Raport o oddziaływaniu na środowisko morskie przedsięwzięcia pod nazwą

Transkrypt

1 Instytut Morski w Gdańsku W G D A Ń S K U Zakład Hydrotechniki Morskiej Gdańsk, ul. Abrahama 1, tel. (058) , fax. (058) Raport o oddziaływaniu na środowisko morskie przedsięwzięcia pod nazwą Usuwanie do morza urobku z robót czerpalnych z akwenów stanowiących akwatorium portowe ZMPSiŚ S.A. Inwestor: Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście S.A. ul. Bytomska Szczecin Autorzy: Helena Boniecka Hanna Cylkowska Anna Gajecka Wojciech Gawlik Marta Staniszewska Tomasz Wandzel GDAŃSK 2010

2 WYDAWNICTWA WEWNĘTRZNE INSTYTUTU MORSKI EGO NR 6505 Praca wykonana w Zakładzie Hydrotechniki Morskiej Instytutu Morskiego w Gdańsku na zlecenie Zarządu Morskich Portów Szczecin i Świnoujście Spółka Akcyjna umowa Nr/73/IR-o/36/2009 z 15 grudnia2009 r. p.o. Kierownika zakładu Helena Boniecka Kierownik pracy Helena Boniecka Wykonano 4 egz. kwiecień 2010 r.-

3 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP Przedmiot i cel opracowania Kwalifikacja przedsięwzięcia Podstawa formalno-prawna opracowania 7 2. OPIS PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA Charakterystyka przedsięwzięcia Lokalizacja prac czerpalnych i odkładu urobku Przewidywany czas prowadzenia prac Zakładana technologia prac czerpalnych i odkładu Przewidywane rodzaje zanieczyszczeń wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia Wypadki, awarie i zdarzenia losowe INNE INWESTYCJE PLANOWANE DO REALIZACJI W REJONIE PRZEDSIĘWZIĘCIA OPIS ELEMENTÓW PRZYRODNICZYCH ŚRODOWISKA OBJĘTYCH ZAKRESEM PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA Warunki geologiczne i morfodynamiczne Geologia i geomorfologia rejonu Transport rumowiska Procesy morfodynamiczne brzegu i dna Zatoki Pomorskiej Uwarunkowania hydrodynamiczne i hydrologiczne Reżim wiatru Wahania poziomu morza Falowanie i prądy morskie Zjawiska lodowe Cyrkulacja wód Temperatura i zasolenie Natlenienie Sole biogeniczne Przezroczystość wód Elementy jakości biologicznej Fitoplankton i chlorofil a Zooplankton Roślinność podwodna makrofity Zespoły fauny dennej Ichtiofauna Awifauna Ssaki morskie Występowanie złóż kopalin Walory krajobrazowe i dziedzictwo kulturowe Stan powietrza atmosferycznego Klimat akustyczny Obszary chronione prawem polskim STAN CZYSTOŚCI OSADÓW DENNYCH PRZEWIDZIANYCH DO CZERPANIA Zakres badań Metodyka badań osadów Wyniki badań

4 6. ANALIZA WARIANTÓW LOKALIZACJI MIEJSCA ODKŁADU UROBKU Wariant polegający na niepodejmowaniu przedsięwzięcia Warianty rozwiązań lokalizacyjnych Potencjalne ryzyka kolizji lokalizacji pól odkładu urobku na obszarze morza terytorialnego OPIS ROZPRZESTRZENIANIA SIĘ ODKŁADANEGO UROBKU OKREŚLENIE PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ANALIZOWANYCH WARIANTÓW Możliwość transgranicznego oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko WYBÓR I UZASADNIENIE WYBORU WARIANTU LOKALIZACJI MIEJSCA ODKŁADU UROBKU WARIANT NAJKORZYSTNIEJSZY DLA ŚRODOWISKA OCENA ODDZIAŁYWANIA WYBRANEGO WARIANTU ODKŁADU UROBKU NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE W ETAPIE BUDOWY, EKSLOATACJI I LIKWIDACJI Etap budowy Oddziaływanie na ludzi, zwierzęta, rośliny, wodę i powietrze Oddziaływanie na powierzchnię ziemi, klimat i krajobraz Oddziaływanie na dobra kultury i zabytki Oddziaływanie na morskie środowisko przyrodnicze Awarie przemysłowe i zdarzenia środowiskowe Oddziaływanie na środowisko w aspekcie transgranicznym Wzajemne oddziaływanie między elementami Etap eksploatacji Etap likwidacji OCENA ODDZIAŁYWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA NA OBSZARY NATURA Opis obszarów Natura Opis innych przedsięwzięć i planów, które powinny być rozpatrywane w powiązaniu z proponowanym przedsięwzięciem Ocena oddziaływania prac czerpalnych i odkładanego urobku na obszary Natura Oddziaływanie skumulowane ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA SKUTKAMI EWENTUALNYCH AWARII I SYTUACJAMI NADZWYCZAJNYMI OPIS PRZEWIDYWANYCH, ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO, OBEJMUJĄCY BEZPOŚREDNIE, POŚREDNIE, WTÓRNE, SKUMULOWANE, KRÓTKO-, ŚREDNIO- I DŁUGOTERMINOWE, STAŁE I CHWILOWE ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO WYNIKAJĄCE Z ISTNIENIA PRZEDSIĘWZIĘCIA Istnienie przedsięwzięcia Opis przewidywanych oddziaływań na środowisko i biocenozy Emisje Opis zastosowanych metod prognozowania i oceny oraz wykorzystane dane DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ EWENTUALNYCH NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO Środki łagodzące Etap budowy Przeciwdziałanie awariom i zdarzeniom środowiskowym Kompensacja przyrodnicza USTANOWIENIE OBSZARU OGRANICZONEGO UŻYTKOWANIA ORAZ OKREŚLENIE GRANIC TAKIEGO OBSZARU

5 16. ANALIZA MOŻLIWYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH ZWIĄZANYCH Z PLANOWANYM PRZEDSIĘWZIĘCIEM Identyfikacja konfliktów Konsultacje społeczne PRZEDSTAWIENIE PROPOZYCJI MONITORINGU ODDZIAŁYWNIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ETAPIE JEGO PLANOWANIA, BUDOWY I EKSPLOATACJI WSKAZANIE TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCYCH Z NIEDOSTATKÓW TECHNIKI LUB LUK WE WSPÓŁCZESNEJ WIEDZY JAKIE NAPOTKANO OPRACOWUJĄC RAPORT STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM INFORMACJI ZAWARTYCH W RAPORCIE ŹRÓDŁA INFORMACJI STANOWIĄCE PODSTAWĘ DO SPORZĄDZENIA RAPORTU ZAŁĄCZNIKI 1-4 5

6 1.1. Przedmiot i cel opracowania 1. WSTĘP Przedmiotem opracowania jest wykonanie raportu o oddziaływaniu na środowisko morskie przedsięwzięcia polegającego na usuwaniu do morza urobku z pogłębiania akwenów stanowiących akwatorium portowe ZMPSiŚ S.A. związanych z budową nabrzeża do przeładunku LNG w porcie zewnętrznym w Świnoujściu. Przedsięwzięcie będące przedmiotem raportu zlokalizowane jest strefie przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej na wschód od ujścia Świny i istniejącego falochronu wschodniego. Zakres projektowanych prac obejmuje: prace pogłębiarskie na akwenie projektowanego portu od obrotnicy portowej do falochronu osłonowego na długości stanowiska przeładunkowego LNG oraz stanowiska ujęcia wody. Głębokość czerpania na akwenie wynosi -14,5 m (stanowisko cumowania statku) i -12,5 m (pozostały obszar), wyznaczenie potencjalnych miejsc odkładu urobku z prac pogłębiarskich. Celem raportu jest wskazanie istotnych dla środowiska oddziaływań związanych z budową i eksploatacją projektowanego przedsięwzięcia oraz określenie działań minimalizujących negatywne oddziaływanie przedsięwzięcia na środowisko i zabytki. Niniejszy raport wykonano w pełnym zakresie wynikającym z art. 66 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. nr 199 poz. 1227): wpływu przedsięwzięcia na stan środowiska, wpływu przedsięwzięcia na obszar Natura Kwalifikacja przedsięwzięcia Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu i Budownictwa z dnia 26 stycznia 2006 r. w sprawie trybu wydawania zezwoleń na usuwanie do morza urobku z pogłębiania dna oraz zatapiania w morzu odpadów lub innych substancji (Dz. U. z 2006 r., nr 22, poz. 166) wymagane jest dokonanie oceny oddziaływania przedsięwzięcia usuwania do morza urobku z pogłębiania dna na środowisko morskie. Ponadto przedsięwzięcie budowy nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu zakwalifikowane zostało zgodnie z 2 ust. 1 pkt. 32 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. nr 257 z 2004 r., poz z późniejszymi zmianami) jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, dla którego jest wymagane sporządzenie raportu o oddziaływaniu na środowisko. Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Szczecinie decyzją z dnia 18 czerwca 2009 r. znak RDOŚ-32-WOOŚ /08/at sprostowaną postanowieniem z dnia r. znak RDOŚ-32-WOOŚ.T.Ś-6613/5-12/08/at określił środowiskowe uwarunkowania zgody na realizację przedsięwzięcia pn. Budowa nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu. 6

7 1.3. Podstawy formalno-prawne opracowania Dyrektywa Rady 1976/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz. Urz. WE L 31 z r.). Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 103 z r.). Dyrektywa Rady 91/244/EWG z dnia r. zmieniająca Dyrektywę 79/409 EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 115 z r.). Dyrektywa Rady 91/689/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych (Dz. Urz. WE L 377 z r.; L168 z r.). Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny (Dz. Urz. UE rozdział Środowisko, ochrona konsumentów i zdrowia, Tom 02, str. 102). Zał. II, IV i V Dyrektywa Rady 97/11/WE z dnia 3 marca 1997 r. zmieniająca dyrektywę 85/337/EWG w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre publiczne i prywatne przedsięwzięcia na środowisko (Dz. Urz. WE L 73 z r.; Dz. Urz. WE L156 z r.). Dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE 327 z r.). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i rady 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. WE L 143/56 z dnia r.). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i rady 2006/12/WE z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie odpadów. Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji z dnia 29 grudnia 1972 r. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja Paryska) ratyfikowana w 1976 r. (Dz. U. z 1976 r. nr 32 poz. 190). Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r. (Dz. U. z 1996 r. nr 58 poz. 263). Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym. Espoo (Finlandia) z dnia 25 lutego 1991 r. Oświadczenie Rządowe w sprawie ratyfikacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską z dnia 24 września 1999 r. (Dz. U. z 1999 r. nr 96 poz. 1111). Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 roku (Dz. U. z 2000 r. nr 28 poz. 346) (Konwencja Helsińska). Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (Konwencja z Aarhaus), ratyfikowana ustawa z dnia 21 czerwca 2001 (Dz. U z 2001 r. nr 89 poz. 970). Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), ratyfikowana w 1996 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 2, poz. 17). Konwencja Sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych (ratyfikacja: Dz. U. z 2008 r. nr 138 poz. 864). 7

8 HELCOM Guidelines for the Disposal of Dredged Material at Sea adopted in june 2007 and Form and Reporting on Disposal of Dredged Material at Sea approved by Helcom Monas 9 in october Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczenia morza przez statki (Marpol 1978, 1997) (Dz. U. nr 17, poz. 101). Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego, sporządzone w Nowym Jorku dnia 17 marca 1992 r. (Dz. U. z 1999 r., nr 96 poz. 1108). Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz. U. z 2003 r., nr 153 poz z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r., nr 156 poz z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 16 marca 1995 r. o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki (Dz. U. z 2006 r. nr 99, poz. 692 tekst jednolity) Ustawa z dnia 18 kwietnia 2000 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 22 maja 2002 r.). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. nr 25 poz. 150). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. nr 39 poz. 251). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. nr 239 poz z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2001 r. nr 100 poz z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. nr 80 poz. 717 z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o zmianie ustawy Prawo budowlane oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2003 r. nr 80, poz. 718). Ustawa z 28 marca 2003 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Program ochrony brzegów morskich (Dz. U. z 2003 r. nr 67, poz.621). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. nr 162 poz. 1568, z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. nr 92 poz. 880, tekst jednolity z 2009 r.). Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007 r. nr 75 poz. 493). Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 21 maja 2007 r.). Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. nr 199, poz. 1227) Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2008 r.). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o inwestycjach w zakresie terminala regazyfikacyjnego skroplonego gazu ziemnego w Świnoujściu (Dz. U. z 2009 r. nr 84 poz. 700). 8

9 Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 1 czerwca 1998 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać morskie budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1998 r. nr 101 poz. 645 z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. z 2001 r. nr 92, poz. 1029). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. nr 112 poz. 1206). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. z 2002 r. nr 55, poz. 498). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 czerwca 2002 r., w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. z 2002 r. nr 87 poz. 796). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U. z 2002 r. nr 122 poz z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać morskie wody wewnętrzne i wody przybrzeżne będące środowiskiem życia skorupiaków i mięczaków (Dz. U. nr 176 poz. 1454). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002 r. w sprawie wymagań jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach (Dz. U. z 2002 r. nr 183 poz. 1530) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 1, poz. 12) w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu. Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 grudnia 2002 r. w sprawie granicy pomiędzy wodami powierzchniowymi a morskimi wodami wewnętrznymi i wodami morza terytorialnego (Dz. U. nr 239, poz. 2035). Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie organizacji i sposobu zwalczania zagrożeń i zanieczyszczeń na morzu (Dz. U r. nr 239 poz. 2026). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z 2004 r. nr 168 poz. 1764). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z 2004 r. nr 229 poz. 2313). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. z 2004 r. nr 220 poz. 2237). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. z 2004 r. nr 257 poz z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. nr 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. z 2005 r. nr 94 poz. 795). Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 26 stycznia 2006 r. w sprawie trybu wydawania zezwoleń na usuwanie do morza urobku z pogłębiania dna oraz na zatapianie w morzu odpadów lub innych substancji (Dz. U. nr 22 poz.166). 9

10 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2006 r. nr 137 poz. 984). Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej z dnia 23 października 2006 r. w sprawie warunków technicznych użytkowania oraz szczegółowego zakresu kontroli morskich budowli hydrotechnicznych (Dz. U. z 2006 r. nr 206 poz. 1516). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. z 2007 r. nr 120 poz. 826 wraz z załącznikiem). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z 2007 r. nr 179 poz. 1275). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r., w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2008 r. nr 47 poz. 281). Rozporządzenie Rady WE nr 1041/2006 z dnia 11 grudnia 2006 r. Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej z dnia 22 marca 2007 r. w sprawie wymiarów i okresów ochronnych organizmów morskich oraz szczegółowych warunków wykonywania rybołówstwa morskiego (Dz. U. nr 56 poz. 384) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. nr 162 poz. 1008) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające Rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. nr 198 poz. 1226) Akty prawa miejscowego Zarządzenie nr 4 Dyrektora Urzędu Morskiego w Szczecinie z dnia 17 września 2002 r. (z późniejszymi zmianami) Przepisy portowe. Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Świnoujścia- jednostka obszarowa V-rejon ulicy Ku Morzu, zatwierdzony uchwałą Nr XXIV/203/2007 Rady Miasta Świnoujścia z dnia 13 września 2007 roku. 10

11 2. OPIS PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA 2.1. Charakterystyka przedsięwzięcia W ramach budowy nabrzeża do przeładunku LNG w akwenie powstającego portu zewnętrznego w Świnoujściu wykonane zostaną niezbędne roboty pogłębiarskie w celu uzyskania wymaganej głębokości technicznej: w obrębie stanowiska przeładunkowego i stanowiska ujęcia wody od strony portu, przy falochronie i do odległości około 47 m od niego: -12,5 m p.p.m. na akwenie portu pomiędzy obrotnicą portową a projektowanym stanowiskiem przeładunkowym LNG (stanowisko cumowania statku): -14,5 m p.p.m. Przedsięwzięcie obejmuje usuwanie urobku do morza na wyznaczone klapowisko morskie położone na Zatoce Pomorskiej obejmujące obszar około 3 km 2. Wymagana pojemność klapowiska około 3,0 mln.m3 uwzględnia objętość urobku przewidzianą do odłożenia w ramach analizowanego przedsięwzięcia oraz przyszłe utrzymanie głębokości eksploatacyjnych w porcie. Na etapie na etapie ubiegania się o wydanie decyzji środowiskowych dla przedsięwzięcia budowa nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu ZMPSiŚ S.A. nie dysponował jeszcze dokładnymi obmiarami robót czerpalnych a zespół przygotowujący raport o oddziaływaniu na środowisko przyjął na podstawie własnych szacunków, że będzie to około 1,5 mln m 3 urobku i ta ilość znalazła się w decyzji środowiskowej. Obecnie ZMPSiŚ S.A. dysponuje projektem budowlanym i dokładniejszymi obliczeniami w zakresie robót czerpalnych, z których wynika, że kubatura wydobytego urobku będzie na poziomie 2,4 mln m 3 i jest to objętość obowiązująca wskazana w projekcie budowlanym i Specyfikacji Technicznej dla wykonawców robót. Harmonogram przedsięwzięcia przewiduje, że roboty czerpalne będą rozłożone na dwa etapy: etap I przed rozpoczęciem prac związanych z palowaniem i budową nabrzeża, zakładający wydobycie około 30% urobku tj m 3 w ciągu 4 miesięcy w okresie ( r.), etap II po zakończeniu budowy nabrzeża, zakładający wydobycie około 70 % urobku tj m 3 w ciągu 6 miesięcy w okresie ( r.). Harmonogram przewiduje 30% rezerwę czasową na nieprzewidziane okoliczności w trakcie realizacji. np. technicznych, pogodowych itp. Roboty czerpalne prowadzone będą całodobowo, także w porze nocnej. Decyzja środowiskowa z dnia 18 czerwca 2009 r. znak RDOŚ-32-WOOŚ /08/at określa w uzasadnieniu jako miejsce odłożenia urobku z robót czerpalnych Ostrów Grabowski, ale również w punkcie IV ppkt 2 decyzja mówi o zagospodarowaniu urobku zgodnie z potrzebami ZMPSiŚ S.A. W związku z tym, mając na uwadze czas i ilość wydobytego urobku, ZMPSiŚ S.A. podjął starania o pozyskanie dodatkowego pola odkładu w morzu, będącego przedmiotem niniejszego Raportu. Zgodnie z podpisaną umową pomiędzy ZMPSiŚ S.A. a wykonawcą Raportu Instytutem Morskim w Gdańsku, przedmiotowy Raport nie obejmuje usuwania 1 mln.m 3 urobku na pole odkładu planowane przez Urząd Morski w Szczecinie. To zagadnienie jest przedmiotem odrębnych rozmów z Urzędem Morskim w Szczecinie. 11

