji administracji publicznej w zakresie procesów wewnątrzorganizacyjnych bądź o niskim, niespełniającym kryteriów kwalifikacyjnych poziomie jakości obsługi zewnętrznych klientów, lub o jednym i drugim zarazem, ale wobec faktu, iż miała miejsce dopiero pierwsza edycja konkursu należy stawiać ostrożnie tego typu wnioski, gdyż mała ilość zgłoszeń może być również wynikiem braku pełnej informacji i odpowiedniej promocji konkursu. 11

12 nie są przyjazne obywatelowi. Wskaźnik określający stopień problematyczności w trakcie załatwiania sprawy urzędowej jest niższy lub zbliżony do wyniku w skali kraju i na przestrzeni ostatnich lat nie odnotowano w tym względzie w zasadzie żadnej poprawy. Pewną szansą na przełamanie istniejącej bariery jest relatywnie wysoki stopień poinformowania mieszkańców o sposobie i miejscu załatwiania spraw oraz uczestnictwo jednostek administracji terytorialnej w konkursach i programach mających na celu doskonalenie administracji publicznej oraz wdrażanie systemów zarządzania jakością. 3. Komponent gospodarczy W Małopolsce, opierając się na podstawowych wskaźnikach opisu rynku pracy, mówić można o względnie dobrej sytuacji w porównaniu z innymi regionami kraju. Jednocześnie w niektórych obszarach woj. małopolskie wpisuje się w generalne tendencje istniejące na ogólnopolskim rynku. W tej części podjęta zostanie kwestia tych aspektów funkcjonowania rynku pracy, które uznać można za charakterystyczne dla Małopolski. 41,7% badanych Małopolan zadeklarowało, iż w odniesieniu do nich utrata pracy jest bardzo lub raczej prawdopodobna 6. Z takim odsetkiem, wyższym od średniej krajowej wynoszącej 38,1%, województwo małopolskie plasuje się na piątym miejscu w kraju. Zidentyfikowane tu obawy można więc uznać za relatywnie duże. Sam fakt utraty pracy nie oznacza jednak, iż osoba bezrobotna powinna być od razu traktowana jako wykluczona z rynku pracy. Kwestią rozstrzygającą jest tu szansa na znalezienie kolejnego miejsca pracy o zbliżonym do poprzedniego profilu. W latach w zdecydowanej większości województw spadła liczba osób, które deklarują, iż bardzo łatwo lub raczej łatwo byłyby w stanie znaleźć pracę podobną do aktualnej (jedynie w woj. lubuskim odnotować można wzrost). W woj. małopolskim spadek ten należał do względnie małych, można więc powiedzieć, iż w subiektywnym odczuciu badanych sytuacja w ich regionie nie pogorszyła się znacząco jeśli chodzi o możliwość zatrudnienia. Wynik woj. małopolskiego (17%) jest wynikiem lepszym od średniej krajowej wynoszącej 14,6%. Mapa 3-1. Odsetek osób dla których przyczyną migracji krótszej niż 1 rok były kwestie związane z pracą 13,3 18,8 18, ,5 15,7 16,4 10,9 11,9 12,6 13,6 14,7 12,3 9,8 Polska - 13,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Migracje wewnętrzne ludności 2002, Warszawa 2003 Pośrednim wskaźnikiem relatywnie pozytywnej oceny lokalnego rynku pracy może być też odsetek osób migrujących (wewnątrz kraju) dla których przyczyną migracji była praca - w woj. małopolskim odsetek ten jest najmniejszy (patrz Mapa 3-1). Taka sytuacja może świadczyć o tym, iż Małopolanie oceniają sytuację na swoim lokalnym rynku pracy generalnie lepiej niż sytuację w innych województwach i w konsekwencji nie widzą uzasadnienia dla motywowanych szansą znalezienia lepszego lub jakiegokolwiek zatrudnienia wyjazdów do innych województw. Z kolei w zestawieniu z 8,2 8,5 6 Cichomski B., T. Jerzyński, M. Zieliński, Polskie Generalne Sondaże Społeczne: skumulowany komputerowy zbiór danych , Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