12 2.2. Lokalizacja prac czerpalnych i odkładu urobku Planowany rejon budowy nabrzeża do rozładunku LNG i związane z tą inwestycją prace czerpalne oraz odkładu urobku obejmuje strefę przybrzeżną Zatoki Pomorskiej na wschód od ujścia Świny i istniejącego falochronu wschodniego (rys. 1). Prace czerpalne zlokalizowane będą w akwenie powstającego portu zewnętrznego w Świnoujściu pomiędzy obrotnicą portową a projektowanym falochronem osłonowym, na długości stanowiska przeładunkowego LNG oraz stanowiska ujęcia wody. Falochron osłonowy o długości 2980 m zlokalizowany będzie w odległości około 1050 m na wschód od istniejącego falochronu wschodniego osłaniającego wejście do portu wewnętrznego z Zatoki Pomorskiej. Od południa rejon przedsięwzięcia oddzielają od Zalewu Szczecińskiego wyspy Uznam i Wolin o kształcie nieregularnego kwadratu i powierzchni około 924 km 2. Ta cześć zatoki przylega do estuarium Odry i znajduje się pod wpływem słodkich wód. W zależności od różnicy poziomu wód pomiędzy Zalewem Szczecińskim a zatoką oraz od kierunku wiatrów kształtują się warunki hydrologiczne wód przybrzeżnych, a zwłaszcza zasolenie, którego zmiany kształtują warunki środowiskowe. Wody południowo-wschodniej części zatoki mają przeważający charakter morski (słonowodny). Zatoka Pomorska jest płytkim akwenem z bogatą ichtiofauną i stanowi jedno z dwóch najważniejszych na Bałtyku siedlisk ptaków morskich. Od północnego wschodu sąsiaduje z Basenem Bornholmskim, od północnego zachodu z Basenem Arkońskim. Akwen ten ma powierzchnię około 6000 km 2. Objętość wód zatoki jest stosunkowo niewielka i wynosi 73 km 3 (Majewski, 1974). Średnia głębokość wynosi niewiele ponad 13 m. Środkową część zatoki stanowi duże wypłycenie Ławica Odrzana, gdzie głębokość morza dochodzi do 8 m. Ze względu na zasobność i dostępność pożywienia jest szczególną ostoją dla zimujących i migrujących ptaków. Wolin, największa wyspa znajdująca się w całości w Polsce, zamyka od północnego-wschodu Zalew Szczeciński, oddzielona jest od stałego lądu (na wschodzie) wąską cieśniną Dziwny, a od wyspy Uznam cieśniną Świny. Linia brzegowa od północy (od strony morza) jest wyrównana, od pozostałych stron silnie urozmaicona, z półwyspami i licznymi mniejszymi wysepkami przybrzeżnymi. Obszar zbudowany jest głównie z utworów morenowych, aluwiów i piasków morskich. Występują tu wysokie kępy morenowe, opadające ku wybrzeżom stromymi klifami oraz obszarami falistymi z niewielkimi wydmami. Środkową część wyspy obejmuje Woliński Park Narodowy. Lokalizację nabrzeża do rozładunku LNG w porcie zewnętrznym w Świnoujściu oraz rejonów odkładu urobku przyjętych do analizy wyboru wariantu przedstawiono na mapie (rys. 1). 2.3 Przewidywany czas prowadzenia prac Realizacja przedsięwzięcia została przewidziana na lata Prace czerpalne i usuwanie urobku z odkładem na dnie morskim na polu według wariantu 2a będą prowadzone etapowo w okresie 10 miesięcy. Przy wystąpieniu przerw i okresowo mniejszej wydajności czas realizacji może się przedłużyć. Terminy rozpoczęcia i zakończenia prac zostały określone przez Inwestora w harmonogramie. 12

13 Rys. 1 13

14 2.4. Zakładana technologia prac czerpalnych i odkładu Opis projektowanych robót Projektowane roboty czerpalne, w ramach inwestycji Budowa nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu, w łącznej kubaturze około 2,4 mln m 3 zlokalizowane są między projektowaną obrotnicą statkową, a projektowanym falochronem osłonowym. Zakres robót podzielony jest na dwa główne elementy: doprowadzenie głębokości akwenu przyległego do obrotnicy do rzędnej -14,50 oraz przygotowanie akwenu przy stanowisku postojowym do rzędnej -12,50. Tolerancje wykonywanych prac: Tolerancja pionowa wykonania prac: -0,30 m Tolerancja pozioma wykonania prac na koronie i dole skarpy podwodnej od wewnątrz obszaru pogłębianego przy stanowisku cumowania statku: -0,50 m Tolerancja pozioma na pozostałym obszarze prowadzenia prac: +/-0,50 m Tolerancja nachylenia skarp podwodnych: 1:4,5 do 1:5,5 Kolejność prowadzenia prac i sprzęt użyty do realizacji Zgodnie z przedstawionym przez Inwestora harmonogramem robót oraz projektem budowlanym zaleca się aby prace wykonać w następującej kolejności: 1. W pierwszej kolejności zaleca się wykonanie pogłębienia akwenu znajdującego się między projektowaną obrotnicą a projektowanym falochronem do rzędnej -14,50 m. Prace te należy prowadzić na odcinkach falochronu sekcje w odległości minimalnej 50 m od budowanej konstrukcji, a na odcinku od sekcji 112 do nasady falochronu w odległości minimalnej 55 m od budowanej konstrukcji falochronu. Z uwagi na niewielkie głębokości panujące na akwenie prace należy podzielić na dwie części: Przygotowanie akwenu pogłębiarką wieloczerpakową do rzędnej umożliwiającej bezpieczną pracę pogłębiarki ssącej nasiębiernej. Minimalna głębokość jaką powinna zapewnić pogłębiarka wieloczerpakowa to -8,0 m. Urobek z prac należy wywieźć na wskazane przez Inwestora klapowisko. Zebranie pozostałej kubatury pogłębiarką ssącą-nasiębierną. Pozostałą kubaturę od rzędnej -8,0 do -14,5 + tolerancja pionowa należy zebrać i wywieźć na klapowisko pogłębiarką ssąco refulująco-nasiębierną. Inwestor przewiduje również wywóz części urobku i wyrefulowanie na Ostrów Grabowski. 2. Następnym etapem, prowadzonym równolegle z 1. będzie wykonanie tylko niezbędnych robót czerpalnych w celu zapewnienia dostępu sprzętu pływającego oraz pogłębienie dna pod pomostem przeładunkowym i pomostem ujęcia wody technologicznej i p.poż. Wobec powyższego należy wykonać wykopy do rzędnej -12,50 pod dwie platformy przeładunkowe: pierwszą na odcinku sekcje , drugą na odcinku sekcje Wykopy te muszą być wykonane dopiero po osłonięciu akwenu konstrukcją kotwionej ścianki szczelnej. Z uwagi na bliskość nowobudowanej konstrukcji falochronu prace należy prowadzić małą pogłębiarką chwytakową, lub jednoczerpakową podsiębierną. Urobek należy odkładać na szalandzie samobieżnej o maksymalnym zanurzeniu do -3,5 m. Jeżeli zajdzie konieczność wyczerpania rynny dojściowej dla zespołu pogłębiarskiego również należy ją wykonać pogłębiarką chwytakową bądź jednoczerpakową podsiębierną. Głębokość rynny roboczej- minimum 4 m 3. Ostatnim etapem prac jest wyczerpanie urobku do rzędnej -12,50 w pasie 30 m od nowo wybudowanej konstrukcji falochronu. Prace te należy wykonać po wybudowaniu falochronu i konstrukcji nabrzeża. Z uwagi na konieczność prowadzenia prac przy samej ściance 14

15 szczelnej należy zastosować tu pogłębiarkę chwytakową, bądź jednoczerpakową podsiębierną, mogącą czerpać urobek na głębokość -13,0 m. Technologia odkładu urobku na klapowisku Oznakowanie nawigacyjne proponowanego akwenu prac czerpalnych nie jest konieczne. Jeżeli Inwestor zdecyduje się na oznakowanie rejonu prac, należy je uzgodnić z Urzędem Morskim w Szczecinie. Urobek czerpalny będzie sukcesywnie lokowany na pogłębiarkach z własną ładownią lub na szalandach i wywożony na miejsce odkładania urobku określone w zezwoleniu na wykonywanie robót czerpalnych. Szalandy i pogłębiarki są otwierane hydraulicznie. Zachowanie powolnego ruchu sprzętu pogłębiarskiego (pogłębiarka, szalanda) (około 1 węzła) pozwala na równomierne rozmieszczenie urobku na dnie obszaru klapowiska. System pomiarowy zainstalowany na sprzęcie pływającym pozwoli na kontrolę obszaru zrzutu. Nie zaleca się odkładania urobku w technologii Rainbowing lub inaczej poprzez przyłącze dziobowe. Technologie prac czerpania i odkładania są uzależnione od warunków technicznych wymaganych przez Inwestora. Urobek będzie klapowany na obszarze 3 kwater, każda o powierzchni około 1 km 2 i objętości około 1 mln m 3 osadów, w obrębie pola odkładu według wariantu 2a. Odkładanie urobku w ruchu powinno być prowadzone z uwzględnieniem prądów i ruchu jednostki, tak aby zawiesiny koncentrowały się na obszarze pola odkładu. W okresie tarła jesiennego (IX XI) urobek należy odkładać na kwaterze północnej najbardziej oddalonej od brzegu w pasie pola o szerokości 1 km. Kwatera ta powinna być zarezerwowana na urobek wydobywany w okresie tarła jesiennego. Sprzęt użyty do realizacji prac czerpalnych Do wykonania prac czerpalnych, zgodnie z technologią założoną w Dokumentacji Projektowej, przewiduje się zastosowanie następującego, sprawnego technicznie i zaakceptowanego przez Inżyniera środków transport: pogłębiarek wieloczerpakowych, ssących nasiębiernych, chwytakowych, szaland denno-klapowych, samobieżnych, holowników pełnomorskich i portowych, pontonów, sprzętu pływającego do sondażu akwenu. Wykonawca powinien zapewnić odpowiednią ilość sprzętu, przeznaczonego do transportu urobku z robót pogłębiarskich oraz sprzętu pogłębiarskiego. Wyżej wymienione środki transportu muszą spełniać wymagania techniczne i formalne, wynikające z przepisów o komunikacji na wodach portowych i Zatoki Pomorskiej Przewidywane rodzaje emisji wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia Wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza Zarówno maszyny budowlane, jak i sprzęt pogłębiarski są napędzane silnikami wysokoprężnymi. Podczas ich pracy są emitowane spaliny w ilości proporcjonalnej do zużytego paliwa. Średnie zużycie paliwa przez układ napędowy ocenia się na poziomie 40 dm 3 na motogodzinę (wg danych literaturowych). Czas pracy pogłębiarek oraz wielkości emisji zanieczyszczeń uzależniona będzie od sprzętu zaangażowanego przez wykonawcę tych robót. Emitowanymi zanieczyszczeniami w fazie budowy będą: dwutlenek węgla CO 2, tlenek węgla CO, tlenki azotu NO x, dwutlenek siarki SO 2, węglowodory, cząstki stałe (sadza). 15

16 Generalnie rzecz biorąc, emisja zanieczyszczeń do powietrza będzie miała charakter niezorganizowany, o zasięgu ograniczonym do rejonu budowy (dotyczy zarówno miejsca czerpania jak i miejsca odkładu). Emisja spalin z przemieszczającego się sprzętu pływającego, przy zastosowaniu pogłębiarek o odpowiedniej wydajności eksploatacyjnej wykonywania prac nie wpłynie na stan powietrza w rozpatrywanym rejonie. Ponadto, ze względu na bardzo dobre przewietrzanie tego rejonu prac, będące konsekwencją korzystnego układu kierunku wiatrów, nie będzie zastoju zanieczyszczonego powietrza o każdej porze roku. Nie przewiduje się odprowadzania innych odpadów i ścieków do środowiska morskiego z jednostek pływających (pogłębiarki, holowniki, motorówki, dźwigi pływające itd.). Jednostki wykonujące prace muszą zdawać materiały zaolejone, odpady ropopochodne oraz ścieki, śmieci i odpady bytowe do portowych urządzeń odbiorczych w porcie Świnoujście. Emitowanie hałasu do środowiska Warunki akustyczne na danym terenie to suma dźwięków pochodzących z różnych źródeł, określana w decybelach db(a) stanowiących uśrednienie poziomu dźwięku w pewnym okresie czasu. Planowane przedsięwzięcie będzie źródłem dźwięków z racji prowadzonej działalności, pracy maszyn itp. Poniżej zestawiono dane dotyczące spodziewanego hałasu i określono warunki, jakie powinny być spełnione, aby hałas nie przekraczał wartości dopuszczalnych. W robotach czerpalnych źródłami hałasu będą: praca głównych silników jednostek około db (A), zespoły pompowe około db (A), napęd i praca taśmociągów około 80 db (A), zespoły pompowe rozładunkowe około db (A). Większość czynności odbywać się będzie na przestrzeni otwartej więc ekranowanie hałasu będzie znikome. W literaturze można znaleźć informacje dotyczące metod określania uciążliwości i zasięgu hałasów przemysłowych wraz z dostępnymi programami komputerowymi. Wyniki tych obliczeń wskazują, że w czasie prowadzenia normalnej działalności, ekwiwalentny poziom hałasu wynosić będzie db (A). Poziom dopuszczalny w zasadzie nie będzie przekraczał obrysu terenów portowych. Wobec powyższego stwierdza się, że emisja hałasu powodowana prowadzonymi robotami nie będzie zagrażała terenom podlegającym ochronie przed hałasem tj. terenom podlegającym ochronie zabudowy mieszkaniowej przy ul. Barlickiego oraz najbliższych terenów rekreacyjno-wypoczynkowych Wypadki, awarie i zdarzenia losowe Każda inwestycja realizowana zarówno na morzu jak i lądzie może być przyczyną zdarzeń awaryjnych. Nie można wykluczyć, że w czasie prac czerpalnych i okładaniu urobku na wskazanym polu nie wystąpią zdarzenia awaryjne, związane z jednej strony z aspektem żeglugowym, a z drugiej z warunkami hydrometeorologicznymi oddziaływującymi bezpośrednio na jednostki pływające. Ponadto nieprzewidziane zdarzenia i wypadki mogą wystąpić w związku ze znaczną intensyfikacją prac hydrotechnicznych na akwenie projektowanego portu zewnętrznego. Literatura przedmiotu wyróżnia obecnie cztery podstawowe przyczyny powstawania awarii na morzu: 16

17 błąd ludzki, awaria techniczna, ekstremalne warunki hydrometeorologiczne, terroryzm. Błąd ludzki jest czynnikiem dominującym w zakresie klasyfikacji przyczyn wypadków i katastrof na morzu. W zależności od rodzaju wypadku i akwenów, procentowy udział w przyczynach waha się w przedziale od około 60-80%. Wynika to z niedostatecznego przeszkolenia (brak umiejętności) - co objawia się błędną oceną sytuacji i podejmowaniem niewłaściwych decyzji, niedostatecznego poziomu organizacji i nieumiejętności pracy w zespole, zmęczenia powodującego spowolnienie reakcji, niewłaściwą ocenę sytuacji i w efekcie nie podejmowanie decyzji lub podejmowanie decyzji błędnych oraz ograniczenia mentalne objawiające się brakiem możliwości pracy w stresie, przy dużym przepływie informacyjnym i konieczności podejmowania wielu decyzji w krótkich okresach czasu. W tym wypadku może mieć on wpływ, głównie na uderzenie w falochron przez jednostkę pływającą, jak i być rozumianym jako błąd konstrukcyjny lub wykonawczy popełniony w czasie budowy falochronu i nabrzeża LNG. Na etapie budowy może również dojść do awaryjnego rozlewu substancji ropopochodnych w wyniku zderzenia się jednostek pływających. Niebezpieczeństwo rozlewu substancji ropopochodnych będzie niewielkie, jednak nie można wykluczyć takiego przypadku. Przy ewentualnych rozlewach w porcie i na jednostkach pływających powinny znajdować się separatory oleju i maty, które zabezpieczą taki przypadek. Awarie techniczne, klasyfikowane jako przyczyna wypadku morskiego, z wykluczeniem przypadków błędnej eksploatacji przez człowieka, to przedział około 10-30% przyczyn wypadków. Przyczyny techniczne, związane z ruchem jednostki nie są niebezpieczne same w sobie (zacięcie steru, black out, awaria silnika), ale na akwenach ograniczonych mogą prowadzić do uderzenia w budowlę hydrotechniczną. Inne awarie techniczne mogą prowadzić, w tym przypadku, do naruszenia konstrukcji. Działanie siły wyższej jest zwykle utożsamiane z ekstremalnymi warunkami hydrometeorologicznymi. Na akwenach takich, jak Zatoka Pomorska, w przypadku nasilania się ekstremalnych zjawisk meteorologicznych mogą zdarzyć się zjawiska zerwania się jednostek z cum, czy uderzenie jednostki pływającej w falochron oraz bezpośrednie oddziaływanie wiatru i fali na konstrukcję projektowanego falochronu i nabrzeża, kiedy zwłaszcza na etapie budowy mogą się wydarzyć zjawiska częściowego/całkowitego osunięcia się konstrukcji. Terroryzm zalicza się do świadomego działania człowieka, który chce spowodować swoim działaniem jak największe starty ludzkie/ekonomiczne. Mając na uwadze zagrożenia XXI wieku, wszelkie instalacje portowe (w tym konstrukcje typu nabrzeża) powinny być dobrze ochraniane i spełniać wymagania Kodeksu ISPS (International Ships and Port Facility Security Code) wg Mejszelis i in.,

18 3. INNE INWESTYCJE PLANOWANE DO REALIZACJI W REJONIE PRZEDSIĘWZIĘCIA W rejonie przedsięwzięcia będącego przedmiotem Raportu o oddziaływaniu na środowisko planowane są: budowa falochronu osłonowego i ostrogi dla planowanego portu zewnętrznego w Świnoujściu Inwestor: Urząd Morski w Szczecinie, budowa Terminala regazyfikacji skroplonego gazu LNG Inwestor: PLNG Sp. z o.o., przebudowa istniejącego falochronu wschodniego w Świnoujściu Inwestor: Urząd Morski w Szczecinie, na terenie Morskiej Stoczni Remontowej planowane są prace związane z modernizacją i budową budynków oraz zainstalowanie doku, budowa parkingu na 75 stanowisk dla samochodów ciężarowych (ul. Jana Sołtana i Ludzi Morza) teren Euro-Terminala. 18

19 4. OPIS ELEMENTÓW PRZYRODNICZYCH ŚRODOWISKA OBJĘTYCH ZAKRESEM PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA Pierwsze badania hydrologiczne w rejonie Zatoki Pomorskiej były prowadzone jeszcze w XIX wieku. W 1888 roku przedstawiono związki prądów z wiatrem w południowo-zachodniej części Bałtyku. W badaniach przeprowadzonych w następnym wieku skupiano się głównie na hydrologii i dynamice wód strefy przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej. Prowadzono pomiary temperatury, zasolenia i zawartości tlenu w rejonie Ławicy Odrzanej w latach W okresie systematyczne badania na Zatoce Pomorskiej i Ławicy Odrzanej prowadził Oddział Morski MIR w Świnoujściu. W okresie badania w rejonie Ławicy realizowali: Obserwatorium Ujściowe PIHM oraz Morski Instytut Rybacki. Od lat 70. do połowy lat 90. systematyczne badania w tym rejonie prowadził Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w ramach służby oceanograficznej i monitoringu Bałtyku. Wyniki badań publikowano w rocznikach hydrologicznych (IMGW ), a od 1961 roku zamieszczano dane z pomiarów rejsowych. Najpełniejszy obraz rejonu został przedstawiony w monografii Zatoki Pomorskiej (Majewski, 1974). Wykorzystano również bazę danych oceanograficznych z lat dla rejonu Zatoki Pomorskiej w zakresie: temperatury i zasolenia, stężenia tlenu oraz soli biogennych oraz materiały WIOŚ w Szczecinie zbierane w ramach monitoringu strefy przybrzeżnej Bałtyku z 4 stanowisk na Zatoce Pomorskiej (lata ). Ponadto wykorzystano opracowanie Biura Konserwacji Przyrody w Szczecinie omawiające przewidywany wpływ budowy nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu na środowisko przyrodnicze (Borówka i in., 2007, Mejszelis i in., 2008), wyniki badań środowiska Zatoki Pomorskiej z okresu prowadzone przez Akademię Rolniczą w Szczecinie oraz wyniki badań z okresu wykonane w rejonie planowanej budowy falochronu osłonowego portu zewnętrznego (Mejszelis i in., 2008) Warunki geologiczne i morfodynamiczne Geologia i geomorfologia rejonu Dno południowego Bałtyku wraz z jego rozległymi głębinami, mniej obszernymi ławicami oraz płyciznami przybrzeżnymi w całości przysłania pokrywa osadowa czwartorzędu. Powstała w ostatniej epoce lodowcowej oraz podczas etapów rozwoju Morza Bałtyckiego po ustąpieniu lodowca. W pokrywie osadowej wyróżniono dwa kompleksy czwartorzędu - wyższy i niższy. Kompleks wyższy, bezpośrednio budujący powierzchnię denną morza, jest bardzo prosty na dnie Bałtyku południowego, jak i środkowego i północnego, ma więc zasięg ogólnobałtycki, wiekowo natomiast obejmuje bardzo krótki odcinek czasu późniejszy plejstocen i holocen. Kompleks osadowy niższy jest bardziej złożony pod względem litologiczno facjalnym i obejmuje kilka różnych horyzontów i poziomów chronostratygraficznych plejstocenu i w przeciwstawieniu do pierwszego ma z kolei bardzo ograniczony zasięg przestrzenny występowania (Kramarska, 1995, Mojski, 1995). Oba te kompleksy wyraźnie rozdziela powierzchnia nieciągłości sedymentacyjnej. Jest to powierzchnia spągowa najwyższej późno plejstoceńskiej gliny morenowej obszaru bałtyckiego. Wyższy kompleks osadowy czwartorzędu dna południowego Bałtyku obejmuje utwory glacigenicze i osady sedymentacji podwodnej, bezpośrednio budujące powierzchnię dna. Utwory te i osady tworzyły się w późnym plejstocenie oraz w okresie holocenu, powstawały w czasie 19

20 stosunkowo krótkim, obejmującym zaledwie ostatnich około 12 tysięcy lat. Powstawały one jednak w warunkach znacznie zróżnicowanych, które z upływem czasu podlegały dalszym istotnym zmianom związanym z fazami rozwojowymi Bałtyku w późnym plejstocenie. Następnie były one rezultatem szybko postępującej transgresji południowego Bałtyku w pierwszej połowie holocenu, w tym transgresji litorynowej, której maksimum przypadało na pierwsze dziesięciolecia optimum klimatycznego postglacjału. Te przekształcenia paleogeograficzne pociągały za sobą nie tylko zmiany warunków sedymentacji na dnie i strefie brzegowej morza, lecz także oddziaływały na stosunki hydrogeologiczne na sąsiednim lądzie, oddziaływały na rozwój torfowisk. Przy tym część owych wczesnoholoceńskich torfowisk i najniższe odcinki dolin rzecznych Pomorza, te ostatnie - wypełnione osadami potamogenicznymi, z czasem również znalazły się na dzisiejszym dnie morskim. Było to już następstwem transgresji morskiej, właściwie trwającej aż po czasy współczesne, po okresie litorynowym jednak znacznie spowolnionej. Płycizny budują i ich powierzchnie przysłaniają utwory głównie piaszczyste, w mniejszym stopniu żwirowe i kamieniste oraz gliniaste. Są to utwory głównie grubo frakcyjne. Na tej podstawie utwory te zalicza się do odmiany płytkowodnej. Utwory odmiany płytkowodnej kształtowały się także w późnym plejstocenie oraz w holocenie, przy czym początkowo na lądzie, następnie w strefie brzegowej transgradującego morza i w końcu na płytkim dnie morskim. Tu najstarszym utworem jest glina morenowa, która wytopiła się z lodu podczas deglacjacji obszaru w warunkach subaeralnych. Najważniejszym zdarzeniem na terenie płycizn, a właściwie jednym wielkim ciągiem zdarzeń, była holoceńska transgresja południowego Bałtyku. Wówczas morze zajęło znaczny obszar dawnego lądu i doszło do zniszczenia form i struktur powierzchniowych lądu, oraz powstania, z materiału tych struktur, rozległej żwirowo piaszczystej pokrywy litoralnej dzisiejszego dna, podścielonej brukiem transgresji morskiej i przysłoniętej bardzo skąpo lub w ogóle nieprzysłoniętej osadami sedymentacji morskiej. Na dnie pod wodą pozostały prawie niezmienione wyspy czołowo morenowe w przedziale głębokości od około 20 do około 10 m. Obecnie tworzą one zwykle partie centralne niektórych ławic południowo bałtyckich. Rolę porządkującą osady w pionie na dużym obszarze płycizn spełnia bruk podstawowy transgresji morskiej. Te osady, które on przysłania i częściowo ścina, są starsze od transgresji morskiej, te zaś, które podściela, zwykle należą do piaszczystej pokrywy litoralnej dna. Z dna południowego Bałtyku znane są również osady bagienne i częściowo limniczne, wczesnoholoceńskie. Największy obszar zajmują one na dnie Zatoki Pomorskiej, po południowej stronie Ławicy Odrzanej, przysłonięte tam grubą pokrywą piaszczystą. Pokrywa ta genetycznie wiąże się już z procesami formowania Bramy Świny. Proponowane wariantowo lokalizacje pól odkładu urobku znajdują się na rozległych równinach abrazyjno-akumulacyjnych pochodzenia morskiego (rys. 2). Morska pokrywa piaszczysta występująca na dnie przybrzeża rejonu odznacza się dużą jednorodnością granulometryczną osadów. Są to piaski drobnoziarniste (rys. 3), niemal monofrakcyjne, złożone głównie z ziaren o średnicy 0,25 do 0,10 mm, dobrze i bardzo dobrze wysortowane. Pokrywa piaszczysta największą miąższość ok. 10 m, osiąga w południowej, przykrawędziowej części reliktowego wału mierzejowego. Odsypy muszlowe reprezentowane są głównie przez Cardium glaucum i Macoma baltica, Mytilius edulis, Mya arenaria, Hydrobia ulvae. Skorupy Cardium są przeważnie dobrze zachowane, o silnej budowie i wyraźnej ormnametacji oraz rozmiarach dochodzących do l cm. Poziomy muszlowe powtarzają się czasem kilkakrotnie w jednym profilu, jednak najbardziej 20

21 wyraźny i powszechnie występujący jest poziom na głębokości około 20 do 25 cm pod dnem (Kramarska, 1995, 1999; Kramarska, Jurowska, 1991). W piaskach zdecydowanie dominują ziarna kwarcu (około 90%) (Borówka i in., 2003). Zawartość minerałów ciężkich reprezentowanych głównie przez ilmenit, granaty, cyrkon i rutyl (około 2%) jest efektem selekcji mineralogicznej piasków pod wpływem wielokrotnej redepozycji składników wywołanej falowaniem i prądami. Głębokość Zatoki Pomorskiej w zakładanym obszarze prac oscyluje wokół 13 m. Na całym obszarze przeważają na powierzchni dna osady piasku drobnoziarnistego, miejscami występuje piasek średnioziarnisty, gruboziarnisty lub żwirowy. Głębiej pod powierzchnią dna oprócz piasków i żwirów morskich występują osady mułów i piasków jeziornych oraz glin zwałowych (rys. 3). Środowisko osadowe Osady denne obszarów dna (W1, W2 i W2a) do odkładu urobku rozpatrzono w aspekcie ich wykorzystania jako środowiska bytowania przez faunę denną. Za główne właściwości osadów uważa się skład granulometryczny (średnią średnicę ziaren), głębokość dostępności tlenu w osadzie oraz zawartość materii organicznej i innych substancji, w tym zanieczyszczeń. Dno omawianego rejonu znajduje się w strefie redepozycji piasków drobnoziarnistych. Po wschodniej stronie toru wodnego do Świnoujścia występują, w powierzchniowej warstwie osadu o miąższości co najmniej 1 m piaski o średniej średnicy ziaren wynoszącej przeciętnie 0,15-0,18 mm. Dno morza jest płaskie, a głębokości morza sięgają m. Wiercenia geologiczne wykonane w 2008 r. na potrzeby inwestycji potwierdzają istnienie przewarstwień gliny pylastej, zwięzłej, humusowej, przewarstwionej pyłem piaszczystym oraz namułów organicznych. Występują pod warstwą piasków drobnych, lokalnie średnich z domieszką muszli, żwiru o miąższości przekraczającej 1,5 m. Detrytus muszlowy składa się głównie z Cerastoderma glaucum i Mya arenaria Rzadziej występują małże Macoma baltica. Poniżej głębokości 11,5 m ppd przeważa piasek drobny, barwy szarej z domieszką muszli, niekiedy żwiru. Po wschodniej stronie toru wodnego przeważają warunki sprzyjające sedymentacji drobnych frakcji osadu. Przewaga procesów depozycji wzrasta w wyniku osłony wewnętrznej części Zatoki Pomorskiej przez ląd przed ekstremalnymi zjawiskami hydrometeorologicznymi. Warunki te sprzyjają również depozycji cząstkowej materii organicznej oraz zatrzymywaniu w osadzie najdrobniejszych frakcji: namułów i iłów. W powierzchniowej warstwie osadów po wschodniej stronie toru wodnego, w jego bliskim sąsiedztwie udział frakcji <0,063 sięgał 20%. W miarę oddalania się w kierunku wschodnim wartość ta zdecydowanie malała. Osad po zachodniej stronie toru zdominowany jest przez najdrobniejsze frakcje piasku, zawiera większą niż po stronie wschodniej, zawartość frakcji mulisto-ilastej, materii organicznej (Masłowski, Dworczak, 2004). Osady Zatoki Pomorskiej mają niską wilgotność i stratę przy prażeniu (LOI). Najwyższe wartości wilgotności i LOI zanotowano w osadach powierzchniowych w północno-zachodniej części zatoki i w estuarium rzeki Świny (wilgotność >60%, LOI >7,5%, w okresie badań 1996/1997). Oba te parametry były najniższe dla osadów w środkowej części zatoki. Zawartość materii organicznej w osadach pobranych z akwenów związanych z budową falochronu osłonowego i portu zewnętrznego w Świnoujściu jest niska. Zawartość materii organicznej w rejonie projektowanego portu nie przekroczyła 1%. Najwyższe stężenia materii organicznej występowały w próbach pobranych z toru wodnego Szczecin-Świnoujście (3,44-5,07%) oraz w jego sąsiedztwie (>1%). Związane jest to z występowaniem w osadach przewarstwień mulistoilastych (Wyniki badań, 2008). Zawartość materii organicznej w sąsiedztwie projektowanego nabrzeża w 20 próbkach rdzeniowych nie przekroczyła 1,7%. 21

22 Rys. 2 Morfogezneza dna w rejonie proponowanych miejsc odkładania urobku do morza 22

23 Rys. 3 Osady powierzchniowe dna w rejonie proponowanych miejsc odkładania urobku do morza 23

24 Ta niska zawartość materii organicznej w osadzie, zwłaszcza jej części pochodzenia roślinnego (z zakwitów fitoplanktonu) po stronie wschodniej toru pozwala przypuszczać o relatywnie niskim ładunku zanieczyszczeń osadu. Przypuszczenie to oparte jest również na wynikach badań nad przestrzennym zróżnicowaniem ładunku substancji takich, jak PCB zdeponowanym w osadzie Zatoki Pomorskiej. Dane dla obszarów Zatoki Pomorskiej o podobnych warunkach sedymentologicznych wykazują obecność tych substancji, ale w stężeniach znacznie niższych niż notowane np. w osadach Zalewu Szczecińskiego czy obszarów Zatoki charakteryzujących się raczej depozycyjnym niż erozyjnym typem warunków sedymentologicznych. Zawartość fosforu całkowitego (P cał. ) w powierzchniowej warstwie osadów zatoki mieściła się w zakresie od 0,050 do 0,700 mg g -1 s.m. W osadach pobranych z rejonu ujścia Świny poziom (P cał. ) wynosił około 0,400 mg g -1 s.m. Względnie wysokie wartości były notowane w północno-wschodniej części zatoki (>0,300 mg g -1 s.m.). Najniższe wartości fosforu wystąpiły w centralnej części zatoki (<0,150 mg g -1 s.m.) (Frankowski, Bolałek, 1999). Osady powierzchniowe Zatoki Pomorskiej są dość jednolite ze względu na ich skład chemiczny i źródło materii organicznej. Znacząco różnią się tylko osady z obszaru Głębi Sassnitz i rejonu ujścia Świny. Zawartość tlenu w wodach porowych osadów, jej zmiana z głębokością w osadzie a zwłaszcza położenie poziomu nieciągłości oksydacyjno-redukcyjnej jest funkcją składu granulometrycznego osadu, jego wysortowania i zawartości materii organicznej. Miąższość natlenionej warstwy osadów zaś jest zasadniczym czynnikiem warunkującym głębokość występowania fauny dennej w osadzie, zwłaszcza najmniejszych bezkręgowców wielokomórkowych tzw. meiobentosu. Na zachód od ujścia Świny 75-90% meiobentosu koncentruje się w górnych 3 cm osadu, podczas gdy na wschód od ujścia rozmieszczenie meiofauny dennej w osadzie jest bardziej równomierne i można jej przedstawicieli znaleźć do 10 cm w osadzie (dolna granica warstwy objętej opróbowaniem) Borówka i in., Osady denne pobrane na stanowisku ZP3 zlokalizowanym w rejonie planowanego przedsięwzięcia dotyczącego prac czerpalnych związanych z budową nabrzeża LNG charakteryzowały się w okresie grudzień-lipiec 2008 r. obecnością powierzchniowej warstwy detrytusu. Poziom nieciągłości redox w osadzie występował w zakresie od 2 do 4,5 cm. Stężenia WWA i PCB w osadach dennych na stanowisku ZP3 nie przekraczały wartości stężeń dopuszczalnych podanych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie rodzajów stężeń substancji, które powodują że urobek jest zanieczyszczony Transport rumowiska Ruch rumowiska w strefie przybrzeżnej jest następstwem występującego układu prądów i ruchów wody pochodzenia falowego. Wzdłuż polskich brzegów Bałtyku generalnie wyróżnia się dwie duże strefy konwergencji i jedną dywergencji wzdłużbrzegowych strumieni osadów. Przemienna zmienność ruchu rumowiska uwarunkowana jest szeregiem czynników, m.in.: budową geologiczną, cechami geomorfologicznymi oraz reżimem falowo-prądowym. W Zatoce Pomorskiej znajduje się strefa konwergencji potoków rumowiska, przemieszczającego się od wschodu oraz z zachodu, do rejonu ujścia Piany. Oprócz zbiegania się w tym rejonie dwóch głównych wzdłużbrzegowych strumieni rumowiska oraz ich dużego lokalnego zróżnicowania (jakościowego i ilościowego) obserwuje się zjawisko wynoszenia dużej ilości osadów (Q 10 5 m 3 /rok) ujściem rzeki Odry, wpływające na ogólny bilans strumieni osadów. Pomimo, że wypadkowy potok rumowiska ukierunkowany jest ze wschodu na zachód (obszar od Kołobrzegu do Świnoujścia), to lokalnie istnieć mogą jego silne zaburzenia powodujące 24

25 różnoskalowe komórkowe cyrkulacje związane z lokalnymi zmianami kierunków, co zostało zaobserwowane przez Furmańczyka i Musielaka (Dresing i in., 1998) w postaci przestrzennie nieregularnych, odbrzegowych prądów i odpływów osadów. Na odcinku brzegu należącym do Zatoki Pomorskiej stwierdzono około 14 strumieni odpływowych. Średnioskalowe wzdłużbrzegowe strumienie osadów spotykające się w Zatoce Pomorskiej (okolice Świnoujścia) dostarczają odpowiednio około m 3 /rok (Dresing i in. 1998) materiału z zachodu oraz m 3 /rok ze wschodu. Pomimo wyjątkowo złożonego wzdłużbrzegowego ruchu osadów, z analogii do badań przeprowadzonych na brzegu wielorewowym (Lubiatowo) można założyć, że maksymalny transport obserwowany jest najczęściej w okolicach I i II stabilnej rewy, zanikając w kierunku morza. W czasie silnego sztormu wartości transportu stają się pomijalnie małe w odległości około 1000 m od linii brzegowej (Pruszak i in., 1999). Dynamiczne oddziaływanie fali na dno morskie związane jest z odmorską głębokością h D, zmienną w czasie i przestrzeni, zamykającą aktywną dla danego ruchu falowego, część profilu poprzecznego brzegu. Dla polskich brzegów wielorewowych głębokości h D przy średnich wieloletnich warunkach sztormowych zmieniają się od 5-7 m w skali sezonu, do 7-9 m w skalach rocznych (Różyński i in., 1998). Według koncepcji opracowanej przez Cieślaka (1985) istnieje komórkowy charakter transportu rumowiska, o zróżnicowanych tendencjach w zależności od rejonu i głębokości dna. Na zachód od Dziwnowa zaczyna dominować tendencja do przemieszczania rumowiska w kierunku zachodnim. Największy transport osadów ma miejsce w obrębie głębokości 0-2 m. Praktycznie zanika na głębokości 6 m. Przeprowadzona symulacja zmian profilu dna w czasie silnego sztormu, jaki miał miejsce nad Bałtykiem w okresie r. (prędkość wiatru przekraczała 26 m/s przy kierunku SW do W) pozwoliła na zaobserwowanie zakresu zmian i określenie głębokości zamykającej aktywną część profilu. Dla takich warunków meteorologicznych obliczone parametry falowania na pełnym morzu osiągnęły wartości bliskie ekstremalnym (wysokość fali znacznej przewyższała 7 m, a okres fali przekroczył 10 s). W takich warunkach energia falowania ulegała dyssypacji głównie na rewach, a następnie na skłonie brzegowym, a nawet w pasie plażowo-wydmowym. Symulacja zmiany rzędnej dna dla płytkowodnych rejonów morza w pobliżu Świnoujścia (rys. 4) wskazuje na obszary erozji i akumulacji osadów na dnie w odległości pomiędzy 300 a 1100 m od linii brzegowej. Zmiany głębokości dna mogą przekroczyć tu 1 m. Największe przegłębienia wystąpiły w odległości 500 m ponad 1 m, 650 m 0,7 m i 900 m około 0,7 m. W odległości około 1100 m od brzegu (co odpowiada głębokości 6 m ppm) ruch osadów powoli zanika. Wyznaczenie miejsca odkładu na głębokości poniżej 10 m ppm istotnie ogranicza transport osadów w okresach ekstremalnych sztormów. W ramach prac przedinwestycyjnych budowy portu zewnętrznego IBW PAN (Raport t. VIIIb) wykonał analizę ruchu rumowiska w sąsiedztwie planowanych budowli. Wyniki uzyskane z obliczeń modelem UNIBEST-LT potwierdziły wcześniejsze wnioski o dwukierunkowości transportu rumowiska w rejonie Świnoujścia. Z rozkładów natężenia wzdłużbrzegowego transportu rumowiska wynika również, że nawet przy intensywnym falowaniu wiatrowym, niezależnie od kierunku wiatru, ruch osadów ma miejsce w strefie przybrzeżnej i zanika w odległości m od linii brzegowej (na głębokościach rzędu 7-10 m). Wypadkowy roczny transport osadów w rejonie Świnoujścia jest niewielki a wypadkowy kierunek jest zmienny. 25