13 faktem, iż woj. małopolskie jest w czołówce województw jeśli chodzi o odsetek osób migrujących za pracą do innych państw można postawić tezę następującą Małopolanie postrzegają sytuację na swoim rynku pracy relatywnie lepiej niż sytuację w innych województwach i nie widzą uzasadnienia w wewnętrznych migracjach zarobkowych, jednocześnie jednak nad wyraz często, w porównaniu z innymi województwami, traktują zagraniczne migracje zarobkowe jako szansę na poprawę swojej sytuacji pracy. Kluczowym problemem zidentyfikowanym w odniesieniu do małopolskiego rynku pracy jest sytuacja na obszarach wiejskich, mamy tam bowiem do czynienia ze słabością ekonomiczną gospodarstw rolnych sugerującą względnie wysoki poziom bezrobocia ukrytego w rolnictwie. Poniższa mapa przedstawia dane dotyczące odsetka gospodarstw rolnych w danym województwie, które produkują głównie na rynek. Mapa 3-2. Odsetek gospodarstw rolnych produkujących głównie na rynek 37,4 37,3 26,3 53,3 51,5 44,9 20,2 49,5 46,2 41,9 26,8 31,4 Polska - 32,1 11 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Spis Powszechny 2002 Jak widać, w woj. małopolskim bardzo niski odsetek gospodarstw prowadzących rolniczą działalność gospodarczą deklaruje, iż produkuje głównie na rynek. Jest to tylko 14,6% wobec średniej dla całego kraju wynoszącej 32,1%, gorszy wynik uzyskują tu jedynie województwa śląskie (11%) i podkarpackie (11,6%). Wynik uzyskany przez woj. małopolskie można potraktować jako wskaźnik słabości potencjału ekonomicznego znacznej części gospodarstw rolnych. Również liczba pracujących w rolnictwie na 100ha użytków rolnych jest w Małopolsce bardzo niska. Jednym ze wskaźników identyfikujących pewne symptomy słabości ekonomicznej gospodarstw oraz bezrobocia ukrytego na wsi jest także tzw. wskaźnik ESU (European Size Unit), czyli ekonomiczna wielkość gospodarstwa 7. W porównaniu ze średnimi wynikami dla Unii Europejskiej wartość ESU polskich gospodarstw jest uderzająco odmienna ,6 11,6 7 Wskaźnik ESU opiera się na klasyfikacji gospodarstw wykorzystującej tzw. Europejskie Jednostki Wielkości. Wartość tego wskaźnika określa wielkość ekonomiczną gospodarstwa rolnego, która jednocześnie stanowi podstawę do kwalifikowania gospodarstw rolnych do kategorii tzw. gospodarstw niskotowarowych, które są wspierane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, w działaniu Wsparcie gospodarstw niskotowarowych. Wyliczenie wskaźnika ESU ma charakter dwustopniowy. W pierwszym kroku wyliczona zostaje wielkość ekonomiczna gospodarstwa w oparciu o dane ilościowe o powierzchni upraw i pogłowiu zwierząt. Szczegółowe kategorie wykorzystywane w tym kroku to: Pszenica, Żyto, Jęczmień, Owies, Pszenżyto, Kukurydza na ziarno, Mieszanki zbożowe, Strączkowe łącznie z mieszankami zbóż z roślinami strączkowymi, Gryka, proso i inne zboża, Ziemniaki, Buraki cukrowe, Warzywa w uprawie polowej, Warzywa, truskawki w uprawie pod osłonami, Kwiaty i rośliny ozdobne w uprawie polowej, Kwiaty i rośliny ozdobne w uprawie pod osłonami, Pozostałe uprawy nasienne i sadzonki, Tytoń, Chmiel, Rzepak i rzepik, Słonecznik, Soja, Len oleisty, Pozostałe rośliny oleiste, Len włóknisty, Konopie, Zioła i rośliny przyprawowe, Pozostałe rośliny przemysłowe, Plantacja drzew i krzewów owocowych, Truskawki w uprawie polowej, Winogrona konsumpcyjne, Szkółki, Uprawy trwałe pod osłonami, Grzyby uprawne, Koniowate, Cielęta poniżej 1 roku, Byczki poniżej 2 lat, Jałówki 13