26 Rys. 4 Symulacja rzędnej dna w pobliżu trasy kabla w warunkach ekstremalnego sztormu dla Świnoujścia (Gajewski i in., 2001) Po stronie wschodniej ujścia Świny wypadkowy roczny transport rumowiska waha się od około 13 tys. m 3 /rok w kierunku wschodnim do około 3 tys. m 3 /rok w kierunku zachodnim. Po stronie zachodniej ujścia wielkości wypadkowego rocznego transportu rumowiska są mniejsze i wynoszą: w kierunku wschodnim 9 tys. m 3 /rok, a w kierunku zachodnim 2 tys. m 3 /rok. Przyjęto, że dla osadów strefy brzegowej Zatoki Pomorskiej transport rumowiska wystąpi, jeżeli orbitalne prędkości przydenne wody przekroczą prędkość 0,40 m/s. Zjawisko to może wystąpić w średnim roku statystycznym łącznie przez około 6,4 doby, prowadząc do rozmywania dna w sąsiedztwie stopy projektowanego falochronu (Raport końcowy, 2008). Wyznaczone wariantowo miejsca odkładu urobku na głębokości poniżej 10 m ppm ograniczają zachodzenie procesów redepozycji piasków drobnoziarnistych dominujących na dnie morskim. Procesy erozji oraz transportu osadów zachodzące podczas średnich warunków hydrodynamicznych będą niewielkie. Jedynie w czasie znaczących wezbrań sztormowych może dochodzić do redepozycji piasków drobnoziarnistych. Frakcje piaszczyste o średnicach 0,063-0,25 mm migrują po powierzchni dna w formie pól i wstęg piaszczystych i po wielokrotnej redepozycji wydostają się poza strefę oddziaływania fal sztormowych, gdzie na głębokości m odbywa się ich depozycja (Kramarska i in., 2006). Materiał grubszy >0,25 mm transportowany tylko przy dużych prędkościach, skierowany jest dobrzegowo. Z punktu widzenia ochrony brzegów morskich przenoszenie osadów ku płytszym miejscom na profilu jest zjawiskiem korzystnym Procesy morfodynamiczne brzegu i dna Zatoki Pomorskiej Konsekwencją warunków falowo-prądowych, a szczególnie warunków lito-i morfodynamicznych są zachodzące zmiany linii brzegowej. W obrębie Zatoki Pomorskiej wyróżniono kilka typów zmian brzegów wydmowych i klifowych. W omawianym rejonie, w związku z istnieniem zbieżnych potoków rumowiska (Racinowski, 1974) powodujących transport osadów wzdłuż brzegu zarówno od strony wyspy Wolin, jak i od strony Uznamu obserwujemy zarówno wyraźne, wieloletnie procesy akumulacji (km ), jak i dynamiczne zmiany abrazyjno-akumualcyjne (km ). Na podstawie szczegółowej analizy istniejących materiałów kartograficznych Zawadzka (1999) stwierdziła, że w okresie ponad stu lat ( ) w pasie wybrzeża km utrzymuje się stała tendencja nadbudowywania plaży i przemieszczania linii brzegowej ku północy ze średnią prędkością +1,15 m/rok oraz przyrostem powierzchni 17,2 tys. m 2 /rok. 26

27 W rejonie planowanych prac pogłębiarskich akumulacja w badanym okresie wyniosła 0,9-2,1 m/rok. Krótkotrwałe zmiany podnóża wydmy w latach zachodziły z prędkością 2-3 m/rok (tab. 1). Tab. 1 Zmiany linii brzegowej i podnóża wydmy w rejonie Świnoujścia (Zawadzka, 1999) Rejon Świnoujście Kilometraż 421,0 421,5 422,0 422,5 423,0 424,0 Zmiany linii brzegowej Zmiany podnóża wydmy ,5 2,1 1,9 0,8 0,9 1,9 m/rok 0,1 0,39 1,25 1,31 2,43 2,0 3,07 Na sąsiadującym od wschodu abrazyjnym odcinku brzegu obejmującym klify wyspy Wolin (km 406,5-411,5) w stuleciu prędkość przemieszczania się linii brzegowej wyniosła -0,42 m/rok (Zawadzka, 1999). Morfologia brzegu na wschód od Świnoujścia związana jest z szeroką strefą wydm. Obszar Bramy Świny (km 411,5-428,0) należy do największych obszarów akumulacji eolicznej na wybrzeżu południowego Bałtyku. Współczesne wydmy białe składają się z dwóch generacji. Wydmy wewnętrzne białe występują w odległości (1000 m) od linii brzegowej. Wydmy białe obejmują strefę 400 m od linii brzegowej (Osadczuk, 2004, 2005). Najniższe wydmy występują na wschód od ujścia Świny. Średnia wysokość wydm tego rejonu w 2006 r. wynosiła 4,5 m (2-5 m). Plaże miały szerokość m, średnio 55 m. Wysokość plaży u podnóża wydmy wynosiła 2,5 m (Elementy monitoringu, 2008). Sąsiadujący od wschodu odcinek brzegu klifowego wyspy Wolin (km 406,5-411,5) charakteryzuje się występowaniem najwyższych klifów (20-80 m). Plaże mają tam szerokość od 11 do 75 m (2006 r.) i podlegają wraz z podnóżem klifu procesom erozji. Odcinkiem o dużym zagrożeniu erozyjnym jest odcinek km Odcinek wybrzeża, na którym znajduje się ujście Świny nie podlega specjalnym zabiegom mającym na celu ochronę przed erozją i powodzią morską. Zgodnie z programem wieloletnim Program ochrony brzegów morskich (Ustawa z dn. 28 marca 2003 r., Dz. U. Nr 67 z dn. 18 kwietnia 2003 r.) w rejonie planowanego przedsięwzięcia nie przewiduje się budowy lub modernizacji umocnień brzegowych i sztucznego zasilania brzegu. Z analizy zmian linii brzegowej i podstawy wydmy wynika, że istniejące falochrony, wzniesione w XIX w. nie wpłynęły na nasilenie się procesów erozji w ich sąsiedztwie. Utworzył się tam stan równowagi w strefie brzegowej. Budowa portu zewnętrznego w Świnoujściu i trwałe zmiany dna nie spowodują większego od występującego obecnie zakłócenia wzdłużbrzegowego ruchu osadów. Spodziewać się można niewielkich zmian w krótkim czasie po jego wybudowaniu. Proponowane miejsca odkładu urobku znajdują się na wysokości km W tym rejonie występują odcinki brzegu z przewagą procesów erozyjnych. Wspomniana powyżej ustawa przewiduje sztuczne zasilanie brzegu piaskiem w rejonie Międzyzdrojów (km 411,8-413,5). 27

28 4.2. Uwarunkowania hydrodynamiczne i hydrologiczne Reżim wiatru Najbliższą stacją meteorologiczną dla rozpatrywanego rejonu jest Świnoujście. Analizie poddano obserwacje prędkości i kierunku działania wiatry z okresu na tle wielolecia Dane z wieloleci dobrze charakteryzują tendencje zmian parametrów hydrometeorologicznych i wykluczają analizę procesów okresowych, które mogą prowadzić do błędnego wnioskowania. Nowsze dostępne, fragmentaryczne dane nie pozwoliły na przeprowadzenie wnioskowania o trendach parametrów pola wiatrowego w ostatnich dekadach. K i e r u n e k d z i a ł a n i a w i a t r u U polskich wybrzeży Bałtyku południowego dominuje tendencja przewagi wiatrów z sektora zachodniego, co jest zgodne z warunkami panującymi w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Dla trzydziestolecia potwierdza się fakt istnienia dominacji sektora zachodniego. Z sektora SW, W i NW wystąpiło 47% wiatrów. Dla całego wybrzeża częstość ta oscyluje wokół wartości 50 10%. Około 32% wiatrów występuje z sektora E do S. Najmniej wiatrów notuje się z sektora północno-wschodniego (N i NE). Ich częstość nie przekracza 20% (tab. 2). Częstość wiatrów północnych i północno-wschodnich zdecydowanie rośnie w półroczu letnim. Tab. 2 Szeregi rozdzielcze rozkładów dyskretnych kierunków działania wiatru dla stacji Świnoujście w latach Stacja Zbiory liczbowe częstości rozkładów dyskretnych kierunku działania wiatru cisza N NE E SE S SW W NW Świnoujście 0,034 0,0690 0,1120 0,0750 0,0980 0,1450 0,2060 0,1840 0,0760 Zarówno w dziesięcioletnich okresach obserwacyjnych, jak i wieloleciu kształt róży wiatrów wskazuje na dominującą tendencję przewagi wiatrów południowo-zachodnich. Różnice w częstości występowania kierunków działania wiatru w analizowanych okresach nie przekraczają 10%. Szczególnego znaczenia w ocenie warunków hydrometeorologicznych nabiera częstość występowania wiatrów z kierunków odmorskich, obejmujących w Świnoujściu ze względu na przebieg linii brzegowej w okolicy stacji sektor NW, N, NE. Wiatry te w związku z dużą rozciągłością działania oraz generowaniem maksymalnych fal wiatrowych powodują największe zmiany w strefie brzegowej. W wieloleciu wystąpiło tam zaledwie 26% tych wiatrów, co zasadniczo odbiega od ich częstości na pozostałych stacjach, która zawsze przekracza 40% (Kołobrzeg 42,2%). Amplituda zmian częstości wiatrów odmorskich w różnych okresach obserwacyjnych jest praktycznie niezmienna i wynosi 1%. Świadczy to o utrwalonych tendencjach rozkładu kierunków wiatru, występujących w rejonie Bałtyku południowego. Prędkość wiatru Przebieg oraz zarys linii brzegowej Zatoki Pomorskiej wpływają na odrębności lokalne klimatu. Prędkość wiatru w rejonie całej Zatoki Pomorskiej charakteryzuje się małymi wartościami. Średnia prędkość wiatru w 30-leciu w Świnoujściu osiągnęła wartość 4,0 m/s (rys. 5). W wieloleciu średnia prędkość wiatru w Świnoujściu wyniosła vśr = 3,8 m/s. 28

29 Rys. 5 Krzywa przebiegu średnich rocznych prędkości wiatru na stacji Świnoujście w okresie z zaznaczeniem linii regresji Analizując zestawione dane w postaci empirycznych tablic korelacyjnych, funkcji przewyższenia kierunków i prędkości wiatru oraz histogramów częstości kierunków według prędkości wiatru co 1 m/s możemy dla wielolecia wyciągnąć następujące wnioski: w rejonie Świnoujścia około 80% prędkości wiatru nie przekracza 5 m/s we wszystkich analizowanych okresach pomiarowych; ponad 90% wiatrów nie przekracza 8 m/s; dla Świnoujścia wiatry z przedziału 1 3 m/s przekraczają 70% częstości występowania; udział wiatrów o prędkości v 8 m/s jest niewielki i nie przekracza 2,5%. Najmniejszą ich częstość zaobserwowano w okresie wiosenno-letnim ,1%, największą dochodzącą do 2,1% w okresie jesienno-zimowym ; w przebiegu rocznym średnie prędkości wiatru osiągną swoje maksimum w styczniu, lutym, marcu i listopadzie (śr. 4,2-4,6 m/s). Najniższe prędkości średnie notowane są, tak jak na pozostałych stacjach polskiego wybrzeża od czerwca do sierpnia, kiedy to średnia miesięczna może spaść nawet do 2,5 m/s. Jest to najkorzystniejszy okres do prowadzenia prac czerpalnych. Odkładany na klapowiska urobek z prac czerpalnych będzie wówczas podlegał najmniejszej dynamice; wiatry silne i sztormowe występują tu bardzo rzadko. W okresie w Świnoujściu odnotowano średnio w roku 39,1 dni, z wiatrem o prędkości 10 m/s. Dla wielolecia liczba dni z wiatrem 11 m/s wyniosła średniorocznie 25,4 dnia. W Świnoujściu wiatry te najczęściej pojawiały się w listopadzie 4,7 dnia; grudniu i marcu 4,4 dnia. Najmniej wiatrów o tej prędkości wystąpiło w sierpniu 1,5 dnia (tab. 3); maksymalna liczba dni z wiatrem 10 m/s, jaka na przestrzeni 30 lat wystąpiła w ciągu jednego miesiąca w Świnoujściu, wahała się od 3 we wrześniu do 16 w listopadzie. Wyróżnia się dwie grupy miesięcy o zróżnicowanej częstości występowania wiatrów silnych. Dużą częstością charakteryzują się miesiące od października do maja, zaś małą od czerwca do września; duże podobieństwo na odcinku wybrzeża od Świnoujścia poprzez Dziwnów do Kołobrzegu zachodzi dla kierunków występowania wiatrów silnych. Najczęściej wiatry te występują z trzech kierunków: zachodniego, północno-zachodniego i południowo-zachodniego, a ich sumaryczna częstość oscyluje wokół 70% ogólnej liczby (Trzeciak i in., 1992). Na podstawie fragmentarycznych danych zawartych w materiałach IMGW (Warunki środowiskowe, 2004) wynika, że w poszczególnych latach okresu średnie miesięczne prędkości wiatru w Świnoujściu były niższe, szczególnie od średnich z lat Można 29

30 wnioskować, że w ostatniej dekadzie XX wieku wzrostowy trend prędkości wiatru uległ zahamowaniu. W strefie brzegowej morza wiatr posiada zazwyczaj większą prędkość niż wiatr mierzony w pobliżu nad lądem. Oszacowana na podstawie danych empirycznych znad morza (według Climate of the Baltic Sea Basin) średnia wieloletnia prędkość wiatru w interesującym nas obszarze zawiera się w granicach węzłów, co odpowiada 6-7 m/s. Procentowa zawartość wiatrów silnych >11 m/s mieści się w granicach 10-15%. Dla wiatrów sztormowych >17 m/s opracowanie to podaje 1-2%. Dane te potwierdzają, że nad obszarami morskimi średnie prędkości wiatru przekraczają zdecydowanie prędkości średnie uzyskiwane ze stacji brzegowej. Należy spodziewać się, że warunki wiatrowe panujące w strefie przybrzeżnej są mniej korzystne dla prowadzenia prac czerpalnych na morzu, niż te przedstawiane w oparciu o dane pomiarowe ze stacji brzegowych. Tab. 3. Liczba dni z wiatrem o prędkości v (Trzeciak i in., 1992) 10 m/s w okresie w rejonie Świnoujścia Miesiące I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok ŚWINOUJŚCIE Średnia miesięczna 4,1 3,8 4,4 3,2 2,2 2,3 2,0 1,5 2,2 4,2 4,7 4,4 39,1 Udział% w ogólnej liczbie dni miesiąca 13,2 13,4 15,5 10,7 7,1 7,7 6,4 5,2 7,3 13,5 15,7 14,2 Udział w ogólnej rocznej% liczbie dni 10,5 9,7 11,2 8,2 5,6 5,9 5,1 4,1 5,6 10,7 12,0 11,2 Maksymalnie w roku Minimalnie w roku Wahania poziomu morza Zmiany poziomu morza są istotnym czynnikiem kształtującym przebudowę strefy brzegowej. W Morzu Bałtyckim generowane są przede wszystkim przez spiętrzające działanie wiatru. Ważnym czynnikiem jest różnica między dopływami wód rzecznych, suma parowania i opadów oraz wymiana wód przez Cieśniny Duńskie, tj. bilans wodny Bałtyku, który powoduje znaczne wahania średniego poziomu całego morza. Drugorzędne znaczenie mają drgania własne oraz pływy astronomiczne. Najbliższą stacją mareograficzną jest Świnoujście, posiadającą unikalną serię pomiarową, gdzie pierwsze obserwacje pochodzą z 1811 r. Średni poziom morza obliczony z serii pomiarowej z lat dla Świnoujścia wyniósł h śr = 491,1 cm 0,3 cm, natomiast wieloletnia zmienność średniego poziomu morza jako tendencja średnich pionowych zmian rocznych, wyznaczona dla tego samego okresu, wyniosła v = +0,7 mm/rok 0,1 (Dziadziuszko, Jednorał 1988). Dodatnią tendencję zmienności obserwujemy również dla pozostałych stacji wzdłuż polskiego wybrzeża Bałtyku od v = 1,1 mm/rok dla Kołobrzegu do 1,2 mm/rok dla Gdańska Nowego Portu. W ostatnich dziesięcioleciach przeciętny wzrost poziomu morza uległ dalszemu przyśpieszeniu do około 4,2 mm/rok dla okresu (Rotnicki, Borzyszkowska, 1999, Zeidler i in., 1995). Dla wybranego trzydziestolecia , podobnie jak dla okresu średni poziom morza w Świnoujściu wyniósł 499,0 cm. Średnie i ekstremalne wielkości poziomu morza, zarejestrowane w tym okresie, odniesione są do poziomu zera N.N. w Amsterdamie (rys. 6). Najwyższe średnie poziomy morza występują od lipca do stycznia. W pozostałych miesiącach średni poziom morza jest niższy od średniej wieloletniej. Z funkcji przewyższenia poziomu wody dla stacji Świnoujście (rys. 7) wynika, że najczęściej występują tam stany wody z przedziału cm. Częstość występowania stanów średnich 450<Hśr<550 oscyluje wokół 98%. Częstość występowania stanów wysokich i bardzo wysokich nie przekracza 2% (Boniecka i in., 2007). 30

31 Analizując rozpiętość wahań poziomu morza w okresach miesięcznych można wyróżnić dwa charakterystyczne sezony: jesienno-zimowy od października do marca, o największej rozpiętości wahań, sięgającej 2,55 m (listopad) oraz wiosenno-letni (kwiecień-wrzesień) o rozpiętości nie przekraczającej 1,69 m (wrzesień) (rys. 7). Dla zachodniego wybrzeża amplituda zmian w warunkach ekstremalnych może osiągnąć poziom 3,5 m. Przy wiatrach odlądowych (głównie z SW) poziom morza może obniżyć się o 1,3 m poniżej poziomu średniego. W warunkach sztormowych wahania zwierciadła wody wynoszą przeważnie 0,7 m, a średnie dobowe wahania wynoszą 0,25 m. Rys. 6 Krzywe przebiegu średnich rocznych poziomów morza z linią trendu w okresach i Rys. 7 Funkcja przewyższenia poziomu morza dla Świnoujścia, okres

32 Rys. 8 Średnie i ekstremalne poziomy wody zarejestrowane w Świnoujściu w okresie Rys.9 Charakterystyczne miesięczne poziomy morza w Świnoujściu w okresie (Wiśniewski, Wolski, 2009) W praktyce projektowej niezbędna jest znajomość charakterystycznych poziomów morza (tab. 4). Tab. 4 Charakterystyczne poziomy morza dla stacji brzegowej sąsiadującej z rejonem badań (Boniecka i in., 1998, Wiśniewski, Wolski, 2009) Stan (cm) dla stacji Świnoujście WWW SWW SW SNW NNW WWW-NNW SWW-SNW Okres Okres Dla stacji Świnoujście historycznie najwyższy stan wody zarejestrowano w 1874 r., kiedy to poziom morza osiągnął wartość 696 cm. Najwyższe stany wody związane są z wezbraniami sztormowymi w latach cm, 1904 i cm, cm. Minimalne poziomy morza wystąpiły w roku cm, cm oraz cm. Prawdopodobieństwo maksymalnych rocznych poziomów morza (tab. 5) oszacowano rozkładem Gumbela (Wróblewski, 1992) na podstawie danych ze stacji Świnoujście z okresu Tab. 5 Prawdopodobieństwo występowania maksymalnych poziomów morza na stacji Świnoujście (Wróblewski, 1992) P% ,5 0,2 0,1 T (lat) 1,01 1,11 2,0 3, H max (cm)

33 Prawdopodobieństwo 1% dla Świnoujścia określone zostało na 665 cm, a 0,1% (woda tysiącletnia) odpowiada stan wody 708 cm (Wróblewski, 1992). Prawdopodobieństwo pomija trend wzrostu średniego poziomu morza. W rejonie Bałtyku południowego scenariusz wzrostu poziomu morza w wariancie optymistycznym oszacowano na 30 cm, w prawdopodobnym 60 cm, a w pesymistycznym nawet 100 cm na 100 lat (Cieślak, 2001). Według IPCC wzrost poziomu morza osiągnie 47 cm w ciągu najbliższych 100 lat. Istotne z punktu widzenia odkładania urobku z prac czerpalnych w morzu są wezbrania sztormowe. Monografie powodzi sztormowych Majewskiego i in. (1983) oraz prace Wiśniewskiej (1979, 1981), Dziadziuszko i Malickiego (1994) zawierają meteorologiczne uwarunkowania wezbrań sztormowych w drugiej połowie XX w. Wezbrania sztormowe u południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego są najczęściej generowane przez ośrodek niskiego ciśnienia z towarzyszącymi frontami atmosferycznymi. Najbardziej niebezpieczne wezbrania, które zostały zaobserwowane wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku w XX stuleciu zwykle towarzyszyły układowi niskiego ciśnienia przemieszczającemu się w kierunku południowo-zachodnim od Morza Norweskiego, przez Skandynawię i Morze Bałtyckie. Wezbrania sztormowe stanowią reakcję morza na działanie bardzo silnych wiatrów z sektorów od północno-zachodniego do północno-wschodniego, powstających po przejściu frontu. Wezbranie sztormowe tego typu może trwać od kilku do kilkudziesięciu godzin. W przypadku nałożenia się wzrostu poziomów morza podczas wezbrania na występujące już wysokie poziomy morza, spowodowane przez wielkie dopływy z Morza Północnego, zaobserwowane poziomy morza mogą być bardzo wysokie, osiągając nawet ekstremalne wartości (Sztobryn i in., 2005). Analizując sytuacje sztormowe (H>565 cm) w okresie (Basiński i in., 1996) na stacji Świnoujście zarejestrowano aż 53 spiętrzenia sztormowe o różnym czasie trwania. Sztormem o najdłuższym czasie przekroczenia stanów alarmowych H>569 cm był sztorm z listopada 1995 r. trwający 32 godziny, kiedy to stan maksymalny osiągnął wartość 669 cm, jedną z najwyższych w tym stuleciu. Najkrótszym okresem występowania charakteryzował się sztorm z lutego 1987 i grudnia 1989 roku, dla których czas trwania wyniósł zaledwie 1 godzinę. W czasie trwania sztormów największą częstość rejestrowano w przedziale cm 52,5% częstości, 20,7% stanów mieściło się w przedziale cm. W omawianym okresie zarejestrowano 14 wielkich spiętrzeń sztormowych (stan H>600 cm), z czego 3 przypadły na 1995 rok. Na okres przypada 12 wezbrań sztormowych (H>570 cm), z czego w dwóch przypadkach poziomy maksymalne osiągnęły poziom 600 cm (kwiecień 1997, styczeń 2000). Najdłuższe wezbranie trwające 57 godz. z poziomem maksymalnym w Świnoujściu, wynoszącym 588 cm, wystąpiło w lutym 1999 r. oraz we wspomnianym kwietniu 1997 r. (45+72 godz.) jako jedno wezbranie z dwoma pikami przedzielone obniżeniem (Sztobryn i in., 2005). W okresie zaobserwowano wydłużenie czasu występowania wezbrań sztormowych. Pierwsze wezbrania występowały już w sierpniu, a sezon kończył się dopiero w kwietniu. W rozkładzie sezonowym najwięcej wielkich spiętrzeń sztormowych przypadło na miesiące styczeń, listopad i grudzień. Dotyczy to również poziomów morza większych i równych stanowi alarmowemu. Wezbrania nie wystąpiły w okresie od maja do lipca (rys. 10). Należy tu zaznaczyć, że stacja Świnoujście charakteryzuje się największa ilością sytuacji sztormowych oraz wielkich spiętrzeń sztormowych przy zdecydowanie krótszym okresie ich występowania, co związane jest z wędrówką sztormowych układów niżowych wraz z frontami atmosferycznymi, rozwijających się od wybrzeża zachodniego do wschodniego. Zagrożenie powodziami sztormowymi w rejonie Świnoujścia wzrosło ponad dwukrotnie pod koniec XX wieku (34) w porównaniu z połową wieku (15) (Sztobryn i in., 2005). 33

34 Znaczną liczbę wezbrań sztormowych zanotowano również w okresie Na stacji Świnoujście zanotowano 35 przekroczeń stanu 570 cm. W lutym 2002 r. maksymalny poziom wody wyniósł 648 cm. Wielkie wezbrania sztormowe ( 600 cm) wystąpiły w tym okresie aż 10 razy (Wiśniewski, Wolski, 2009). Rys. 10 Częstość występowania wezbrań sztormowych (Świnoujście) w poszczególnych miesiącach porównanie okresów ( , i ) (Sztobryn i in., 2005) Falowanie i prądy morskie Falowanie W analizowanym obszarze brzeg morski ma formę zatokową. Mniejsze głębokości występujące w tej części strefy brzegowej mają wpływ na wielkość maksymalnych parametrów falowania, które nie są tu tak wysokie jak na pozostałych odcinkach polskiego wybrzeża. Wobec braku długich ciągów obserwacyjnych falowania na morzu coraz częściej do prognozy falowania używane są numeryczne spektralne modele falowania. Na podstawie jednego z nich, modelu WAM4 (WAVE Moddeling) wykonywane są prognozy falowania na Bałtyku. Analizę regionalnej zmienności falowania na Bałtyku w rejonie polskiego wybrzeża (lata ) opracowali Paplińska i Reda (2001). W wyniku obliczeń falowania tym modelem, wzdłuż polskiego wybrzeża Bałtyku wydzielone zostały cztery rejony różniące się występującym tam falowaniem. Jednym z rejonów jest Zatoka Pomorska, gdzie wysokość fali znacznej uzyskana z modelu jest najniższa. Dla Zatoki Pomorskiej przeprowadzono symulację warunków falowych dla węzła siatki modelu o współrzędnych N, E. Najczęściej (90% czasu) występują fale znaczne o wysokości poniżej 0,13 m. Fala znaczna, przekraczająca 1 m wysokości występowała tam przez 10% czasu. Najwyższa średnia roczna wysokość fali znacznej nie przekroczyła w omawianym rejonie 0,6 m. Średni okres fali wyniósł 3,4 s. Przeważający średni kierunek falowania to kierunek południowo-wschodni, południowozachodni i wschodni. Najwyższa maksymalna wartość wysokości fali znacznej występuje w lutym 4,22 m (kierunek E). Podobne rezultaty otrzymali Gajewski i in. (2001) dla punktu położonego dalej na północ (54 09 N, E). Zarchiwizowane dane prognoz falowania oparto na danych pola wiatru z okresu Wyznaczono rozkłady kierunkowe wysokości fali znacznej oraz rozkład i okresy falowania. 34

35 Rys. 11 Rozkład kierunkowy dla wysokości fali znacznej i okresu falowania dla punktu o współrzędnych 54 o 09 N, 14 o 18 E (Gajewski i in., 2001) W analizowanym okresie najczęściej pojawiały się fale z sektorów południowo-zachodniego i południowo-wschodniego o wysokościach od 0,8 do 1,5 m. Z sektorów odmorskich największe fale nie przekraczały 1,5 m wysokości. Najczęściej pojawiające się fale mają okres około 3 s, a największe 6 s (rys. 11). Otrzymane charakterystyki są w dobrej zgodności z danymi uzyskanymi z obserwacji na morzu, pochodzącymi ze statków i boi (The Climate of the Baltic Sea Basin). W ramach badań hydrodynamicznych projektowanego falochronu osłonowego do portu zewnętrznego w Świnoujściu IBW PAN przeprowadził obliczenia pola falowego modelem WAM4 dla 3 punktów prognostycznych (Raport końcowy, 2008). Przeanalizował otrzymane z rekonstrukcji falowania na Bałtyku w okresie 44 lat ( ) zbiory falowe punktów prognostycznych położonych w obrębie Zatoki Pomorskiej w rejonie Świnoujscia. Punkty 1 i 2 usytuowane były na północny-wschód od ujścia Świny, pierwszy w odległości około 10 km, drugi około 5 km od brzegu. Punkt 3 znajdował się po zachodniej stronie toru podejściowego. Z uzyskanych rezultatów wynika, że w rejonie Świnoujścia najczęściej występuje falowanie z kierunku NE, a następnie z kierunków NW oraz NNW. Dla kierunków NE i NNE, dla których rozciągłości wiatru były największe, wysokości fal znacznych osiągały najwyższe wartości (Hs=3,71 m) rys. 12 Rys. 12 Wysokość fal znacznych o czasach trwania nie przekraczających jednej doby w punktach prognostycznych 1, 2 i 3 przy wiatrach z kierunku NNE w średnim roku statystycznym 35

36 Dla zobrazowania wpływu wysokości falowania na bezpieczeństwo wykonywanych prac czerpalnych związanych z pogłębianiem akwenu i odkładem urobku na klapowiska przedstawiono liczbę dni sztormowych w ciągu roku, w których prace mogą być utrudnione. Przyjmując jako reprezentatywne fale wyznaczone dla 2 punktu prognostycznego (14 20,340 E, 53 58,716 N, głębokość h ~10 m) na podstawie 44-letnich obliczeń dla roku statystycznego otrzymano (Raport końcowy, 2008): przez ok. 33 godziny łącznie wysokości fali w sąsiedztwie rejonu czerpania będą przekraczały wysokość 2,0 m, przez ok. 108 godzin łącznie wysokości fali będą tam przekraczały 1,6 m, przez ok. 304 godziny łącznie wysokości fali będą przekraczały 1,2 m. Prądy W strefie brzegowej Morza Bałtyckiego decydującym czynnikiem powstawania prądów jest falowanie wiatrowe i niesiona z nim energia. Najważniejsze z nich to prądy wzdłużbrzegowe i prądy powrotne. Te dwa systemy przepływów decydują o wielkości transportu rumowiska, zmianach i zjawiskach zachodzących w strefie brzegowej. Dla obszarów morskich Bałtyku południowego prowadzone pomiary prądów chwilowych w latach (rys. 13 i 14) pozwoliły na analizę statystyczną prądów dla wybranych kwadratów bałtyckich oraz opracowanie horyzontalnego rozkładu częstości występowania kierunków prądu w warstwie powierzchniowej południowego Bałtyku. Analiza rozkładów prawdopodobieństwa występowania kierunku prądu wykazała istnienie rozkładów asymetrycznych oraz dwumodalnych odpowiadających dominującym kierunkom przepływów. Dla otrzymania rozkładu horyzontalnego wyznaczono dla poszczególnych kwadratów bałtyckich róże prądów, dzięki którym można wyodrębnić charakterystyczne rozkłady kierunku w warstwie powierzchniowej i przydennej (Krzymiński, 1999). Rys. 13 Procentowy rozkład prądów obserwowanych w warstwie powierzchniowej (5-10 m) w polskiej strefie południowego Bałtyku w latach (Krzymiński, 1999) Rys. 14 Procentowy rozkład prądów obserwowanych w warstwie przydennej w polskiej strefie południowego Bałtyku w latach (Krzymiński, 1999) 36

37 Generalnie prądy związane są z kierunkiem i siłą występującego nad tym obszarem wiatru. Stwierdzono odchylenie kierunku prądu od kierunku wiatru, szczególnie dla wiatrów słabych (do około 15 ), podczas gdy przy wiatrach większych od 5 B kierunek ten odchylał się mniej do około 2. W kwadracie G02 obejmującym część Zatoki Pomorskiej z rejonem czerpania i odkładu urobku, zarówno na powierzchni, jak i przy dnie obserwujemy podobne charaktery rozkładu kierunków prądu, gdzie przeważają silne i umiarkowane prądy zachodnie i południowo zachodnie (ponad 50% przypadków). Przy silnych wiatrach przepływ w całej toni wodnej (0 do ok. 18 m) ma praktycznie ten sam kierunek. Ze względu na sezonową zmienność warunków anemobarycznych, decydujących o przepływach, można wydzielić różne układy prądów w zależności od pory roku: I kwartał dominują prądy w kierunku zachodnim ponad 50% przypadków, II kwartał dominują prawie wyłącznie prądy zachodnie, III kwartał prądy wschodnie, IV kwartał dominują prawie wyłącznie prądy północno-zachodnie i północno-wschodnie. Sezonowość zmian prędkości prądów zachodzi też w ich pionowym rozkładzie. Na wiosnę i latem zakres zmienności prędkości wynosi ok. 10 cm s -1 praktycznie na wszystkich głębokościach (średnie wartości wynoszą od 5 cm s -1 ), podczas gdy w okresie jesienno-zimowym znacznie wzrastają prędkości prądu w warstwie pośredniej. Na głębokościach 5 m (średnia wartość około 11 cm s -1 ) i 7 m obserwujemy dużo większe prędkości niż na pozostałych, często przekraczające 30 cm s -1. Intensywność zjawisk dynamicznych dobrze ilustruje także głębokość pionowego wymieszania wody. Średnia wartość tego parametru w latach , zmierzona podczas ekspedycji rejsowych wynosiła 6 m, a wartości maksymalne odnotowano na 13 m, co było wynikiem mieszania wiatrowego sięgającego do dna akwenu Zjawiska lodowe Badany obszar jest położony w południowej części stosunkowo płytkiej Zatoki Pomorskiej, ograniczony od północy bardzo płytkim akwenem Ławicy Odrzanej. Znaczący wpływ ma bliskość Zalewu Szczecińskiego. Zjawiska lodowe (szczególnie podczas surowych zim) powodują utrudnienia żeglugowe, ograniczają działalność rybacką, prowadzenie prac czerpalnych i refulacyjnych. Obserwuje się niszczącą działalność lodu w strefie brzegowej. Początki badań nad warunkami lodowymi Zatoki Pomorskiej sięgają XIX w. Szczegółowe opracowania kartograficzne warunków zlodzenia Zatoki Pomorskiej wykonał Girjatowicz (1999a, 1999b, 2001, 2005), Majewski (1974) oraz Sztobryn i in. (2005). Analizie statystycznej został poddany materiał obserwacyjny z okresu 1945/ /2000 (Girjatowicz, 2005). W wyniku zmienności warunków termicznych, dynamiki wód oraz napływu lodu, zwłaszcza z Zalewu Szczecińskiego, na Zatoce Pomorskiej obserwujemy dużą zmienność warunków lodowych. Na Zatoce przeważnie zalega pokrywa lodowa powstała z pływających, a następnie ściśniętych i zespolonych postaci lodu, tj. ze śryżu i lepy lodowej oraz kry i gruzu lodowego. W wyniku działania wiatru występuje dryf pól lodowych, niebezpieczny dla statków, brzegów i obiektów hydrotechnicznych. Pierwszy lód wzdłuż południowych wybrzeży Zatoki Pomorskiej pojawia się w drugiej dekadzie stycznia, najpóźniej na otwartych wodach Zatoki w pierwszej dekadzie lutego (tab. 6). Najwcześniej lód zanika na otwartych wodach Zatoki Pomorskiej, już w drugiej dekadzie lutego. Wzdłuż wybrzeży Zatoki lód zanika w trzeciej dekadzie lutego, a w ujściach Dziwny i Świny w pierwszej dekadzie marca (tab. 6). 37

38 Tab. 6. Średnie charakterystyki zlodzenia Zatoki Pomorskiej w okresie 1946/ /2000 (wg. Girjatowicz, 2005) Rejon obserwacyjny Pierwszy lód Ostatni lód Długość sezonu lodowego Liczba dni z lodem Świnoujście morze Świnoujście port Międzyzdroje morze Dziwnów morze Dziwnów port 12 I 1 I 19 I 7 I 27 XII 7 III 5 III 23 II 1 III 2 III Sezon lodowy (czas w dniach, między terminem wystąpienia pierwszego lodu, a terminem zaniku ostatniego lodu) na Zatoce Pomorskiej jest znacznie krótszy niż na Zalewie Szczecińskim. Najdłuższe sezony lodowe wynoszące ponad 50 i 40 dni występują odpowiednio w rejonach ujściowych rzek Świny i Dziwny. Wzdłuż południowego brzegu Zatoki sezon ten wynosi dni. Na otwartych wodach Zatoki sezon lodowy jest coraz krótszy i wynosi poniżej 10 dni (Girjatowicz, 1999b, 2005). Również liczba dni z lodem na Zatoce Pomorskiej, tj. suma dni, w których występował lód w sezonie zimowym, jest znacznie mniejsza niż na Zalewie Szczecińskim. U wybrzeży Zatoki liczba ta wynosi dni. Na otwartych wodach Zatoki liczba dni z lodem nie przekracza 10 dni. U ujścia Świny, w wyniku napływu lodu z zalewu do morza obserwujemy największą liczbę dni z lodem (39 dni).największe grubości lodu na akwenach otwartych polskiego brzegu Bałtyku wynoszą przed Świnoujściem i Międzyzdrojami 0,5 m. Uwzględniając warunki zlodzenia Zatoki Pomorskiej prace czerpalne i odkładanie urobku z pogłębiania akwenów w sezonem lodowym są utrudnieniem. W wyniku zmian klimatycznych, zwłaszcza ocieplania się klimatu zanikają surowe zimy, skraca się długość sezonu lodowego i wydłuża okres prowadzenia prac czerpalnych. Długoterminowe prognozy hydrometeorologiczne oraz dane historyczne z serii obserwacyjnych zlodzenia umożliwiają ich optymalne zaprojektowanie. Harmonogram przedsięwzięcia przewiduje, że roboty czerpalne i odkład urobku, rozłożone na dwa etapy będą wykonywane w miesiącach czerwiec-listopad, kiedy to prawdopodobieństwo wystąpienia dni z lodem jest znikome Cyrkulacja wód Wody przybrzeżne w rejonie planowanego przedsięwzięcia budowy stanowiska statkowego w porcie zewnętrznym w Świnoujściu są pod wpływem oddziaływania wód słodkich rzeki Świny (Majewski, 1974). Świna jest obecnie sztucznie uregulowanym kanałem żeglugowym (o głębokości do 15 m) prowadzącym na Zalew Szczeciński. Spośród trzech głównych dopływów wód słodkich (Świna, Dziwna i Piana) do Zatoki Pomorskiej, Świna wprowadza aż 75% całkowitego dopływu wód słodkich. Na pozostałe rzeki przypada odpowiednio: 15% i 10% całkowitego dopływu wód słodkich do zatoki (Majewski, 1974). Wody rzeczne transportowane są w kierunku otwartego morza prądami powierzchniowymi przemieszczającymi się w kierunku zgodnym z kierunkiem oddziaływania wiatrów. Wiatry południowo-wschodnie intensyfikują przemieszczanie się wód rzecznych w kierunku północnym, przy wiatrach południowo-zachodnich wody słodkie Świny transportowane są w kierunku północno-wschodniej części zatoki. Natomiast w warstwie przydennej zaznacza się często układ prądów, poruszających się w kierunku przeciwnym do transportu wód powierzchniowych. Odpływ Świny i cyrkulacja wód mają istotny wpływ na kształtowanie się innych parametrów fizyko-chemicznych wody w tym rejonie m.in. temperaturę, zasolenie, ilość wnoszonego ładunku metali i soli odżywczych. 38