14 Poniższa tabela prezentuje skalę zróżnicowania wielkości ekonomicznej gospodarstw polskich i unijnych. W krajach UE dominują gospodarstwa rolne, których wielkość ekonomiczna plasuje się w przedziale 8-40 ESU (43,5% ogółu gospodarstw), w Polsce natomiast mamy do czynienia ze zdecydowaną dominacją gospodarstw najmniejszych (jeśli chodzi o wielkość ekonomiczną) 96,% wszystkich gospodarstw w Polsce posiada wielkość ekonomiczną do 8 ESU. Jednakże sytuacja woj. małopolskiego jest w tym względzie jeszcze gorsza w 2002 roku niemal wszystkie gospodarstwa rolne w woj. małopolskim posiadały wielkość ekonomiczną wynoszącą nie więcej niż 8 ESU (99,5%), a żadne gospodarstwo nie osiągnęło poziomu wyższego niż 40 ESU (w całej Polsce jest takich gospodarstw 0,2%). Tabela 3-1. Odsetek gospodarstw rolnych wg wielkości ekonomicznej Wyszczególnienie Gospodarstwa rolne wg wielkości ekonomicznej [%] do 8 ESU 8 40 ESU pow. 40 ESU Woj. małopolskie 99,5 0,5 0,0 Polska 96,1 3,7 0,2 Unia Europejska 38,6 43,5 17,9 Źródło: Polska wieś raport o stanie wsi. FDPA: Warszawa Za: Kotala A., Rola grup producenckich w zwiększaniu skali produkcji i konkurencyjności gospodarstw rolnych Polski południowej. [w:] Rozwój agrobiznesu na obszarach wiejskich wobec integracji z Unią Europejską, Wyd. AR w Krakowie Kraków 2003 Mapa 3-3. Liczba pracujących w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych w roku 2003 Polska - 12,9 6,9 5,7 3, ,9 5,1 11, ,4 19,3 6,8 9 13,7 22,4 24,1 20,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polska Statystyka Publiczna Informatorium GUS Okazuje się, że to właśnie w Małopolsce jest najwięcej osób pracujących w rolnictwie w przeliczeniu na 100 ha użytków. Wynik woj. małopolskiego (24,1) wyraźnie przewyższa średnią krajową (12,9), kolejne po małopolskim województwa pod względem liczby pracujących w rolnictwie na 100ha użytków rolnych to: świętokrzyskie (22,4), podkarpackie (20,8) i lubelskie (19,3). Porównując dane dotyczące przeciętnej wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych w Małopolsce z danymi dotyczącymi odsetka zatrudnionych w sektorze rolniczym można powiedzieć, iż woj. małopolskie jest poniżej 2 lat, Byki 2 lata i więcej, Jałówki 2 lata i więcej, Krowy mleczne, Pozostałe krowy, Owce, Kozy, Prosięta o wadze poniżej 20 kg, Lochy hodowlane o wadze 50 kg i więcej, Pozostała trzoda chlewna, Brojlery kurze, Kury nioski, Pozostały drób, Króliki - matki królicze, Pnie pszczele. Następnie uzyskane wartości mnoży się przez właściwe dla danego makroregionu tzw. wartości współczynników SGM 2000". Małopolska zaliczona została do makroregionu Małopolska i Pogórze, wespół z województwami: śląskim, świętokrzyskim i podkarpackim. Po zsumowaniu wartości współczynnika dla wszystkich kategorii upraw i hodowli wprowadza się je do skonstruowanego wzoru i wylicza wielkość ekonomiczną gospodarstwa rolnego wyrażoną w ESU. Wskaźnik ESU dostarcza przede wszystkim danych do porównań, na podstawie jego bezwzględnej wartość trudno jest ocenić kondycję ekonomiczną gospodarstwa domowego funkcjonującego w ramach gospodarstwa rolnego dla którego wyliczamy wartość ESU. 14

15 w grupie pięciu województw o największym odsetku pracujących w rolnictwie (lubelskie, łódzkie, małopolskie, podlaskie, świętokrzyskie), a jednocześnie w grupie trzech województw o najmniejszej przeciętnej wielkości ekonomicznej gospodarstwa rolnego (małopolskie, podkarpackie, śląskie). Przezwyciężenie trudności rynku pracy związanego ściśle z rolnictwem możliwe jest jedynie przez aktywizowanie ludności wiejskiej w obszarach działalności gospodarczej o charakterze okołorolniczym lub pozarolniczym. Pierwszym z możliwych obszarów tej działalności jest agroturystyka. Woj. małopolskie dysponuje wyjątkowym potencjałem w dziedzinie agroturystyki. Przyjmując za miarę tzw. syntetyczny miernik poziomu uwarunkowań rozwoju agroturystyki 8 w roku 1999 woj. małopolskie było najlepiej rokującym województwem w Polsce jeśli chodzi o rozwój agroturystyki (wartość wskaźnika wyniosła 0,635, wobec 0,548 w przypadku, drugiego w kolejności, woj. śląskiego). Udzielając odpowiedzi na pytanie o to czy ów potencjał agroturystyczny Małopolski jest należycie wykorzystywany posłużyć się można liczbą kwater agroturystycznych jako wskaźnikiem rozwoju bazy agroturystycznej województwa. Małopolskie jest województwem w którym funkcjonuje najwięcej kwater agroturystycznych w Polsce 9. Dominacja ta jest bardzo wyraźna w roku 2003 prawie 13% wszystkich obiektów agroturystycznych w kraju znajdowało się w Małopolsce. Można więc mówić o względnej popularności działalności agroturystycznej w woj. małopolskim i tym samym o wykorzystywaniu potencjału jakim na polu agroturystyki Małopolska niewątpliwie dysponuje. Z kolei pod względem liczby miejsc noclegowych woj. małopolskie z wynikiem 15,9 plasuje się na czwartej pozycji. Wynik woj. małopolskiego jest jednak nadal znacznie powyżej średniej krajowej wynoszącej 8,6%, co świadczy o dużej skali rozwoju agroturystyki w Małopolsce. Tabela 3-2. Liczba kwater agroturystycznych w podziale na województwa województwo Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Zmienne tworzące ów wskaźnik to: lesistość, powierzchnia obszarów chronionych, emisja przemysłowych zanieczyszczeń powietrza, liczba miejsc noclegowych turystyki, liczba lekarzy, liczba placówek pocztowych i placówek usług telekomunikacyjnych, liczba placówek handlowych, drogi publiczne, mieszkania na wsi podłączone do wodociągu, gazociągu i centralnego ogrzewania, stopa bezrobocia. Zob. L. Luty, J. Szewczyk Zróżnicowanie województw w Polsce ze względu na wybrane uwarunkowania rozwoju agroturystyki, Krakowskie Studia Małopolskie nr 6/ Trzeba też w tym miejscu zauważyć, iż faktyczna liczba kwater agroturystycznych w Polsce i poszczególnych województwach jest zapewne znacznie większa, jeśli uwzględni się te gospodarstwa, które nie rejestrując tego typu działalności faktycznie ją prowadzą. 10 w odniesieniu do r wykorzystano badania własne Instytutu Turystyki (zob. Instytut Turystyki, Turystyka polska w 2003 roku układ regionalny, Warszawa 2004), gdyż od tego roku GUS nie ewidencjonuje kwater agroturystycznych na formularzu sprawozdawczym KT-1. 15

16 Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska Źródło: Polska Statystyka Publiczna Bank Danych Regionalnych Według danych GUS stopień wykorzystania miejsc noclegowych w l oscylował wokół 10% i był jednocześnie najniższy spośród wszystkich typów obiektów noclegowych w tym województwie (jednocześnie w analizowanym okresie zanotowano niewielki spadek jeśli chodzi o stopień wykorzystania miejsc noclegowych z niewiele ponad 10% do 8,9%) 11. Z kolei z badań ankietowych przeprowadzonych, również w 2002 r. przez Instytut Turystyki wynika, iż średni stopień wykorzystania miejsc noclegowych w kwaterach agroturystycznych wynosił 21,4% 12 (minimalnie poniżej średniej krajowej wynoszącej 21,6%). Lepszy wynik uzyskało aż siedem województw (lubuskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie). Trzeba jednak w tym miejscu pamiętać, że agroturystyka nie może być traktowana jako jedyny możliwy do zagospodarowania obszar działalności okołorolniczej. Małopolska dysponuje bowiem istotnym potencjałem także w innych dziedzinach, np. w stosunkowo nowym, możliwym do zagospodarowania obszarze, jakim są tzw. produkty lokalne i regionalne. Członkostwo Polski w UE oraz Ustawa o produktach regionalnych i tradycyjnych, która weszła w życie kilka tygodni temu stwarzają prawne możliwości rejestrowania produktów ściśle związanych z danym regionem lub wytwarzanych zgodnie z tradycyjnymi sposobami produkcji. Co ciekawe, spośród trzech dotychczas zgłoszonych Komisji Europejskiej propozycji produktów, dwa związane są z regionem małopolskim (oscypek i bryndza podhalańska), co świadczy zarówno o potencjale Małopolski, jak i swoistej sprawności wytwórców wskazanych produktów. Prowadzenie działalności okołorolniczej w obszarze produktów lokalnych i regionalnych nie musi jednak bezpośrednio wiązać się formalnym rejestrowaniem danego produktu zgodnie z unijną klasyfikacją. Szansą dla rozwoju rynku tych produktów mogą być też innego typu działania wspierające i tego typu działania też są w Małopolsce podejmowane. Przykładowymi inicjatywami mogą tu być: projekt Produkt regionalny jako narzędzie promocji turystyki w regionie, projekt Łączy nas Babia Góra, Program Szlak bursztynowy. Podsumowanie Najpoważniejszą słabą stroną w odniesieniu do komponentu gospodarczego jest bardzo słaba kondycja ekonomiczna gospodarstw rolnych oraz trudna sytuacja na rynku pracy na obszarach wiejskich (rozumiana jako duża skala bezrobocia agrarnego). W odniesieniu do większości wykorzystywanych w ekspertyzie wskaźników dotyczących tej kwestii mamy do czynienia ze znacznym dystansem negatywnym Małopolski względem innych województw. Tym bardziej uzasadnione jest wykorzystanie istniejących szans w odniesieniu do zidentyfikowanych problemów, z których najważniejszą jest potencjał Małopolski na polu działalności okołorolniczej, przede wszystkim agroturystyki i produktów lokalnych, co pozwoliłoby jednocześnie wzmacniać i pielęgnować koloryt kulturowy Małopolski będący jedną z kluczowych mocnych stron regionu. Mocną stroną Małopolski w odniesieniu do komponentu gospodarczego jest natomiast względnie dobra ocena sytuacji na lokalnym rynku pracy, mierzona zarówno bezpośrednio (przekonaniem o możliwości znalezienia podobnej pracy w przypadku jej utraty) oraz pośrednio (niski odsetek migrujących za pracą do innych województw). Małopolanie cechują się w tym przypadku racjonalnością i dobrym rozeznaniem sytuacji, gdyż obiektywne wskaźniki charakteryzujące rynek pracy również są relatywnie dobre w woj. małopolskim. 11 GUS, Turystyka w województwie małopolskim w roku , Warszawa Legienis H., Wykorzystanie obiektów indywidualnego zakwaterowania w 2002 r, Instytut Turystyki,

17 4. Komponent kulturowy 4.1. Tożsamość lokalna i regionalna Tożsamość lokalna i regionalna jest zjawiskiem, które budzi spory definicyjne oraz jest trudne w pomiarze. Jednocześnie jest to czynnik mogący mieć znaczenie dla rozwoju regionalnego. Tożsamość lokalna i regionalna jest procesem długiego trwania - tworzy się i zmienia w perspektywie dziesięcioleci i wieków. Zmiany granic oraz znaczne ruchy migracyjne po II wojnie światowej nie sprzyjały trwałości tożsamości regionalnych w Polsce. Dodatkowo, z perspektywy roku 2005, zmiany granic administracyjnych województw (oraz ich wielkości), dokonane w roku 1999, stanowiły czynnik raczej dezorganizujący niż budujący tożsamość regionalną. W efekcie, biorąc pod uwagę obecne granice województw, trudno mówić o tożsamości regionalnej poszczególnych województw, w ramach ich całych, nowych obszarów. Na tle innych województw można stwierdzić, że województwo małopolskie cechuje się stosunkowo dobrze ukształtowaną tożsamością regionalną oraz lokalną. Można postawić taką tezę na podstawie szeregu, poniżej przedstawionych, wskaźników, zarówno subiektywnych (odwołujących do świadomości i deklaracji) jak i obiektywnych (niezależnych od przekonań mieszkańców chodzi o zachowania oraz instytucje). Na poziomie subiektywnym, wskaźnikiem tożsamości może być poziom przywiązania do swego miejsca zamieszkania. Jeśli jest ono wysokie, wiąże się to z pewną dumą z miejsca w którym się żyje. Mieszkańcy województwa małopolskiego są przywiązani do swego miejsca zamieszkania. W roku 2000 województwo znalazło się na szczycie rankingu województw, których mieszkańcy są zadowoleni z miejsca swojego zamieszkania, zaś w roku 2003 na drugim miejscu. Tabela 4-1: Stopień zadowolenia z miejscowości, w której się żyje 13. Województwo Zmiana DOLNOŚLĄSKIE 0,27 0,30 0,03 KUJAWSKO-POMORSKIE 0,32 0,35 0,03 LUBELSKIE 0,28 0,29 0,01 LUBUSKIE 0,19 0,31 0,12 ŁÓDZKIE 0,21 0,30 0,09 MAŁOPOLSKIE 0,43 0,43 0 MAZOWIECKIE 0,21 0,30 0,09 OPOLSKIE 0,29 0,33 0,04 PODKARPACKIE 0,28 0,32 0,04 PODLASKIE 0,23 0,31 0,08 POMORSKIE 0,43 0,44 0,01 ŚLĄSKIE 0,28 0,34 0,06 ŚWIĘTOKRZYSKIE 0,21 0,30 0,09 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 0,2 0,28 0,08 WIELKOPOLSKIE 0,35 0,38 0,03 ZACHODNIOPOMORSKIE 0,30 0,34 0,04 Średnia 0,29 0,34 0,05 Źródło: opracowanie własne na podstawie komputerowego zbioru danych Diagnoza Społeczna Wartości wystandaryzowane: -1: maksymalnie niezadowolony, +1: maksymalnie zadowolony. Wartości dodatnie w kolumnie Zmiana , obrazują poprawę sytuacji. 17

18 Na poziomie instytucjonalnym wskaźnikiem tożsamości jest istnienie oraz skala działania stosunkowo trwałych organizacji i struktur: prasy lokalnej, muzeów, organizacji pozarządowych. O wysokim poziomie siły tożsamości lokalnej świadczy to, że w latach , w województwie małopolskim ukazywało najwięcej pism lokalnych i sublokalnych (w porównaniu z innymi województwami). W roku 1999 był ich 397 (przy średniej na województwo: 159 tytułów), by w roku 2003 osiągnąć 439 tytułów (przy średniej na województwo: 170 tytułów). Istnienie pism lokalnych i regionalnych jest istotnym elementem budowy i pobudzania tożsamości lokalnej i regionalnej. Pisma tworzą forum dyskusji publicznej. Kolejnym wskaźnikiem instytucjonalnym tożsamości lokalnej i regionalnej jest ilość muzeów. Muzea pełnią istotną rolę w budzeniu świadomości historycznej i budowie tożsamości. I w tym przypadku województwo małopolskie znajduje się na szczycie rankingu województw. Liczba muzeów wzrosła z 91 w roku 1999 (przy średniej na województwo: 39) do 105 w roku 2002 (przy średniej na województwo: 41 placówek). Podobnie, w przeliczeniu na liczbę mieszkańców małopolskie dysponuje najwyższą w Polsce ilością muzeów (por. poniższy wykres). Wykres 4-1: Ilość muzeów na 100 tys. mieszkańców Ilość 3,5 3 2,5 2 1, woj. małopolskie Lata średnia dla kraju Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Kolejnym wskaźnikiem siły tożsamości jest ilość organizacji, których cel działania obejmuje obszary wiążące się z budową i podtrzymywaniem tożsamości lokalnej i regionalnej. Na