39 Analiza stanu parametrów fizyko-chemicznych środowiska w rejonie planowanych prac odkładania urobku, jak i opis elementów jakości biologicznej w tym rejonie oparto o dostępne badania z ostatniej dekady Opis środowiska wodnego i osadowego, przeprowadzony ona podstawie wieloletnich badań, jest wiarygodną charakterystyką danego obszaru, ze względu na rozpoznanie zachodzących w nim trendów zmian właściwości wody i osadów oraz poznanie sezonowej cykliczności występowania poszczególnych gatunków roślin i zwierząt. Aktualny stan środowiska zostanie rozpoznany w zaplanowanych, przedinwestycyjnych badaniach monitoringowych przedstawionych w rozdziale 17 tego raportu Temperatura i zasolenie Temperatura Pionowe zróżnicowanie wartości temperatury uzależnione jest od głębokości akwenu oraz od intensywności odpływu wód rzecznych (Beszczyńska-Möller, 1999). Niewielkie głębokości w przybrzeżnych wodach Zatoki Pomorskiej, umożliwiają całkowite mieszanie się wód i brak stratyfikacji termicznej w kolumnie wody. Badania prowadzone w latach wykazały, że poziomy gradient temperatury przeważnie nie przekracza 2 o C na całym obszarze Zatoki Pomorskiej (Beszczyńska-Möller, 1999). Jedynie w czasie szybkiego wiosennego ocieplenia wód powierzchniowych i jesiennego ochłodzenia, notowano znaczne poziome zróżnicowanie wartości temperatury wód rejonu wynoszące od 5 o C do 6 o C. Poziome zmiany temperatury wód morskich zależą od pory roku, od prądów morskich oraz od objętości wlewów rzecznych i dynamiki odpływu wód słodkich do morza. Sezonowe zmiany temperatury wody w Zatoce Pomorskiej badano w latach r. w ramach corocznego monitoringu wód przybrzeżnych wykonywanego przez Oddział Morski Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Gdyni. Z uwagi na zasięg planowanych prac czerpalnych w strefie przybrzeżnej, jak i prac składowania urobku na proponowane pole odkładu, zmienność temperatury wody rozpatrzono na części Zatoki Pomorskiej znajdującej się pomiędzy stacjami morskimi w Świnoujściu i Międzyzdrojach. Porównanie danych z tych dwóch stacji na przestrzeni lat wykazało, że wahania temperatur wody na tym odcinku są niewielkie. Przemawia za tym bliskie sąsiedztwo obu punktów pomiarowych, jak i niewielka zmienność warunków meteorologicznych na obszarze 15 km. Wiosną (kwiecień, maj, czerwiec) średnie wartości temperatur na stacji Świnoujście są wyższe niż w Międzyzdrojach średnio o około 1 o C. Różnica ta wynikać może najprawdopodobniej z dopływu cieplejszych wód rzecznych Świny do Zatoki Pomorskiej, podczas gdy w najbliższym sąsiedztwie Międzyzdrojów nie ma podobnego zasilania. Na podstawie analizy danych temperatury wody z lat , późną jesienią i zimą (listopad, grudzień, styczeń) występowała sytuacja odwrotna, kiedy to średnie wartości temperatury w rejonie Międzyzdrojów są wyższe o około 1 o C od wód w rejonie ujścia Świny (tab. 7). Maksymalne temperatury w zakresie 18,0-22,5 o C obserwowano w miesiącach letnich od czerwca do października. Najniższe temperatury wody na zachodnim wybrzeżu Polski notowano od grudnia do marca i wahały się od -0,4 o C do 3,0 o C. Na podstawie porównania powyższych wyników ze stacji monitoringowych można stwierdzić, że w rejonie wariantowo wyznaczonych pól do odkładania urobku, temperatury wody wahają się w zakresach: 0,0-1,8 o C zimą, 6,2-18,6 o C wiosną, 15,0-20,9 o C latem i 5,2-12,8 o C jesienią. 39

40 Tab. 7 Średnie miesięczne temperatury wody ( o C) polskich wód przybrzeżnych w rejonie Świnoujścia i Międzyzdrojów w latach (Warunki środowiskowe, 2004; Bałtyk Południowy w 2003 roku) Miejscowość Rok Parametr I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2000 T śr 1,2 2,7 4,5 9,4 15,7 17,1 16,8 18,6 15,8 12,5 7,4 4,7 Świnoujście Międzyzdroje 2001 T śr 1,0 1,1 1,9 6,0 13,3 16,1 19,9 20,0 15,9 12,6 6,7 1, T śr 1,0 4,1 4,0 8,4 14,4 18,6 18,8 20,6 18,1 10,2 5,2 1, T śr 0,5 0,4 1,9 6,8 13,6 18,0 19,7 20,5 16,6 10,8 5,2 4, T śr 1,1 2,6 4,2 8,3 14,4 17,5 16,9 18,5 15,0 11,6 7,3 4, T śr 2,0 1,7 2,5 6,5 13,0 15,6 20,9 20,5 15,9 12,8 6,8 2, T śr 0,9 3,8 4,8 7,6 13,3 17,5 18,6 20,3 18,1 10,4 5,7 1, T śr 0,8 0,0 2,9 6,2 13,0 17,8 19,3 20,2 16,6 10,3 6,5 3,9 Najnowsze, szczegółowe badania dotyczące jakości wody oraz elementów biologicznych w rejonie planowanych prac czerpalnych w budowanym porcie zewnętrznym przeprowadzono w ramach wykonywania Raportu o oddziaływaniu na środowisko przedsięwzięcia polegającego na budowie falochronu osłonowego dla planowanego portu zewnętrznego w Świnoujściu. Na obszarze objętym planowanymi pracami (obszar przeznaczony pod budowę falochronu, jego sąsiedztwo oraz tor wody) wykonano badania na 5 stanowiskach (ZP1, ZP2, ZP3, ZP4 i ZP5). Stanowisko ZP3 położone jest w obszarze planowanych prac czerpalnych pod budowę nabrzeża przez ZMPSiŚ S.A. i odpowiada lokalizacji stanowiska statkowego. Badanie parametrów fizykochemicznych i elementów jakości biologicznej w wymienionych punktach analizowano przez trzy kolejne sezony: począwszy od późnej jesieni 2007 r., przez wiosnę 2008 r. i do lata 2008 r. Rys. 15 Lokalizacja proponowanych miejsc (W1, W2 i W2a) odkładania urobku z robót czerpalnych planowanych przez ZMPSiŚ S.A. oraz lokalizacja stacji badawczych w Zatoce Pomorskiej w latach (Renk i in., 1999) i (Chojnacki i in., 2007). W grudniu nie zaobserwowano pionowych zmian temperatury na stacji ZP3 w warstwie powierzchniowej i przydennej. Wartość temperatury wody w tym sezonie utrzymywała się na poziomie 4,7 o C. Największy pionowy gradient o wartości 2 o C odnotowano w tym punkcie latem, gdy temperatura wody w warstwie powierzchniowej wynosiła 19,7 o C, a w przydennej 17,6 o C. Wiosną temperatura wody w stopniowo nagrzewającej się warstwie powierzchniowej wynosiła 6,25 o C podczas gdy w warstwie naddennej była niższa o około 1 o C. 40

41 Zasolenie Regularne badania monitoringowe prowadzone przez IMGW wykazały, że najmniejszy gradient wartości zasolenia w Zatoce Pomorskiej występuje na przełomie wiosny i lata (maj, czerwiec, lipiec). Codzienne pomiary zasolenia na stacji w Międzyzdrojach wykazały, że największe zmiany wartości zasolenia występują w całym okresie zimowym i wczesną wiosną (od stycznia do kwietnia). Podczas rejsu w kwietniu 2003 r. na stacji SW3 przy ujściu Świny odnotowano najniższą w tym roku wartość zasolenia wynoszącą około 3,7 PSU (Bałtyk Południowy w 2003 roku). Rok wcześniej w czerwcu zasolenie na tej stacji wynosiło 3,2 PSU (Bałtyk Południowy w 2002 roku). Podczas rejsów r/v Nawigator XXI w latach obserwowano znaczny wpływ wód Odry i Świny na zasolenie w warstwie powierzchniowej. Badania prowadzone na stacjach (SI, SII, SIII, MI, MII, MIII, LO) rys. 15 znajdujących się w bliższym lub dalszym sąsiedztwie planowanych prac czerpalnych oraz proponowanego miejsca do odkładania urobku, wykazują spadek średnich wartości zasolenia w kierunku północnym. Najniższe średnie wartości zasolenia dla lat odnotowano na stacjach położonych w rejonie estuarium: na stacji SI 5,7 PSU w warstwie powierzchniowej, 6,13 PSU w warstwie naddennej oraz na stacji SII odpowiednio 6,24 PSU i 6,56 PSU. Na stacjach badawczych położonych w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca składowania osadów nie odnotowano istotnego wpływu wód słodkich (Chojnacki i in., 2007), w związku z czym zasolenie na obszarze planowanych prac odkładania urobku zmienia się w ciągu roku w zakresie 6,56-7,27 PSU. Szczególnie w przybrzeżnych wodach Zatoki Pomorskiej obserwuje się sezonowe występowanie pionowego i poziomego gradientu zasolenia. Jesienią na stacji ZP3 w rejonie planowanych prac czerpalnych nie obserwowano pionowych zmian wartości zasolenia utrzymującego się na poziomie 7 PSU. Wiosną i latem wartości zasolenia (do 5,2 PSU) w wodzie powierzchniowej były znacznie niższe od zasolenia o wartości ponad 7 PSU w wodzie naddennej. Latem pionowe zróżnicowanie zasolenia wynosiło niecałe 0,85 PSU, podczas gdy wiosną gradient zasolenia wynosił około 2,5 PSU i wskazywał na wzmożony dopływ wód słodkich z lądu do Zatoki Pomorskiej (Mejszelis i in., 2008) Natlenienie Rozpuszczony tlen w wodzie morskiej, obok zasolenia i temperatury jest ważnym parametrem charakteryzującym warunki środowiska morskiego. Stan natlenienia wód przeważnie skorelowany jest z zakwitami fitoplanktonu. W czasie zakwitów obserwuje się przesycenie wód tlenem, a po zatrzymaniu zakwitów i uruchomieniu procesów mineralizacji obumarłej materii organicznej deficyty tlenowe. Płytkie wody zachodniego wybrzeża Polski, podlegające ciągłemu procesowi mieszania, są dobrze nasycone tlenem i trudno wyróżnić obecność pionowego gradientu stężenia tlenu w wodzie w rejonie proponowanych miejsc odkładania urobku z pogłębiania akwenów pod budowę nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu. Coroczne badania monitoringowe IMGW wykazały, że średnie, zimowe stężenie tlenu rozpuszczonego w warstwie powierzchniowej wód Zatoki Pomorskiej wahało się od około 9 do 10,5 cm 3 dm -3. Maksymalne wartości przesycenia tlenem, związane z wiosennym wzrostem temperatury powietrza oraz rozpoczęciem okresu wegetacyjnego notowano od maja do czerwca na poziomie %. Zgodnie z sezonowym cyklem zmian parametrów fizyko-chemicznych wody morskiej, pod koniec lata na przełomie sierpnia i września występuje, związany z końcowym etapem sezonu wegetacyjnego i uruchomieniem procesów mineralizacji, spadek stężeń tlenu w warstwie 41

42 naddennej. Minimalne stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie Zatoki Pomorskiej oscylowały nawet wokół wartości 3 cm 3 dm -3, która mieści się w zakresie 2-4 cm 3 dm -3 określanym jako deficyt tlenowy (Bałtyk Południowy w 2003 r.). Badania wód powierzchniowych Zatoki Pomorskiej, prowadzone podczas rejsów r/v Nawigator XXI wykazały, że średnie wartości stężeń rozpuszczonego tlenu, z wszystkich sezonów w latach na stacjach: SI, SII, SIII, MI, MII, MIII i LO, zmieniały się w niewielkim zakresie: 10,45-10,832 mg O 2 dm -3. Średnie wartości stężeń w wodzie naddennej w rejonie planowanego pola odkładu urobku były niewiele niższe od średnich stężeń tlenu w warstwie powierzchniowej, a największy pionowy gradient zmian stężenia tlenu wystąpił na stacji MIII i wynosił 0,33 mg O 2 dm -3 (Chojnacki i in., 2007). Bazując na wynikach tych badań można określić, że w rejonie wyznaczonym do odkładania urobku średnie stężenia tlenu w kolumnie wody oscylują wokół wartości 10,5 mg O 2 dm -3. Badania monitoringowe prowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie w 2008 r. wykazały ogólnie dobre natlenienie wód w rejonie planowanych prac czerpalnych. Zaobserwowano również poziome zmiany wartości natlenienia wód w obszarze Zatoki Pomorskiej wynikające z okresowego spadku natlenienia wód w rejonie estuarium podczas intensywniejszych wlewów rzeki Świny. Średnia wartość tlenu rozpuszczonego w wodzie na stacji monitoringowej SW (w rejonie ujścia Świny) wynosiła 8,1 mg O 2 l -1. Największe natlenienie wód na tej stacji 12,6 mg O 2 l -1 odnotowano z początkiem wiosny r., a najmniejsze 3,6 mg O 2 l -1 podczas trwania sezonu wegetacyjnego r. Natomiast na pełnomorskiej stacji nr IV położonej około 6 Mm na zachód od proponowanego miejsca do odkładania urobku, minimalne stężenie tlenu rozpuszczonego w wodzie o wielkości 8,5 mg O 2 l -1 jest równoważne uśrednionej wartości wszystkich pomiarów na stacji SW położonej w sąsiedztwie planowanych prac czerpalnych w strefie przybrzeżnej. Nasycenie tlenem na obu stacjach utrzymywało się na wysokim poziomie od 91,5% na SW do 129,7% na IV (Landsberg-Uczciwek i in., 2009). Natlenienie w strefie przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej jest jednorodne i nie obserwuje się znacznych pionowych zmian wartości tlenu rozpuszczonego w wodzie. Ponadto na stanowisku ZP3 w sezonach: późną jesienią, zimą i wiosną odnotowano wysokie wartości stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie, zarówno w warstwie powierzchniowej jak i naddennej, mieszczące się w zakresie od 11,5 mg dm -3 do 14,37 mg dm -3. Jedynie latem i późną jesienią podczas okresu wegetacyjnego i zaraz po nim notuje się w całej kolumnie wody nagły spadek stężenia tlenu rozpuszczonego. Latem 2008 r. na stanowisku ZP3 stężenie tlenu rozpuszczonego w warstwie naddennej wynosiło 7,16 mg dm -3 i było o 2 mg dm -3 mniejsze od stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie powierzchniowej w tym samym czasie (Mejszelis i in., 2008) Sole biogeniczne Forma oraz ładunek substancji biogenicznych dostarczanych do wód morskich zależy od warunków panujących w korycie rzecznym i rejonie ujścia rzeki Świny, a więc od prędkości przepływu wód rzecznych, prędkości sedymentacji zawiesin, prędkości transportowanych z nurtem rzecznym osadów, od stanu troficznego wód i związanej z nim obecności makrofitów i glonów oraz od temperatury wody (Bogdanowicz, 2004). O stężeniu wprowadzanych do morza pierwiastków decyduje również pora roku, z którą związany jest niski zimą (przy zaniku szaty roślinnej) lub bardzo wysoki wiosną i latem (nawożenie użytków rolnych, odwadnianie terenów i zbieranie roślin uprawnych) poziom antropopresji. Sezonowa zmienność transportu rzecznego związków azotu i fosforu, wpływa na sezonową zmienność stężeń tych pierwiastków w przybrzeżnych wodach Morza Bałtyckiego. W eufotycznej warstwie morza stężenia nieorganicznych soli biogenicznych zmieniają się w zależności od pory roku, przyjmując 42

43 najwyższe wartości zimą i najniższe wiosną i latem, podczas intensywnych zakwitów fitoplanktonu wykorzystującego dostępny w wodzie tlen, a po jego wyczerpaniu utlenione substancje odżywcze do procesów życiowych. Ogólnie dla całego Bałtyku obserwowane są minimalne stężenia biogenów, przypadających na okres wiosennych i jesiennych zakwitów glonów (Falkowska i in., 1999). Badania monitoringowe z 2001 roku prowadzone przez Oddział Morski w Gdyni Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w centralnej Zatoce Pomorskiej (na stacji B13) potwierdzają sezonowy trend zmian związków azotu, fosforu i krzemu dla Morza Bałtyckiego. Najwyższe stężenia azotu i krzemu notowano zimą i wiosną przy intensywnym odpływie wód rzecznych do zatoki i przy bardzo niskiej produkcji pierwotnej (rys. 16) Rys. 16 Wieloletnie ( ) sezonowe zmiany zawartości soli biogenicznych (N, P i Si) w warstwie powierzchniowej (0-5 m) centralnej Zatoki Pomorskiej (stacja B13). Odwrotną sytuację, sezonowych zmian stężeń w 2001 roku, zaobserwowano dla fosforu. Późną wiosną stężenie rozpuszczonych fosforanów osiągnęło wartości bliskie zera, co wskazuje na ich nagłe zużycie. Stąd fosfor uważany jest za czynnik limitujący produkcję pierwotną na obszarze Zatoki Pomorskiej (Warunki środowiskowe, 2004). Przestrzenne rozmieszczenie stężeń soli biogenicznych w polskiej strefie ekonomicznej wykazuje poziomą tendencję (Łysiak-Pastuszak i Dragas, 2002). Ze względu na przewagę eksportu substancji odżywczych do morza, ze źródeł lądowych (spływ rzeczny) nad depozycją z atmosfery, wyższe stężenia biogenów notowane są w strefie przybrzeżnej, niż w wodach otwartych. Zjawisko to determinuje również intensyfikację procesów biologicznych w estuariach i ich najbliższym sąsiedztwie. Uzyskane wyniki z badań wód Zatoki Pomorskiej w latach wykazały wysoki poziom zeutrofizowania w strefie przybrzeżnej podlegającej bezpośredniemu oddziaływaniu wód rzecznych (Machula i in., 2006). Największy gradient zmian stężenia azotu całkowitego (0,13 mg N dm -3 ) pomiędzy wodą powierzchniową a naddenną występował na stacji SI położonej w najbliższym sąsiedztwie planowanych prac czerpalnych. Maksymalne stężenie o wartości 0,777 mg N dm -3 na tej stacji odnotowano w warstwie powierzchniowej. Na pozostałych stacjach (SIII i LO) położonych w odległości około 2 km od wyznaczonego pola do odkładu urobku nie zaobserwowano istotnych poziomych zmian stężeń N cał. Zatem stężenia N cał. na obszarze wytypowanych pól W1, W2, W2a do odkładania urobku zmieniają się w zakresie: 0,08-0,45 mg dm -3 w zależności od pory roku i wlewów wód rzecznych do Zatoki Pomorskiej. Za jednorodnym rozmieszczeniem stężeń azotu w tym rejonie przemawia fakt występowania niewielkich głębokości i związane z tym dobre mieszanie się mas wodnych w całej kolumnie od dna do powierzchni. Największe stężenia N cał. odnotowane na stacjach SIII i LO w warstwie powierzchniowej wynosiły odpowiednio 0,45 mg N dm -3 i 0,32 mg N dm -3 i były porównywalne ze stężeniami N cał. w przydennej warstwie wody. Najniższe stężenia N cał. odnotowane na stacjach SI, SIII i LO nie różniły się znacząco i wahały się w zakresie 0,082-0,154 mg N dm -3 w całej kolumnie wody. 43