ogólną liczbę prawie 5,5 tys. organizacji pozarządowych działających w województwie małopolskim, 410 organizacji ma pole działania wiążące się z budową, podtrzymywaniem tożsamości lokalnej i regionalnej. Stanowi to 7,4% ogółu organizacji z województwie małopolskim, wobec 5,4% - średnio dla kraju). Kolejnym wskaźnikiem tożsamości regionalnej jest tworzenie specjalnych imprez zwłaszcza jeśli mają charakter cykliczny. W województwie małopolskim organizowane są od 1999 roku Dni Dziedzictwa Kulturowego. Ilość wydawanych czasopism lokalnych, ilość organizacji, organizowanie imprez to instytucjonalne wskaźniki tożsamości. Z jednej strony ich obecność świadczy o tym, że świadomość istnieje (skoro instytucje te są podtrzymywanie). Z drugiej strony stanowią one oś integracyjną pomagają w pobudzaniu i podtrzymywaniu tożsamości. Wyrazem tożsamości województwa małopolskiego jest też pewna odmienność w zakresie zachowań wyborczych (zarówno jeśli chodzi o frekwencję, jak i preferencje). W tym przypadku mamy do czynienia z obiektywnym przejawem tożsamości ujawnia się on nie na poziomie świadomości, czy deklaracji, lecz na podstawie obiektywnie mierzonych zachowań. Odmienność zachowań wyborczych to wyższa frekwencja oraz odmienność preferencji na skali lewica prawica. Województwo małopolskie dzieli tę charakterystykę z województwem podkarpackim. Oczywiście jest to związane z historyczną odmiennością losów Galicji. Z drugiej jednak strony charakterystyka ta nie obejmuje 18

19 północnej części województwa małopolskiego (gdzie frekwencja i preferencje wyborcze są odmienne od reszty województwa). 14 W ramach województwa małopolskiego wyodrębnić można szereg tożsamości subregionalnych, na tle których szczególnie wyraziste jest Podhale. Zwraca uwagę pewne podobieństwo między województwami małopolskim i pomorskim. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z wyrazistym subregionem (Podhale oraz Kaszuby), cechującym się odmiennościami tak etnograficznymi jak w zakresie zachowań wyborczych. Obydwa województwa znajdują się na szczycie rankingu pod względem ilości muzeów. Wydaje się, że te czynniki są ze sobą związane i mogą świadczyć o witalności tożsamości wojewódzkiej i jej potencjale. Dodatkowym elementem mającym wpływ na charakter tożsamości województwa małopolskiego jest obecność mniejszości narodowych: Romów; Słowaków; Łemków; Żydów; Ormian. Dysponują one swoimi instytucjami, znajdującymi się na terenie województwa. Podsumowanie Województwo małopolskie cechuje się stosunkowo dobrze ukształtowaną tożsamością regionalną oraz lokalną. Mocnymi stronami tożsamości regionalnej są: subiektywnie wysoki poziom przywiązania do swego miejsca zamieszkania; istnienie historycznej ciągłości tożsamości; najwyższa w Polsce ilość pism lokalnych i sublokalnych; najwyższa w Polsce ilość muzeów (zarówno w liczbach bezwzględnych jak i w przeliczeniu na liczbę mieszkańców); stosunkowo duża ilość organizacji, których cel działania obejmuje obszary wiążące się z budową i podtrzymywaniem tożsamości lokalnej i regionalnej. W województwie małopolskim wskazać można szereg silnych tożsamości subregionalnych, z których szczególnie wyraziste jest Podhale. Słabą stroną jest świeżość i pewna sztuczność granic województwa, co skutkuje osłabieniem tożsamości: północne obszary województwa cechują się odmiennością, a z drugiej strony niektóre cechy województwo małopolskie dzieli z podkarpackim. Rysują się pewne szanse na wzmocnienie tożsamości regionalnej. Wzrost ruchu turystycznego wzmacniał będzie popyt na specyfikę regionalną. Szansą jest też budowa tożsamości województwa jako miejsca, gdzie urodził się papież Jan Paweł II. Wykorzystanie szans będzie o tyle łatwiejsze, że województwo dysponuje dobrze rozwiniętą infrastrukturą kulturalną. Jednocześnie, zagrożeniem dla tożsamości wydaje się być wpływ kultury masowej. 5. Komponent obywatelski 5.1. Społeczeństwo obywatelskie Społeczeństwo obywatelskie jest pojęciem nie tylko bardzo ostatnio popularnym, ale i zajmującym istotne miejsce we współczesnym dyskursie publicznym oraz strategiach rozwoju regionalnego. Jest pojęciem o konotacji zdecydowanie pozytywnej niosącej za sobą ważne normatywne przesłanie. Zasadniczym elementem prowadzonej przez władze samorządowe polityki lokalnej i regionalnej jest popieranie aktywnego społeczeństwa obywatelskiego, które często postulowane jest jako rozwiązanie wzorcowe. Co więcej, funkcjonuje ono niejednokrotnie jako standard będący jednym z istotnych kryteriów oceny poszczególnych regionów Stymulatory rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Małopolsce Aktywność obywatelska i stopień zaangażowania mieszkańców województwa oraz otoczenie sprzyjające ilościowemu rozwojowi organizacji pozarządowych w regionie, są niewątpliwie najistotniejszymi determinantami kształtowania społeczeństwa obywatelskiego. 14 Zarycki T., Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski, Warszawa: Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego. 19

20 Wykres 5-1. Odsetek mieszkańców województwa małopolskiego deklarujących członkostwo oraz pełnienie funkcji w organizacjach 15 na tle pozostałych województw w kraju (średnia dla Polski 12,1 oraz 5,3). 16,0 15,9 14,0 12,0 10,0 10,8 10,9 11,2 11,5 11,5 12,1 12,5 12,9 13,0 13,3 13,3 13,5 14,4 8,0 6,0 4,0 2,0 8,1 4 9, ,9 4,3 5,4 4,1 6,5 5,5 6,1 6,1 6,9 5,3 4,9 4,5 7,6 0,0 ZACHODNIOPOMORSKIE MAZOWIECKIE PODLASKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE POMORSKIE WIELKOPOLSKIE PODKARPACKIE OPOLSKIE członkostwo w organizacjach pełnienie funkcji w organizacjach Źródło: opracowanie własne na podstawie komputerowego zbioru danych Diagnoza Społeczna 2003 Powyższy wykres prezentuje pozycję Małopolski na tle innych województw pod względem partycypacji w zinstytucjonalizowanych formach konstruujących obszar społeczeństwa obywatelskiego. Ponad 12 % mieszkańców regionu deklaruje członkostwo w organizacjach sektora obywatelskiego, a co 15 mieszkaniec pełnił kiedykolwiek funkcje w tego rodzaju organizacjach. Województwo małopolskie pod względem odsetka respondentów należących do organizacji członkowskich nie różni się od średniej krajowej, która wynosi 12,1%. Wykres 5-2. Ilość zarejestrowanych na terenie woj. małopolskiego stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz fundacji oraz dynamika ich przyrostu (poprzedni rok=100%) r r. 2002r. 2003r. 2004r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych za lata z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego oraz GUS Jednym z istotniejszych wskaźników rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na danym obszarze jest ilość działających tam organizacji pozarządowych, powszechnie uznawanych za zorganizowaną formę przejawu aktywności obywatelskiej. Województwo małopolskie w porównaniu z pozostałymi województwami w kraju znajduje się ścisłej czołówce pod względem bezwzględnej liczby 15 także stowarzyszeniach, partiach, komitetach, radach, związkach, grupach religijnych 20