44 Podobna sytuacja w tych punktach pomiarowych występowała w przypadku odnotowanych stężeń fosforu całkowitego. Najwyższe stężenia P cał. (0,269 mg P dm -3 i 0,237 mg P dm -3 ) odnotowano odpowiednio w warstwie naddennej i warstwie powierzchniowej na przyujściowej stacji SI. Na stacjach oddalonych od brzegu SIII i LO położonych w bezpośrednim sąsiedztwie wytypowanych pól do odkładania urobku, maksymalne stężenia P cał. wahały się od 0,124 mg P dm - 3 do 0,174 mg P dm -3. Najmniejsze stężenia P cał. na badanym obszarze w całej kolumnie wody zmieniały się w zakresie 0,030-0,084 mg P dm -3. Jedynie w przeciwieństwie do stężeń N cał., w przypadku P cał. notowano przeważnie wyższe stężenia w wodzie naddennej niż w warstwie powierzchniowej. Zjawisko to jest charakterystyczne dla fosforu pierwiastka wytrącającego się w osadach w postaci kompleksów metali z fosforanami, a następnie wtórnie uwalnianemu do wód naddennych w warunkach środowiskowych o zwiększonym zapotrzebowaniu na tlen. Badania monitoringowe z 2008 r. wykonane przez WIOŚ w Szczecinie wykazały wysokie stężenia azotu całkowitego zarówno dla przyujściowej stacji SW jak i stacji IV znacznie oddalonej od brzegu. Stężenia N cał. na stacji SW zmieniały się od 0,4 mg N l -1 (17 wrzesień) do 2,3 mg N l -1 (16 kwiecień). Stężenia N cał. w pełnomorskim punkcie pomiarowym IV wahały się od 0,4 mg N l -1 (16 lipiec) do 1,7 mg N l -1 (16 kwiecień). Na podstawie powyższych zakresów stężeń N cał. dokonano oceny stanu wód morskich zachodniej części Zatoki Pomorskiej. Odnotowane wartości stężeń N cał. kwalifikują przybrzeżne wody Zatoki Pomorskiej, na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, do kategorii poniżej stanu dobrego. Zmienność sezonowa N cał. potwierdza zjawisko współzależności wartości stężeń od intensywności wlewów wód rzecznych. Stężenia P cał. na stacjach SW i IV w porównaniu do innych punktów pomiarowych na Zatoce Pomorskiej były niskie i wahały się w zakresie 0,01-0,07 mg P l Przeźroczystość wód Spadek widzialności w wodzie w rejonie przedsięwzięcia notowano w okresach wysokich stężeń chlorofilu a przy silnych zakwitach glonów. Średnia roczna widzialność uzyskana w latach 2004 i 2005 utrzymywała się na poziomie podobnym do tej z lat i wyniosła odpowiednio 1,9 m i 2,3 m. W październiku 2005 roku na stanowisku oddalonym o około 4 mile morskie od brzegu odnotowano najwyższą w odniesieniu do ostatnich dziesięcioleci, maksymalną wartość przeźroczystości wynoszącą 6,8 m. Najmniejsza przeźroczystość w w/w wieloleciu oscylowała wokół 1 m i była obserwowana na stanowiskach znajdujących się najbliżej wybrzeża (Raport o stanie środowiska, 2006). Przeźroczystość wody na proponowanych do odkładu urobku polach W1, W2 i W2a wynosi około 2,5 m. W czerwcu 2008 roku w punkcie monitoringu wód przybrzeżnych na stacji SW (w rejonie prac czerpalnych) przeźroczystość wynosiła 2 m. Średnia przeźroczystość wynosiła 1,7 m (Landsberg-Uczciwek i in., 2009). Na stacji IV oddalonej od brzegu o około 12 Mm i położonej na zachód od pola proponowanego do odkładu urobku, przeźroczystość wody wahała się w zakresie od 2 m do 4 m, a średnia przeźroczystość dla tej stacji wynosiła 2,4 m Elementy jakości biologicznej Fitoplankton i chlorofil a Fitoplankton Ogólnie w przybrzeżnych wodach Morza Bałtyckiego na obszarze Zatoki Pomorskiej, w składzie fitoplanktonu obserwuje się udział taksonów charakterystycznych dla wód słonawych tj. zielenic i sinic (Zembrzuska, 1973). 44

45 Charakterystykę fitoplanktonu w rejonie proponowanego pola odkładu W2a oparto o prowadzone w latach z pokładu statku r/v Oceania badania wód Zatoki Pomorskiej w strefie przybrzeżnej. Podczas badań stwierdzono występowanie sezonowych zmian w składzie gatunkowym fitoplanktonu. Wyniki analiz próbek pobranych ze stacji badawczej nr 27 położonej w odległości około 1 km od proponowanego pola odkładania urobku wykazały, że latem (lipiec 1996 r.) w składzie fitoplanktonu dominowały sinice (Aphanizomenon flos-aquae, Microcystis sp. i Aphanothaece sp.), bruzdnica Katodinium roturdatum oraz kryptofity. Na sąsiednich stacjach: nr 33 i nr 25 położonych odpowiednio na zachód i na wschód od punktu pomiarowego 27, w tym samym okresie dominowały te same gatunki (Renk i in., 1999). Wiosną (marzec 1996 r.) w składzie fitoplanktonu na wspomnianych stacjach odnotowano znaczny udział okrzemek (Thallasiosira spp %, Melosira arctica 10%) oraz bruzdnic (Mesodinum rubrum i Heterocapsa rotundata łącznie około 30%). Późną wiosną (maj 1997 r.) dominowały sinice Gomphosphaeria sp., Microcystis sp. i Aphanizomenon sp. Jesienią (październik 1997 r.) na wszystkich stacjach dominowały okrzemki (Cosinodiscus sp. i Cosinodiscus granii %) oraz kryptofity (11-25%). Biomasa fitoplanktonu na otwartych wodach Zatoki Pomorskiej wahała się w zakresie 1,3-3,2 mg m -3 (Gromisz i in., 1999). Niewielkie zróżnicowanie w składzie gatunkowym fitoplanktonu na odcinku 11 km obejmującym stacje 33, 27 i 25 wskazuje na jednorodność środowiska w rejonie proponowanego miejsca odkładania osadów pochodzących z pogłębiania akwenów pod nabrzeże w porcie zewnętrznym w Świnoujściu. Na ilość i różnorodność gatunkową zgromadzonego fitoplanktonu w każdym z badanych sezonów wpływ miały warunki hydrologiczne i hydrochemiczne zmieniające się stopniowo od ujścia Świny w kierunku otwartego morza. Występowanie grupy dominującej oraz skład taksonomiczny fitoplanktonu w rejonie prac czerpalnych w porcie zewnętrznym w Świnoujściu zmienia się w zależności od pory roku. Wiosną 2008 r. notowano najwyższe całkowite zagęszczenie fitoplanktonu wynikające z obfitych wlewów do Zatoki Pomorskiej bogatych w sole biogeniczne wód rzecznych i uruchomieniem procesów produkcji pierwotnej. Zimą (w grudniu) na stacji ZP3 odnotowano dominację zielenic (Chlorophyceae) w ilości 42,6-91,5% z całkowitego zagęszczenia fitoplanktonu i z dominującymi taksonami Oocystis sp., Scenedesmus sp. W sezonie wiosennym na tej stacji jak i sąsiednich stanowiskach badawczych (ZP2, ZP4) dominantami były okrzemki (36,6-86,5% całkowitego zagęszczenia fitoplanktonu) z najliczniej reprezentowanymi taksonami Asterionella formosa (aż 35,4-95,8% zagęszczenia okrzemek), Frangilaria sp. i Thallassiosira nordensllioeldi. Latem dominującą grupą w fitoplanktonie były sinice (Cyanophyceae) od 51% do 72,3% całkowitego zagęszczenia. Chlorofil a Wartości chlorofilu a będącego wskaźnikiem biomasy fitoplanktonu w wodzie powierzchniowej i naddennej na obszarze planowanych prac czerpalnych w rejonie budowanego portu (stanowisko ZP3) we wszystkich analizowanych sezonach zmieniały się 1,16-3,31 µg dm -3 (jednostka µg dm -3 równoznaczna mg m -3 ). Jedynie najwyższą wartość 11,79 µg dm -3, świadczącą o wyraźnym zakwicie okrzemek (Bacillariophyceae), odnotowano w warstwie powierzchniowej w kwietniu 2008 r. Najnowsze badania chlorofilu a będącego parametrem produkcji pierwotnej oraz miarą potencjału ekologicznego wód w obszarze Zatoki Pomorskiej wykonał WIOŚ w Szczecinie w ramach oceny jakości wód powierzchniowych. Na stacji SW w rejonie ujścia Świny odnotowano zdecydowanie wyższe wartości koncentracji chlorofilu a (od 10,5 mg m lipiec do 43,4 mg m kwiecień) niż na oddalonej od brzegu stacji IV (2,6-30,8 mg m -3 ). 45

46 Dotychczas nie badano koncentracji chlorofilu a dla obszaru morskiego w obrębie którego położone są proponowane pola do odkładu urobku. Jednak bazując na podstawie wyników badań koncentracji chlorofilu a w rejonach sąsiadujących można stwierdzić, że wartości chlorofilu a, w zależności od warunków fizyczno-chemicznych środowiska i pory roku, wahają się w dość szerokim zakresie od około 10 do ponad 30 mg/m 3. Chlorofil a wraz z przeźroczystością są najważniejszymi parametrami w ocenie intensywności i stopnia zeutrofizowania zbiorników wodnych (Ochocki i in., 1999). Maksymalne wartości koncentracji chlorofilu a w Zatoce Pomorskiej w wieloleciu wykazywały częste przekroczenia granicy normatywnej (25 mg m -3 ) i wahały się w zakresie mg m -3. Ocena stanu wód Zatoki Pomorskiej na podstawie chlorofilu a wskazuje na silne zeutrofizowanie wód. Wartości średnie koncentracji chlorofilu a oscylowały wokół 20 mg m -3 (Program ochrony, 2008) Zooplankton Zarówno w Morzu Bałtyckim jak i w rejonie przedsięwzięcia wyróżnia się przestrzenne i sezonowe zmiany w liczebności oraz różnorodności gatunkowej zooplanktonu. Wiele gatunków zwierząt wchodzących w skład zooplanktonu wykazuje dużą tolerancję ekologiczną, zarówno na zasolenie jak i temperaturę wody. Ogólnie obserwuje się tendencję występowania dużego zagęszczenia i zróżnicowania gatunkowego w sezonie letnim. Zimą skład zooplanktonu jest dość ubogi (prawie jednorodny). Przestrzenne rozmieszczenie charakteryzuje się spadkiem zagęszczenia organizmów wraz ze wzrostem odległości od linii brzegowej. W skład bałtyckiego zooplanktonu wchodzą również drobne skorupiaki: jak wioślarki morskie (Bosmina coregoni maritime, Evadne normanni, Podon polyphemoides) i wioślarki słodkowodne np. Daphnia cucullata głównie przy ujściach rzek Świny i Dziwny. Badania zooplanktonu w rejonie planowanych prac czerpalnych wykazały, że przeważający udział miały taksony charakterystyczne dla wód słodkich i słonawych: słodkowodne widłonogi Acanthocyclops viridis (Cyclopoida) (szczególnie wiosną) i euryhalinowe widłonogi z rodzaju Acartia (Calanoida). Natomiast w badaniach Machuli (2004) zooplankton zdominowany był, w zasadzie niezależnie od pory roku, przez typowy bałtycki euryhalinowy gatunek Acartia bifilosa, któremu w pewnych sezonach towarzyszyły zwiększone liczebności wioślarek Evadne nordmanni, Podon intermedius, Podon leuckarti, widłonogów Acartia longiremis i Eudiaptomus gracilis, oraz wrotków (Rotifera). W latach prowadzono badania sezonowych zmian i poziomego rozmieszczenia zooplanktonu w rejonie planowanych prac czerpalnych i proponowanego pola odkładu osadów. Największą różnorodność gatunkową zaobserwowano wśród widłonogów, będących dominującym taksonem w każdym sezonie badawczym. Maksymalne zagęszczenie widłonogów wyniosło osobn./m 3, wśród których wystąpiły m.in. gatunki: Pseudocalanus elonatus, Temora longicornis, Acartia bifilosa, Acartia longiremis, Acartia tonsa, Centropages hamatus, Cyclopina gracilis, Megacyclops virdis. Wśród widłonogów dominującym gatunkiem był euryhalinowy Acartia bifilosa o maksymalnym zagęszczeniu osobn./m 3. Okresowo liczebność i biomasa widłonogów może sięgać nawet 90% całego zooplanktonu (Chojnacki i in., 2007). W strukturze zooplanktonu w badaniach Mejszelis i in., 2008 r. zaznacza się wyraźna sukcesja ekologiczna, wyrażająca się zmianami w dominacji taksonów w kolejnych sezonach. W grudniu największy udział miały dorosłe postacie widłonogów Acartia bifilosa, Temora longicornis i Acanthocyclops viridis. W kwietniu dominowały zdecydowanie larwalne formy Cylopoida - naupliusy oraz gatunek Acanthocyclops viridis. Natomiast latem ponownie zaznaczyła się dominacja gatunku Acartia bifilosa, reprezentowanego przez postacie dorosłe i formy larwalne. Latem również zaznacza się w zooplanktonie obecność młodocianych postaci małży Bivalvia. Na 46

47 stacji ZP3 w grudniu 2007 r. całkowita liczebność zooplanktonu wynosiła około 1, osobn./m 3 i była najniższa w porównaniu do sąsiadujących stanowisk badawczych (ZP4, ZP2) Roślinność podwodna makrofity Makrofity to roślinność denna, zanurzona w wodzie. W jej skład wchodzą rośliny okrytonasienne zakorzenione w miękkim dnie oraz makroglony (plechowce o rozmiarach przynajmniej kilku milimetrów) przytwierdzone do twardego podłoża, np. kamieni oraz nieprzytwierdzone, zalegające na dnie w postaci skupisk lub mat glonowych. W strefie przybrzeżnej w rejonie Świnoujścia nie prowadzono dotychczas badań makrofitów. Mimo to, o potencjalnym występowaniu roślinności dennej w danym rejonie można wnioskować, bazując na dostępnych danych środowiskowych, jak typ osadów dennych, warunki hydrologiczne i batymetria obszaru. Płytki akwen wytypowany do pogłębiania pozbawiany jest zgrupowań podwodnej roślinności (makrofitów), jedynie strefa przybrzeżna i pojedyncze kamienie mogą być porośnięte glonami z gatunku Cladophora glomerata (gałęzatka). Lokalnie możliwe jest występowanie płatów roślinności podwodnej, jako że okresowo można spotkać nagromadzenia trawy morskiej na odcinku plaży pomiędzy Świnoujściem a Międzyzdrojami. Prawdopodobnie pochodzą one z rejonów środkowej i północnej części Ławicy Odrzanej a nie ze strefy przybrzeżnej. Informacje przekazane przez płetwonurków wykonujących rozpoznanie stanu dna w południowej części Ławicy Odrzanej wykluczają obecność łąk trawy morskiej w tamtym rejonie. Na wyznaczonym obszarze W2a odkładania urobku z pogłębiania akwenów pod budowę nabrzeża w porcie zewnętrznym w Świnoujściu, nie występuje zakorzeniona roślinność podwodna. Znaczna głębokość dna (około 13 m) oraz duże oddalenie od brzegu i związane z tym warunki fizyczno-geologiczne nie sprzyjają rozwojowi makrofitów na tym obszarze. Nie zaobserwowano również zjawiska powstawania tzw. mat glonowych na powierzchni osadów Zespoły fauny dennej W zespołach fauny dennej wyróżnia się zasadniczo dwie grupy organizmów: Meiobentos meiobentos w skład którego wchodzą bezkręgowce o wielkościach osobników nie przekraczających 1 mm, oraz makrobentos czyli organizmy denne większe od 1 mm. Skład gatunkowy meiobentosu morskiego Zatoki Pomorskiej jest słabo poznany (Borówka i in., 2007). Grupa ta w zatoce reprezentowana jest przez kilka do kilkunastu tzw. wyższych taksonów, wśród których dominujące pod względem liczebności i biomasy są swobodnie żyjące nicienie (Nematoda); inne charakterystyczne i dość licznie reprezentowane taksony pochodzące z gromady skorupiaków (Crustacea) to widłonogi (Copepoda) a wśród nich podrząd (Harpacticoida) oraz małżoraczki (Ostracoda), brzuchorzęski (Gastrotricha) i wirki (Turbellaria). Szczegółowym analizom identyfikacyjnym poddaje się obecnie nicienie (Rokicka-Praxmajer i Radziejewska, 2002) i widłonogi z podrzędu Harpacticoida. Wyniki analiz potwierdzają wysoką bioróżnorodność meiobentosu, zwłaszcza nicieni. W osadzie przy ujściu Świny (w rejonie planowanych prac czerpalnych pod budowę stanowiska statkowego w porcie zewnętrznym w Świnoujściu) nicienie były głównym komponentem meiobentosu, stanowiąc od 60% do ponad 90% całkowitej jego liczebności (Mejszelis i in., 2008). 47

48 Rozmieszczenie przestrzenne meiobentosu Zatoki Pomorskiej wykazuje silną zależność od typu osadu i stopnia jego wzbogacenia materią organiczną (Jończyk i Radziejewska, 1984; Rokicka-Praxmajer i in., 1998). W związku z tym najwyższe zagęszczenia (rzędu kilku milionów osobników na 1 m 2 powierzchni dna) i wartości biomasy meiofauny dennej notuje się w rejonach ujść rzecznych, szczególnie przy ujściu Świny (po zachodniej stronie toru wodnego). Natomiast na obszarach dna piaszczystego, o niewielkiej zawartości materii organicznej, liczebności tej grupy fauny dennej są znacznie niższe. Nie badano dotychczas występowania meiobentosu w obszarze projektowanych prac odkładu urobku. Należy jednak oczekiwać, że wobec dużej dynamiki środowiska osadowego i ubogiego w materię organiczną (czysty piasek) liczebność meiofauny dennej nie będzie szczególnie wysoka, natomiast znaczna może okazać się bioróżnorodność. Badania osadów w rejonie planowanych prac czerpalnych (ZP3) w ramach wykonania Raportu o oddziaływaniu na środowiska przedsięwzięcia polegającego na budowie falochronu osłonowego dla planowania portu zewnętrznego w Świnoujściu wykazały, że dominantami meiobentosu były swobodnie żyjące nicienie (Nematoda), stanowiące około 70-99% wszystkich organizmów w pobranej próbce rdzeniowej. Spośród innych taksonów, o istotnym udziale procentowym, wyróżniono brzuchorzęski (Gastrotricha) i wirki (Turbellaria). Średnie liczebności meiobentosu na stacji ZP3 wahały się od około osobn./10 cm 2 latem do około osobn./10 cm 2 w pozostałych sezonach. Struktura taksonomiczna meiobentosu i jego struktura dominacji są zgodne z wynikami dotychczas publikowanych badań nad zespołami meiobentosu w przybrzeżnym rejonie Zatoki Pomorskiej (Praxmajer-Rokicka i in., 1998). Makrobentos Makrozoobentos (makrofauna denna) definiowany jest jako zespół bezkręgowców dennych pozostających podczas przesiewania prób osadu dennego na sicie o rozmiarze oczek 1 mm (HELCOM 1988). Obejmuje zarówno organizmy żyjące na powierzchni osadów dennych (epifauna), jak i w osadach (infauna). Tworzy go liczna, zróżnicowana taksonomicznie grupa organizmów bezkręgowych zasiedlająca niemal wszystkie ekosystemy wodne. W większości są to gatunki osiadłe o długim (przynamniej rocznym) cyklu życiowym. Makrozoobentos uznawany jest za dobry wskaźnik jakości biologicznej wód (Diaz i Rosenberg, 1995; Gray i in., 2002, Rosenberg i in., 2002, Karlson i in., 2002). Na pogarszanie stanu ekologicznego, np. w wyniku postępującej eutrofizacji, reaguje zmianami w liczebności, biomasie czy składzie gatunkowym (Cederwall i Elmgren, 1990, Rumohr i in., 1996). Badania makrobentosu Zatoki Pomorskiej mają długą tradycję sięgającą lat trzydziestych ubiegłego wieku, w związku z czym jest on dość dobrze poznany w zakresie ogólnych prawidłowości rozmieszczenia na terenie zatoki (Demel i Mańkowski 1951, Demel i Mulicki, 1954, Drzycimski i Nawodzińska, 1965, Żmudziński, 1982, Powilleit i in., 1995, Warzocha, 1995, Kube i in., 1996, 1997, Wawrzyniak-Wydrowska, 1996, Osowiecki, , Woźniczka, 2004). Z badań wynika, że w rejonie Zatoki Pomorskiej, nie tylko pod względem liczebności, ale i biomasy dominują małże. W płytszych obszarach zatoki dominuje małż piaskołaz Mya arenaria (68-85% biomasy), natomiast w głębszych - małż rogowiec bałtycki Macoma balthica (69-73% biomasy) oraz wieloszczety Marenzelleria neglecta i Hediste diversicolor, a także małż Cardium glaucum, których udział w biomasie makrobentosu waha się od 1% do 8% (Powilleit i in., 1995). Na stacji B13, położonej w odległości około 16 km od brzegu i znajdującej się najbliżej wyznaczonego pola do odkładu urobku z pogłębiania akwatorium portowego stwierdzono podczas badań monitoringowych zdecydowanie największą liczbę taksonów (14 gatunków) w porównaniu do innych stacji w obszarze Zatoki Pomorskiej. Najnowsze opublikowane dane z corocznych rejsów monitoringowych IMGW, nie pozwalają na analizę sezonowych zmian struktury 48

49 gatunkowej i liczebności na stacji B13 w Zatoce Pomorskiej. Dla 2003 r. badania makrobentosu na stacji B13 wykonano jednokrotnie w lipcu, podczas gdy w 2002 r. badania prowadzono wielokrotnie stąd wartość średnia dla wszystkich analiz i zakres wartości liczebności i biomasy (tab. 8). Jednakże otrzymane wyniki umożliwiają wytypowanie najliczniej występujących na stacji B13 gatunków do których należą: Hydrobidae nd. (2 987 osobn./m 2 średnio w 2002 r. i 580 osobn./m 2 w lipcu 2003 r.), Pygospio elegans i Macoma baltica (gatunki dominujące). Latem w 2003 r. odnotowano również liczne występowanie Corophoum voluntator (15,2%), Marenzelleria viridis (12,9%), Oligochaeta nd. (9,8%) i Hediste diversicolor (4,1%) tab.8. Procentowy udział liczebności pozostałych gatunków nie przekraczał 2%. W 2002 r. znaczny udział w ogólnej liczebności miały również gatunki: Mytilus edulis, Gammarus zaddachi i Gammarus salinus (Bałtyk Południowy w 2002 i 2003 roku). Badania makrozoobentosu w 2004 r. w osadach południowego Bałtyku wykazały, że największa różnorodność gatunkowa była na stacji B13, a dominującym tu gatunkiem tak jak i w poprzednich latach, były ślimaki Hydrobidae nd. w liczebności osobn./m 2, co stanowiło 56,1% wszystkich gatunków (Bałtyk Południowy w 2004 roku). Skład taksonomiczny makrozoobentosu w lipcu 2004 roku na tej stacji nie wskazywał na istotne różnice wobec lat poprzednich. Fakt ten wskazuje na obecność homogenicznego środowiska na obszarze Zatoki Pomorskiej. Najwyższe wskaźniki biomasy: 68,9, 62,48 i 6,983 g m -2 m.m. na stacji B13 w lipcu 2003 r. odnotowano odpowiednio dla gatunków: Macoma baltica (47,6%), Mya arenaria (43,1%) i Cardium glaucum (4,8%). Dla gatunków Corophium volutator, Hydrobidae nd., Marenzelleria virdis odnotowano biomasę na poziomie około 1,5 g m -2 m.m. Biomasa pozostałych taksonów występujących na stacji B13 nie przekraczała 1 g m -2 m.m. W 2002 r. na stacji B13 w ogólnej biomasie makrobentosu dominowały małże: Macoma baltica (47%) i Mytilus edulis (38%). Zjawisko to, gdzie w składzie gatunkowym makrobentosu dominują małże, stwierdzono również we wcześniejszych badaniach: Powilleit i in., 1995; Masłowski, 2004 a, b). Makrozoobentos w rejonie planowanego prac czerpalnych charakteryzował się umiarkowaną różnorodnością taksonomiczną. Stanowiska badawcze ZP1 (3,2 m) i ZP3 (5,8 m) położone w płytkowodnej strefie akwenu charakteryzowały się względnie niskimi liczebnościami makobentosu. Dominującymi gatunkami były: małże Mya arenaria i Cardium glaucum, ślimaki należące do rodzaju Hydrobia, wieloszczety: Marenzelleria neglecta i Pygospio eleganas oraz skorupiaki Balanus improvisus. Nie zaobserwowano sezonowych zmian w strukturze dominacji, jedynie w grudniu 2007 r. stwierdzono zwiększony udział procentowy Mytilus edulis i Balanus improvisus na stacji ZP3. Ogólnie, w przypadku makrobentosu na Zatoce Pomorskiej zmienność sezonowa jest znacznie słabsza niż zmienność przestrzenna. Na podstawie powyższych badań i danych literaturowych można stwierdzić że rejon, który ma być przeznaczony pod inwestycję, nie wyróżnia się szczególnym bogactwem gatunkowym, ani też wysoką liczebnością organizmów makrobentosu. Jest to ogólnie strefa płytkowodna poddana wysokiej energii falowania, co nie stwarza szczególnie dogodnych warunków do bytowania większości gatunków makrofauny. Z uwagi na połogi charakter dna oraz jednorodność osadów w rejonie przedsięwzięcia (za wyjątkiem lokalnie występujących przegłębień) można stwierdzić, że na obszarze proponowanego do odkładu urobku pola W2a dominującymi gatunkami w makrozoobentosie są ślimaki Hydrobidae nd. i małże: Macoma baltica, Mya arenaria i Mytilus edulis. 49

50 Tab. 8 Liczebność i biomasa makrobentosu w Zatoce Pomorskiej w latach 2002 i 2003 Rok 2002 Rok 2003 (lipiec) Gatunek Liczebność (osobn./m 2 ) Biomasa (g/m 2 m.m.) Liczebność Biomasa (osobn./m 2 ) (g/m 2 m.m.) (%) średnia Min. Max. (%) średnia Min. Max. (%) (%) Bylgides sarsi ,5 10 0,011 Hediste diversicolor ,2 0,1 0,11 0,18 4,1 83 0,975 Pygospio elegans ,1 0,04 0,04 0,05 18, ,167 Marenzelleria viridis ,04 0,04 0,02 0,06 12, ,657 Oligochaeta nd ,03 0,03 0,01 0,04 9, ,097 Hydrobidae nd ,03 4,48 28, ,677 Cardium glaucum 0, ,9 3 2,12 5,39 1,8 37 4,8 6,983 Macoma baltica ,8 36,3 6, ,6 68,900 Mya arenaria 0, ,1 4 2,73 4,97 1, ,1 62,480 Mytilus edulis ,7 81 0,5 10 0,011 Cyathura carinata 0, ,02 0,01 0,01 0,02 0,6 13 0,081 Jaera albifrons 0, ,01 0, , Gammarus zaddachi ,1 0,1 0,03 0, Gammarus salinus ,1 0,1 0,02 0,33 0,1 3 0,083 Corophium volutator 0, ,01 0, ,01 15, , Ichtiofauna Wody przybrzeżne i estuaria pełnią charakterystyczną rolę jako siedlisko ichtiofauny. Tworzą one przestrzeń do życia zarówno dorosłym rybom wielu gatunków (migracje, tarliska, żerowiska) jak i stadiom młodocianym (żerowiska, kryjówki, miejsca dla intensywnego wzrostu). Ponieważ estuaria są strefą rozdzielającą środowisko wód słodkowodnych i obszary morskie, notujemy występowanie w ich wodach ichtiofaunę łączącą te dwa różne środowiska. Niestety z powodu bliskości wybrzeża i ujść rzek, obszary te były zawsze narażone na największą antropopresję będącą zazwyczaj w konflikcie z naturalnymi funkcjami akwenów tego typu. Skład gatunkowy Ryby to element biocenozy, który niezwykle trudno przypisać do analizowanego obszaru wytypowanego jako miejsce złożenia osadów czerpalnych. Powodem jest fakt, iż większość ryb występujących w Zatoce Pomorskiej, w różnych częściach swojego życia związana jest z różnymi częściami tego obszaru. Wiele gatunków bytuje w Zatoce w ciągu całego roku, część wpływa tu jedynie w pewnych okresach swego życia np. w poszukiwaniu odpowiednich miejsc do odbycia tarła lub w poszukiwaniu bogatych żerowisk. Migracje te spowodowane są głównie specyfiką cyklu życiowego ryb (tarło, żerowanie, zimowanie) oraz zmiennością warunków środowiskowych występujących w zbiornikach wodnych. Estuariowy charakter zatoki skutkuje bogatym zróżnicowaniem taksonomicznym ichtiofauny. Występują tam zarówno gatunki typowo morskie (związane z mocniej zasolonymi wodami otwartego Bałtyku) jak i gatunki słodko i słonawo wodne związane z mocniej wysłodzoną wodą terenów przybrzeżnych i wodami Zalewu Szczecińskiego. Na podstawie panujących w akwenie warunków hydrologicznych wpływających na warunki bytowania ichtiofauny, Zatokę Pomorską możemy umownie podzielić na dwie części: część południowo-zachodnia znajdująca się pod silnym wpływem słodkich wód Odry uchodzącej do niej trzema cieśninami, część południowo-wschodnia mająca charakter bardziej morski gdzie wpływ wód słodkich jest znacznie mniejszy. W części zachodniej notujemy znacznie większe urozmaicenie składu gatunkowego ichtiofauny gdyż zdecydowanie liczniej występują tam migrujące z wód Zalewu Szczecińskiego, ryby słodkowodne. Wschodnia morska część Zatoki to obszar o mniejszym zróżnicowaniu gatunkowym, zdominowany przez ryby morskie. Wytypowana do zrzutu osadów czerpalnych 50

51 część akwenu mieści się w jego zachodniej części i mogą w niej występować praktycznie wszystkie gatunki spotykane na pozostałych obszarach Zatoki Pomorskiej. W wodach omawianego rejonu prac czerpalnych i zrzutu osadów notuje się występowanie co najmniej 31 taksonów ryb. Stale występuje tu 11 gatunków ryb słodkowodnych, 5 gatunków ryb wędrownych oraz 15 morskich (Wolnomiejski, 1997, Garbacik-Wesołowska i Boberski, 2000): ryby morskie: śledź (Clupea harengus), szprot (Sprattus sprattus), parposz (Alosa fallax), dorsz (Gadus morhua calarias), stornia (Platichtys flesus), gładzica (Pleuronectes platessa), turbot (Psetta maxima), kur diabeł (Myoxocephalus scorpius), tasza (Cyclopterus lumpus), tobiasz (Ammodytes tobianus), dobijak (Hyperoplus lanceolatus), wężynka (Nerophis ophidion), węgorzyca (Zoarces viviparus), ostrobok (Trachurus trachurus) oraz ryby babkowate (Gobidae); ryby dwuśrodowiskowe: troć (Salmo trutta), łosoś (Salmo salar), pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss), węgorz (Anguilla anguilla), minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis) (bezszczękowce); ryby słodkowodne: sieja (Coregonus lavaretus), stynka (Osmerus eperlanus), certa (Vimba vimba), leszcz (Abramis brama), płoć (Rutilus rutilus), okoń (Perca fluviatilis), sandacz (Stizostedion lucioperca), jazgarz (Gymnocephalus cernuus), szczupak (Esox lucius), miętus (Lota lota), ciernik (Gasterosteus aculeatus). Do masowo występujących gatunków komercyjnych należą: śledź, szprot, stornia, okoń, sandacz, płoć i leszcz. Masowe, w grupie ryb niekomercyjnych, to ryby dobijakowate i babkowate występujące najliczniej w pasie przybrzeżnym do głębokości 10m (Psuty-Lipska i Garbacik- Wesołowska, 1998). Rybołówstwo Polskie Obszary Morskie (POM) uznawane są za bogate w zasoby rybne. Produktywność rybacka wynosi tu średnio 35,9 kg z hektara, przy średniej dla Bałtyku 18,5 kg z hektara (Strategia rozwoju, 2008). Umownie można przyjąć, że do województwa zachodniopomorskiego przylegają akweny stanowiące ok. 55% powierzchni POM. 51

52 Trudno wydzielić w tym zasoby Zatoki Pomorskiej, gdyż kutry stacjonujące w portach Pomorza Zachodniego poławiają w całym obszarze POM. Podstawowymi gatunkami eksploatowanymi przez polski rybołówstwo bałtyckie są: dorsze, śledzie, szproty, stornie, łososie i trocie. Polskie połowy bałtyckie w podobszarze 24 ICES (zachodnie wybrzeże) w latach wyniosły średnio 10,6 tys. ton. Ogółem połowy bałtyckie w tym okresie wyniosły średnio 142 tys. ton. Omawiane przedsięwzięcie znajduje się w granicach morza terytorialnego Rzeczpospolitej Polski (do 12 Mm od linii brzegowej) gdzie prowadzi się rybołówstwo przybrzeżne przy użyciu bezpokładowych i pokładowych łodzi motorowych o długości do 13 m. Strefa o szerokości 3 Mm od wybrzeża stanowi pas wód zakazanych dla połowów kutrowych i tarłowych. Na omawianym obszarze połowy prowadzą rybacy z 5 baz: Świnoujście, Ognica, Karsibór, Międzyzdroje i Przytór. Podstawowe narzędzia połowowe to wonty, niewody stawne i ciągnione oraz haki węgorzowe i dorszowe. Połowy pasa przybrzeżnego oceniono na podstawie lat 1998 i 2001 (tab. 9). Wielkość połowów łodziowych zmalała z 3 tys. ton w 1998 r. do 2,1 tys. ton w 2001 r. W ostatnich kilku latach utrzymywała się nadal tendencja zmniejszania się nakładu połowowego w rybołówstwie łodziowym Zatoki Pomorskiej (w tym na omawianym akwenie) związana z rekompensatami Unii Europejskiej za złomowanie jednostek. Rybołówstwo łodziowe w Zatoce Pomorskiej stanowi ponad 70% rybołówstwa pasa przybrzeżnego i dwóch zalewów. Ponad 75% połowów stanowią śledzie i dorsze, a pozostałe to ryby słodkowodne lub dwuśrodowiskowe (tab. 9). Tab. 9 Wielkość połowów łodziowych według gatunków ryb i rejonów w 1998 r. i 2001 r. w tonach Gatunki ryb Zatoka Pomorska 1998 r r. Ogólne połowy łodziowe Zatoka Pomorska Ogólne połowy łodziowe Dorsze 220,5 1448,4 482,1 1490,2 Śledzie 2479,0 3934,8 1147,1 3048,3 Płaskie 84,0 1734,9 214,4 1591,1 Inne 232,5 3867,8 280,6 3806,1 w tym płoć 88,7 1324,6 Razem 3016, ,9 2124,2 9935,7 Żródło: Morski Instytut Rybacki, Podstawowe gatunki obecne w połowach to: dorsz, śledź, ryby płaskie, troć, sandacz, okoń, węgorz, leszcz i płoć (Garbacik-Wesołowska i Boberski, 2000). Zdecydowanym dominantem w połowach jest śledź poławiany w strefie przybrzeżnej głównie za pomocą wontonów śledziowych (manc). Żniwa śledziowe trwają na Zatoce w miesiącach marzec-maj (Kaczewiak, 1995). W miesiącach tych, rybacy wykorzystują koncentracje tarłowe tej ryby masowo spływającej do płytkowodnej strefy przybrzeżnej w celu odbycia tarła. Po tarle, w czerwcu, śledzie opuszczają wody Zatoki Pomorskiej (Kaczewiak, 1997). Drugim ważnym gatunkiem morskim w połowach przybrzeżnych prowadzonych w wodach Zatoki jest stornia, której połowy stanowią od 0,2 do 2,6% połowów ogólnych (Garbacik- Wesołowska i Boberski, 2000). Połowy ryb słodkowodnych koncentrują się na sandaczu i okoniu. Najwydajniejsze połowy sandacza notuje się na wiosnę w okresie po sezonie ochronnym, kiedy to ryby wracają na żerowiska do Zatoki Pomorskiej (Garbacik-Wesołowska i Boberski, 2000). W najpłytszym pasie wód przybrzeżnych w połowach ryb słodkowodnych dominują płocie, leszcze i szczupaki. 52

53 Obok połowów łodziowych w rejonie proponowanych miejsc odkładu urobku połowy prowadzi rybołówstwo kutrowe. W Zatoce Pomorskiej jedynie na Ławicy Odrzanej oraz w wodach przyległych od wschodu znajdują się wydajne łowiska storni i śledzia oraz mniej wydajnie dorsza i szprota. Ryby wędrowne i słodkowodne stanowią względnie niewielki składnik połowów. Statystyki połowowe wykazują tylko połów ryb łososiowych, sandacza i okonia, ale poławia się tam także szczupaka, leszcza, płoć i inne, lecz nie mają one odzwierciedlenia w oficjalnych statystykach ze względu na dużą atrakcyjność i związaną z tym często sprzedażą z tzw. burty. Najbardziej obfite łowiska śledziowe i szprotowe znajdują się na północ od analizowanych obszarów, a ryb płaskich podobnie jak dorsza w okolicach Kołobrzegu (rys. 17 i 18). Rys. 17 Zestawienie wyników połowowych z 2002 r. łowiska przyległe do wybrzeży województwa zachodniopomorskiego (Szostak, Kuzebski, Pieńkowska, 2004 źródło: Strategia gospodarki, 2006) Rys. 18 Ilościowe i jakościowe zestawienie połowów w 2002 r. w kwadratach 106 (łowisko Kołobrzesko- Darłowskie) i 107 (Łowiska Ławicy Odrzanej) (Szostak, Kuzebski, Pieńkowska, 2004 źródło: jw.) Połowy wybranych gatunków ryb w kwadratach D1, D2 i D3 przez polskie jednostki rybackie w latach W latach na obszarze kwadratu bałtyckiego D2 (rys. 18a), na którym zlokalizowane jest pole do odkładu urobku wg wariantu W2a średnia z połowów ryb (bez łososiowatych) wyniosła 579,6 ton (dane Centrum Monitorowania Rybołówstwa). Podobna średnia roczna wartość ogółu złowionych ryb wynosząca 543,4 ton wystąpiła w kwadracie D1 (rejon prac czerpalnych) rys. 19. W kwadracie D3 położonym dalej na północ od brzegu średnia roczna wartość połowów była znacznie mniejsza i wynosiła 108,0 ton ryb. Najwięcej złowionych sztuk 53

54 ryb łososiowatych przypada również na przybrzeżne kwadraty D1 i D2, na których obszarze w latach najliczniej poławiano troć wędrowną, średnio 157 sztuk na rok w D1 i 70 sztuk na rok w D2. Rys. 18a Lokalizacja wyznaczonego pola do odkładania urobku na tle kwadratów bałtyckich Najliczniej w kwadratach D1 i D2 poławiane są śledzie. Średnie roczne połowów śledzi z lat wynoszą 379 ton dla D1 i 355,2 ton dla D2, co odpowiednio stanowi około 70% i 64% w całkowitej liczbie ryb poławianych w analizowanych kwadratach bałtyckich. Do licznie poławianych gatunków ryb w kwadracie D1 należą również: płocie (80,5 ton 15%), okonie (38,5 ton 7%) i leszcze (28,8 ton 5%). Pozostałe gatunki ryb poławianych na tym obszarze nie przekraczają 1% udziału w całkowitej masie połowów. Struktura gatunkowa poławianych ryb w kwadracie D2 jest nieco inna w porównaniu do D1. Tu oprócz masowo łowionych śledzi, licznie poławiane są: okoń (75,1 ton 14%), stornia (61,2 ton 11%), dorsz (35,8 ton 6%), płoć (15,3 ton 3%) oraz sandacz (11,8 ton 2%) rys. 20. Średnie połowów z lat dla pozostałych gatunków ryb nie osiągają 1% ogólnie poławianych na tym obszarze ryb. Należy zwrócić uwagę, że powyższe udziały procentowe poszczególnych gatunków ryb obrazują ogólny trend dla przedziału czasowego i nie uwzględniają odnotowanego tylko w 2004 roku połowu szprota w znacznej ilości: 134,7 ton ryb w obszarze D2. Rys. 19 Wielkość połowów w latach w rejonie Zatoki Pomorskiej (wg danych CMR) 54